Został odkryty w 1908 r., podczas prac wykopaliskowych

PIER W SZE KODY
DY S K Z FA J S TO S
Głowa w hełmie
z pióropuszem
Ten piktogram pojawia
się najczęściej, bo aż
19 razy, w dodatku
występuje jedynie na
początku wyrazów.
Strona B
Na tej stronie pojawia się tylko 30
„wyrazów”. Warto zauważyć, że wiele
piktogramów odciśniętych po obu
stronach dysku można natychmiast
rozpoznać i z powodzeniem pełnią one
funkcję symboli.
Z
ostał odkryty w 1908 r., podczas prac
wykopaliskowych prowadzonych w ruinach
minojskiego pałacu w Fajstos na Krecie. Nadal trwają
spory o miejsce jego pochodzenia i dokładną datę
wykonania, jednak prawdopodobnie powstał on
między 1650 a 1600 r. p.n.e., w okresie środkowolub późnominojskim. Wypalony gliniany dysk ma
około 15 cm średnicy i 1 cm grubości. Po obu
stronach pokrywają go ciągi napisów, w sumie
241 piktogramów składających się z 45 różnych
symboli lub znaków. Inskrypcja układa
się spiralnie, zgodnie z kierunkiem ruchu
wskazówek zegara, i stanowi przykład pisma,
które do dziś nie zostało odczytane.
Winorośl
Pojawia się cztery
razy, tylko na
stronie B.
Spirala
Spiralne linie, w których zawierają się grupy
piktogramów, zostały wycięte ręcznie, podobnie jak
pionowe kreski, które łączą lub rozdzielają poszczególne
znaki, prawdopodobnie wydzielając „wyrazy”, a być
może nawet „zdania”.
Strona A
Nie znamy znaczenia napisu
umieszczonego na dysku,
pozostaje więc niejasne, która
strona stanowi „przód”, a która
„tył” dokumentu. Dlatego
orientacyjnie nazwano je
stronami A i B. Na stronie
A znajduje się 31 „wyrazów”.
Każdy piktogram został
odciśnięty w glinie za pomocą
uprzednio przygotowanego
stempla, co niektórzy uznają za
pierwszy, zadziwiająco wczesny
przykład użycia ruchomej
czcionki.
Orzeł
Pojawia się pięć razy,
tylko na stronie A.
Tarcza
Jeden z najczęściej
występujących piktogramów.
Pojawia się 17 razy, w 13
przypadkach bezpośrednio
po znaku przedstawiającym
głowę w hełmie
z pióropuszem. W pozostałych
czterech został umieszczony
na końcu wyrazu.
Proca
Pojawia się pięć
razy, tylko na
stronie B.
Wskaźniki
Niektórym znakom towarzyszą
ukośne kreski, również wycięte
ręcznie, które prawdopodobnie mogą
oznaczać początek lub koniec słowa,
w zależności od tego, w jakim kierunku
się czyta. Generalnie jednak przyjęto,
że dysk powinien być odczytywany do
wewnątrz, od obrzeży ku środkowi.
Hebel
Pojawia się trzy razy,
tylko na stronie A.
Sito
To jeden z dziewięciu
piktogramów
pojawiających się
na dysku tylko raz.
Piktogramy na dysku z Fajstos
Znaki odciśnięte na dysku uporządkowano w formie tabeli, w której każdemu z nich
nadano nazwę i zapisano częstotliwość jego występowania w inskrypcji (po prawej).
Choć zauważono pewne podobieństwo tych znaków do rozpoznawalnych hieroglifów
kreteńskich i egipskich oraz symboli pisma linearnego A czy hieroglifów anatolijskich
(patrz s. 28, 32, 34), nie znaleziono więcej punktów wspólnych. Jak dotąd badacze nie
natrafili na ślad żadnych innych zabytków archeologicznych zapisanych tym alfabetem,
co sprawia, że odszyfrowanie napisów umieszczonych na dysku staje się coraz mniej
prawdopodobne. Tymczasowo piktogramy te zostały zaliczone do zestawu znaków
Unikodu (patrz s. 273).
30
głowa
w hełmie 19
kobieta
4
wytatuowana
głowa 2
niewolnik
1
dziecko
1
strzała
4
łuk
1
tarcza
17
pałka
6
kajdany
2
motyka
1
piła
2
pokrywa
1
bumerang
12
hebel
3
beczka
2
grzebień
2
proca
5
kolumna
11
ul
6
statek
7
róg
6
skóra
15
pieszy
11
hełm
18
rękawica
5
diadem
2
noga byka
2
kot
11
baran
1
orzeł
5
gołąb
3
tuńczyk
6
pszczoła
3
platan
11
winorośl
4
papirus
4
rozetka
4
lilia
4
grzbiet
wołu 6
flet
2
tarka
1
sito
1
mały topór
1
falista
wstęga 6
31
PRZESYŁANIE INFORMACJI
S Y G N A ŁY F L A G O W E
SYGNAŁY FLAGOWE
Zastosowanie kodu
flagowego
92
A
B
C
nurek pod wodą, niebezpieczny potwierdzenie,
trzymajcie się
ładunek
tak
z dala
E
zmieniam
kurs w prawo
F
G
mam awarię, potrzebuję pilota
nawiążcie ze
lub wybieram
mną łączność
sieci
*„Anglia oczekuje, że każdy wypełni swój obowiązek”.
2
2
8
2
4
9
2
3
5
6
6
6
7
5
2
7
3
9
3
1
1
8
0
0
4
2
1
1
9
D
manewruję
z trudnością
H
mam
pilota na
pokładzie
I
zmieniam kurs
w lewo
J
mam pożar
K
chcę nawiązać
łączność
L
zatrzymajcie
wasz statek
M
zatrzymałem
mój statek
N
zaprzeczenie,
nie
O
człowiek za
burtą
P
wychodzimy
w morze lub
sieci zaczepiły
o przeszkodę
Q
statek jest
„zdrowy”
R
S
moje maszyny
pracują wstecz
T
trzymajcie się
z dala, trałuję
W
potrzebuję
pomocy
lekarskiej
X
stop! uważajcie
na moje sygnały
“England expects that every man
will do his duty”.*
2
4
Y
Kontradmirał Sir Home
Popham wprowadził do
użytku kod flagowy znany
jako Telegraphic Signals of
Marine Vocabulary w 1800 r.,
opierając się na systemie
opracowanym w 1790 r.
przez admirała lorda
Howe’a. Kod bazował na
10 flagach numerycznych
(od 0 do 9), które miały
również odniesienia do
liter. Aby otrzymać literę
„K” lub następne (zajmujące
w alfabecie miejsca
powyżej dziewiątego),
należało połączyć dwie
odpowiednie flagi.
W zestawie znajdowały się
jeszcze trzy flagi dodatkowe:
jedna zastępcza i dwie
oznaczające początek oraz
koniec nadawanego sygnału.
Wiadomości układano
na podstawie często
aktualizowanych tajnych
książek kodowych, w których
podawano kombinacje flag
numerycznych dla wielu słów
i zwrotów. Księgi obciążano
ołowiem, dzięki czemu
w razie ataku lub awarii
statku można było je wyrzucić
za burtę i zatopić, aby nie
wpadły w ręce wroga.
T
Pierwszy kod flagowy
U
flaga
zastępcza
D
flaga
flaga
przygotowawcza końcowa
18/S
hi
s
15/P
10/K
do
O
ill
9/I/J
w
8/H
an
7/G
m
6/F
y
5/E
J
ev
er
4/D
th
at
3/C
an
d
ex
pe
ct
s
2/B
Prawdopodobnie najsłynniejszym
przykładem użycia morskiego kodu
flagowego jest przedstawiona
poniżej wiadomość, nadana
przez admirała Horatio Nelsona
do okrętów jego floty tuż
przed rozpoczęciem bitwy pod
Trafalgarem w październiku 1805 r. Sygnał został wywieszony zgodnie
z najnowszą książką kodową Pophama, która zawierała kombinacje
numerycznych kodów flagowych dla ponad 6000 przydatnych słów
i zwrotów. Każde zestawienie flag było wywieszane na bezanmaszcie
w odpowiedniej kolejności i odczytywane z góry do dołu. Początkowo Nelson
chciał użyć słowa „confides” (ufa), ale nie figurowało ono w książce Pophama,
zostało więc zastąpione złożonym z trzech flag kodem oznaczającym
słowo „expects” (oczekuje). Tylko ostatni wyraz ze słynnej wiadomości
Nelsona musiał być sygnalizowany litera po literze, za pomocą numerów
przyporządkowanych literom alfabetu. W słowie „do” dla kodowego numeru 2
użyto flagi zastępczej, natomiast litera „u” w słowie „duty” jest oznaczona liczbą
21, a nie 20, ponieważ w XIX w. w języku angielskim „v” poprzedzało „u”.
En
gl
1/A
uż 2000 lat temu w Chinach używano flag do przekazywania rozmaitych
informacji, m.in. do zaznaczania pozycji różnych oddziałów wojska na
polu walki. Mniej więcej w tym samym czasie rzymska kawaleria używała
już powszechnie sztandarów czy chorągwi, zwanych po łacinie vexillum
(od tego słowa wywodzi się termin „weksylologia” oznaczający naukę
o flagach). W średniowieczu chorągwie z herbami rodowymi pozwalały
na zidentyfikowanie sił poszczególnych królów czy lordów podczas walki,
a większość z tych herbów pojawia się na flagach do dziś. W tamtych czasach
flagi wykorzystywano również na morzu, do przesyłania informacji oraz
wskazywania pochodzenia lub funkcji statków, jednak szczegółowy kod flagowy
został opracowany przez Brytyjczyków dopiero podczas wojen napoleońskich
(1799–1815). Umożliwiał on przekazywanie wiadomości między statkami oraz
między statkiem a lądem. Międzynarodowy Kod Sygnałowy używany dzisiaj
obowiązuje od 1969 r. i stanowi nową wersję kodu z 1932 r.
U
V
kierujecie się ku potrzebuję
niebezpieczeństwu pomocy
Y
wlokę kotwicę
Z
potrzebuję
holownika
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ostatni rozkaz
Kilka minut później, na chwilę przed tym, jak został śmiertelnie
ranny, Nelson nadał ostatni sygnał: „Engage the Enemy More
Closely” (związać siły nieprzyjaciela walką). Jego przekazanie
wymagało użycia tylko dwóch flag, oznaczonych numerami 1
i 6, które dały liczbę 16 – w tamtych czasach standardową liczbę
kodową przyporządkowaną tej popularnej komendzie bitewnej.
1
6
Międzynarodowy kod morski
Wprowadzony w 1857 r. Handlowy Kod Sygnałowy (później
nazwany Międzynarodowym Kodem Sygnałowym) składał
się z 18 flag (obecnie jest ich więcej). W przeciwieństwie
do tajnych kodów morskich został zaprojektowany tak,
by można było nauczyć się go na pamięć. Każdej fladze
sygnałowej przypisana jest litera lub cyfra, a wciągane
pojedynczo flagi literowe mają dodatkowe, określone
znaczenie – zazwyczaj stanowią ostrzeżenie. Obecnie nadal
używa się zmodyfikowanej wersji kodu flagowego, np.
wywieszane sygnały trzyliterowe pozwalają na identyfikację
kraju pochodzenia jednostek pływających.
93
SZYFRY WOJENNE
TELEGRAM ZIMMERMANNA
Telegram Zimmermanna
N
a początku 1917 r., w kulminacyjnym momencie I wojny światowej, Niemcy
postanowili wznowić wojnę podwodną przeciw okrętom państw Ententy, aby
zmusić Wielką Brytanię i Francję do kapitulacji. Zdawali sobie jednak sprawę, że takie
działanie mogłoby sprowokować Stany Zjednoczone do przyłączenia się do wojny po
stronie Ententy. Aby temu zapobiec, niemiecki minister spraw zagranicznych Arthur
Zimmermann przesłał zaszyfrowany telegram do prezydenta Meksyku, Venustiana
Carranzy, za pośrednictwem niemieckiej ambasady w Waszyngtonie. Zaproponował
w nim śmiały plan mający odwrócić uwagę Stanów Zjednoczonych od głównych
działań wojennych. Przechwycenie i rozszyfrowanie telegramu przez Brytyjczyków
stanowiło przełom, ponieważ dzięki temu zachowujące do tej pory neutralność Stany
Zjednoczone przystąpiły do wojny przeciw Niemcom.
Odczytany telegram
Przetłumaczenie
telegramu postawiło
Brytyjczyków przed
dylematem: jak
powiadomić o nim
Amerykanów bez
ujawniania Niemcom,
że ich najnowszy szyfr
został złamany? Kapitan
Hall zdawał sobie sprawę,
że niemiecka ambasada
musiała wysłać telegram za
pośrednictwem publicznych
łączy telegraficznych
z Waszyngtonu do Meksyku,
dlatego do stolicy Meksyku
wysłano agenta brytyjskiego
w celu wykradzenia kopii. Ku
radości specjalistów z Pokoju
40, treść była zaszyfrowana
nie w nowszym kodzie 0075,
lecz w starszej wersji 13040
– Niemcy mieli więc prawo
zakładać, że Brytyjczycy
dowiedzieli się o spisku na
podstawie wykradzionego
telegramu oraz
przechwyconej księgi szyfrów.
W tej sytuacji można było
zachować tajemnicę i przesłać
Amerykanom pełną wersję
telegramu. Odszyfrowany
telegram dotarł do prezydenta
USA Woodrowa Wilsona
25 lutego, został
opublikowany 1 marca,
a 6 kwietnia 1917 r.
neutralne dotychczas Stany
Zjednoczone wypowiedziały
wojnę Niemcom.
Odszyfrowywanie telegramu
Wysłany przez Zimmermanna telegram zawierał
standardowy wojskowy szyfr numeryczny. Odbiorca
mógł go rozszyfrować pod warunkiem, że posiadał
aktualną księgę szyfrów na dany dzień. Pokój
40 musiał połączyć w całość strzępy informacji
z dwóch przechwyconych ksiąg szyfrów.
Aby złamać szyfr, zespół kapitana Halla
z Pokoju 40 skupił się na próbach
zidentyfikowania ciągów kolejnych liczb
pojawiających się w telegramie
(po prawej).
Szyfr
Odszyfrowany tekst
Tłumaczenie
prowadzić
wojnę
prowadzić
rokowania
pokojowe
. (kropka)
hojne
wsparcie
finansowe
Sprytny plan
i
Niemiecki minister Arthur
Zimmermann zamierzał
zaproponować Meksykowi
przyłączenie się do I wojny
światowej po stronie Niemiec
w zamian za pomoc w odzyskaniu
terytoriów utraconych przez
Meksyk w XIX w. na rzecz USA
(Teksasu, Arizony i Nowego
Meksyku). Rząd meksykański
miałby również namówić Japonię
do wszczęcia działań wojennych
przeciw USA na obszarze Pacyfiku.
zgoda
z naszej strony
prezydent?
Meksyk
w
Teksas
Niemiecka ofensywa podwodna przeciw
flotom Ententy została ograniczona w 1915 r.
po zatonięciu amerykańskiego statku
pasażerskiego „Lusitania”, storpedowanego
przez niemiecki okręt U-20.
, (przecinek)
Nowy
Meksyk
, (przecinek)
Ar
Łączenie wskazówek w całość
Trasa, jaką przebył telegram Zimmermanna, okazała się
zgubna dla jego autora: niemieckie kable transatlantyckie
zostały przecięte przez Brytyjczyków na początku wojny,
telegram został więc wysłany do Waszyngtonu przez Szwecję
i Wielką Brytanię. Przechwyconą wiadomość przekazano
do Pokoju 40 – brytyjskiego biura łamania szyfrów pod
dowództwem kapitana Williama Reginalda Halla. Tam William
Montgomery oraz Nigel de Grey (z zawodu wydawca)
jako pierwsi podjęli próbę złamania szyfru. W niemieckim
systemie numeracji był on zapisany jako kod 0075; po raz
pierwszy został opublikowany w lipcu 1916 r. Był wyjątkowo
trudny do złamania i praca nad nim zajęła specjalistom
114
Wassmuss był pierwowzorem
postaci niemieckiego agenta
w powieści szpiegowskiej
Greenmantle Johna Buchana (1916).
z Pokoju 40 około pół roku. Na szczęście dysponowali kilkoma
cennymi wskazówkami. Jeszcze na początku wojny Rosjanie,
po zatopieniu niemieckiego krążownika „Magdeburg” na
Morzu Bałtyckim, przechwycili niemiecką księgę szyfrów
i przekazali ją brytyjskim sojusznikom. Ponadto w 1915 r.
w perskim mieście Behbahan został na krótko aresztowany
Wilhelm Wassmuss – niemiecki agent, który zamierzał
wzniecić antybrytyjskie powstanie wśród tureckich plemion
w Persji. Jego rzeczy osobiste zostały odesłane do Londynu.
Wśród nich znajdowała się księga szyfrów dyplomatycznych,
zawierająca wcześniejszą wersję szyfru (13040) niż ten użyty
w telegramie Zimmermanna. Jednak były to tylko częściowe
wskazówki.
iz
on
a
Notatki de Greya i Montgomery’ego zostały sporządzone
na podstawie częściowych wskazówek z ksiąg szyfrów
przechwyconych z okrętu „Magdeburg” oraz od
Wassmussa. Większość interpretacji opierała się bardziej
na dedukcji i myśleniu lateralnym niż na kryptoanalizie.
Niemniej brytyjskim specjalistom udało się odszyfrować
wystarczająco dużo informacji (np. ciąg 67893 oznaczał
Meksyk), aby wywnioskować, że przesyłany telegram
zawiera treść najwyższej wagi.
Ciąg liczb, na którym skupił się zespół z Pokoju 40 oznaczał:
„Razem prowadzimy wojnę, razem prowadzimy rokowania
pokojowe, ofiarujemy hojne wsparcie finansowe i rozumiemy
pragnienie Meksyku, aby odzyskać utracone terytoria
w Teksasie, Nowym Meksyku i Arizonie”. Fragment ten
ujawnił wystarczająco dużo wskazówek, aby móc rozwikłać
i przetłumaczyć pozostałą część telegramu.
Karykatura, na której uosobienie
typowego Brytyjczyka, John
Bull, wita się z prezydentem
Wilsonem: „Brawo! Jak dobrze
mieć pana po naszej stronie!”.
115