Ekologia społeczna niezbędnym czynnikiem wpływającym na

Drohiczyński Przegląd Naukowy
Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego
Nr 8/2016
Ilona Żeber-Dzikowska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku
Instytut Nauk Humanistycznych i Społecznych
Elżbieta Buchcic
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy
Instytut Biologii
Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii
Ekologia społeczna niezbędnym czynnikiem
wpływającym na kulturę człowieka
Social ecology as the essential factor influencing
human culture
Słowa kluczowe:
kultura, przyroda, edukacja ekologiczna, świadomość ekologiczna,
kultura ekologiczna
Key words:
culture, nature, environmental education, environmental awareness,
environmental culture
Abstract
Nowadays the issue of culture in social ecology should be at the
heart of the social interests. It is due to the fact that it creates the particularly
important tasks, or even the priority in the range of the general education,
which requires the use of the imagination, sensitivity, and the sense of the
responsibility to take in favour of the environment. The ecological culture is
the component of the overall human culture.
268
Ilona Żeber-Dzikowska, Elżbieta Buchcic
Wstęp
Istnieje wiele różnych definicji kultury, które często są rozbieżne.
Większość interpretacji tego określenia uwzględnia tylko konkretny punkt
widzenia, np. pedagogika w analizie zjawisk kulturowych łączy stosowane
w innych naukach ujęcia antropologiczne i humanistyczne kultury. Natomiast według Słownika Współczesnego Języka Polskiego kultura to ogół duchowego i materialnego dorobku ludzkości wytworzony na kolejnych etapach rozwoju historycznego, nieustannie utrwalany i wzbogacany1. A przecież człowiek jako jednostka społeczna żyje w określonych warunkach kulturowych, które wywierają znaczny wpływ na rozwój jego osobowości,
w oparciu o dobra kultury, poprzez przeżywanie i rozumienie tkwiących
w niej wartości.
Natomiast według Encyklopedii PWN, to wszystko co w zachowaniu
i wyposażeniu członków społeczeństw ludzkich stanowi rezultat zbiorowej
działalności. Mówi się też o kulturze jako tym, co w zachowaniu ludzkim
jest wyuczone – w odróżnieniu od tego, co biologiczne, odziedziczone2.
Wyróżniamy wiele rodzajów kultury, w tym również ekologiczną.
Dlatego celem artykułu było przedstawienie i ustosunkowanie się do zagadnienia – czy ekologia społeczna jest niezbędnym czynnikiem wpływającym
na kulturę człowieka. Ponieważ upowszechnienie w skali indywidualnej, jak
i globalnej właściwej kultury ekologicznej pozwoli zmienić dotychczasową
eksploratorską kulturę na taką, która umożliwi w sposób zrównoważony korzystanie z jej bogactw i walorów.
Kultura ekologiczna wyznacznikiem kultury ogólnej człowieka
Przyroda jest kategorią kulturową, ponieważ wszelkie sposoby przeżywania jej oraz działania w niej są faktami kultury, a stosunek społeczeństwa do natury oraz realizowane formy jej ochrony są miarą kultury danego
społeczeństwa. Relacje człowieka z przyrodą zależą od dominującego systemu wartości i postaw, od agresywnych i niszczycielskich do przyjaznych
i sakralnych, od czysto instrumentalnych do protekcyjnych, od aroganckich
do respektywnych3.
1
B. Dunaj, Słownik Współczesnego Języka Polskiego, Kraków 2000, s. 324.
Encyklopedia PWN, t. VI Warszawa 2001, s. 8.
3
E. Wolter, Kształtowanie świadomości ekologicznej w kulturze polskiej, Warszawa 2013,
s. 231.
2
Ekologia społeczna niezbędnym czynnikiem wpływającym na kulturę człowieka 269
Kultura ekologiczna jest składową kultury ogólnej człowieka, stanowi ona zbiór zasad oraz reguł, a także sposobów działania ludzkiego, jest
zbiorczym dorobkiem społeczeństwa, powstającym na podłożu biologicznych i społecznych cech jak również warunków jego bytu, który wyraża się
stanem wiedzy oraz formami współżycia z przyrodą. Jest ona humanistyczną jakością ludzkich działań oraz sposobu życia.
Kultura to podstawowa instancja edukacyjna, a edukacja ekologiczna to także droga do urzeczywistnienia kultury, nade wszystko „kultury
w ludziach”4. Głównym celem edukacji w tym zakresie jest wykształcenie
prawidłowego stosunku społeczeństwa do środowiska naturalnego oraz
umiejętności racjonalnego korzystania z jego dóbr.
Warto pamiętać, że człowiek jest częścią przyrody, kształtuje ją oraz
korzysta z jej zasobów. Istotne jest więc wykształcenie prawidłowych postaw proekologicznych. Dlatego problematyka kultury ekologicznej staje
dziś w centrum zainteresowań i stanowi szczególnie ważne zadanie dla
kształcenia ogólnego, wymagające wyobraźni, wrażliwości, a także poczucia odpowiedzialności za świat. Edukacja przyrodnicza prowadzi do wzrostu społecznej świadomości ekologicznej, a także wykształcenia właściwych
zachowań w relacji człowiek-środowisko, co wzmacnia nadzieję na zachowanie bioróżnorodności życia na ziemi5.
Młodzi ludzie powinni zrozumieć, iż stosunek do przyrody jest miarą kultury człowieka, a zdolność do odczuwania piękna natury, odpowiedzialności za postępowanie w świecie świadczy o jego bogactwie duchowym6.
Edukacja przyrodnicza ma na celu rozwijanie spostrzegawczości
u dzieci, a także umiejętności prowadzenia obserwacji. Uczniowie na zajęciach terenowych uczą się rozpoznawać różne gatunki roślin, grzybów
i zwierząt, zarówno pospolite jak i chronione, obserwują organizmy w ich
naturalnym środowisku. Celem tego typu lekcji jest uwrażliwienie na piękno przyrody oraz kształtowanie poczucia więzi z naturą. Młodzi ludzie muszą uświadomić sobie, że stanowią część środowiska naturalnego, za które
jednocześnie są odpowiedzialni, a także dostrzec wpływ człowieka na jego
4
http://www.eduforum.pl/modules.php?name=Publikacje&d_op=viewdownload&cid=
19&min=200&orderby=titleD&show=10 [dostęp z dnia 21.01.2016]
5
S.K. Więckowski, Zagrożenia XXI wieku wyzwaniem dla edukacji ekologicznej,
W: Red. J. Dębowski, Edukacja ekologiczna wobec wyzwań XXI wieku, Olsztyn 2001,
s. 132.
6
http://www.stokrotka.mragowo.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=142:
edukacja-ekologiczna-dzieci-przedszkolnych&catid=41:artykuy-ekologia&Itemid=123
[dostęp z dnia 21.01.2016]
270
Ilona Żeber-Dzikowska, Elżbieta Buchcic
kształtowanie. Zajęcia terenowe pogłębiają kulturę obcowania uczniów
z naturą oraz kształtują odpowiedzialność za jej stan7.
Świadomość ekologiczna to obszar świadomości społecznej
Świadomość ekologiczna jest obszarem świadomości społecznej,
obejmującej relacje człowiek-środowisko, na którą składają się takie elementy jak: wiedza, reguły działania, wyobraźnia oraz system wartości, czyli
„być” jest ponad „mieć”. Kształtowanie świadomości ekologicznej polega
na:
 ukształtowaniu emocjonalnego stosunku do określonych zjawisk przyrody i obiektów przyrodniczych;
 przewidywaniu i ocenie zjawisk przyrodniczych i działań człowieka;
 poznawaniu motywów i sposobów ochrony środowiska;
 prawidłowej korelacji z postępem technicznym8.
Kształtowanie świadomości ekologicznej należy rozpocząć już na
etapie edukacji przedszkolnej, ponieważ w tym wieku łatwiej wypracowuje
się przyjazne naturze postawy i nawyki. Obcowanie dziecka z roślinami,
zwierzętami prowadzi do szybszego, głębszego i pełniejszego wykształcenia
zachowań proekologicznych. Ponadto rola nauczyciela w kształtowaniu postaw młodego człowieka wobec środowiska jest bardzo ważna.
Rezultatem systematycznego kształtowania świadomości ekologicznej jest kultura ekologiczna jednostki, na którą składają się następujące elementy:
 całokształt wiedzy o środowisku przyrodniczym;
 zdolność dostrzegania specyfiki i złożoności zjawisk przyrodniczych
oraz odnajdywania w nich współzależności i prawidłowości;
 gotowość do przejawiania określonych zachowań w stosunku do środowiska przyrodniczego;
 zdolność otwartego, twórczego myślenia, warunkująca podatność na
wprowadzanie innowacji gwarantujących zwiększenie bezpieczeństwa
ekologicznego9.
Brak prawidłowego kształtowania świadomości ekologicznej powoduje u młodego człowieka zamknięcie się na potrzeby przyrody. Dziecko
7
L. Tuszyńska, Edukacja ekologiczna dla nauczycieli i studentów, Warszawa 2006, s. 8.
http://www.edukacja.edux.pl/p-2430-edukacja-srodowiskowa.php
[dostęp z dnia 21.01.2016]
9
http://www.profesor.pl/publikacja,13611,Artykuly,Ksztaltowanie-swiadomosci
[dostęp z dnia 21.01.2016]
8
Ekologia społeczna niezbędnym czynnikiem wpływającym na kulturę człowieka 271
ich nie dostrzega, a więc tym samym nie widzi konieczności jej ochrony. Na
poziom świadomości, w tym zakresie wpływają realizowane programy
i przedsięwzięcia ekologiczne. Tego typu zajęcia kształtują w uczniach potrzebę dbania o środowisko, a także zachęcają do czynnego działania, do
podejmowania własnych inicjatyw.
Rola pedagoga w realizacji treści edukacji ekologicznej jest bardzo
odpowiedzialna, ponieważ poprzez kształtowanie odpowiednich postaw nauczyciel uczy dzieci, jak chronić przyrodę i ludzkie życie. Jednak zanim zacznie on wychowywać i uczyć życia zgodnie z prawami natury i z wymaganiami właściwie pojętej ekologii, sam musi zgłębić sens i znaczenie głównych pojęć z tej dziedziny nauki10.
Jednakże edukacja w tym obszarze nie może ograniczać się tylko do
zajęć z nauczycielami. W rodzinie należy kształtować nie tylko elementarną
wiedzę dziecka dotyczącą codziennych życiowych czynności czy działań,
ale też należy ukazywać ich wpływ na środowisko. Zarówno w szkole, jak
i w domu młodzi ludzie mogą poznawać wartości kulturowe zgodnie z ideą
zrównoważonego rozwoju. To, jaką uczeń ma postawę wobec przyrody zależy nie tylko od zaangażowania nauczycieli, ale przede wszystkim od rodziców. Powinni oni pokazywać potomstwu, jak istotny jest bezpośredni
i indywidualny kontakt z naturą oraz uczyć szacunku wobec niej poprzez
wspólne wycieczki nad rzekę, jezioro czy do lasu. W czasie wspólnych wypraw przeplatają się w rozmowach wątki ekologiczne z wątkami historycznymi, humanistycznymi i regionalnymi. Dziecko obserwuje zachowanie rodziców i często bierze z nich przykład. Dlatego ważne jest, aby opiekunowie przejawiali wysoką kulturę ekologiczną. W celu zaciekawienia i zainspirowania małych dzieci do własnych, twórczych poszukiwań, można podjąć z nimi wiele ciekawych zadań, takich jak:
 wykonanie rodzinnego zielnika;
 wspólny projekt rodzinnej wycieczki, mającej na celu spotkanie z przyrodą;
 wykonanie rodzinnego albumu ze wspólnych wypraw;
 wspólne obserwacje zwierząt w okolicy;
 dokarmianie zwierząt w zimie, zbudowanie karmnika i umieszczenie go
przy domu;
10
http://www.stokrotka.mragowo.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=
142:edukacja-ekologiczna-dzieci-przedszkolnych&catid=41:artykuy-ekologia&Itemid=123
[dostęp z dnia 21.01.2016]
272
Ilona Żeber-Dzikowska, Elżbieta Buchcic

prowadzenie kalendarza pogody, służącego do codziennego nanoszenia
zaobserwowanego stanu pogody;
 czynny udział w różnych akcjach przyrodniczych;
 wspólne oglądanie filmów przyrodniczych11.
Rodzina może być miejscem, w którym edukacja przyrodniczoekologiczna dopełnia edukację szkolną dziecka, a także obszarem łatwego
sprawdzenia skuteczności wychowania młodych ludzi. Zadaniem rodziców
jest pogłębianie więzi emocjonalnych poprzez wspólne przeżywanie i odkrywanie świata, a także budzenie w dziecku świadomości ekologicznej.
Bardzo istotne, jest również wykształcenie współodpowiedzialności za
dziedzictwo przyrodnicze oraz kulturowe.
Stale pogarszający się stan środowiska jest tematem dyskusji o zasięgu globalnym. Kryzys dotyczący stosunku człowieka do środowiska naturalnego, pojawił się i narasta. Wszyscy muszą mieć świadomość, że
ochrona i kształtowanie przyrody, w której żyjemy, jest koniecznością, gdyż
każdy jest tylko chwilowym użytkownikiem tego środowiska i ma obowiązek przekazać je innym, następnym pokoleniom. Stan całokształtu ożywionych i nieożywionych składników krajobrazu zależy przede wszystkim od
tego, jak zadba o nie sam człowiek. Kultura oraz nasz styl życia mają kluczowe znaczenie dla kondycji środowiska. Celem oraz podmiotem jest
człowiek, a dokładnie jego stosunek do otaczającego go natury, codzienna
umiejętność współżycia z nią, a także umiejętność racjonalnego korzystania
z zasobów. Wiadomości przyrodnicze muszą być szeroko rozpowszechniane wszelkimi możliwymi środkami, a w szczególności przez nauczanie
o środowisku, które być częścią ogólnej edukacji już od najwcześniejszych
lat.
Brak kultury ekologicznej może prowadzić do pogorszenia się jakości środowiska, a tym samym wpływa niekorzystnie na stan zdrowia wielu
ludzi. Według WHO na złe samopoczucia wielu osób oddziałują takie niepokojące zjawiska jak: kwaśne opady, rozrzedzenie warstwy ozonowej
i ocieplenie klimatu. Społeczeństwo pragnie żyć w czystym środowisku, ale
często zapomina o swoim udziale w jego ochronie. Priorytetem staje się
szybki rozwój gospodarczy, a to nierzadko niesie za sobą katastrofalne
w skutkach zniszczenia. Dlatego, ludzie powinni pamiętać o środowisku,
11
http://www.przedszkole.kroscienkowyzne.eu/index.php?option=com_content&view=
article&id=107:rola-edukacji-przyrodniczej-w-rodzinie-i-jej-wpyw-na-ksztatowaniewiadomoci-ekologicznej-najmodszych&catid=4:nasze-publikacje&Itemid=26
[dostęp z dnia 21.01.2016]
Ekologia społeczna niezbędnym czynnikiem wpływającym na kulturę człowieka 273
w którym żyją, a także o przekazaniu swojej wiedzy młodszym pokoleniom12.
Danuta Cichy definiuje kulturę środowiskową jako szczególny przejaw zachowań w środowisku, opartych na systemie wiedzy, przekonań
i uznawanych wartości zgodnych z zasadami szacunku dla wszelkiego życia13.
W obecnych czasach rola edukacji środowiskowej jest bardzo ważna, ponieważ dzięki niej jest przekazywana wiedza i umiejętności jakie
kształtują ludzką świadomość, a tym samym prowadzi do ukształtowania
kultury ekologicznej14.
Zwykle edukacja jest kojarzona z szeroko pojętym wychowaniem.
Specjaliści opisują ją jako ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, które
sprzyjają rozwojowi osobowości, obejmują swym zasięgiem wiele procesów, metod i form działania, mających na celu zmianę zachowań w stosunku do innych ludzi i środowiska, zgodnie z akceptowanymi wzorami i ideałami15.
Dlatego tak istotne jest, żeby edukacja w tym zakresie dostarczała
rzetelnej wiedzy o środowisku, przemawiała do naszej wyobraźni, rozbudzała w nas z jednej strony „sumienie ekologiczne”, z drugiej zaś wrażliwość na piękno i bogactwo natury, a także kształtowała umiejętność i chęć
do podejmowania działań na rzecz środowiska. Prowadząc edukację w tym
zakresie, należy głównie pamiętać, że nie może ona obejmować tylko
kształcenia, czyli przekazywania wiedzy, ale również wychowanie, czyli
kształtowanie prawidłowych postaw proekologicznych16. Cele podejmowanych działań w tym obszarze mogą być osiągnięte tylko przez jednoczesne
kształcenie i wychowanie ekologiczne.
12
http://www.zzonowydwor.pl/13/20_srodowisko_dla_zdrowia.html
[dostęp z dnia 21.01.2016]
13
D. Cichy, Kultura w edukacji środowiskowej, W: Red. J.M. Dołęga, Podstawy kultury
ekologicznej, Warszawa 2002, s. 13.
14
M. Ciszek, Problematyka bezpieczeństwa ekologicznego w płaszczyźnie kulturowej,
Siedlce 2008, s. 3.
15
L. Domka, Czy edukacja środowiskowa w Polsce zmierza w kierunku rozwoju zrównoważonego?, W: Red. J. Solomon, S. Dylak, Dziecko w świecie przyrody i nauki, Warszawa
1998, s. 96.
16
D. Kiełczowski, Ekologia społeczna, Białystok 1999, s. 147-148.
274
Ilona Żeber-Dzikowska, Elżbieta Buchcic
Podsumowanie
Istnieją istotne relacje zachodzące pomiędzy kulturą i edukacją.
Związek przyczynowo-skutkowy polega na tym, że poziom rozwoju kultury
warunkuje poziom rozwoju edukacji i na odwrót. Wyższy poziom kultury
wymaga wyższego poziomu edukacji. Postęp edukacji staje się źródłem
rozwoju kultury i wzbogaca ją. Materialne i duchowe elementy kultury wyznaczają treść wychowania i nauczania. Zachodzący między kulturą i edukacją związek procesualny umożliwia rozpatrywanie edukacji jako procesu
kulturowego, poprzez który realizują się funkcje społeczno-kulturowe: wejście człowieka do świata kultury, jego socjalizacja, przekazywanie wzorców
ludzkich cnót i działań17.
Priorytetem jest, aby edukacja przyrodnicza składała się na proces
wychowawczy, ponieważ umożliwia wyrobienie postaw proekologicznych,
a także szacunku wobec otaczającego świata. Kształtuje w ten sposób kulturę ekologiczną młodego człowieka, a tym samym wpływa na jego kulturę
ogólną i na to, jak postrzegają go inni.
Dlatego należy u dzieci kreować przekonanie, że stosunek do przyrody jest miarą kultury człowieka18. Koniecznym elementem współczesnej
edukacji jest odpowiednie przygotowanie uczniów do podejmowania racjonalnych działań służących ochronie przyrody, poprawie stanu środowiska,
dostrzeganiu zagrożeń cywilizacyjnych oraz rozwiązywaniu problemów
stwarzanych w środowisku przez człowieka. Edukacja środowiskowa stanowi jedno z globalnych wyzwań ludzkości19.
W obecnych czasach problematyka kultury w ekologii społecznej
powinna być w centrum zainteresowań naszego społeczeństwa. Ponieważ
stanowi ona szczególnie ważne, a nawet priorytetowe zadanie dla kształcenia ogólnego, wymagające wyobraźni, wrażliwości, a także poczucia odpowiedzialności za stan środowiska. Kultura ekologiczna jest składową kultury ogólnej człowieka.
17
http://kulturaiwartosci.umcs.lublin.pl/wp-content/uploads /2011/11/W%C5%81ADIMIRRUDENKO-Uwagi-o-zwi%C4%85zku5.pdf [dostęp z dnia 21.01.2016]
18
D. Cichy, Problemy ochrony i kształtowania środowiska w pracy szkoły, Warszawa 1978,
s. 106.
19
E. Buchcic, Działania podejmowane przez szkoły w środowisku lokalnym, W: Edukacja
środowiskowa w szkole i społeczności lokalnej, Cichy D. (red.), Warszawa 2007, s. 167.
Ekologia społeczna niezbędnym czynnikiem wpływającym na kulturę człowieka 275
Bibliografia
Buchcic E.: Działania podejmowane przez szkoły w środowisku lokalnym.
W: Red. D. Cichy, Edukacja środowiskowa w szkole i społeczności lokalnej.
Warszawa 2007.
Encyklopedia PWN, t. VI. Warszawa 2001.
Cichy D.: Problemy ochrony i kształtowania środowiska w pracy szkoły.
Warszawa 1978.
Cichy D.: Kultura w edukacji środowiskowej. W: Red. J.M. Dołęga,
Podstawy kultury ekologicznej. Warszawa 2002.
Ciszek M.: Problematyka bezpieczeństwa ekologicznego w płaszczyźnie
kulturowej. Doctrina 2008, nr 5.
Domka L.: Czy edukacja środowiskowa w Polsce zmierza w kierunku rozwoju zrównoważonego? W: Red. J. Solomon, S. Dylak, Dziecko w świecie
przyrody i nauki. Warszawa 1998.
Dunaj B.: Słownik Współczesnego Języka Polskiego, t. II. Kraków 2000.
Kiełczowski D.: Ekologia społeczna. Białystok 1999.
Tuszyńska L.: Edukacja ekologiczna dla nauczycieli i studentów. Warszawa
2006.
Więckowski S.K.: Zagrożenia XXI wieku wyzwaniem dla edukacji ekologicznej. W: Red. J. Dębowski, Edukacja ekologiczna wobec wyzwań XXI
wieku. Olsztyn 2001.
Wolter E.: Kształtowanie świadomości ekologicznej w kulturze polskiej.
Warszawa 2013.
Netografia
http://kulturaiwartosci.umcs.lublin.pl/wp-content/uploads/2011/11/SmolenStarowieyska-Czlowiek-wobec-apriorycznych-wartosci4.pdf
http://www.eduforum.pl/modules.php?name=Publikacje&d_op=viewdownl
oad&cid=19&min=200&orderby=titleD&show=10
http://www.stokrotka.mragowo.pl/index.php?option=com_content&view=ar
ticle&id=142:edukacja-ekologiczna-dzieciprzedszkolnych&catid=41:artykuy-ekologia&Itemid=123
http://www.edukacja.edux.pl/p-2430-edukacja-srodowiskowa.php
http://www.profesor.pl/publikacja, 13611, Artykuly,Ksztaltowanieswiadomosci
276
Ilona Żeber-Dzikowska, Elżbieta Buchcic
http://www.stokrotka.mragowo.pl/index.php?option=com_content&view=ar
ticle&id=142:edukacja-ekologiczna-dzieciprzedszkolnych&catid=41:artykuy-ekologia&Itemid=123,
http://www.przedszkole.kroscienkowyzne.eu/index.php?option=com_conte
nt&view=article&id=107:rola-edukacji-przyrodniczej-w-rodzinie-i-jejwpyw-na-ksztatowanie-wiadomoci-ekologicznejnajmodszych&catid=4:nasze-publikacje&Itemid=26
http://www.zzonowydwor.pl/13/20_srodowisko_dla_zdrowia.html
http://kulturaiwartosci.umcs.lublin.pl/wp-content/uploads
/2011/11/W%C5%81ADIMIR-RUDENKO-Uwagi-o-zwi%C4%85zku5.pdf
Prof. nadzw. dr hab. Ilona Żeber-Dzikowska – Przewodnicząca
Ogólnopolskiej Sekcji Dydaktyki Biologii Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego im. Kopernika, współpracuje z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Płocku oraz od wielu lat związana jest z Uniwersytetem Jana Kochanowskiego w Kielcach. Zajmuje się współczesnymi problemami nauk pedagogicznych, społecznych, biologicznych i środowiskowych, zrównoważonego rozwoju oraz lokalnymi działaniami środowiskowo-edukacyjnymi.
Dr Elżbieta Buchcic − Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii; Instytut Biologii; Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.