Jak wolny dostęp do wiedzy zmieni świat?

EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI
RAPORT
TERMIN PANELU:
27 września 2012, godz. 18:00 – 19:15
PARTNER:
INTEL CORPORATION
TEMAT PANELU:
Jak wolny dostęp do wiedzy zmieni świat?
MODERATOR:
Stephan Richter, The Globalist, Niemcy
PANELIŚCI:
1. Lech Mankiewicz, Centrum Fizyki Teoretycznej PAN, Polska
2. Christian Morales, Intel Corporation, USA
3. Peter Russo, Center for Social Innovation and Social
Entrepreneurship at European Business School, Niemcy
4. Krzysztof Wojewodzic, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Polska
5. Claudia Zeisberger, profesor, INSEAD Business School, Niemcy
AUTOR BRIEFU:
Marcin J. Polak
1|
© Copyright by PKPP Lewiatan
Główne wyzwania tematyczne i pytania:
1. Otwarta edukacja i otwarta nauka
a. Czy otwieranie nauki przyczyni się do dynamicznego rozwoju społeczeństw / społeczeństw
opartych na wiedzy?
b. Czy ochrona praw intelektualnych hamuje rozwój świata?
c.
Czy wolny dostęp do zasobów edukacyjnych (wiedzy) pozwoli lepiej przygotowywać się do
życia?
2. Odpowiedzialność za własne kształcenie
a. Czy mamy świadomość potrzeby kształcenia się i dokształcania?
b. Czy potrafimy uczyć się przez całe życie? Jakie umiejętności są niezbędne?
c.
Jak Internet wpływa na nasze kształcenie?
3. Technologie wspierające otwartą naukę i edukację na wszystkich poziomach
kształcenia
a. Czy współczesna szkoła jest odpowiednia dla cyfrowych tubylców?
b. Jakie są najważniejsze bariery dla szerokiego wykorzystania technologii w edukacji?
c.
Jakie wyzwania technologie stawiają przed nauczycielem?
d. Czy rozumiemy cyfrowe media?
e. Jak wykorzystać potencjał mobilnej edukacji?
f.
Jak wykorzystać w edukacji potencjał świata wirtualnego?
g. Czy szkoły przeniosą się do Internetu?
2|
© Copyright by PKPP Lewiatan
Rewolucja w internecie
W pierwszych latach XXI wieku powstało wiele serwisów internetowych, bez których dziś trudno
sobie wyobrazić „normalne” korzystanie z Internetu: Wikipedia (2001), Last.fm (2002), Delicious
(2003), Google Mail (GMail) (2004), Facebook (2004), Flickr (2004), Digg (2004), YouTube (2005),
Google Maps (2005) oraz setki ich „kopii” – praktycznie w każdym państwie i języku. To w dużej
mierze dzięki nim oraz blogom i narzędziom opartym na mechaniźmie wiki dokonało się otwarcie
Internetu na zwykłego użytkownika – powstała Sieć 2.0 / Web 2.01.
Nastąpiła (i ciągle trwa) „rewolucja biznesowa w świecie komputerowym” (Tim O’Reilly),
spowodowana ruchem w stronę internetu jako podstawowej platformy komunikacji i działalności
społeczno-gospodarczej. Jej istotą jest przesunięcie środka ciężkości stron WWW w kierunku
użytkowników. Autorzy nadal przygotowują serwis, ale jądrem jego funkcjonowania są użytkownicy,
którzy dostarczają nowej zawartości (np. zdjęcia, pliki wideo, linki do ciekawych stron
internetowych itp.) oraz tworzą wokół serwisu społeczność użytkowników, która zaczyna ze sobą
współpracować i żyć „własnym życiem”.
Najważniejsza przemiana dokonała się na pulpitach poszczególnych użytkowników Internetu
rozsianych po całym świecie. Osoby i instytucje tworzący strony internetowe oraz ich
serwery stały się ważnymi (w skali globalnej) elementami pośredniczącymi w wymianie
wiedzy.
Można powiedzieć, że w ten sposób internet uwolnił edukację i wiedzę od tradycyjnych form
kształcenia. Uruchomienie sieci 2.0 było jak Wielki Wybuch w kosmosie - stworzyło w stosunkowo
krótkim czasie nową, dynamiczną i nieograniczoną przestrzeń dla rozwoju i wymiany
naukowej oraz wielowymiarowego uczenia się. Może być ona dowolnie zapełniana nowymi
zasobami naukowymi i edukacyjnymi przez użytkowników internetu, i która staje się coraz
atrakcyjniejszą alternatywą dla tradycyjnych sposobów komunikowania, współpracy, uczenia się.
Skutkiem tej zmiany jest również nowy model tworzenia treści edukacyjnych, który najkrócej
można ująć w taki sposób: nie trzeba być wydawcą, aby tworzyć treści edukacyjne – wystarczy być
autorem lub grupą autorów współpracujących ze sobą w sieci.
1
Nazwa ta upowszechniła się w 2004 r., po serii konferencji na temat nowych technik internetowych
organizowanych przez firmy O'Reilly Media i MediaLive International.
3|
© Copyright by PKPP Lewiatan
1. Otwieranie edukacji i nauki
1.1. Mnożenie wiedzy
Otwartość w nauce nie jest niczym nowym w historii cywilizacji. Już w XVII wieku naukowcy w
Europie dzielili się wynikami swoich badań i realizowali wspólne projekty. Wiedza jest przecież
dobrem, którego przybywa, gdy się nim dzielimy. Wiedza ma również charakter
kumulatywny. Musimy się wymieniać, aby w ten sposób powstawały nowe interpretacje, nowe
hipotezy, nowe łączenia faktów.
1.2. Otwarta nauka
W XXI wieku rozwój cyfrowych mediów przyczynił się do wykształcenia nowych modeli produkcji i
dystrybucji wiedzy naukowej oraz do powstawania nowych, otwartych zasobów edukacyjnych.
Publikacje naukowe – będące dotychczas podstawą komunikacji naukowej – stały się jednym tylko
elementem dynamicznego procesu komunikacji, w ramach którego kształtują się i rozwijają nowe
„społeczności wiedzy”. Dostęp do wiedzy demokratyzuje się i otwiera na niespotykaną
dotychczas skalę, jednocześnie wpływając na wydajność oraz innowacyjność pracy
naukowej2.
Dzięki otwartości badań możliwe staje się angażowanie w proces badawczy znacznie
większych zespołów, które coraz częściej tworzą naukowcy z różnych ośrodków na całym
świecie. W podobny sposób rozwija się także tzw. nauka obywatelska, społecznościowa (ang.
citizen science). W pracach biorą udział również eksperci i osoby spoza środowiska akademickiego.
Szybkie recenzowanie, dzielenie się opiniami i wskazówkami, pozwala już na wczesnym etapie
usprawniać proces badawczy.
1.3. Otwarty dostęp
Istotnym elementem tego procesu jest ruch otwartego dostępu, który otwiera dostęp do zasobów
naukowych powstających na uczelniach wyższych, jak również zasobów edukacyjnych
finansowanych ze źródeł publicznych. W ten sposób następuje lepsze upowszechnienie prac
naukowych w społeczeństwie, lepsza ewaluacja ich wartości, promocja badaczy i
instytucji badawczych. Istotne jest też, że raz przeprowadzone badania są dostępne
kolejnym zespołom badaczy. Pozwala to na lepsze wykorzystanie raz już wytworzonej
wiedzy (badania nie giną w zamkniętych repozytoriach). Dzięki otwartemu dostępowi naukowcy
mają możliwość analizowania i interpretacji olbrzymich zbiorów danych, których zebranie przekracza
możliwości niejednej uczelni.
2
Zob. Co to jest otwarta nauka?, Centrum Otwartej Nauki, http://otwartanauka.pl/. Dostęp: 3 czerwca 2012
roku.
4|
© Copyright by PKPP Lewiatan
1.4. Otwarta edukacja
Innym znaczącym elementem demokratyzacji nauki i edukacji jest ruch otwartej edukacji, który
łączy utrwaloną tradycję dzielenia się dobrymi pomysłami z innymi nauczycielami i naukowcami, z
opartą na współpracy, interaktywną kulturą internetu. Ruch ten zbudowany jest na przekonaniu, że
każdy powinien mieć swobodę wykorzystywania, dostosowywania do swoich potrzeb, ulepszania i
rozpowszechniania materiałów edukacyjnych bez ograniczeń. Współczesny konsument usług
edukacyjnych nie chce już płacić za podręczniki i materiały służące do nauki. Mając
dostęp do bezpłatnych materiałów edukacyjnych w sieci, nie chce być dłużej
uzależniony wyłącznie od oferty wydawców edukacyjnych.
Przykładami inicjatyw z zakresu otwartej edukacji są m.in.
Wikipedia (www.wikipedia.org) - wielojęzyczny projekt internetowej encyklopedii działającej w
oparciu o zasadę otwartej treści. Obecnie ma ponad 20 milionów haseł we wszystkich edycjach
językowych.
Otwarte kursy online organizowane przez MIT (OpenCourseWare), a wkrótce rozwijane
w konsorcjum z uczelnią Harvarda na wspólnej platformie edX (http://www.edxonline.org/)
Edukacja masowa – MOOC (Massive Open Online Course) – kursy organizowane przez takie
uczelnie jak Harvard, MIT czy Stanford.
Khan Academy (www.khanacademy.org) - edukacyjna organizacja pozarządowa działająca w
sieci, której misją jest „ zapewnienie wysokiej jakości edukacji każdemu i wszędzie”.
Opublikowała już około 3200 mini-wykładów w postaci filmów zamieszczonych w portalu
YouTube, dotyczących m. in. matematyki, historii, medycyny, fizyki, chemii, biologii, astronomii,
ekonomii i informatyki. Istnieje również polska strona, na której umieszczane są zasoby Khan
Academy z polskimi napisami – (http://www.pl.euhou.net/index.php/wiadomoci-mainmenu49/273-khan-academy-po-polsku)
WolneLektury.pl – biblioteka internetowa, w której zbiorach znajduje się ponad 1700 pozycji,
w tym wiele lektur szkolnych zalecanych przez polskie Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Większość utworów w bibliotece nie jest chroniona prawem autorskim i znajduje się w domenie
publicznej, co oznacza że można je swobodnie publikować i rozpowszechniać.
1.5. Bariery
Oba ruchy, otwartej nauki i otwartej edukacji, napotykają w rozwoju na podstawową barierę, jaką
są prawa autorskie. Często zamykają one drogę do wykorzystania w powszechnej edukacji wielu
cennych dóbr kultury czy wyników badań naukowych. Właścicielami praw autorskich są często
5|
© Copyright by PKPP Lewiatan
wielkie koncerny medialne, filmowe lub muzyczne. To im właśnie najbardziej zależy na tym, by
dawny model ograniczonego dostępu do kultury i nauki nadal obowiązywał.
Dla wielu użytkowników internetu bariery prawne paraliżujące twórczość i wymianę są
niezrozumiałe. To dlatego protesty młodych ludzi przeciw podpisaniu porozumienia ACTA były tak
intensywne na całym świecie. „Ograniczenia prawne stworzyliśmy sobie sami i pogłębiamy
je coraz bardziej, budując gospodarkę opartą na prawach wyłącznych. Jej początki sięgają
XIX wieku, kiedy powstał przemysł wydawniczy oraz drukarski (…). Okazało się, że z książek,
czasopism, gazet daje się wygenerować zysk, a co ważniejsze: pozwalają one sterować opinią
publiczną i kształtować obraz świata nakreślony przez elity. Potem nadeszła epoka innych mediów:
radia i telewizji, przemysł medialny zbudował świat, w którym prawo wyłączne jest najważniejszym
narzędziem wpływającym na zyski.”3
Wdrożenie nowego modelu ochrony wartości intelektualnej, który jednocześnie umożliwi swobodny
dostęp i powtórne wykorzystanie zasobów naukowych i edukacyjnych, stanowi jedno z
największych wyzwań stojących przed systemami prawnymi w XXI wieku.
Sytuacja powoli dojrzewa do zmiany. Kolejne ośrodki naukowe na całym świecie decydują się na
politykę Open Access, wychodząc z założenia, że możliwość nieograniczonej wymiany naukowej jest
jednym z najważniejszych czynników wpływających na rozwój świata. Buntują się również
naukowcy, którzy mają dość wysokich kosztów dostępu do wiedzy – w swoich działaniach posuwają
się nawet do organizacji akcji bojkotu wydawnictw naukowych (np. protest Tima Gowersa,
profesora matematyki z Uniwersytetu Cambridge, przeciw cenom wydawnictwa Elsevier poparło w
krótkim czasie ponad 9 tys. osób).4
Otwarta nauka stanowi ważny element europejskiej strategii Agenda Cyfrowa 2020. Jak powiedziała
w kwietniu 2012 r. w Rzymie wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej Neelie Kroes, Unia
Europejska zaczyna epokę Otwartej Nauki, rozumianej nie tylko jako dostęp do danych
badawczych, ale także dzielenie się wynikami badań.5
3
Za: Bożena Bednarek-Michalska, Korzyści z otwartej nauki, Forum Akademickie, nr 5/2010.
http://www.forumakad.pl/archiwum/2010/05/60_korzysci_z_otwartej_nauki.html Dostęp: 16 czerwca 2012 r.
4
Zob. Academic spring: how an angry maths blog sparked a scientific revolution, The Guardian, 9.04.2012,
http://www.guardian.co.uk/science/2012/apr/09/frustrated-blogpost-boycott-scientific-journals, dostęp: 2 lipca
2012 roku.
5
Zob. Wystąpienie N. Kroes, wiceprzewodniczącej Komisji Europejskiej, Opening Science Through eInfrastructures, http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=SPEECH/12/258, 11.04.2012,
Rzym. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku.
6|
© Copyright by PKPP Lewiatan
1.6. Wpływ otwartej wymiany wiedzy na rozwój cywilizacji człowieka
Wydaje się, że proces otwierania nauki i edukacji, jeszcze dość wolny, będzie się pogłębiał i
przyspieszał. Spróbujmy wyliczyć korzyści, które człowiek i jego instytucje oraz społeczeństwo może
odnieść z tej otwartości:
1.6.1. Dla krajów będą to np.:
Mniejsze nakłady na innowacje; mniejsze nakłady na pozyskiwanie dostępu do zasobów naukowych
i edukacyjnych; włączenie kraju w światowy nurt badań naukowych; niwelowanie wykluczenia
cyfrowego całych społeczności; pobudzenie podmiotów gospodarki do szybkiego wykorzystania
wyników badań.
1.6.1.1. Dla zdrowia publicznego:
a) Udostępniane powszechnie wyniki badań pozwalają na bieżąco śledzić wpływ nowych
leków na choroby, które są plagą naszego świata, np. HIV. Lekarze podnoszą w ten sposób
skuteczność swojej diagnozy, mogą szybciej rezygnować z mniej skutecznych terapii i zastępować
je trafniejszymi.
b) Pojawi się szansa realizacji badań przewyższających możliwości pojedynczych krajów.
Dobrym przykładem był zakończony w 2003 r. Human Genome Project6, 13-letni ciąg badań, w
których uczestniczyło kilkadziesiąt ośrodków badawczych z całego świata.
c) Dzięki mediom mającym dostęp do wyników badań i otwartych procesów naukowych,
społeczeństwo zyskuje lepszy dostęp do informacji medycznej – możemy szybciej dowiedzieć
się o zagrożeniach dla zdrowia (np. w przypadku epidemii), ubocznych skutkach terapii, łatwiej jest
organizować profilaktykę itp.
1.6.1.2. Dla gospodarki:
a) Badania prowadzone w trzech krajach Danii, Holandii i Wielkiej Brytanii w 2007 roku wykazały,
że oszczędności budżetowe na opłatach za dostęp do źródeł wiedzy w tych krajach
mogłyby wynieść rocznie około 888 milionów euro.7
b) Podatnicy nie powinni płacić za dostęp do wiedzy, jeśli określone badania czy zbiory danych
zostały sfinansowane już raz ze środków publicznych, czyli m.in. z podatków. Najdalej idącą
formułę przyjęto w Stanach Zjednoczonych. Wszystko, co zostało sfinansowane z funduszy
6
Patrz: The Human Genome Project; http://genomics.energy.gov/, dostęp: 17.06.2012 r.
Za: John Houghton, Victoria University, Melbourne, Open Access – What are the economic benefits? A
comparison of the United Kingdom, Netherlands and Denmark, 2009, http://www.knowledgeexchange.info/Files/Filer/downloads/OA_What_are_the_economic_benefits_-_a_comparison_of_UK-NLDK__FINAL_logos.pdf. Dostęp: 16.06.2012 r.
7
7|
© Copyright by PKPP Lewiatan
publicznych i zostaje opublikowane, staje się tam częścią domeny publicznej, z której każdy
może z tego zasobu dowolnie korzystać. Dobrym przykładem jest działalność NASA – podatnicy, za
pośrednictwem strony internetowej, mają pełen dostęp do jej bogatych zasobów informacyjnych i
audiowizualnych.
c) Otwartość ma olbrzymie znaczenie dla innowacyjności gospodarki. Otwarcie procesu
innowacji prowadzi do współpracy przedsiębiorstw i wykorzystuje efekt synergii,
prowadząc do rozwiązań korzystnych dla całego sektora i konsumentów trudno osiągalnych w
pojedynkę. Na taką współpracę decydują się często największe międzynarodowe korporacje, np.
Siemens i BASF czy Procter&Gamble i Siemens8. Ciekawym przykładem otwartej innowacji na
poziomie narodowym może być realizowany od marca 2009 r. fiński projekt RAMI (Radical Market
Innovations), klaster kilkunastu firm przemysłu drzewnego, którego celem było stworzenie 2500
innowacji biznesowych wychodzących poza dotychczasową działalność kooperantów.9 Rezultatem
współpracy było ostatecznie 2322 zgłoszeń innowacji i 148 szczegółowych opracowań nowych idei.
d) Otwartość ma także olbrzymie znaczenie dla rozwoju przemysłu technologicznego, tak
na poziomie krajowym, jak i globalnym. Ważne miejsce w szeroko definiowanej działalności
biznesowej zajmuje wolne oprogramowanie (open source software), czyli takie, które można
swobodnie używać i modyfikować oraz upowszechniać na zasadzie wolnych licencji. Przykładowo –
na podstawie danych Google i Yahoo można ocenić, że w sieci działa około 30 milionów stron
zbudowanych na popularnym systemie zarządzania treścią Joomla.10 Oprogramowanie open source
obsługuje obecnie wiele telefonów komórkowych (np. rozwijany przez Google system operacyjny
dla urządzeń mobilnych Android według danych Google aktywowany został na około 253 milionów
urządzeń11). W realizacji jest też obecnie około 470 projektów open source dotyczących obsługi
tzw. chmury informatycznej (cloud computing).12 Można zatem twierdzić, że Open Source stało się
już jednym z głównych nurtów w IT i ma znaczący wpływ na tempo rewolucji technologicznej
dziejącej się na naszych oczach.
1.6.1.3. Przedsiębiorczość i innowacyjność
a) Beneficjentami otwartego dostępu są z całą pewnością osoby przedsiębiorcze, zwłaszcza te,
które prowadzą mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa. Dla nich dostęp do otwartych danych i
informacji może okazać się kluczowym czynnikiem warunkującym tworzenie produktów i osiąganie
8
Za: Opening up Science: Towards an Agenda of Open Science in Industry and Academia, Uniwersytet
Humboldta, Berlin, 2011, http://berlinsymposium.org/sites/berlinsymposium.org/files/open_science.pdf,
dostęp: 17.06.2011 r.
9
Patrz: RAMI: an open innovation process leading to 2500 new ideas,
http://www.forestcluster.fi/sites/www.forestcluster.fi/files/rami_25042012.pdf. Dostęp: 17.06.2012 r.
10
Za: How Many Websites Are Using Joomla: A Closer Look, http://www.themepartner.com/blog/6/howmany-websites-are-using-joomla-a-closer-look/, dostęp: 17.06.2012 r.
11
Za: How many Android phones have been activated?, http://www.asymco.com/2011/12/21/how-manyandroid-phones-have-been-activated/, dostęp: 17.06.2012 r.
12
Badanie The Future of Open Source, 2011, http://www.futureopensource.net/survey. Dostęp: 17.06.2012 r.
8|
© Copyright by PKPP Lewiatan
sukcesów rynkowych. Koszty pozyskiwania tych danych w warunkach odpłatności są cały czas
czynnikiem ograniczającym rozwój.13 W tym sensie mamy do czynienia z czynnikiem bezpośrednio
wpływającym na tworzenie wartości majątkowej małych i średnich przedsiębiorstw. Z drugiej strony
ciągle jeszcze zbyt niska liczba przedsiębiorstw jest świadoma tych korzyści.
b) Otwartość ma również wielki wpływ na zmianę modelu biznesu. Dobrą ilustracją są obecne
problemy wydawców edukacyjnych. Konsumenci, mając dostęp do bezpłatnych, otwartych epodręczników nie będą skłonni ponosić kosztów zakupu podręczników. W ten sposób dojdzie
prawdopodobnie do przełomowej zmiany na rynku. Wydawcy będą musieli zmienić model
biznesowy.
1.6.1.4. Życie społeczno-polityczne i kultura
Otwartość dostępu do zasobów kultury jest warunkiem sprzyjającym dynamicznemu rozwojowi
społecznemu. Ma olbrzymi wpływ na twórczość, kreatywność i dystrybucję dóbr kultury w
społeczeństwie.
Obecnie w sieci jest około 250 milionów zasobów oznaczonych licencjami Creative Commons (CC).
Oznacza to, że zostały stworzone przez artystów, autorów, muzyków, naukowców, edukatorów i
wielu innych twórców, którzy chcą się dzielić swoimi dokonaniami oraz budować reputację i
zdobywać popularność dzięki tej wymianie.14 Dzięki otwartym licencjom, na bazie istniejących
utworów powstają nowe, bogatsze opracowania, niezliczone wersje, remiksy, dzięki czemu kultura
kwitnie. Jest to widoczne zwłaszcza w świecie muzyki i edukacji.
1.6.2. Dla uczelni:
Rośnie liczba odwiedzin na stronach internetowych uczelni. Dzięki polityce open Access możliwe
staje się lepsze zarządzanie zasobami nauki, monitorowanie i wspomaganie oceny, zakresu oraz
jakości badań prowadzonych na uczelni; następuje generowanie nowej wiedzy, rozwój
międzynarodowej współpracy naukowej i dzielenia się wynikami. Ma to znaczący wpływ na
innowacyjność pracowników uczelni.
13
Za: The impact of Open Access outside European Universities, Knowledge Exchange, Denmark, CC-BY
3.0, 2010, http://www.knowledgeexchange.info/Files/Filer/downloads/Open%20Access/KE_Briefing_paper_OAimpact_web.pdf. Dostęp:
16.06.2012 r.
14
Za: Creative Economy. A Feasible Development Option, Report 2010, United Nations,
http://www.intracen.org/uploadedFiles/intracenorg/Content/About_ITC/Where_are_we_working/Multicountry_programmes/CARIFORUM/ditctab20103_en.pdf, Dostęp: 17.06.2012 r.
9|
© Copyright by PKPP Lewiatan
1.6.3. Dla naukowców:
Open acces umożliwia szeroką promocję na świecie własnych badań, budowanie prestiżu
uczonego; zwiększenie widoczności i poczytności prac, a co za tym idzie wzrost cytowań;
nawiązywanie nowych kontaktów naukowych i współpracy tam, gdzie zainteresowania są
najbardziej zbieżne.
2. Odpowiedzialność za własne kształcenie
2.1. Świadomość edukacyjna
Sam dostęp do otwartych zasobów edukacji i nauki to jeszcze za mało, aby spowodować
dynamiczny i zrównoważony rozwój społeczny. Wydaje się, że obecnie jednym z ważniejszych
wyzwań społecznych jest rozwijanie świadomości edukacyjnej i odpowiedzialności za
własne kształcenie. Z jednej strony bowiem mamy do czynienia z coraz większymi wymaganiami
stawianymi pracownikom przez rynek pracy i zagrożenie bezrobociem, z drugiej nasza cywilizacja
dostarcza ludziom ogromną ilość narzędzi i bodźców odciągających ich od uczenia się. To poważne
wyzwanie stojące przed systemem edukacji. Jedynie ci, którzy będą potrafili się ciągle uczyć i
szybko przetwarzać nowe informacje w wiedzę, osiągną sukces w warunkach
gospodarki opartej na wiedzy.
2.2. Lifelong learning
Edukacja jest coraz silniej powiązana jest z rynkiem pracy. Osoby uczące się muszą mieć
świadomość, że kształcenie ogólne i wiedza teoretyczna raczej nie wystarczą im do podjęcia pracy
zgodnej z osobistymi oczekiwaniami. Młody człowiek, który obecnie rozpoczyna karierę
zawodową w ciągu swojego życia zawodowego zmieni profesję nawet kilkanaście razy.
To, czego nauczył się w szkole wystarczy na kilka pierwszych lat na rynku pracy. System
edukacji musi zatem kształcić umiejętność uczenia się (co pozwoli na dopasowanie się do
zmieniających warunków na rynku pracy) oraz wyposażać uczniów w zestaw umiejętności,
niezbędnych do realizacji zadań (zawodowych i społecznych) w trybie pracy zespołowej.
2.3 Kluczowe umiejętności XXI wieku
Amerykańska organizacja Partnership for 21st Century Skills wskazuje na trzy grupy
umiejętności niezbędnych w XXI wieku: związane z uczeniem się i innowacyjnością
(kreatywność, innowacje, krytyczne myślenie, rozwiązywanie problemów, komunikowanie się i
współpraca), związane z informacją, mediami i technologiami (alfabetyzm informacyjny,
medialny i cyfrowy) oraz związane z życiem i karierą zawodową (zdolność adaptacji,
elastyczność, inicjatywa, decyzyjność, produktywność, kierowanie, odpowiedzialność).15
15
Zob. Partnership for 21st Century Skills, http://www.p21.org/overview. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku.
10 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
W krajach UE zdefiniowano kompetencje kluczowe jako „połączenie wiedzy, umiejętności i postaw
odpowiednich do sytuacji. Kompetencje kluczowe to te, których wszystkie osoby potrzebują do
samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i
zatrudnienia. Są to:
1) porozumiewanie się w języku ojczystym,
2) porozumiewanie się w językach obcych,
3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne,
4) kompetencje informatyczne,
5) umiejętność uczenia się,
6) kompetencje społeczne i obywatelskie,
7) inicjatywność i przedsiębiorczość,
8) świadomość i ekspresja kulturalna.
2.4. Kształcenie ustawiczne
Odpowiedzialność za własne kształcenie nie dotyczy wyłącznie osób młodych i w trakcie nauki.
Dotyczy w takim samym stopniu osób dorosłych aktywnych na rynku pracy. Jak zauważył
amerykański futurysta Alvin Toffler, „analfabetami w XXI w. nie będą ci, którzy nie potrafią czytać i
pisać, ale ci, którzy nie potrafią uczyć się, oduczać i uczyć ponownie”. Zmienił się cykl życia
umiejętności pracownika – musi on o wiele częściej zmieniać pracę w ciągu swojego życia
zawodowego. Jednak w krajach OECD jedynie 40% osób dorosłych dokształca się.
Najwięcej z nich w Szwecji, Nowej Zelandii, Szwajcarii, Finlandii i Norwegii (ponad 50%), natomiast
na przeciwnym biegunie są Węgry, Grecja, Polska, Włochy, Portugalia i Irlandia (poniżej 30%).16
Nie są to zbyt optymistyczne wskaźniki, zwłaszcza że w wielu krajach przekłada się to wprost na
wysoki poziom bezrobocia.
2.5. Wybór ścieżki kariery i umiejętności matematyczno-przyrodnicze
Rozwój gospodarczy w XXI wieku jest ściśle powiązany z technologiami. Powstające nowe zawody
związane z szeroko rozumianym sektorem nowych technologii wymagają dobrej znajomości
przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. Gospodarka oparta na wiedzy potrzebuje więcej
umysłów ścisłych niż humanistów. W kontekście świadomości edukacyjnej wybór kierunku
kształcenia ma ogromne znaczenie dla losów młodego człowieka wchodzącego na rynek pracy i jak
16
Zob. OECD Education at Glance 2011, http://www.oecd.org/dataoecd/61/30/48631098.pdf. Dostęp: 3
czerwca 2012 roku.
11 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
nigdy dotąd może się przekładać na życiowy i zawodowy sukces. W Europie najwięcej studentów
kształci się na kierunkach ścisłych w Finlandii, Grecji i Niemczech (odpowiednio 32%, 31% oraz
27%). W Polsce odsetek ten jest niższy – 21%, tyle co średnia dla całej Unii Europejskiej (dane za
rok akademicki 2009/2010).17
2.6. Internet jako przestrzeń edukacji
Pomimo, że szkoły i uczelnie mają jeszcze sporo do nadrobienia w obszarze rozwijania świadomości
edukacyjnej, warto zauważyć, że dzięki rozwojowi zasobów edukacyjnych w Internecie coraz
częściej chcemy brać odpowiedzialność za własne kształcenie (dokształcanie). Dobrym
przykładem jest tu wzrost zainteresowania korzystaniem z ogólnodostępnych kursów online, jakie
oferują niektóre uczelnie (głównie amerykańskie, jak MIT czy Harvard), platform edukacyjnych (np.
TED-Ex), filmów wyjaśniających konkretne zagadnienia z programu nauczania (np. Khan Academy)
czy konferencji online pomiędzy partnerskimi szkołami (np. Skype Education). Ta zmiana obecnie
jest może lepiej widoczna w kręgu kultury anglosaskiej, niż w kontynentalnej Europie, ale trend jest
globalny.
Rozwój atrakcyjnych dla odbiorcy narzędzi edukacyjnych w Internecie stymuluje
zainteresowanie nauką i przyczynia się do wydłużenia czasu, jaki indywidualnie
poświęcany jest na edukację. Wykorzystanie tego typu narzędzi w połączeniu z modyfikacją
sposobu prowadzenia zajęć (koncepcja szkoły obróconej o 180 stopni Salmana Khana),
może przyczynić się do podniesienia jakości edukacji, ale i do rozszerzenia katalogu korzyści
wynikającego z nauki w szkole. Jeśli bowiem uczeń / student będzie mógł przed zajęciami zapoznać
się z materiałem oraz sprawdzić swoją wiedzę, na zajęciach pozostanie dość czasu na inne cele, na
które w tradycyjnej szkole zazwyczaj czasu brakowało, np. na pracę z uczniami mającymi trudności,
różne formy współpracy w grupie, wspólne rozwiązywanie problemów, realizację projektów
edukacyjnych.
3. Technologie wspierające otwartą edukację i naukę
Otwarty dostęp do wiedzy i jej wymiana nie byłyby możliwe, gdyby nie dynamiczny rozwój
technologii informacyjno-komunikacyjnych. Dlatego nie może tu zabraknąć odniesienia do świata
edukacji i nauki.
3.1. Cyfrowi tubylcy
Pokolenie, które wchodzi dziś na rynek pracy, nie zna świata bez internetu, komputerów, telefonów
komórkowych. Są to prawdziwi tubylcy świata technologii. Każde następne pokolenie w jeszcze
większym stopniu będzie związane z technologiami. Młody człowiek, wchodząc do szkoły oczekuje,
że będzie w niej mógł korzystać z takich samych narzędzi, z jakich korzysta w swoim domu i poza
17
Zob. Student ściśle ukierunkowany, RynekPracy.pl,
http://www.rynekpracy.pl/monitor_rynku_pracy_1.php/wpis.125/drukuj.1, dostęp: 2 lipca 2012 roku.
12 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
szkołą. I często rozczarowuje się. Nadal w wielu krajach i w wielu szkołach technologie nie
są traktowane jako narzędzia stymulujące uczenie się, lecz jako urządzenia zakłócające
uwagę uczniów. Dotyczy to także krajów wysoko rozwiniętych, jak np. Stany Zjednoczone czy
Kanada.
3.2. Niwelowanie barier dla technologii w edukacji
Bariery instytucjonalne (np. różnego rodzaju zakazy wpisane do statutów szkolnych) oraz mentalne
(np. brak świadomości, że dana technologia może mieć świetne zastosowanie w nauczaniu)
stanowią poważne przeszkody w rozwoju edukacji z konstruktywnym wykorzystaniem
nowoczesnych technologii. Wynika to w dużej mierze z chęci utrzymania przez nauczycieli i
wykładowców status quo w szkołach i na uczelniach.
Potrzebne jest zielone światło dla eksperymentowania i innowacyjnego wykorzystania technologii
przez edukatorów i naukowców.18 Stąd też w wielu krajach podejmowane są próby niwelowania
barier. Digital Learning Council w Stanach Zjednoczonych proponuje wdrożenie w szkołach 10
zasad w celu zapewnienia nowoczesnej i wysokiej jakości edukacji cyfrowej19. Szkoły okręgu
Ontario w Kanadzie, które wypadają bardzo dobrze w międzynarodowych badaniach
porównawczych, od 2011 roku pozwalają na szerokie wykorzystanie mobilnych urządzeń podczas
lekcji20. Uczniowie w polskich szkołach uczestniczących w programie Szkoła z Klasą 2.0 tworzą
Kodeksy 2.0, w których - wspólnie z dyrektorami szkół - ustalają warunki, na jakich technologie
mogą być używane w szkołach21.
3.3. Nowa, kluczowa rola nauczyciela
Myśląc o nowych technologiach nie można zapominać, że najważniejszą technologią
edukacyjną w szkole jest prawdopodobnie... nauczyciel. W nim kumulują się szanse i
zagrożenia dla edukacji opartej o technologie informacyjno-komunikacyjne. Szanse, ponieważ może
właściwie ocenić potencjał danej technologii i wykorzystać jej popularność wśród młodzieży do
efektywnego przekazywania wiedzy oraz kształcenia umiejętności. Zagrożenia, gdyż może nie
odkryć potencjału danej technologii i odrzucić ją lub stosować na siłę w najbardziej prymitywny
sposób, który nie doprowadzi do lepszych wyników edukacyjnych. Kształcenie kompetencji
cyfrowych wśród nauczycieli jest jednym z największych wyzwań nowoczesnej
18
Johnson, L., Adams, S., and Cummins, M. (2012), The NMC Horizon Report: 2012 Higher Education
Edition. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/publications/horizon-report-2012higher-ed-edition. Dostęp dnia 18 maja 2012 roku.
19
Zob. Digital Learning Now Report: 10 Elements of High Quality Digital Learning,
http://digitallearningnow.com/ten-elements-of-high-quality-digital-learning/. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku
20
Zob. K. Hammer, It’s back to school for cellphones in Toronto, The Globe and Mail,
http://www.theglobeandmail.com/news/national/education/primary-to-secondary/back-to-school-forsmartphones-toronto-loosens-ban-on-devices/article2156008/. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku.
21
Zob. Szkolny kodeks 2.0, Centrum Edukacji Obywatelskiej,
http://www.ceo.org.pl/szkola2zero/news/kodeks-20. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku.
13 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
edukacji. I nie możemy tu myśleć jedynie o nauczycielach informatyki, lecz wszystkich
pracujących w szkole.
3.4. Alfabetyzacja informacyjna
Nie jesteśmy w stanie przewidzieć rozwoju technologii w przyszłości. Gdy spojrzymy kilka lat
wstecz, odkryjemy, że zaledwie dekadę temu istniał świat bez społecznościowego internetu (Web
2.0), narzędzi Google, telefonów z ekranami dotykowymi i multimedialnych tabletów. Ale sama
technologia nie jest najważniejsza. Chodzi o umiejętność rozumienia cyfrowych mediów
(alfabetyzację informacyjną), która ma coraz większe znaczenie jako umiejętność kluczowa w
każdej dziedzinie życia. Największy problem w tym stanowi to, że tak naprawdę alfabetyzacja
informacyjna nie dotyczy samych narzędzi ICT, lecz myślenia – zastosowania tej wiedzy i
umiejętności w różnych sytuacjach życiowych.22
3.5. Ocena umiejętności
Szeroka obecność technologii w pracy i życiu prywatnym stawia wyzwanie dotychczasowym
modelom oceny osiągnięć ucznia i pracownika. Nie jest istotne, ile wiedzy zgromadziliśmy w
głowach, ale czy potrafimy jej właściwie użyć, czy posiadamy odpowiednie umiejętności, aby radzić
sobie w życiu w czasach nieustającej zmiany. Nie ma sensu uczyć się na pamięć faktów i dat, skoro
kilka kliknięć w wyszukiwarce internetowej wystarczy, aby znaleźć odpowiedź. Trzeba jednak
wiedzieć, jak i gdzie szukać odpowiedzi. Wiedza przestaje być „zbiornikiem retencyjnym”, który
wypełniamy, lecz jest „rzeką”, która ciągle płynie. (Stephen Downes).23 W takim ujęciu nie ma
sensu stawianie uczniom i studentom ocen za to, co mają w głowie, lecz nagradzanie ich za
umiejętność wyszukiwania i przetwarzania informacji w wiedzę.
Wyzwanie to dotyczy wszystkich poziomów kształcenia, od szkoły podstawowej po studia. W tym
kontekście należy podejmować działania na rzecz stworzenia nowego, bardziej dopasowanego do
współczesności sposobu oceniania kluczowych umiejętności XXI wieku. Przykładem ciekawej
inicjatywy jest tu projekt badawczy ATCS21, prowadzony przez University of Melbourne i
finansowany przez korporacje Intel, Cisco i Microsoft.24
3.6. Mobilna edukacja
Sukcesy iPhone i iPada przyczyniły się do wyznaczenia nowych standardów w technologiach
edukacyjnych. Osoby uczące się oczekują, że będą miały zawsze dostęp do edukacji z
wykorzystaniem technologii, które posiadają we własnych kieszeniach i torbach. Mobilna edukacja
22
Zob. L. Johnson i in., 2010 Horizon Report: K-12 Edition, Austin, Texas, The New Media Consortium,
2010, http://www.nmc.org/publications/horizon-report-2010-k-12-edition. Dostęp dnia 18 maja 2012 roku
23
Zob. Stephen Downes, Learning 2050, http://www.slideshare.net/Downes/learning-2050, dostęp: 2 lipca
2012 roku.
24
Zob. Assessment and Teaching of 21st Century Skills, http://atc21s.org/, Dostęp: 2 lipca 2012 roku.
14 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
przestaje być tylko wizją uczenia się w drodze, a staje się rzeczywistością, obcowaniem z nauką w
trybie 24/7. Technologie mobilne pozwalają zoptymalizować czas, jaki przeznaczamy na naukę, ale
także poszerzają zakres doświadczeń edukacyjnych – coraz częściej uczymy się przy okazji, bez
planowania, a nawet bezwiednie.
3.7. Wirtualne środowisko edukacyjne
Technologie dobrze wspierają edukację. Coraz większe znaczenie dla osób uczących się ma
wirtualny nauczyciel i wirtualne środowisko edukacyjne. Dlatego musimy zmienić myślenie o
narzędziach edukacji. Nie mówmy już o zestawie podręczników i ćwiczeń, ale projektujmy złożone i
bogato oprzyrządowane środowisko kształcenia, w którym uczeń spędzać będzie większość czasu
poświęconego nauce. Środowisko to powinno wykorzystać potencjał sieci (zasoby, komunikacja,
dzielenie się wiedzą) oraz zawierać zestaw narzędzi do nauki, komunikacji, współpracy z
rówieśnikami, oceny, diagnostyki, prezentacji osiągnięć (e-portfolio) itp. Musi być to system
spersonalizowany, dopasowany do indywidualnych potrzeb odbiorcy usług edukacyjnych (dotyczy to
zarówno oświaty publicznej, jak i niepublicznej).
3.8. Przenoszenie nauki do internetu
Mamy do czynienia z trendem przenoszenia nauki przedmiotów szkolnych i uczelnianych (części lub
całości) do sieci. Clayton Christensen i Michael Horn, naukowcy z Uniwersytetu Harvarda
przewidują, że pod koniec obecnej dekady w USA połowa zajęć w szkołach K-12 (podstawowych i
średnich) będzie już online25. Cel to oszczędności w budżecie, ale także efektywne wykorzystanie
potencjału ICT. Zauważają przy tym, że najlepszym rozwiązaniem będzie połączenie tradycyjnych
spotkań w przestrzeni szkolnej ze spotkaniami w sieci online, czyli blended learning. E-learning ma
szanse stać się jednym z największych przełomów w rozwoju społecznym świata. W najbliższych
20-30 latach może znacząco przyczynić się do podniesienia jakości życia (m.in. poprzez zwiększenie
dostępności do wysokiej jakości zasobów i usług edukacyjnych). Doszkalanie się z wykorzystaniem
zasobów internetu będzie również trwale powiązane z aktywnością zawodową.
Technologia będzie miała istotny wpływ na zmianę modelu szkoły i uczelni w przyszłości. Analizując
trendy w rozwoju technologii edukacyjnych, można przypuszczać, że szkoła przyszłości będzie
oparta o ICT. Idąc z duchem czasu będzie stawiała nie tylko na wiedzę, ale i na kształcenie
praktycznych umiejętności oraz mądrze włączając technologie we wszystkie funkcje szkoły i uczelni,
tak w nauczaniu, jak i w życiu całej społeczności szkolnej/uczelnianej oraz administracji.
STRESZCZENIE GŁÓWNYCH STANOWISK
25
Zob. C. Christensen, M. Horn, The rise of online education, The Washington Post, październik 2011,
http://www.washingtonpost.com/national/on-innovations/the-rise-of-onlineeducation/2011/09/14/gIQA8e2AdL_story.html. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku.
15 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
Cele Otwartej
Nauki26
Demokratyzacja dostępu do wiedzy, traktowanej jako własność wspólna;
Powstawanie nowych “społeczności wiedzy” wokół dostępnych treści;
Otwartość i przejrzystość oraz rozszerzone miary dokonań naukowych;
Dynamiczny proces komunikacji naukowej, traktujący publikację jako
proces, a nie produkt.
Idea otwartej nauki może być realizowana poprzez:
Tworzenie i rozbudowywanie narzędzi wspomagających otwartość w nauce;
Zwiększanie dostępności zasobów naukowych – publikacji, danych,
materiałów dydaktycznych, itd.;
Ujednolicenie systemu dostępu do wiedzy naukowej poprzez integrację i
ujednolicanie rozproszonych zbiorów;
Promowanie otwartych form dystrybucji wiedzy;
Wypracowanie i wprowadzenie rozwiązań systemowych na rzecz otwartej
nauki.
Open Access
Policy
Uniwersytetu
Kalifornijskiego
w San Francisco
Senat University of California w San Francisco (UCSF) przegłosował
wprowadzenie polityki otwartego dostępu dla bieżących i przyszłych
artykułów naukowych w wersji elektronicznej. Głównym celem tej zmiany
jest to, aby badania były dostępne dla każdego, kto się nimi interesuje,
niezależnie od tego, czy jest zwykłym członkiem społeczeństwa, czy też
naukowcem, bez ponoszenia wysokich opłat za prenumeratę czasopism.
UCSF jest największą instytucją naukową i jednym z pierwszych publicznych
uniwersytetów w Stanach Zjednoczonych, który przyjął taką politykę.27
26
Źródło: OtwartaNauka.pl, CC-BY, http://otwartanauka.pl/co-to-jest-otwarta-nauka/#cele. Dostęp: 3
czerwca 2012 roku.
27
Źródło: http://www.ucsf.edu/news/2012/05/12056/ucsf-implements-policy-make-research-papers-freelyaccessible-public, za: OtwartaNauka.pl, http://otwartanauka.pl/aktualnosci/, CC-BY. Dostęp: 3 czerwca 2012
roku.
16 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
Akademia Khana
W Akademii Khana mamy do czynienia z lekcjami nagranymi w postaci
filmów, co pozwala na wielokrotne odtwarzanie materiału. Ponad 3200 lekcji
dostępnych jest na każde kliknięcie w Internecie. Koncepcja Khana – szkoły
obróconej o 180 stopni – nie usuwa nauczyciela z procesu nauczania. Wręcz
przeciwnie – daje mu dodatkowy czas na realizację tematu, pracę z mniej
zdolnymi uczniami, pracę w grupach, rozmaite ćwiczenia. Istotne jest to, że
nauczyciel wchodząc do klasy widzi w swoim panelu w internecie, kto
przerobił materiał i jaki uzyskał wynik. Może więc swobodnie sterować
procesem nauczania.
edX
Massachussets Institute of Technology (MIT) i Harvard tworzą największy
na świecie serwis otwartych kursów online, dostępnych dla każdego
mieszkańca globu posiadającego dostęp do internetu. Na inicjatywę
nazwaną edX (www.edxonline.org) uczelnie przeznaczą 60 milionów
dolarów. W nowej platformie znajdą się kursy dotychczas udostępniane
przez MIT w ramach projektu OpenCourseWare oraz przez Harvard w
ramach Extension School.
Clayton
Christensen &
Michael Horn,
Harvard Business
School
Z racji postępu technologicznego i pod wpływem przełomowych innowacji
(ang. disruptive innovation), szkoły i uczelnie nie mają przed sobą innej
drogi rozwoju, niż zmiana modelu nauczania i usprawnienie procesu
edukacji. Trzeba szkoły wymyśleć na nowo, w bardziej innowacyjnym
wydaniu. W edukacji taką przełomową innowacją może okazać się elearning (blended learning) na skalę masową, który przeniesie część zajęć
szkolnych i akademickich do Internetu. Wg. prognoz naukowców z Harvardu
przełom dokona się pod koniec obecnej dekady.
DANE DO DYSKUSJI:
Ruch Open Access w liczbach28
istnieje ponad
około
5000 czasopism Open Access;
10-15% wszystkich recenzowanych rocznie artykułów ukazuje się w formie Open
Access;
28
Zob. Przewodnik po otwartej nauce, http://otwartanauka.pl/przewodnik-po-otwartej-nauce/ruch-openaccess/. Dostęp: 3 czerwca 2012 roku
17 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
ponad
80% naukowców wyraża chęć wykorzystywania modelu Open Access, jeżeli będą
mieli odpowiednie narzędzia;
w przypadku ponad
93% tytułów recenzowanych czasopism wydawcy zezwalają na
publikowanie preprintów w repozytoriach instytucjonalnych.
Korzystanie z technologii
29
W 2008 roku na całym w świecie było używanych ponad miliard komputerów osobistych (dane
firmy analitycznej Gartner), około
2015 r. będzie ich już 2 miliardy (Forester
Research);
W 2011 roku było ponad
2,2 miliarda użytkowników internetu i liczba ta szybko rośnie
(dane firmy analitycznej InternetWorldStats);
W 2010 roku było ponad
4,6 miliarda abonentów telefonii komórkowej (szacunki
Organizacji Narodów Zjednoczonych);
ponad
302 miliony posiadaczy smartfonów, telefonów najnowszej generacji o
parametrach mikrokomputera (dane firmy analitycznej IDC), w tym ponad
85 milionów posiadaczy telefonów iPhone i odtwarzaczy multimedialnych iTouch
(2010) (dane firmy Apple);
Liczba uczących się poprzez kursy e-learning stale rośnie. Przewiduje się, że w 2015 roku, tylko
w USA, liczba uczniów i studentów, którzy uczestniczyć będą w przynajmniej jednym kursie elearning, osiągnie liczbę
17,3 miliona (prognozy firmy badawczej Ambient Insight).
Kształcenie ustawiczne osób dorosłych
29
Zob. W. Kołodziejczyk, M. Polak, Jak będzie zmieniać się edukacja?, Instytut Obywatelski, 2011,
http://www.instytutobywatelski.pl/wp-content/uploads/2011/11/edukacja_kolodziejczyk-polak_internet.pdf.
Dostęp: 5 czerwca 2012 roku. Dane zaktualizowane.
18 |
© Copyright by PKPP Lewiatan
Rys. 1 Uczestnictwo osób dorosłych w formalnej i nieformalnej edukacji w krajach OECD (2007).
Źródło http://www.oecd.org/dataoecd/61/30/48631098.pdf
Rozwój e-learningu jako metody nauczania
W najbliższych latach
75% publicznych uczelni wyższych planuje wdrożenie kursów on-line
W latach 2002-2009 liczba dostępnych szkoleń e-learningowych
wzrosła
trzykrotnie
Szacuje się, że w 2019 roku blisko
50% przedmiotów będzie nauczanych zdalnie
Na podst.: W kierunku edukacji online. Infografika Nauka 2.0, SmartEducation & InACT PR, Źródło:
http://newsroom.inact.pl/2012/06/infografika-nauka-2-0-12-proc-polakow-korzysta-z-e-learningu/
19 |
© Copyright by PKPP Lewiatan