Zabudowy „Chaty na niezbyt równym gruncie, nie dość

Zabudowy
„Chaty na niezbyt równym gruncie, nie dość symmetrycznie
poustawiane. Przy nich stodułki, chlewiki i inne gospodarskie zabudowania
lub kletki, zasłaniające nieraz drogę i ulicę. Ocieniają je często grubsze lub
okolone płotkiem chruścianym małe sadki ze śliw.(…)1
Ludność pracowita i dosyć zamożna, mieszka w chatach zwykle
drewnianych ze słomianą strzechą, której sam grzbiet czyli wierzch nazywa
się Kalenicą; jest to poszywka ze słomy na dachu w miejscu gdzie się łączą
krokwie, stanowiąc jakoby okap przypłaszczony. Bardzo już rzadko ujrzeć
tu chaty kurne czyli dymne (bez komina) z zasuwanym otworem u pułapu
i strzechy.(…)2
W Chacie główna izba tak wygląda: Zaraz przy drzwiach na prawo,
duży komin z bratem swoim piecem, otoczonym od izby ławeczką
(zwykłem zimowem posiedzeniem prządek i lubiących rozgadki babulek);
pobielone wapnem z zalepionemi gliną szparami, wyglądają chędogo, niby
w świeżo obleczonych koszulach połatanych ręką skrzętnej gospodyni. Na
lewo szafa z półkami, pełna garnków, mis i łyżek, w towarzystwie cebra na
wodę, kilku szaflików, konewek, a wszystko śmiejące się czystością. Po pod
oknem prosta ława, miejsce spoczynku odwiedzających sąsiadów, a za nią
łóżko gospodarza z wysoko ułożonem posłaniem, nad ktorem kilkanaście
obrazów
ze
świętemi
Pańskiemi
(fabryki
Częstochowskiej)
wisi
rozlepionych na ścianie. Pod drugiem oknem stół sosnowy na czerwono
(lubryką) malowany; obok niego jako dowód zamożności mieszczą się
czasem dwa stołki. W drugim końcu izby łóżko córki lub córek gospodarza,
z obrazkami na ścianie po większej części szkłem opatrzonemi, pomiędzy
któremi przebijają się szeregi wąsatych żołnierzy z pałaszami do góry
1
2
O. Kolberg, „Sandomierskie …”, PWM, Wrocław, 1976, s. 244, (zachowano pisownię oryginalną).
O. Kolberg, „Sandomierskie …”, PWM, Wrocław, 1976, s. 17, (zachowano pisownię oryginalną).
i nogą do marszu podniesionemi, jakoby na dowód że właścicielka nie
zawsze modlitwą myśli ma zajęte. Przy obu łóżkach ławki dębowe i takiż
kufer z zamkiem na klucz zamykanym, a miejsce podłogi zastępuje z gliny
uklepana posadzka. Pies i kot niedostępnym zwykle takiego mieszkania
towarzyszem, a nad dachem buja czasami stadko gołębi. W dzień
świąteczny po izbie czysto umiecionej, posypują w kawałki pocięty wis
(tatarak), którego długie kity wespół z kwiatami i zielem umajają także
okna, drzwi, obrazy. Pod tym samym dachem, z drugiej strony sieni, jest
izba mniejsza z warstatem tkackim i małą spiżarką z faskami, beczkami
pełnemi mąki i kaszy, na które ze ścian opuszczają się pozawieszane
kiełbasy, sadła i połcie słoniny. Niekiedy mieszczą się tu i stare rupiecie
gospodarskie, żelastwo i t.d.
Do jednego boku małej pierwiastkowo chałupy, zamożniejszy
przybudowywa komorę, która przedłużając front budynku, główne wejście
dawniej w samym środku zamieszczone, zostawia na boku, niszcząc
symmetryję. Niekiedy na dwóch słupkach okrągło wyciosanych, wznosi się
mały daszek, wlepiony w dach chałupy, który osłaniając drzwi do sieni
prowadzące, stanowi mały ganeczek z dworków szlachty naśladowany
i wraz z komorą pobity gontem, odbija od innych uboższych dachów
i strzech, skromnie poczerniałą już słomą poszytych. Budynek taki często
w miarę rosnącej potrzeby lub pomnażania się mienia, bywa odnawiany,
przeistaczany, powiększany.
W każdej niemal wsi bywa karczma, poddaszem zwykle tylko
i większemi czasem rozmiarami, różniąca się od innych chat. W karczmie
wprost drzwi wychodzących do sieni lub sionki, jest ogrodzenie za
sztachetkami czy kratami drewnianemi (jakoby bufet); tam przy ścianie na
stole, stoi baryłka lub dwie gorzałki z mosiężnym do nalewania kurkiem,
a na półkach ściennych ustawione rzędy kwaterek półkwaterek i lejków
(blaszanych), kieliszków, szklanek (z zielonego szkła). (…)”3
Przygotowała: Marta Korzynek
3
O. Kolberg, „Sandomierskie …”, PWM, Wrocław, 1976, s. 244-245, (zachowano pisownię oryginalną).