Miasto Nysa i jego mieszkańcy

Miasto Nysa i jego mieszkańcy
Materiały dla nauczyciela1
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je
i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa; dostrzega zmiany
w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym.
Uczeń wyszukuje oraz porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł
i formułuje wnioski oraz buduje krótkie, właściwie uargumentowane wypowiedzi;
dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą;
rozumie związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk
i procesów historycznych; wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia
świata współczesnego.
Uczeń tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł;
tworzy krótkie wypowiedzi: notatkę; przedstawia argumenty uzasadniające własne
stanowisko.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
Uczeń potrafi rozróżnić słowa „dyplomacja” i „dyplomatyka”; potrafi opisać sposób
sporządzania
dokumentów
średniowiecznych;
wymienić
zgromadzenia
i opisać symbole Zakonu Bożogrobców, Joannitów, Templariuszy i Krzyżaków;
odczytać daty pisane cyframi rzymskimi; rozumie pojęcia: abrewiacja, inwokacja,
manuskrypt, dyplomatyka, brachygrafia.
Metody i formy pracy
Elementy wykładu
Pogadanka
Praca pod kierunkiem w oparciu o wybrane źródła oraz zasoby Internetu
Praca w grupach
Dyskusja
Materiały przeznaczone są do realizacji edukacji historycznej na różnych poziomach
edukacyjnych oraz w ramach zajęć lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych. Mają one stanowić pomoc
i inspirację dla nauczyciela, który przy ich wykorzystaniu jest w stanie samodzielnie dokonać selekcji
zadań i źródeł oraz przygotować zajęcia dostosowane do potrzeb i możliwości swoich uczniów. Zajęcia
są możliwe do przeprowadzenia na terenie Archiwum Państwowego w Opolu, gdzie zostaną
dodatkowo wzbogacone ekspozycją średniowiecznych dokumentów. Proponowane zadania mają na
celu wprowadzenie w specyfikę źródeł historycznych dotyczących funkcjonowania średniowiecznego
miasta, ze szczególnym uwzględnieniem relacji gospodarczych, których ślady odnajdujemy
w dokumentach rękopiśmiennych z epoki.
1
Środki dydaktyczne
Karty pracy z materiałami źródłowymi: dokument z 1294 r. poświadczony przez Jana,
wójta dziedzicznego z Nysy (Archiwum Państwowe w Opolu, Akta miasta Nysy,
sygn. 2);
słownik pojęć: manuskrypt, dyplomatyka, brachygrafia; ilustracja
przedstawiająca zakonników średniowiecznych.
Przebieg lekcji
Wprowadzenie
- Sprawy organizacyjne
- Nauczyciel przedstawia cel lekcji
Rozwinięcie
- Nauczyciel dzieli klasę na grupy zadaniowe. Każda z nich wybiera lidera
i otrzymuje karty pracy. Wszystkie grupy otrzymują te same zadania. Nauczyciel
wprowadza uczniów przez pogadankę w tematykę kolejnych zadań i pomaga je
rozwiązać.
Prowadzący zajęcia powinien w formie wykładu wprowadzić uczestników
w specyfikę miejskiego życia w średniowiecznej Nysie. To duży jak na śląskie warunki
ośrodek miejski, który został lokowany na prawie flamandzkim (jedna
z odmian tzw. prawa niemieckiego) już w 1223 r. W XV wieku miasto to liczyło ponad
5 tysięcy mieszkańców, przewyższając liczebnością Opole i inne miasta regionu.
Miasto w średniowieczu leżało na ważnym szlaku handlowym i było centrum
gospodarczym suwerennego państwa biskupów wrocławskich. Uczniowie, pracując
w parach, rozwiązują zadania odnoszące się do treści zawartych
w typowym rękopiśmiennym dokumencie, który powstał w Nysie w XIII stuleciu
i jest ważnym świadectwem prawnych i ekonomicznych interakcji, które miały miejsce
między jego mieszkańcami.
W zadaniu 1. uczniowie mierzą się z inwokacją, czyli uroczystym wstępem do
średniowiecznego dokumentu. Ważne jest, by podjęta została przez wszystkie grupy
zadaniowe próba własnego odczytania tego fragmentu tekstu. Istotą tego ćwiczenia
jest uświadomienie uczestnikom zajęć, że specyfika pracy kancelisty sporządzającego
dokument sprowadzała się nie tylko do znajomości łaciny, ale przede wszystkim
techniki zapisywania treści dokumentu, opartej na stosowaniu licznych skrótów
(abrewiacji), pozwalających m.in. na zaoszczędzenie miejsca na pergaminowej karcie.
Warto również zachęcić do uważnego przestudiowania kolejnych liter w inwokacji,
zwłaszcza różnic w ich kształcie, tak by z pozornie nieczytelnych ligatur wyodrębnić
poszczególne słowa, składające się na inwokację.
W kolejnym kroku należy zapoznać się z techniką odczytania inwokacji, czyli
formuły: „In nomie domini amen”, a także z jej symbolicznym znaczeniem. Na
szczególną uwagę zasługuje głęboki symboliczny związek tej części dokumentu ze
średniowieczną religijnością. Właśnie dlatego w słowie „domini” umieszczony został
symbol krzyża, który powinien zostać odnaleziony przez uczniów.
Przy okazji rozwiązywania zadania uczniowie zapoznają się ze słownikowymi
definicjami terminów: manuskrypt, dyplomatyka i brachygrafia. Dla utrwalenia
poznanych wiadomości prowadzący zajęcia może zwrócić uwagę na dość
powszechny błąd polegający na utożsamianiu słowa „dyplomatyka” z mającym
zupełnie inne znaczenie terminem „dyplomacja”.
Dzięki pogadance uczniowie przygotowani są do wysunięcia końcowego
wniosku w odpowiedzi na pytanie 4, gdzie należy odnieść się do prawnego,
gospodarczego i kulturowego znaczenia religijnej symboliki inwokacji dokumentu.
Korzystając z umieszczonych wcześniej informacji uczniowie powinni zauważyć, że
- znaczenie prawne to np. nadanie dokumentowi szczególnie uroczystej rangi, nadanie
mu cech większej trwałości poprzez wezwanie Boga na „świadka”
i „poręczyciela” czynności prawnej.
- znaczenie kulturowe to np. kwestia odwołania się do wspólnego systemu wartości
opartych na religii chrześcijańskiej.
Termin „inwokacja” (pytanie 5) funkcjonuje w różnych kontekstach we
współczesnym języku polskim. Stąd odpowiedź na kolejne pytanie odnosi się do
wstępu do „Pana Tadeusza”, czyli Inwokacji, zaczynającej się od słów „Litwo,
ojczyzno moja…”
W zadaniu 6., uczniowie powinni wskazać na odpowiedź d) prawo cywilne.
Prowadzący zajęcia może dodać, że w średniowieczu nie znano ścisłego podziału na
gałęzie prawa, co jest charakterystyczną cechą współczesnych systemów prawnych.
Normy prawa publicznego (np. prawa karnego) występowały w tym samym akcie
prawnym z normami cywilnoprawnymi.
Imię, o jakie pytamy w zadaniu 7, to Johannes (odpowiedź a). Tutaj również
zastosowano skrót, a w wyborze prawidłowej odpowiedzi powinien pomóc
prawidłowo odczytany rdzeń imienia „Joh”.
W zadaniu 8 należy napisać, że dziedziczność urzędu wójtowskiego polega na
możliwości przekazywania tej funkcji wraz z przypisanymi do niej uprawnieniami
i dochodami swoim potomkom. Zwykle tytuł „wójta dziedzicznego” przysługiwał
tzw.
zasadźcy,
który
organizował
miasto
na
prawie
niemieckim
w początkowej fazie jego istnienia, a następnie jego potomkom.
W kolejnym zadaniu (zadanie 9) uczniowie powinni wskazać, że adwokatem
nazywamy prawnika, który świadczy pomoc prawną polegającą w szczególności na
udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu
projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Można
dodać, że termin ten wywodzi się od łacińskiego advocare – ‘wzywać na pomoc’.
W zadaniu 10 identyfikujemy członków rycerskich zgromadzeń zakonnych.
Bożogrobcy – na płaszczu widoczny jest fragment tzw. krzyża jerozolimskiego.
Joannici – na szarym płaszczu umieszczony został równoramienny biały krzyż.
Templariusze – na białym płaszczu widnieje czerwony równoramienny krzyż.
Krzyżacy – na białym płaszczu umieszczony został czarny równoramienny krzyż.
Można dodać, że krzyż przyozdobiony muszlą to emblemat hiszpańskiego zakonu
Santiago, czyli św. Jakuba z Composteli.
W zadaniu 11 odwołujemy się do znajomości sposobu zapisywania dat tzw.
cyframi rzymskimi. Dokument sporządzono w Nysie:
Anno Domini M CC XC quarto
Roku pańskiego tysiąc dwieście dziewięćdziesiątego 4 (czwartego)
Podsumowanie
Zadanie 12 rekapituluje przywołane w części wstępnej terminy i ich znaczenie.
Bibliografia
Potkowski A., Templariusze, krzyżacy i inne zakony rycerskie, Warszawa 2011.
Wółkiewicz E., Mieszczanie a Kościół w średniowiecznej Nysie (do 1520 r.), Opole 2004
(praca doktorska obroniona na Wydziale Historyczno-Pedagogicznym Uniwersytetu
Opolskiego, mps. w Bibliotece Głównej UO).