historia - Joanna Wieczorek

HISTORIA
Vademecum maturzysty
to 7 książek,
opracowanych na podstawie
obowiązującego programu nauczania,
do 7 maturalnych przedmiotów:
język polski
matematyka
fizyka
chemia
biologia
geografia
historia
VADEMECUM
MATURZYSTY
HISTORIA
Praca zbiorowa pod redakcja
ANDRZEJA
CHOJNOWSKIEGO
i HALINY MANIKOWSKIEJ
WYDAWNICTWO „OŚWIATA" • WARSZAWA 1995
Okładkę i stronę tytułową projektowała
Katarzyna Pacanowska
© Copyright by Wydawnictwo „Oświata"
Warszawa 1995
ISBN 83-85394-39-7
Wydawnictwo „Oświata"
Warszawa 1995
Wydanie pierwsze
Korekta i łamanie: COMPTEXT
SPIS TREŚCI
Słowo wstępne
19
ŚREDNIOWIECZE
(Halina Manikowska)
I. PAŃSTWO I DZIEJE POLITYCZNE
22
Rozdział 1. Państwo wczesnośredniowieczne
1. Monarchia Franków
Koronacja Karola Wielkiego i Odnowienie
Cesarstwa Rzymskiego (800)
Podział monarchii i jej rozpad
2. Drugie Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie
i kształtowanie się Rzeszy Niemieckiej
Koronacja cesarska Ottona I i zwierzchność cesarza rzymskiego . . .
3. Feudalizm i system wasalno-lenny
Definicje feudalizmu
Stosunki polityczno-prawne
Stosunki społeczno-prawne
4. Polska wczesnośredniowieczna
Najstarsze państwa na terenie Słowiańszczyzny
Powstanie państwa polskiego
Charakter władzy, organizacja państwa
Koronacje królewskie
Kryzysy państwa piastowskiego
5. Polska w Europie od pół. X do pół. XII w
Stosunki z Niemcami
Rozdział 2. Epoka pełnego średniowiecza
l. Walki cesarstwa z papiestwem o zwierzchnictwo
nad światem chrześcijańskim
Spór o inwestyturę - Grzegorz VII i synod 1075 r
Rywalizacja w XII i XIII w
22
22
24
25
26
27
28
28
30
31
31
33
34
35
36
37
39
41
43
43'
44
45
2. Wyprawy krzyżowe
a. Krucjaty do Ziemi Świętej
Przyczyny wypraw krzyżowych
I krucjata i Królestwo Jerozolimskie
Bilans krucjat
b. Inne krucjaty w Europie
c. Rekonkwista
3. Monarchie europejskie pełnego średniowiecza
a. Anglia
Dynastia Plantagenetów
Organizacja państwa
b. Francja
Dynastia Kapetyngów
c. Władza królewska
4. Epoka rozbicia dzielnicowego w Polsce
Rozbicie dzielnicowe w Europie
Testament Bolesława Krzywoustego (1138)
Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157)
Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego
Walki o tron krakowski
Przemiany ustrojowe
Rozdział 3. Epoka późnego średniowiecza
47
47
47
48
50
50
51
51
52
52
52
53
53
54
55
55
56
57
57
57
58
61
1. Królestwo Polskie za ostatnich Piastów. Procesy zjednoczeniowe . . . . 61
Panowanie Władysława Łokietka
62
Panowanie Kazimierza Wielkiego
63
2. Polityka zagraniczna Polski w dobie panowania ostatnich Piastów . . . 63
3. Rządy andegaweńskie w Polsce
66
4. Polska Jagiellonów
. 67
Unie Polski z Litwą
68
Unia lubelska
69
5. Organizacja państwa w XIV w
70
Urzędy centralne i administracja lokalna
70
Wojsko
72
Prawo i statuty Kazimierza Wielkiego
72
6. Przemiany ustrojowe w Polsce pierwszych Jagiellonów
72
Sejmiki ziemskie
73
Sejm walny
74
Rada królewska
74
7. Społeczeństwo stanowe w Polsce
75
8. Polska w Europie od ppl. XIV do końca XV w
77
Monarchie Europy Środkowej
77
Reorientacja polityki polskiej i zerwanie sojuszu z Węgrami
78
Wielka wojna z Zakonem i wojna trzynastoletnia
78
Polityka dynastyczna Jagiellonów
79
9. Wojna stuletnia
84|
Przebieg wojny
10. Monarchia stanowa w Europie
Zgromadzenia stanowe
11. Republiki miejskie we Włoszech
Ustrój miasta-państwa
Powstanie państw terytorialnych
85
88
89
90
90
91
II. LUDNOŚĆ I GOSPODARKA
94
Rozdział 1. Wieś i społeczeństwo wiejskie
94
1. Wieś i rolnictwo do X w
Regres demograficzny i gospodarczy w V-VII w
Wielki majątek ziemski
2. Włość senioralna
3. Wzrost gospodarczy i demograficzny w X-XIII w
Postęp w rolnictwie
Typy rolnictwa i osadnictwa
Położenie ludności wiejskiej
4. Kryzys i przebudowa gospodarki wiejskiej na Zachodzie
Czarna śmierć
Spadek wartości renty feudalnej
Przebudowa gospodarki wiejskiej
Powstania chłopskie
5. Gospodarka wiejska w Polsce do XIII w
Opola
Postęp w rolnictwie
Wielka własność
6. Osadnictwo na prawie niemieckim
7. Wieś i społeczeństwo wiejskie w Polsce w XIV-XV w
Rozdział 2. Miasto i jego gospodarka
94
94
95
96
97
97
97
98
99
99
99
100
100
101
101
101
102
102
104
105
1. Narodziny średniowiecznego miasta
105
Sieć miejska
106
2. Rozwój rzemiosła
107
Sukiennictwo, metalurgia, budownictwo
108
Nowe gałęzie produkcji i system nakładczy
108
3. Handel
109
Rozwój handlu w X-XIII w
109
Obrót pieniężny
110
4. Regiony gospodarcze
110
Włochy
110
Nadrenia, Niderlandy, płn.-zach. Francja, płd.-wsch. Anglia . . . . 1 1 1
Hanza Niemiecka
111
"Południe Francji i Katalonia
111
Jarmarki szampańskie
112
5. Społeczeństwo miejskie
112
Ustrój miast
6. Miasto i mieszczaństwo w Polsce średniowiecznej
Początki miast
Lokacje na prawie niemieckim
Samorząd miasta i społeczeństwo miejskie
Rozkwit miast w późnym średniowieczu
Polityka antymiejska szklachty
III. KOŚCIÓŁ
113
113
113
114
116
116
117
,118
1. Organizacja kościelna
Schizma Wschodnia
Biskupstwo i parafia
2. Misje chrystianizacyjne
Misje państwowe
3. Synkretyzm religijny
4. Państwo Kościelne
5. Reformy Kościoła i ruchy religijne
Kryzys papiestwa w X w. i programy reform
Synod w 1075 r. i reforma gregoriańska
Ruch dobrowolnego ubóstwa i nowe zakony
Reforma laterańska
6. Niewola awiniońska
7. Wielka Schizma Zachodnia i kryzys chrześcijaństwa w dobie
przedreformacyjnej
Ruch soborowy
Husytyzm
Jan Wiklef
8. Zakony
Początki zakonów
Eremici i cystersi
Mendykanci: franciszkanie i dominikanie
Zakony rycerskie
118
118
118
119
119
120
120
121
121
122
122
123
124
124
124
125
125
126
126
126
126
127
ERA NOWOŻYTNA
(Łukasz Kądzielą)
I. PAŃSTWO NOWOŻYTNE
130
Rozdział 1. Monarchie absolutne
130
1.
2.
3.
4.
5.
Przeobrażenia monarchii stanowej
Cechy państwa absolutnego
Absolutyzm oświecony
Francja
Monarchia Habsburgów
Domena Habsburgów w XVI w
130
130
132
132
134
135
Powstanie i rozwój absolutyzmu w państwach Habsburgów
Absolutyzm oświecony w państwach Habsburgów
6. Hiszpania
7. Prusy
8. Rosja
Rozdział 2. Parlamentarna monarchia angielska
1. Próby wprowadzenia władzy absolutnej za panowania Tudorów
i pierwszych Stuartów
2. Zmiany ustrojowe dokonane przez rewolucję angielską
3. Zmiany ustrojowe w Anglii w końcu XVII i w XVIII w
Rozdział 3. Rzeczpospolita Obojga Narodów
1. Szlachta i ustrój demokracji szlacheckiej
Przywileje szlacheckie
Sejm i senat
Demokracja szlachecka
2. Ruch egzekucyjny
3. Wolne elekcje i ustrój monarchii elekcyjnej
Artykuły henrykowskie
Pacta conventa
Konfederacja warszawska (1573)
4. Zmiany w ustroju Rzeczypospolitej w XVII w
Dezintegracja ruchu egzekucyjnego
Rokosz Zabrzydowskiego (1606-1609)
Rokosz Lubomirskiego (1665-1666)
Wojsko
Oligarchia magnacka
Sejmiki
Liberum veto
5. Unia z Saksonią
Reformy sejmu „niemego" (1717)
Polityka dynastyczna Wettynów
Upadek państwa za panowania Augusta III
6. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
Przeciw reformom (1766-1772)
Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773-1775
Reformy z lat 1776-1788
Reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792)
Konstytucja 3 maja
Powstanie kościuszkowskie
Rozdział 4. Republika we Francji
Rewolta uprzywilejowanych
Stany Generalne
Konstytuanta
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
136
137
138
139
141
144
146
147
147
149
149
149
149
150
151
153
154
154
155
155
155
156
157
157
158
159
160
161
162
.162
162
163
164
164
165
165
166
167
168
168
168
169
169
Konstytucja z 1791 r
Legislatywa
Obalenie monarchii
Konwent
Najważniejsze ugrupowania polityczne rewolucji francuskiej
Kalendarz rewolucyjny i kult Najwyższej Istoty
Konstytucja z 1793 r
Dyktatura jakobińska
Zamach stanu 9-10 thermidora
Konstytucja z 1795 r
Demokratyczna spuścizna rewolucji francuskiej
170
17!
171
171
171
173
173
174
175
175
176
II. GŁÓWNE KONFLIKTY W EUROPIE NOWOŻYTNEJ
178
Rozdział 1. Walka o hegemonię w Europie Zachodniej w XVI w
178
1. Układ sil w Europie u progu XVI stulecia
2. Wojny włoskie w XVI w
178
17J
Rozdział 2. Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów
180
Rozdział 3. Konflikt Anglii z Hiszpanią w II pół. XVI w
181
Rozdział 4. Zagrożenie tureckie w XVI-XVII w
182
1. Podboje tureckie w XVI w
2. Stosunki polsko-tureckie
3. Walki z Turcją w XVII w
Rozdział 5. Walka o panowanie nad Bałtykiem w XVI-XVII w
1. Wojny o Inflanty w II pół. XVI w
2. Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w
3. „Potop" szwedzki (1655-1660)
Rozdział 6. Rywalizacja polsko-rosyjska w XVI-XVII w
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Stosunki Litwy z Moskwą w końcu XV i na początku XVI w
Konflikt Rzeczypospolitej z Moskwą w II pół. XVI w
Interwencje polskie w Moskwie na początku XVII w
Powstania kozackie
Powstanie Bohdana Chmielnickiego
Wojna z Rosją 1654-1667
Rozdział 7. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Okres czeski (1618-1620)
Okres duński (1625-1629)
Okres szwedzki (1630-1635)
Okres francuski (1635-1648)
Zmiany w sztuce wojennej
Tak zwany traktat westfalski (1648)
Skutki wojny trzydziestoletniej
182
183
184
184
184
185
186
188
188
189
189
191
191
192
193
193
194
195
195
195
196
197
Rozdział 8. Przewaga francuska w Europie w II poł. XVII w
197
Rozdział 9. Zmiana polityczno-militarnego układu sił w Europie
w ciągu XVI i XVII w
199
Rozdział 10. Sytuacja w Europie w XVIII w
201
1.
2.
3.
4.
5.
Wojna
Wojna
Wojna
Wojna
Wojna
o sukcesję hiszpańską (1702-1714)
północna (1700-1721)
o sukcesję polską (1733-1735)
o sukcesję austriacką (1740-1748)
siedmioletnia (1756-1763)
Rozdział 11. Kryzys wschodni lat 1768-1774 i I rozbiór Polski
1.
2.
3.
4.
Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej
Przebieg wojny wschodniej (1768-1774) a I rozbiór Polski
I rozbiór Polski (1772)
Międzynarodowe konsekwencje I rozbioru Polski
20!
202
204
205
206
208*
208
210
210
211
Rozdział 12. Europejski teatr wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych . 211
Rozdział 13. Kryzys wschodni lat 1787-1792 oraz II i III rozbiór Polski . . . 212
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Geneza kryzysu
Wojna turecko-rosyjska a wydarzenia w Rzeczypospolitej
Konfederacja targowicka (1792-1793)
II rozbiór Polski (1793)
Powstanie kościuszkowskie (1794)
III rozbiór Polski (1795)
212
213
213
214
215
216
Rozdział 14. Wojny rewolucyjnej Francji z. Europą (1792-1797)
216
III. EUROPA A RESZTA ŚWIATA
218
1. Odkrycia geograficzne
2. Budowa imperiów kolonialnych
3. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki
218
220
223
IV. SPOŁECZEŃSTWO l GOSPODARKA
225
Rozdział 1. Ludność
Rozdział 2. Wieś europejska w XVI-XVIII w
1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy
2. Rewolucja cen
3. Grodzenia w Anglii
4. Nowe uprawy w rolnictwie
5. Rewolucja agrarna
6. Nowa szlachta
Rozdział 3. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana
1. Folwark pańszczyźniany
2. Handel zbożem
225
226
227
227
227
228
229
229
229
229
231
3. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
Rozdział 4. Społeczeństwo wiejskie Rzeczypospolitej
1. Szlachta
2. Magnateria
3. Duchowieństwo
4. Chłopstwo
Rozdział 5. Miasta w Europie Zachodniej
1. Urbanizacja
2. Rzemiosło
3. Nakład
4. Manufaktura
5. Regiony gospodarcze
6. Handel
7. Spółki akcyjne
8. Banki i pieniądz
9. Merkantylizm
10. Fizjokratyzm
11. Liberalizm ekonomiczny
Rozdział 5. Narodziny kapitalizmu i rewolucja przemysłowa
1. Narodziny kapitalizmu
2. Rewolucja przemysłowa
Rozdział 6. Miasta w Rzeczypospolitej
1. Czynniki hamujące rozwój miast
2. Produkcja i handel
3. Spóźnione próby reform
232
234
234
235
236
237
237
237
238
239
239
240
240
242
243
244
244
245
245
245
246
247
248
250
251
V. KOŚCIÓŁ
1. Reformacja (reforma protestancka)
Luteranizm
Kalwinizm
Anglikanizm
Reformacja we Francji
Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające go
od katolicyzmu
2. Reformacja w Rzeczypospolitej
3. Kontrreformacja (reforma katolicka)
Sobór trydencki
Inkwizycja i „Indeks ksiąg zakazanych"
Jezuici
Wprowadzenie w życie uchwał soboru trydenckiego
Misje
4. Oświecenie przeciw Kościołowi
Kryzys świadomości europejskiej
252
252
253
255
257
259
260
261
263
263
264
265
265
266
266
267
Wolnomyślicielstwo
Deizm i religia naturalna
Rozwój nauki a religia
5. Kasacja zakonu jezuitów
6. Kościół unicki
267
268
268
269
269
DZIEJE NAJNOWSZE
(Andrzej Chojnowski, Tomasz Nałęcz, Anna Rosner)
I. WIEK XIX
272
Rozdział 1. Główne linie rozwoju
272
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Cezury epoki
Oświecenie a romantyzm
Konserwatyzm
Liberalizm
Socjalizm utopijny
Nauka i technika
Rozdział 2. Teoria państwa i ustroje polityczne
1.
2.
3.
4.
Prawa obywatelskie
Trójpodział władzy
Konstytucje
Prawo
272
272
273
274
275
276
277
278
278
279
280
Rozdział 3. Naród
280
1. Suwerenność narodu
280
2. Dążenia do niepodległego bytu narodowego i powstania narodowe . . 281
3. Kwestia narodowa w okresie Wiosny Ludów
282
4. Problem narodowy na ziemiach polskich
282
Rozdział 4. Przeobrażenia społeczne
1.
2.
3.
4.
5.
Burżuazja
Klasa robotnicza
Ustawodawstwo socjalne
Likwidacja zależności feudalnych na wsi
Przeobrażenia społeczne na ziemiach polskich
Szlachta
Chłopi
Miasta: rozwój nowej struktury społecznej
Rozdział 5. Przemiany ekonomiczne
1. Wzrost demograficzny
2. Rewolucja agrarna
284
284
285
286
286
286
287
288
290
291
292
293
3. Rozwój przemysłu
4. Wymiana handlowa
Rozdział 6. Epoka napoleońska .
294
295
296
v
1. Francja Napoleona
2. Hegemonia Francji w Europie
3. Ziemie polskie w latach 1795-1807
Konsekwencje rozbiorów
Postawa społeczeństwa
Legiony Polskie
4. Księstwo Warszawskie
296
297
299
299
300
301
302
Rozdział 7. W dobie Świętego Przymierza
305
1. Kongres wiedeński
'.
2. Europa po kongresie wiedeńskim
Austria
Prusy
Rosja
Francja
Anglia
Polityka kolonialna
Królestwo Polskie,
3. Powstanie listopadowe
Spisek podchorążych
Wojna polsko-rosyjska
4. Polityka państw zaborczych
Sytuacja Królestwa i ziem zaboru rosyjskiego
Położenie pozostałych ziem polskich
Praca organiczna
5. Ruchy niepodległościowe po 1831 r
Ruchy spiskowe
Powstanie 1846 r
6. Wiosna Ludów
7. Emigracje polityczne w l pół. XIX w
8. Ziemie polskie po 1848 r
Zabór pruski
Zabór austriacki
Królestwo Polskie
9. Powstanie styczniowe
10. Stany Zjednoczone Ameryki
11. Wydarzenia w Europie w II pół. XIX w
Wojna krymska
-
305
307
307
307
308
308
308
309
c 309
311
311
. 312
313
, . 313
314
315
316
316
316
317
322
325
325
325
326
327
330
332
332
Zjednoczenie Włoch
Zjednoczenie Niemiec
Wydarzenia we Francji
„
333
334
335
II. NARODZINY WIEKU XX
337
Rozdział 1. Rewolucja przemy słów o-naukowa i jej konsekwencje
337
1. Druga faza rewolucji przemysłowej
2. Nowe społeczeństwo
3. Państwo
Monarchie konstytucyjne
Despotyzm
4. Demokracja w społeczeństwie masowym
Prawa wyborcze
Partie polityczne
Początki partii politycznych na ziemiach polskich
5. Kwestia narodowa i narodziny nacjonalizmu
6. Ruch socjalistyczny
Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich
337
339
340
340
342
342
342
343
344
345
349
350
Rozdział 2. Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w
351
1.
2.
3.
4.
Zbrojny pokój w Europie
Kolonialny podział świata
Nowe mocarstwo: Stany Zjednoczone
Sytuacja na ziemiach polskich
Polityka państw zaborczych
Przemiany gospodarczy
Życie polityczne
Zmiany w polskim życiu politycznym w przededniu
I wojny światowej
Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich
Rozdział 3. Wielka wojna 1914-1918
1.
2.
3.
4.
5.
Przyczyny I wojny światowej
Przebieg działań militarnych
Konsekwencje wojny
Rewolucja rosyjska
Sprawa polska w okresie I wojny światowej
353
355
357
357
357
359
361
363
363
365
365
.366
367
368
373
III. MIĘDZY WIELKIMI WOJNAMI
377
Rozdział 1. System wersalski
377
1. Układy pokojowe
377
2. Państwa i terytoria
3. Liga Narodów
4. Odrodzenie państwa polskiego
Powstawanie zalążków państwowości polskiej
Organizacja władz państwowych
Ustalenie granic
i
Rozdział 2. Kryzys systemu liberalno-demokratycznego .
1. Europa po I wojnie światowej
2. Erozja systemu wersalskiego
3. Kryzys demokracji parlamentarnej
4. Rządy totalitarne (komunizm, faszyzm) i autorytarne
Komunizm
(
Faszyzm
Autorytaryzm
5. Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935)
6'. Druga Rzeczpospolita
Terytorium, ludność, struktura narodowościowa
Ustrój polityczny
Życie polityczne
Sytuacja gospodarcza . .
Położenie międzynarodowe
379
380
381
381
383
384
,387
,387
;' 388
; 390
391
392
395
397
_.__. 397
,399
399
400
403
407
409
IV. LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945)
411
Rozdział 1. Geneza II wojny światowej
411
1. Skutki traktatów pokojowych z lat 1919-1920
2. Plany nowego podziału świata
3. Bezpośrednie okoliczności wybuchu II wojny światowej
Przygotowania do wojny z Polską
Rozdział 2. Przebieg działań militarnych
411
412
414
414
416
1. Okres niemieckich sukcesów (wrzesień 1939 - grudzień 1941)
417
2. Zatrzymanie ofensywy państw „Osi" (styczeń 1942 - sierpień 1943) . . 419
3. Klęska państw „Osi" (wrzesień 1943 - sierpień 1945)
421
Bitwa o Niemcy i kapitulacja III Rzeszy
424
Koniec wojny na Dalekim Wschodzie
424
4. Wojskowe rezultaty wojny
426
5. Polski udział w zmaganiach wojennych
426
Rozdział 3. Sytuacja podbitych narodów
1. Status prawny krajów pokonanych
Formy panowania państw „Osi" na zajętych terenach
429
429
429
Działania ZSRR na zdobytych terenach (1939-1941) . . .'
431
Wykorzystywanie miejscowej ludności do legalizacji podbojów
(kwestia kolaboracji)
435
2. Zamierzenia państw ekspariśjonistycznych wobec zajętych
terytoriów
435
Niemieckie koncepcje „nowego ładu"
435
„Generalny Plan Wschodni"
436
„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"
436
3. Metody zniewalania i eksploatacji zajętych terenów
438
a. Postępowanie Niemiec
438
Eksploatacja gospodarcza
438
Przesiedlenia
439
Wykorzystywanie antagonizmów między podbitymi narodami . 439
Germanizacja
440
Oddziaływanie na ludność podbitą w dziedzinie kultury
441
Terror i eksterminacja
442
b. Polityka radziecka na zaanektowanych terenach
443
4. Ruch oporu
444
Opór cywilny
445
Wojskowy ruch oporu
446
Państwo podziemne
448
Rozdział 4. Aspekt polityczno-dyplomatyczny II wojny światowej
.448
1. Uczestnicy wojny
448
Blok państw „Osi"
449
Koalicja antyfaszystowska
449
Wewnętrzne konflikty w państwach uczestniczących w wojnie . . . . 450
2. Porozumienia międzynarodowe
451
Sojusze militarne
451
Porozumienia polityczne
452
Współpraca gospodarcza
452
Konferencje wielkich mocarstw alianckich
453
3. Polityczne konsekwencje wojny
455
Losy bloku „Osi"
455
Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych
457
Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych
459
V. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
461
Rozdział 1. Obraz statystyczny
461
1. Demografia
Demografia a poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego
2. Ekonomia
461
462
463
Biedni i bogaci
,.. 463
Przemysł
464
Energia
-,
466
Rolnictwo
t
467
Ekonomia i ekologia
469
Rozdział 2. Obraz sytuacji politycznej
.'
470
1. Problemy narodowościowe i religijne
471
2. Dekolonizacja
,
476
3. Prawa polityczne i swobody obywatelskie
'
479
4. Rozwój i upadek systemu komunistycznego
.482
5. Rywalizacja dwóch bloków na arenie międzynarodowej
496
a. Trzydziestoletnia „zimna wojna" między supermocarstwami
(1945-1975)
. ; . . 496
Podział świata na dwa bloki (1945-1953)
'. . 496
Współistnienie i konfrontacja (1953-1962)
498
Próby odprężenia i zmierzch dwubiegunowości w polityce
światowej (1962-1975)
500
b. Powrót „zimnej wojny" i ponowne odprężenie (1975-1989) . . . . . . 504
Rezultaty polityki odprężenia
504
Powrót „zimnej wojny"
505
Zwycięstwo polityki odprężenia i rozpad imperium radzieckiego . . 506
Wykaz tablic chronologicznych
509
Słowo wstępne
Historia, podobnie jak inne pozycje z serii Yademecum maturzysty, nie
jest klasycznym podręcznikiem i czytelnik nie powinien szukać tu całościowego wykładu wiedzy historycznej na poziomie szkoły średniej.
Książka została napisana z myślą o uczniach przygotowujących się do
matury i egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie. Wypełniają ją wykłady
przekrojowe z dziejów państwa, wydarzeń międzynarodowych, historii
Kościoła, ideologii oraz problematyki społeczno-gospodarczej, ułożone
według wielkich epok historycznych i ogólnie przyjętych cezur chronologicznych.
Powtórzenie i zapamiętanie materiału ułatwią liczne tabele - zestawienia chronologiczne wypadków politycznych, ich przyczyn i skutków,
najważniejszych procesów i zjawisk. Wyróżnione też zostały rozbudowane
definicje niektórych pojęć, terminów i nazw, co powinno wzbogacić język,
którym posługiwać się będzie kandydat na studia wyższe. Dodatkowo
autorzy sygnalizują niektóre z prowadzonych przez historyków sporów
i dyskusji, pokazujących wielość interpretacji poszczególnych kwestii.
Staraliśmy się, by nasze wykłady były zwięzłe, a jednocześnie zawierały
wszystkie informacje niezbędne do zrozumienia problemu. Dzieje państwa
i prawa oraz historia społeczno-gospodarcza przedstawiane są niekiedy
obszerniej niż w podręcznikach szkolnych - w ten sposób chcieliśmy
ułatwić przygotowanie się do egzaminów wstępnych na prawo i nauki
ekonomiczne. W pracy dominuje problematyka z zakresu historii powszechnej - nie bierze się to z naszego przekornego antypolonocentryzmu,
lecz z chęci uświadomienia czytelnikowi, iż wydarzenia przeszłości naszego
kraju mają przeważnie swój ogólnoeuropejski kontekst, a czasem wręcz
odpowiednik w historii innych społeczeństw.
Autorzy poszczególnych rozdziałów starali się dostosować wykład do
wymagań programów szkolnych, zarazem jednak Yademecum jest propozycją modyfikacji tych programów, często przeładowanych szczegółowymi
informacjami. Pominięto historię starożytną, ponieważ pytań z tego
okresu nie ma ani na egzaminach maturalnych, ani wstępnych na wyższe
uczelnie. Z innego powodu opuszczono historię kultury - jest ona
w podręcznikach szkolnych potraktowana przekrojowo, nie wymaga więc
powtórnego opracowania w Yademecum.
W obecnym wydaniu nie zamieszczono map, w związku z tym
niezbędną pomocą w korzystaniu z tej książki jest atlas historyczny.
ŚREDNIOWIECZE
l. PAŃSTWO l DZIEJE POLITYCZNE
Rozdział 1.
Państwo wczesnośredniowieczne
Państwo patrymonialne
Powstałe na gruzach cesarstwa rzymskiego, a następnie na terenach germańskich i słowiańskich monarchie dały początek nowym typom społeczeństwa,
nowym formom państwa. Powstało wczesnośredniowieczne państwo patrymonialne. Sprawujący w nim władzę monarchowie (królowie, książęta)dzielili podległy ich panowaniu obszar między spadkobierców, mogli też nim
swobodnie dysponować, oddając część we władanie innym osobom.
W okresie tworzenia się państwa władca był wodzem dominującego plemienia (ludu), które podbiło bądź podporządkowało sobie inne. Władcy
(wodzowie) i elita przywódcza plemion podbitych zostali albo całkowicie
odsunięci od władzy, albo włączeni do elity władzy zwycięskiego ludu
(ułatwiały to małżeństwa). Silnie związane z podbojem początki państw
wczesnośredniowiecznych określiły wyjątkową pozycję oddziałów zbrojnych
(np. drużyn w państwach słowiańskich). Strukturę aparatu władzy tworzyły
zaś nie tyle instytucje, co więzi osobiste z władcą, pokrewieństwo z nim
i w obrębie grupy rządzącej.
1. Monarchia Franków
Najbardziej stabilne państwo spośród tych, które powstały na gruzach
imperium rzymskiego, stworzyli Frankowie - lud germański, który podbił
Galię. Budowa monarchii została dokończona w drugiej połowie V w.,
wieńczyło ją przyjęcie przez króla Chlodwiga (Klodwiga) w 496 r. chrztu
w obrządku katolickim (większość ludów germańskich, które wdarły się na
terytorium cesarstwa rzymskiego, wyznawała arianizm, potępiony w IV w.
i wyparty z terenów cesarstwa).
Kierunki ekspansji Franków, VI-VIII w. :
Akwitania, Alemania, Burgundia, Bawaria, Bretania, Saksonia
Typowe dla państwa patrymonialnego podziały terytorium i władzy,
silne tendencje odśrodkowe, które wypływały z odmienności tradycji
i kultur (plemiennych, między Frankami a Rzymianami, arianami a katolikami itp.) utrudniały utrzymanie jednolitej, scentralizowanej monarchii.
W VII w. rozpadła się ona faktycznie na Neustrię (płn.-zach. Galia),
Austrazję (płn.-wsch. Galia), Akwitariię i Burgundię. W ostatniej ćwierci
VII w. majordom (najwyższy urzędnik) Austrazji, Pepin z Heristalu,
pozbawił faktycznie Merowingów (dynastia rządząca Frankami od początku istnienia monarchii, wywodząca się od legendarnego Merowiusza)
władzy w Austrazji i Neustrii. Jego syn Karol Młot umocnił i rozszerzył
swoją władzę, a jego następca Pepin Krótki koronował się (751) na króla
Franków.
Za panowania Karola Wielkiego (772-814) państwo Franków rozszerzyło swoje granice: na południowym zachodzie powstrzymało ekspansję Arabów i uszczupliło zajmowany przez nich obszar na Półwyspie
Pirenejskim (Marchia Hiszpańska, po rzekę Ebro), na wschodzie podporządkowało sobie znaczne obszary Germanii, podbijając i chrystianizując Sasów (772-804), umacniając władzę nad Bawarią; objęto wpływami
słowiańskich sąsiadów, zniszczono państwo Awarów; na południu, po
pokonaniu Longobardów i odparciu pretensji Bizancjum, Królestwo Italii
(pomocne i środkowe Włochy) włączone zostało do domeny karolińskiej.
Władca Franków stał się protektorem papieża i opiekunem jego państwa.
Podboje Karola Wielkiego
płn. część Płw. Pirenejskiego, Królestwo Italii, Bawaria, Saksonia , ziemie
Chorutan ( Marchia Awarska, między Bawarią a Panonią), ziemie Wieletów,
Serbów Połabskich, Kotlina Czeska
Za panowania Karola Wielkiego został znacznie rozbudowany i scentralizowany aparat państwowy, rozwinięto również ideę państwa chrześcijańskiego, mającą istotny wpływ na losy polityczne Europy.
Władcy z dynastii Karolingów
Karol Młot, majordom królestwa; Pepin Krótki, król Franków;
Karol Wielki, cesarz; Ludwik Pobożny, cesarz
W państwie Franków co roku zbierało się zgromadzenie ludzi wolnych
(połączone z dorocznym przeglądem wojsk), grupujące arystokrację
kościelną i świecką. Uprawomocniało ono i akceptowało decyzje monarchy wydawane potem w formie ustaw (kapitularzy). Ośrodkiem sprawowania władzy była rezydencja władcy (palatium). Wraz z postępującym
rozrostem terytorium monarchii i centralizacją władzy rosła liczebnie
grupa urzędników monarchy. Władzę w terenie sprawowali hrabiowie (ok.
700 hrabstw), a na terenach przygranicznych i świeżo zdobytych margrabiowie i książęta (wodzowie - duces). Utrzymywał się partykularyzm
prawą: różne odłamy Franków, Sasi, Bawarowie, Rzymianie rządzili się
swoim własnym prawem. Ważną funkcję pełnili posłańcy królewscy (missi
dominict) nadzorujący lokalną administrację i przestrzeganie prawa.
Reforma sądownictwa w czasach karolińskich zmierzała do ograniczenia
władzy sądowej hrabiego i uczynienia z sędziego funkcjonariusza publicznego (królewskiego). W sprawy zarządu państwem zaangażowanych było
ok. 3000 osób.
Ważnym elementem podjętych reform była reforma monetarna (i
jednocześnie rachunkowa), wprowadzająca stałe relacje między jednostkami (funt = 20 soldów, l sold = 12 denarów), która przetrwała we
Francji aż do rewolucji francuskiej. Uporządkowanie modelu oświaty
i systemu szkolnictwa towarzyszyło tzw. renesansowi karolińskiemu.
Koronacja Karola Wielkiego i Odnowienie Cesarstwa
Rzymskiego (800)
Od czasów wypraw Pepina Krótkiego przeciwko Longobardom
i utworzenia zaczątków Państwa Kościelnego (s. 120), władca Franków był
protektorem papieża. Interweniował w Italii przeciwko Longobardom
także Karol Wielki, ostatecznie podbijając północne i środkowe Włochy.
W 800 r. przebywając w Rzymie (na prośbę papieża Leona III), król
Franków został koronowany na cesarza rzymskiego. Akt ten nazwano
Odnowieniem Cesarstwa Rzymskiego, mimo iż w Konstantynopolu
rezydował inny spadkobierca starożytnego imperium, cesarz bizantyjski.
Dopiero w 812 r. uznał on tytuł cesarski Karola Wielkiego. Koronacja
cesarska w 800 r. ponownie wiązała tytuł cesarza z Rzymem, co miało swoje
konsekwencje w późniejszych stuleciach, gdy sięgnęli po tę godność władcy
Niemiec. Mimo iż to papież koronował Karola, co można było odczytać
jako akt wyższości władzy duchowej, w rzeczywistości Karol występował
jako protektor papieża i Państwa Kościelnego.
Odnowione Imperium Romanum było monarchią chrześcijańską,
w której religijny pierwiastek władzy cesarza silnie był związany z pierwiastkiem świeckim. Karol wypowiadał się na synodach kościelnych, nawet
w sprawach kultu (zwalczał ikonoklazm bizantyjski, czyli walkę z kultem
obrazów), sam synody zwoływał, przewodniczył im, mianował biskupów
i opatów, którym powierzał funkcje administracyjne. Był inicjatorem
reformy kościelnej (rozwój sieci diecezjalnej i parafialnej, uregulowanie
dziesięciny itp.).
Podział monarchii i jej rozpad
Ogromny wysiłek centralizacji państwa nie sprostał wszystkim przeciwdziałającym jej czynnikom: najazdom, procesom feudalizacyjnym,
podziałom obszaru państwa między dziedziców korony. Spośród licznych
paktów i podziałów, do których doszło po śmierci Karola Wielkiego (a
nawet jeszcze za jego życia), najtrwalsze konsekwencje miał podział
w Yerdun (843) pomiędzy trzech synów Ludwika Pobożnego.
Podział monarchii karolińskiej w Yerdun (843)
Lotar - obszary centralne (z Akwizgranem), od Morza Północnego po
Prowansję; Królestwo Włoch
Ludwik Niemiecki - Królestwo Wschodniofrankijskie (od Saksonii po
Bawarię ) - tu zaczną kształtować się Niemcy
Karol Łysy - Królestwo Zachodniofrankijskie - tu zacznie kształtować się
Francja
Podział opracowany przy udziale ok. 100 ekspertów brał pod uwagę
nie tyle względy etniczno-językowe, co przede wszystkim osadniczo-gospodarcze. Każda z części miała regiony odpowiednio zagospodaro-
wane, bogate w saliny oraz oliwę i przez każdą przebiegały główne szlaki
komunikacyjne i handlowe. Jedynie na krótko (pod koniec IX w.) doszło
do zjednoczenia państwa karolińskiego.
Władza Karolingów wygasła w 987 r. w zachodniej części, już
poważnie rozbitej na drobniejsze państewka, we wschodniej - w 911 r.,
w Italii-w 888 r.
2. Drugie Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego
na Zachodzie i kształtowanie się Rzeszy Niemieckiej
Jedną z ważniejszych przyczyn dezintegracji królestw, które wyłoniły
się z podziału w Yerdun, były najazdy Normanów (zwłaszcza na Królestwo
Zachodniofrankijskie i Nadrenię), Węgrów ( na Królestwo Wschodniofrankijskie i Italię) oraz grasujących na wybrzeżach Morza Śródziemnego
korsarzy arabskich. Konieczną obronę mogły podjąć tylko lokalne ośrodki
władzy,'ludność i wojsko organizowane przez hrabiów czy biskupów.
Najazdy w Europie, IX - pocz. XI w.
Normanowie: Anglia, Irlandia i wyspy na Morzu Północnym i Atlantyku,
Królestwo Zachodniofrankijskie i Wschodniofrankijskie, płd. i wsch. część
Płw. Pirenejskiego, Prowansja, Sycylia i płd. Włochy, płd. wybrzeże Bałtyku,
Ruś
Węgrzy: Królestwo Wschodniofrankijskie, płn.-wsch. część Płw. Apenińskiego, Cesarstwo Bizantyjskie
Arabowie: Sycylia, Sardynia, Korsyka, zach. wybrzeże Płw. Apenińskiego,
Prowansja, wybrzeża Morza Adriatyckiego, Kreta, wybrzeża Morza Egejskiego
Drugi zespół przyczyn tkwił w procesach społecznych i politycznych.
W państwie średniowiecznym ścierały się ze sobą dwie tendencje: odśrodkowa, popierająca partykularyzm (rozbicie dzielnicowe, rozdrobnienie
feudalne) oraz integracyjna, prowadząca najpierw do centralizacji władzy,
wzmocnienia pozycji monarchy, następnie do wykształcenia się monarchii
stanowej.
W Królestwie Wschodniofrankijskim separatyzmy dzielnicowe wynikały jeszcze z podziałów plemiennych, odmiennej historii poszczególnych
jego części, zwyczajowych w dynastii karolińskiej działów po śmierci
władcy (Ludwik Niemiecki podzielił Królestwo zgodnie z granicami
dawnych państw plemiennych). W okresie słabnięcia władzy Karolingów
(IX/X w.) na czele tych państw stali wybierani przez możnych dowódcy
wojskowi - książęta (Herzóge).
Została jednak utrzymana jedność monarchii, którą uosabiał wybierany król. Wzmocniła tę jedność dynastia saska, powiększając ponadto
obszar podległy jej władzy o: Lotaryngię (za panowania Henryka I), Italię
północną i środkową (za panowania Ottona I), wreszcie Burgundię. Na
wschodzie podjęto walkę z pogańskimi Słowianami Połabskimi, tworząc
marchie i placówki misyjne (m.in. w Magdeburgu).
Przyjęcie zasady elekcyjności tronu oznaczało zerwanie z karolińską
tradycją podziałów państwa między spadkobierców. Tradycja ta mogła
być respektowana tylko w obrębie dziedzicznych księstw. Książę saski,
wybrany na króla całego państwa, rozporządzał tylko domeną saską. Od
elekcji Ottona I Wielkiego wybór i koronacja (na kamiennym tronie
Karola Wielkiego) odbywały się w Akwizgranie.
Niemcy tego okresu (pojęcie Królestwo Niemiec, Regnum Teutonicum,
zaczyna się upowszechniać w XI w.) były państwem, które określa się jako
imperialne królestwo, to znaczy jednoczące pod władzą „króla królów"
(cesarza) liczne królestwa i księstwa plemienne. Od czasów Henryka III
(pół. XI w.) władca nosił tytuł króla rzymskiego, a po koronacji cesarskiej
w Rzymie - cesarza rzymskiego (tytuł cesarz niemiecki oraz pojęcie
cesarstwo niemieckie są błędne). Władcy z dynastii saskiej przeciwstawiali
się partykularyzmom książąt i królów, wykorzystując podporządkowany
monarchii Kościół - mianowani przez nich biskupi i opaci mieli stanowić
przeciwwagę dla lokalnych dynastii i możnowładztwa.
Koronacja cesarska Ottona l i zwierzchność cesarza
rzymskiego
Koronacja Ottona I na cesarza w Rzymie w 962 r. otwierała okres
budowy uniwersalistycznego cesarstwa chrześcijańskiego i potwierdzała
zwierzchnictwo cesarza nad Kościołem powszechnym (papież musiał
składać cesarzowi przysięgę). Wnuk Ottona I, Otton III jeszcze silniej
nawiązywał do karolińskiej idei Odnowienia Cesarstwa Rzymskiego.
Zmierzał - we współpracy z papieżem - do stworzenia jednego imperium
chrześcijańskiego, obejmującego także Bizancjum. Centrum politycznym
i duchowym tego cesarstwa miał być Rzym, cesarz zaś jego zwierzchnikiem, wchodzące w jego skład - na równych prawach - ludy chrześcijańskie tworzyłyby rodzaj „federacji". Zjazd gnieźnieński i utworzenie
niezależnej metropolii kościelnej w Polsce (1000) oraz podobna polityka
wobec Węgier (powstanie metropolii, koronacja Stefana Węgierskiego)
były posunięciami realizującymi te projekty. Idea imperium christianum nie
została jednak urzeczywistniona. Otton III, zmuszony do opuszczenia
wrogiego mu Rzymu, zmarł z dala od stolicy imperium; kolejni władcy
Niemiec, by koronować się na cesarzy, musieli prowadzić wojny we
Włoszech, gdzie ich panowanie budziło niechęć i opór, podsycany przez
papieży od czasów pontyfikatu Grzegorza VII i sporu o inwestyturę.
Szczególnie silny był on wobec Fryderyka Barbarossy (XII w.), który
usiłował uniemożliwić współdziałanie walczących o swoją suwerenność
komun północnych Włoch, burząc m.in. Cremonę i Mediolan. Komuny
zawiązały Ligę Lombardzką, której wojska pokonały w 1176 r. armię
cesarską. W 1183 r. pokój z cesarzem potwierdzał ich autonomię, ale
władza zwierzchnia pozostała przy cesarzu.
W XII w. uzasadnieniu pretensji cesarza do zwierzchnictwa nad
innymi monarchami europejskimi zaczęły służyć przepisy prawa rzymskiego (przez to pojęcie rozumiano dokonaną w VI w. na polecenie cesarza
Justyniana Wielkiego kodyfikację prawa rzymskiego), komentowane
specjalnie dla Fryderyka Barbarossy przez prawników bolońskich. Nie
chcieli jednak uznać w nim najwyższego autorytetu nie tylko papieże, ale
i świeccy monarchowie (ostro zwłaszcza na pretensje cesarza zareagował
król Anglii Henryk II).
Na przełomie XII i XIII w. ukształtowała się ostatecznie Rzesza
Niemiecka, do której należały władztwa polityczne Niemiec. Cesarstwo
(rzymskie) miało zasięg szerszy i obejmowało obok Niemiec także północno-środkowe Włochy i Czechy. Władzę zwierzchnią miał w Niemczech
król, któremu książęta składali przysięgę wierności.
3. Feudalizm i system wasalno-lenny
Definicje feudalizmu
Termin feudalizm wprowadzony w XVII w. jest wieloznaczny, używa
się go na określenie stosunków politycznych, gospodarczo-społecznych,
prawnych. Karol Marks w swojej koncepcji dziejów ludzkości zastosował
go, by określić formację społeczno-gospodarczą - mieszczącą się między
'
formacją antyczną (niewolnictwem), charakterystyczną dla społeczeństw
starożytnych, a kapitalizmem, właściwym dla społeczeństwa nowożytnego
- w której decydujące znaczenie miało posiadanie ziemi.
Cechami charakterystycznymi feudalizmu były:
1. ustrój społeczno-gospodarczy oparty na podzielonej własności ziemi
(własność pełna, zwierzchnia, przysługująca panu feudalnemu i użytkowa,
którą posiadali chłopi);
2. wielka własność ziemska;
3. eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od
właściciela majątku chłopów;
4. przejmowanie znaczącej części lub całości zysków z tej eksploatacji
przez właściciela (renta feudalna);
5. system społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chłopów i blokował awans społeczny stanom niższym.
Ten ustrój kształtował się stopniowo w Europie wczesnośredniowiecznej i doprowadził do znacznego zaniku wolnego majątku
ziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynosząc jednocześnie uzależnienie ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). W XII w. pod
wpływem przemian gospodarczo-społecznych włość senioralna uległa
rozkładowi, upowszechniły się dzierżawy i system czynszowy, co
przyniosło chłopstwu wolność prawną i znaczne swobody ekonomiczne
(zanik poddaństwa). W późnym średniowieczu i w początkach epoki
nowożytnej pod wpływem rozwoju gospodarki folwarcznej w Europie
Środkowowschodniej doszło do procesów refeudalizacyjnych (wtórne
poddaństwo).
Tzw. klasyczna definicja feudalizmu, wypracowana w XIX w. i stosowana także przez współczesną historiografię, jest węższa. Określa się tym
terminem specyficzny, charakterystyczny dla średniowiecza zachodnioeuropejskiego ustrój społeczno-prawny, regulujący więzi społeczno-prawno-polityczne między wyższymi warstwami społeczeństwa: arystokracją
i rycerstwem. Dla odróżnienia jej od definicji pierwszej, często stosuje się
termin węższy niż feudalizm, a mianowicie system wasalno-lenny.
Najważniejszymi elementami tego systemu były:
1. bezpośrednie więzi osobowe łączące wasala z seniorem;
2. hołd lenny składany przez wasala seniorowi i określający ich
wzajemne zobowiązania;
3. lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi;
4. specyficzne stosunki polityczne między władcami - przykładem
może być tu zależność lenna od króla Francji należących do króla Anglii
księstw francuskich;
5. drabina feudalna;
6. władztwo gruntowe - poddane władzy feudała terytorium, nad
którym sprawował on władzę ekonomiczną i sądową.
System wasalno-lenny wykształcił się na zachodzie Europy na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. Jego geneza jest złożona,
historycy podkreślają znaczenie takich czynników, jak:
1. wykształcenie się tego systemu na terenach (Galia) zetknięcia się
społeczeństw germańskich z późnoantycznymi strukturami społeczno-prawnymi i gospodarczymi (latyfundia);
2. dominacja we wczesnym średniowieczu gospodarki naturalnej,
opartej na wzajemnych świadczeniach i zobowiązaniach (zasada ta znajdzie szczególny wyraz w hołdzie lennym);
3. słabość wspólnot wiejskich, niezdolnych do stawienia skutecznego
oporu możnym;
4. brak poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało ani państwo,
ani wspólnota lokalna, zwłaszcza w okresie najazdów w IX-XI w. Konieczną
wówczas obronę mogli zapewnić tylko lokalni hrabiowie czy biskupi;
5. słabość struktur państwowych, konieczność istnienia szczebla
pośredniego między władzą najwyższą a poddanymi;
6. konieczność zapewnienia sobie przez władcę grupy wykwalifikowych wojowników (jazda), wynagradzanych za służbę nadaniami ziemskimi (beneficja), zwolnionych od innych świadczeń na rzecz monarchy;
7. feudalizacja urzędów postępująca od czasów panowania Karola
Wielkiego; urzędnicy wynagradzani byli beneficjami, które w okresie
słabości władzy karolińskiej stawały się stopniowo dziedziczne, tak jak
i same urzędy, co ułatwiło przejęcie przez posiadaczy beneficjów świadczeń
należnych państwu.
Stosunki polityczno-prawne
Charakterystyczną cechą średniowiecznego feudalizmu europejskiego
było rozdrobnienie władzy publicznej; szczególnie silnie wystąpiło ono we
Francji i w pómocno-środkowych Włoszech. Hrabiowie i margrabiowie
przejęli w IX-XI w. znaczną część przysługujących monarsze świadczeń
i zdołali podporządkować swojej bezpośredniej władzy ludność zamieszkującą na terenie ich hrabstw. Najpotężniejsi z tych urzędników uzależnili
od siebie także słabsze hrabstwa, tworząc udzielne władztwa (proces ten
wystąpił także w Niemczech); niektóre z nich stały się całkowicie
niezależnymi księstwami, a nawet królestwami. By zachować nad nimi
władzę zwierzchnią, dążący do odbudowy władzy centralnej monarchowie
(np. Fryderyk Barbarossa, Kapetyngowie) wykorzystali prawo lenne,
czyniąc z władców lokalnych własnych lenników, usuwalnych (w praktyce
niezwykle trudno) z lenna za niewywiązywanie się z obowiązków lennika.
Zależność lenna była stosowana także w stosunkach międzynarodowych
(np. zależność lenna, z całości terytorium lub tylko jego części, władców
Polski od cesarza, księstw śląskich od króla Czech, Zakonu Krzyżackiego
od Polski itp). Ekstremalne rozdrobnienie władzy publicznej i wynikająca
z niego krwawa niekiedy rywalizacja między feudałami określane są
mianem anarchii feudalnej. Przeciwdziałała jej silna władza królewska
(np. w Anglii), która ograniczała proces „prywatyzacji państwa" przez
feudałów.
Stosunki społeczno-prawne
Ustrój wasalno-lenny upowszechnił się przede wszystkim w zachodniej
Europie i doprowadził tam do wykształcenia się tzw. drabiny feudalnej
- skomplikowanego systemu zależności osobowych między seniorami
a wasalami. Najwyższym seniorem był król. Jego lennicy, dysponujący
rozległymi władztwami terytorialnymi (książęta, hrabiowie, margrabiowie), stanowili współuczestniczącą w sprawowaniu najwyższej władzy
grupę baronów (we Francji nazywanych parami - równymi). Wasale
królewscy byli jednocześnie seniorami swoich wasali - feudałów podlegających ich władzy. Walki polityczne między seniorami oraz dążenia
feudałów do posiadania jak największej liczby lenn powodowały, że senior
mógł być wasalem (z tytułu posiadania lenna) nawet człowieka stojącego
niżej w hierarchii społeczno-politycznej. Ta komplikacja stosunków społeczno-prawnych doprowadziła do zamazania wynikającej z drabiny feudalnej-hierarchii i wykształcenia się zasady, że wasal mojego wasala nie jest
moim wasalem (obowiązującej zwłaszcza we Francji).
Mianem lenna określa się wszystkie nadania ziemskie obciążone świadczeniami na rzecz seniora, dysponującego własnością zwierzchnią. Lennami
były więc zarówno wielkie władztwa terytorialne (np. Akwitania), jak
i drobne majątki ziemskie rycerstwa.
Składany przez wasala hołd lenny wiązał przysięgą lennika oraz
seniora i stosowany był zarówno w stosunkach międzynarodowych (hołd
pruski), jak i w domenie feudała obdarzającego nadaniem służących mu
rycerzy. Wasal przysięgał całkowite oddanie seniorowi, wierną mu służbę,
do której należały przede wszystkim: udział w radzie oraz służba wojskowa. Senior zobowiązywał się do zapewnienia wasalowi opieki i obrony.
Hołd najczęściej był powiązany z nadaniem lenna, określanym mianem
inwestytury. Symbolem przekazania lenna była chorągiew (lub włócznia),
a w przypadku nadania majątku biskupiego - pastorał. Śmierć seniora
oznaczała obowiązek złożenia hołdu jego następcy.
System feudalny wpłynął nie tylko na więzi społeczne, określił relacje
między władzą publiczną a poddanymi, ale także przesądził o charakterze
cywilizacji europejskiej pełnego i późnego średniowiecza.
1. Spowodował wykształcenie się odrębnego w rodach feudalno-rycerskich modelu rodziny (klan feudalny). By nie rozdrabniać posiadanych lenn, tytuł i władztwo feudalne dziedziczył tylko najstarszy syn (we
Francji) albo rodzina wspólnie dzierżyła własność feudalną (we Włoszech).
W zasadzie system wykluczał z dziedziczenia kobiety (część majątku
przechodziłaby wówczas w posiadanie innej rodziny).
2. Świadomość wyższości społecznej, dysponowanie pełnią praw oraz
konieczność utrzymywania w poddaństwie ludności zależnej wytworzyły
wśród feudałów najpierw silne poczucie więzów krwi, a następnie przekonanie o szlachetności urodzenia. Posiadane środki materialne pozwalały na
demonstrowanie swojej pozycji i swojego prestiżu kosztownym strojem
i wystawnością życia (inne warstwy społeczne były nie tylko z powodu
braku środków, ale także ze względów prawnych tej możliwości pozbawione).
3. Wyróżnienie spośród ludności wolnej zobowiązanego do służby
konnej w ciężkiej zbroi rycerstwa, demonstrowanie przez nie siły, wartość,
jaką w dobie wypraw krzyżowych niósł udział w wojnie świętej, zaowocowały wykształceniem się silnie nacechowanego religijnie (rytuał pasowania
na rycerza) etosu rycerskiego.
4. Powstała, mająca zasięg ogólnoeuropejski, kultura rycerska i feudaIno-dworska.
5. Budowa władztw gruntowych, konieczność posiadania feudalnych
formacji wojskowych do obrony i egzekwowania władzy spowodowały, że
Europę pokryła gęsta sieć zamków - centrów władztwa i kultury, symbolu
panującego w średniowiecznej Europie systemu feudalnego.
4. Polska wczesnośredniowieczna
Najstarsze państwa na terenie Słowiańszczyzny
Założyciel
(legendarny
lub historyczny)
Nazwa i data
(okres istnienia)
Zasięg
Chrystianizacja
Państwo Samona
I pół. VII w.
Samo, kupiec
frankijski
najszerszy: Morawy, Czechy,
Karyntia
Wielkie Morawy
pocz. IX w.
- pocz. X w.
Mojmir I
Morawy, Słowacja, Czechy, 831, Mojmir; działalGórny Śląsk, Panonia,
ność Cyryla i Metokraj Wiślan - najszerszy za dego (II pół. IX w.)
panowania Świętopełka I, koniec IX w.
Asparuch, wódz
Bułgaria
od końca VII w. po Protobułgarów, ludu
podboju Słowian
pochodzenia turecnaddunajskich
kiego
najszerszy w IX/X w. za pano- 865, Borys Michał
wania Borysa Michała i Symeona: od górnej Cisy na płn.
po Macedonię na płd.
Ruś
od II pół. IX w.
Ruryk i jego następca od Zat. Fińskiej, jeż. Ładoga 988, Włodzimierz
Oleg (Waregowie)
i Onega na płn. po ziemie Wielki
graniczące z Połowcami i Pieczyngami na płd. (Ruś Nowogrodzka i Kijowska)
Czechy
od II pół. IX w.
Borzywój I
Węgry
od pół. X w.
Arpad - wódz Węg- Nizina Panońska, od pocz. 974, Gejza
rów, ludu pochodze- XI w. Słowacja
nia ugrofińskiego,
IX/Xw.
Czechy, od I pół. XI w. Mora- 845 w Ratyzbonie 14
wy, przejściowo Śląsk, kraj książąt czeskich oraz
Wiślan
przed 885 Borzywój I
Plemiona polskie
Śląsk: Śleżanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golęszyce, Bobrzanie, Trzebowianie;
Małopolska: Wiślanie. Ledzianie (1). Bużanie. Dulebowie
Wielkopolska: Lubuszanie. Polanie. Goplanie (Kuiawianie^:
Mazowsze: Mazowszanie;
Pomorze: Pyrzyczanie, Wolinianie, Kaszubi
Powstanie państwa polskiego
Dzieło stworzenia państwa na zajętym przez Słowian Zachodnich
obszarze między Odrą a Bugiem podjęli z sukcesem usadowieni wokół
Gniezna Polanie. Data przybycia Słowian - ludu indoeuropejskiego - do
Europy Środkowowschodniej i Południowej jest przedmiotem nie rozstrzygniętego do dzisiaj sporu w nauce. Nazwa Słowianie i informacje
o nich w źródłach pisanych pojawiają się dopiero w VI w. Ostatnie
interpretacje archeologów także skłaniają się ku hipotezie późnego
(V-VIw.) ich przybycia na te tereny. W historiografii polskiej za najpopularniejszy należy uznać pogląd, iż ok. II w.n.e. ziemie polskie
zamieszkiwali Prasłowianie, identyczni z notowanymi w źródłach tego
okresu Wenetami (Wenedami). Gród w Biskupinie, datowany na VIII w.
p.n.e., należy do kultury łużyckiej, która nie miała nic wspólnego ani ze
Słowianami, ani z Prasłowianami.
W końcu IX w. (875-880) ekspansja najsilniejszego państwa w tym
regionie, monarchii wielkomorawskiej, prawdopodobnie objęła ziemie
zajmowane przez Wiślan, być może również Śląsk. Po rozpadzie Wielkich
Moraw w X w. oba terytoria znalazły się pod panowaniem czeskich
Przemyślidów.
Pierwszym, zanotowanym przez źródła współczesne, władcą Polan był
Mieszko I, ale znaczna część historyków uznaje za wiarygodną „listę
dynastyczną" Piastów przekazaną przez Galia Anonima, zawierającą
imiona: Siemowita, Leszka i Siemomysła (domniemany ojciec Mieszka),
wskazując na nich jako na bezpośrednich przodków pierwszego historycznego księcia. Ekspansja Polan na sąsiednie terytoria, zajmowane przez
Goplan (Kujawy), Mazowszan, Lędzian, przypadła na połowę X w.
Kolejno podbijane obszary, zajmowane przez tzw. plemiona polskie,
powiększyły się o zdobyty w wojnie z Czechami Śląsk. Piastowie w latach
90. sprawowali władzę nad terytorium zbliżonym do obszaru dzisiejszej
Polski (poza płn.-wsch. terytorium Prusów). Nie została ostatecznie
rozstrzygnięta przez historyków kwestia przynależności Krakowa i ziemi
krakowskiej do państwa Mieszka. W wydanym między 990 a 992 r.
dokumencie, stanowiącym akt donacji Stolicy Apostolskiej władztwa
Mieszka (Dagome iudex), nie jest wymieniony syn, Bolesław Chrobry,
Kraków zaś leży poza granicami kraju. Najpóźniej zaraz po śmierci
Mieszka Bolesław, obejmując władzę w Polsce, przyłączył do państwa
Piastów także tę ziemię.
Ukształtowanie się państw słowiańskich umożliwiło szybką ich chrystianizację (z wyjątkiem Połabia, gdzie nie doszło do powstania stabilnej
władzy państwowej). Chrzest Mieszka w 966 r., poprzedzony sojuszem
z Czechami i ślubem z księżniczką Dąbrówką, włączał jego państwo do
grona państw chrześcijańskich. Przyjęcie chrztu wzmacniało władzę wewnętrzną Mieszka, powstanie organizacji kościelnej utrwalało słabe struktury państwowe, monarsze fundacje kościołów murowanych służyły
podkreśleniu jego majestatu, zapewnić miały opiekę Boga i pomyślność
kraju. Monarcha bowiem, tak jak przedtem wódz plemienia, ponosił winę
za klęski spadające na podległy jego władzy lud.
Charakter władzy, organizacja państwa
Władza książęca nosiła charakter autorytarny, ale nie była absolutna.
Ważny głos miała elita państwa - możni (principeś) sprawujący funkcje
urzędnicze w powoli rozwijającej się administracji. W tzw. pierwszej (Mieszko
I - Mieszko II) oraz drugiej (Kazimierz Odnowiciel - Bolesław Krzywousty)
monarchii wczesnopiastowskiej obowiązywała prawdopodobnie elekcja na
tron książęcy, faktycznie jednak ograniczona do rodziny panującej.
Prawo książęce (ius ducale) - całokształt uprawnień monarchy do sprawowania władzy sądowej nad ludnością, pobierania danin oraz posług i korzystania z regaliów zastrzeżonych (jako monopole) dla książęcego skarbu (np.
regale ziemi).
Ośrodkiem władzy był dwór monarchy, skupiający poza rodziną
władcy dostojników kościelnych i najwyższych urzędników, funkcjonariuszy niższego szczebla, pisarzy oraz drużynę, wreszcie skarb. Dwór objeżdżał kraj, co było typowym sposobem sprawowania władzy we wczesnośredniowiecznej Europie. Przyczyną były m.in. trudności aprowizacyjne,
niemożność wyżywienia dworu przez cały rok w jednym miejscu. Objazdy
służyły ponadto kontroli i sprawowaniu władzy sądowej. Podstawą
administracji była sieć grodowa. Wokół grodu rozciągał się okręg grodowy
(później kasztelania), na czele którego stał pan grodowy (kasztelan).
Okręgi grodowe (ok. 90) były zgrupowane w prowincje (7 lub 8). Na czele
prowincji stał komes - wojewoda. Stosunki między monarchą a poddanymi regulował system prawa książęcego. Większość ludności podlegała
tylko władzy księcia i musiała ponosić ciężary na rzecz państwa. Urzędnicy
byli wynagradzani częścią dochodów monarchy z danin.
Najważniejsze świadczenia i daniny w Polsce pierwszych Piastów
stróża - danina ustanowiona w miejsce strzeżenia grodu, który to obowiązek
przejęło rycerstwo;
powolowe - poradlne lub podymne - płacone od wielkości majątku (para
wołów obrabiała obszar 1 radła) lub od dymu, czyli rodziny;
podworowe - coroczna danina w bydle, prawdopodobnie ściągana od całej
wsi;
narzaz - za wypas trzody w lasach władcy, z reguły w nierogaciźnie;
stan - przewóz, obowiązek goszczenia urzędników i dostarczenia im
środków transportu;
szron - danina łowiecka
Najważniejsze urzędy w Polsce wczesnośredniowiecznej
urzędy dworskie:
wojewoda (palatyn) - zarząd dworu monarchy, sprawowanie sądów w zastępstwie księcia, dowództwo wojskowe, nadzór nad ściąganiem świadczeń
i administracją terenową;
podkomorzy (komornik) - zarząd gospodarczy dworu i państwa (skarb
książęcy i państwowy nie były rozdzielone);
włodarz - zarząd majątkami księcia;
cześnik, strażnik, miecznik, koniuszy, łowczy - nadzór nad powierzoną im
częścią gospodarstwa dworskiego;
kanclerz (od XII w.) — duchowny, zwierzchnik kancelarii i kaplicy
monarszej, szybko stał się obok wojewody głównym dostojnikiem państwa;
administracja terytorialna:
komesi grodowi (kasztelanowie) - zarząd grodem i okręgiem grodowym
(kasztelanią), funkcje policyjne (ochrona miru drogowego i targowego),
wojskowe, pobieranie od miejscowej ludności świadczeń.
Koronacje królewskie
Przed 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) koronacja władców
Polski odbyła się tylko pięć razy. Akt ten, związany z uroczystą obrzędowością kościelną (namaszczenie świętymi olejami) i państwową
wzmacniał pozycję monarchy na arenie międzynarodowej, wywyższał
panującego, sakralizował jego władzę, sankcjonował panowanie dynastii.
Koronacje we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej wymagały
zgody cesarza rzymskiego lub (i) przyzwolenia papieża. Obietnica wyniesienia Polski do rzędu królestw została być może złożona przez
cesarza Ottona III w 1000 r. na zjeździe w Gnieźnie. Dwie pierwsze
koronacje, Bolesława Chrobrego i Mieszka II (1025), odbyły się w momencie zmiany na tronie niemieckim, po śmierci cesarza Henryka II,
i przez nowego władcę Konrada II zostały odebrane jako akt wrogi;
uważał on Mieszka II za uzurpatora. Koronacja młodszego syna (starszym był Bezprym) Chrobrego miała wzmocnić jego pozycję wobec
brata.
Trzecia koronacja - Bolesława Szczodrego (1076) odbyła się z pogwałceniem roszczeń, jakie wysuwali władcy Niemiec, uważający się za szafarzy
koron królewskich. Książę Polski wykorzystał zarówno konflikt Henryka
IV z Grzegorzem VII, jak i przychylność tego ostatniego, którego legaci,
wysłani do Polski, pomagali odbudować zniszczoną w latach 30. metropolię gnieźnieńską. Burzliwe panowanie Bolesława Krzywoustego, które
doprowadziło do ingerencji cesarskich w sprawy polskie, oraz okres
rozbicia dzielnicowego uniemożliwiły władcom piastowskim sięganie po
koronę.
Jednym z głównych twórców odnowienia królestwa i promotorem
koronacji królewskich był na przełomie XII i XIII w. arcybiskup Jakub
Świnka, zdecydowany przeciwnik wpływów niemieckich w Polsce i ekspansji książąt Rzeszy (przede wszystkim władców Brandenburgii). W 1295 r.
koronował Przemyśla II, księcia Wielkopolski, na króla Polski (Przemysł
wywiózł z Krakowa, nad którym na krótko przejął władzę jako sukcesor
Henryka Probusa, insygnia koronacyjne Szczodrego). Król został wkrótce
potem zamordowany.
Następna koronacja odbyła się jednak szybko, gdy zwycięzcą w walce
o władzę nad Polską został król czeski Wacław II. Koronował go na króla
Polski w 1300 r. Świnka. Koronacja ta oznaczała zawiązanie unii
personalnej między Polską a Czechami. Następca Wacława II, Wacław III
do Polski nie dojechał, zginął zamordowany (1306).
Po odbudowie władzy centralnej, chociaż nad bardzo uszczuplonym
terytorium, koronacja Władysława Łokietka w 1320 r. zapoczątkowała
regularne już odtąd koronowanie wszystkich władców Polski.
Kryzysy państwa piastowskiego
Charakter patrymonialny monarchii piastowskiej (traktowanie państwa jako własnego majątku, dzielenie władzy i kraju między synów), słabe
ugruntowanie władzy dynastii, procesy odśrodkowe, powolna chrystianizacja, ciężary świadczeń nałożonych na ludność i związane z wyprawami wojennymi powodowały, że każdy z władców, od Bolesława
Chrobrego poczynając, stawał przed problemem kryzysu władzy. Najczęściej jego bezpośrednią przyczyną był konflikt między uprawnieniami
dziedzicznymi wszystkich (męskich) członków dynastii a dążeniami jednego z nich do jedynowładztwa. Starano się temu zapobiegać, dzieląc kraj
na dzielnice, ale jednocześnie ustanawiając władzę naczelną. Bolesław
Chrobry wykorzystał jednak tę władzę szybko i zdecydowanie, wyganiając
braci i oślepiając przywódców opozycji możnowładczej. Prowadzone przez
niego od 1002 r. wojny, postępująca rozbudowa aparatu państwowego
(dwór i organizacja grodowa) i świadczeń na jego rzecz, energiczne
wspieranie misji chrystianizacyjnej, która niszczyła tradycyjne wierzenia
poddanych, przyniosły narastanie niezadowolenia i pierwsze rozruchy
ludowe w ostatnich latach panowania Chrobrego.
Zorganizowanie się po wstąpieniu na tron Mieszka II opozycji wokół
odsuniętego od władzy Bezpryma, który ponadto pozyskał do swoich
planów księcia kijowskiego, Jarosława Mądrego, oraz wyprawa cesarza na
Milsko i Łużyce doprowadziły do załamania władzy króla (1031). Powrót
Mieszka II z Czech w 1032 r. (siedział tam w więzieniu władcy czeskiego)
został opłacony rezygnacją z tytułu królewskiego i koniecznością podziału
kraju (dzielnice otrzymali brat Otton i kuzyn Dytrych, Bezprym już nie
żył).
Silnej władzy nie był w stanie odbudować jego następca Kazimierz,
zwany później Odnowicielem, wygnany z kraju (ok. 1036). Władza
znalazła się wówczas w rękach możnych, z których jeden - Miecław
- umocnił swoje panowanie nad Mazowszem. Wybuchły powstania
ludności przeciwko władzy państwowej, możnym (najsilniejsze prawdopodobnie w Wielkopolsce) i przeciwko Kościołowi. Kulminacyjnym
momentem upadku monarchii był najazd księcia czeskiego Brzetysława,
który zniszczył Wielkopolskę (w tym Gniezno) i przyłączył do Czech
Śląsk.
Kazimierz uzyskał pomoc Henryka III. Władca Niemiec obawiał się
m.in. rosnącej potęgi Czech. Powrót księcia do Polski z wojskiem
niemieckim (500 rycerzy) oraz wspomagające uderzenie niemieckie na
Czechy, wreszcie sojusz z Jarosławem Mądrym ubezpieczały dzieło
odbudowy władzy piastowskiej w Polsce. Kazimierz stosunkowo szybko
pozyskał stronników wśród możnych, w sojuszu z Jarosławem pokonał
Miecława. W 1054 r. zjazd w Quedlinburgu zatwierdził panowanie księcia
nad Śląskiem (odzyskanym w 1050 r.), z którego musiał jednak płacić
Czechom trybut. Nie do końca udała się odbudowa organizacji kościelnej.
Gniezno ponownie uzyskało prawa metropolii dopiero za Bolesława
Szczodrego (Śmiałego).
Powrót do władzy i odbudowa organizacji państwowej wiązały się z jej
reformowaniem. Okręgi grodowe przekształciły się w kasztelanie, centrum
władzy przeniosło się ze zniszczonego Gniezna do Krakowa, rozpoczęło się
nadawanie majątków ziemskich jako wynagrodzenia za zasługi dla władcy
i udział w sprawowaniu rządów.
W porównaniu z całkowitym załamaniem się władzy państwowej
w latach 30. upadek Bolesława Szczodrego nie miał tak poważnych
następstw dla państwowości polskiej. Przyczyny wygnania króla Bolesława (1079) nie zostały ostatecznie przez historyków wyjaśnione. Zwraca
się uwagę na takie okoliczności, jak: zaniepokojenie cesarza koronacją,
działanie opozycji politycznej prawdopodobnie związanej z młodszym
bratem króla Władysławem Hermanem, stracenie biskupa krakowskiego
Stanisława (1079). Po wypędzeniu króla władcą został Władysław, który
musiał zrezygnować z godności królewskiej, a ponadto przez całe niemal
panowanie zmagał się z opozycją możnych. Występowała ona zwłaszcza
przeciwko palatynowi Sieciechowi i jego polityce, a także przeciw wszelkim
zamierzeniom centralizacyjnym. Doprowadziła do podziału kraju (1097):
Zbigniew, starszy syn, otrzymał Wielkopolskę i Kujawy, Bolesław Krzywousty Śląsk i Małopolskę, Herman pozostawił sobie władzę zwierzchnią
oraz Mazowsze.
Po śmierci ojca dążenia Bolesława do jedynowładztwa spowodowały
ostry konflikt między braćmi. Trwał on w latach 1106-1112 i naraził Polskę
na interwencje zbrojne cesarza (wojna w 1109 r.). Oślepienie Zbigniewa
i jego rychła śmierć (1112) spowodowały wystąpienie przeciwników
Bolesława, któremu udało się rozwiązać kryzys pokojowymi środkami
(pokuta, obdarowanie Kościoła). Pokonał także bunt potężnego palatyna
Skarbimira (1117).
5. Polska w Europie od pół. X do pół. XII w.
Chrystianizacja Polski oraz wejście jej w bliższe (często wrogie)
stosunki z Niemcami oraz z Czechami wprowadziły państwo Polan na
arenę polityczną tej części Europy i na karty współcześnie spisywanych
kronik. Polityka pierwszych Piastów, Mieszka i Bolesława, podyktowana
była przede wszystkimi dążeniami ekspansywnymi podporządkowania
własnej władzy jak najrozleglejszego terytorium. Doprowadzić to musiało
do konfliktów z równie ekspansywnymi sąsiadami: Czechami, z którymi
walczono o Śląsk i Morawy, książętami niemieckimi i cesarstwem o Milsko, Łużyce i Miśnię, z plemionami nadbałtyckimi o Pomorze Zachodnie,
z Rusią Kijowską o Grody Czerwieńskie. Polityka władców Polski nie
różniła się od polityki innych ówczesnych monarchów.
Cechy charakteryzujące politykę wewnętrzną i międzynarodową
1. Wyprawy miały charakter łupieżczy, gdyż łupy oraz uprowadzana do
niewoli ludność (osadzana na roli bądź sprzedawana kupcom zaopatrującym
zachodnią i południową Europę oraz świat islamu w niewolników) były
jednym z ważniejszych źródeł bogactwa księcia, jego drużyny i elity
rządzącej.
2. Sojusze polityczne miały często krótkotrwały charakter - np. z Czechami
w pół. X w.; z Jarosławem Mądrym najpierw walczono (w 1018 r., 1030/31),
a następnie zawarto sojusz, by pokonać Miecława.
3. Metody walki z przeciwnikami politycznymi były niezwykle brutalne;
pokonanych lub zdradzonych władców:
a) oślepiano (Bolesław Chrobry oślepił swojego brata ciotecznego Bolesława Rudego czeskiego i zagarnął tron praski, Bolesław Krzywousty
oślepił Zbigniewa, czym spowodował jego śmierć),
b) wyganiano (wygnani zostali: bracia Bolesława Chrobrego, Bezprym,
Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Szczodry, Zbigniew),
c) mordowano (z polskich władców z pewnością zamordowani zostali:
Bezprym, Leszek Biały, Przemysł II),
d) więziono (m.in. Mieszko II, Zbigniew),
e) kastrowano (Mieszko II).
Dla zagwarantowania warunków pokoju brano zakładników (zakładnikiem
cesarza był Chrobry).
Szczyt ekspansji państwa polskiego przypadł na okres panowania
Bolesława Chrobrego, ale jego zdobycze terytorialne nie zostały utrzymane
przez następcę, gdyż okrzepłe w tej części Europy państwa (Niemcy,
Czechy, Ruś, Węgry) zaczęły starać się chronić tę dosyć kruchą równowagę
i zabiegać o utrzymanie granic, jakie ustaliły się między państwami
w końcu X i pierwszej połowie XI w.
Stosunki z Niemcami
Problemem trudnym do pełnego wyjaśnienia z powodu enigmatyczności źródeł, a także drażliwym dla polskiej świadomości historycznej jest
charakter stosunków państwa polskiego z Niemcami, a ściślej z cesarstwem
rzymskim. Przez większą część tego okresu władca Polski był w jakimś
stopniu podporządkowany władcy Niemiec. W stosunku lennym (trybutarnym) do cesarza przez część swojego panowania znajdował się Mieszko I,
z korony i tytułu królewskiego zrezygnować i uznać ponadto zwierzchność
cesarza musiał Mieszko II. Cesarz był rozjemcą w sporach polsko-czeskich
w latach 50. XI w. oraz zwierzchnikiem lennym Kazimierza Odnowiciela.
Cesarz interweniował w czasie walki o władzę w Polsce za panowania
Bolesława Krzywoustego i mimo przegranej w 1109 r. wojny utrzymał
prawdopodobnie zwierzchność nad księciem, a w 1138 r., być może z tego
właśnie tytułu, był obok papieża gwarantem dotrzymania układu o podziale kraju na dzielnice. Mimo tych zależności, między połową X a połową
XII w. władcy Polski zapewnili sobie większą samodzielność działania niż
władcy Czech. Polska miała własną prowincję kościelną obejmującą
wszystkie jej ziemie, a Bolesław Chrobry i Bolesław Szczodry potrafili
wykorzystać sytuację polityczną w Niemczech, by - wbrew woli i interesom
ich władców - przeprowadzić koronacje.
Główne wydarzenia polityczne w dziejach Polski wczesnopiastowskiej
Mieszko I (ok. 960-992)
960-967
walki z Pomorzanami i Wolinianami, podporządkowanie części ziem
pomorskich
965
sojusz z Czechami, małżeństwo Mieszka z Dąbrówką
-Too
chrzest Mieszka I, następnie początki organizacji kościelnej w Polsce,
utworzenie w Poznaniu biskupstwa misyjnego
968-979
przed 990
wojny z Wieletami i margrabiami niemieckimi (klęska margrabiego Hodona w bitwie pod Cedynią w 972 r.) zakończone układem z cesarstwem,
podbój Śląska
990-992
oddanie Polski pod opiekę papiestwa (Dagome iudex)
992
przejęcie władzy w Polsce, wypędzenie braci; być może dopiero wówczas
przyłączenie Krakowa i Małopolski do państwa Piastów
Bolesław Chrobry (992-1025)
997
wyprawa misyjna św. Wojciecha do Prus i jego męczeńska śmierć
1000
zjazd w Gnieźnie z pielgrzymującym do grobu św. Wojciecha cesarzem
Ottonem III, utworzenie metropolii (arcybiskupstwa) w Gnieźnie, biskupstw w Kołobrzegu, Krakowie, Wrocławiu
1002-1018
interwencja w Czechach i przejściowe ich opanowanie wraz z Morawami,
wojny z Niemcami zakończone pokojem w Budziszynie; Milsko i Łużyce
włączone do Polski
1018
wyprawa na Kijów, przyłączenie Grodów Czerwieńskich
1025
koronacja Bolesława Chrobrego oraz jego następcy, Mieszka II
1029-1030
wojny z Niemcami
1031
wojna domowa, poparcie Bezpryma przez cesarza i ks. kijowskiego,
wygnanie Mieszka
1032
powrót Mieszka do władzy, zrzeczenie się korony i oddanie Łużyc
ok. 1035-1039
'
załamanie się władzy Piastów, wygnanie Kazimierza, utworzenie przez
Miecława państwa na Mazowszu, powstanie ludowe w Wielkopolsce,
utrata Pomorza, najazd na Wielkopolskę ks. czeskiego Brzetysława,
przyłączenie Śląska do Czech
ok. 1040
sojusz Kazimierza z władcą Niemiec Henrykiem III i ks. kijowskim
Jarosławem Mądrym
ok. 1040-1047
pokonanie Miecława i odzyskanie władzy przez Kazimierza nad Polską,
stolica w Krakowie
ok. 1050
odzyskanie Śląska za cenę płacenia z niego trybutu Czechom
Mieszko II (1025-1034)
Kazimierz Odnowiciel (1034-1058)
Bolesław Szczodry (Śmiały, 1058-1079)
lata 60. i 70. utrata Pomorza Nadwiślańskiego, interwencje zbrojne w walki wewnętrzne
na Węgrzech i na Rusi, ponowne przyłączenie Grodów Czerwieńskich
(utraconych w 1031 r.), odbudowa metropolii w Gnieźnie
1076
koronacja Bolesława Szczodrego na króla
1079
spisek przeciwko władzy króla, skazanie na śmierć biskupa krakowskiego
Stanisława, wygnanie króla z kraju
Władysław I Herman (1079-1102)
ok. 1097
podział kraju na dzielnice pomiędzy synów Bolesława i Zbigniewa,
zachowanie przez Hermana władzy zwierzchniej.
Bolesław Krzywousty (1102-1138)
ok. 1106-1112
walki Bolesława ze Zbigniewem o władzę nad Polską zakończone oślepieniem i śmiercią Zbigniewa
1109
interwencja zbrojna cesarza w obronie Zbigniewa, najazd na Śląsk i odparcie wyprawy niemieckiej
1119-1125
podbój Pomorza Zachodniego (uzyskanie władzy zwierzchniej nad lokalnym księciem), ponowna chrystianizacja Pomorza, opanowanie i włączenie
do Polski Pomorza Gdańskiego
1135
zjazd w Merseburgu z cesarzem, potwierdzenie praw metropolitalnych
Gniezna
1138
podział kraju między synów (testament Bolesława Krzywoustego)
Rozdział 2.
Epoka pełnego średniowiecza
1. Walki cesarstwa z papiestwem o zwierzchnictwo
nad światem chrześcijańskim
Monarchia uniwersalistyczna
Idea uniwersalistycznej monarchii, jednej i obejmującej cały lud chrześcijański
(w niektórych koncepcjach także Bizancjum), odwoływała się do tradycji
starożytnego imperium rzymskiego. Istniało tylko jedno cesarstwo w świecie
łacińskim i konsekwentnie nazywano je rzymskim, ogłaszając jego odnowienie
po raz pierwszy w 800 r. Najważniejsze jednak były koncepcje polityczne, które
narodziły się w okresie karolińskim i ottońskim. Monarcha chrześcijański,
jakim był Karol Wielki, miał nie tylko dzierżyć władzę świecką, ale także być
przewodnikiem poddanego sobie ludu (a więc także kleru) w jego drodze ku
zbawieniu. Otton III snuł plany przywrócenia jedności w podzielonym świecie
chrześcijańskim, którego byłby zwierzchnikiem. Katastrofalna sytuacja papiestwa w X w. nie pozostawiała wątpliwości, że rolę tę pełnić może tylko cesarz.
Podejmując jednak reformy, środowiska kościelne wybrały całkowicie przeciwstawną orientację, upatrując przyczyn zła i upadku moralnego właśnie we
władzy świeckiej i uwikłaniu w nią kleru, a zwłaszcza dostojników Kościoła.
Według tej koncepcji jedność i odrodzenie miała przynieść rzeczywista władza
Papieża nad całym światem chrześcijańskim i podporządkowanie jej władzy
świeckiej.
Spór o inwestyturę - Grzegorz VII i synod 1075 r.
Tak zwany spór o inwestyturę wybuchł w drugiej połowie wieku
XI, w momencie gdy reformujący Kościół papieże, a zwłaszcza Grzegorz VII, sformułowali postulat suwerenności papiestwa i wyższości
władzy duchowej papieża nad władzą świecką cesarzy rzymskich.
Oznaczało to obalenie idei, jaka ukształtowała się w czasach karolińsko-ottońskich, według której cesarz był zwierzchnim władcą
wszystkich ludów chrześcijańskich w łacińskiej Europie. Wydany przez
Ottona I edykt (962) przewidywał złożenie przez każdego z papieży
przysięgi cesarzowi.
Przedmiotem najostrzejszego sporu było prawo panujących do mianer,wania,biskupó.w.JLo4iatÓJK (inwestytura). Obejmując te godności, przejmowali oni zarazem zarząd nad ogromnymi majątkami kościelnymi
(powstałymi w wyniku nadań władców i donacji możnych), z czym wiązała
się władza nad ludźmi i potężne wpływy w państwie. Cesarze nie chcieli
więc rezygnować z kontroli nad nimi, a ponadto w Niemczech od czasów
Ottonów biskupi i najważniejsi opaci stanowili istotne ogniwo władzy
i podporę monarchii.
Przebieg konfliktu Henryka IV, władcy Niemiec, z papieżem Grzegorzem VII
1075-1084
wprowadzenie przez papiestwo zasady kanonicznego wyboru biskupów
i opatów oraz ogłoszenie na synodzie w 1075 r. zakazu przyjmowania
inwestytury z rąk świeckich pod groźbą ekskomuniki (klątwy kościelnej) dla
władców, którzy kontynuowaliby nadawanie godności kościelnych;
nieprzestrzeganie przez Henryka IV tego zakazu, klątwa papieska i ogłoszenie przez Grzegorza VII detronizacji Henryka IV;
wykorzystanie ekskomuniki przez opozycje antykrólewską w Saksonii oraz
przez Bolesława Szczodrego, który koronował się na króla Polski;
Henryk IV, by odzyskać pełnię władzy w Niemczech i uwolnić się od klątwy,
ukorzył się przed papieżem w Canossie;
detronizacja Henryka IV w Niemczech (1077) i dalszy ciąg wojny domowej
zakończonej zwycięstwem Henryka i ogłoszeniem detronizacji papieża
(1080) oraz wyborem antypapieża;
wkroczenie Henryka IV do Italii, koronacja cesarska (1084), śmierć Grzegorza VII na wygnaniu (1086).
Walkę o zwierzchnictwo nad ludem chrześcijańskim i kontrolę nad
Kościołem kontynuowali następcy obu adwersarzy. Pierwszą próbą załagodzenia konfliktu był układ zawarty między Henrykiem V a papieżem (11H)> w którym władca Niemiec zrzekał się inwestytury, Kościół
zaś zrzec się miał praw do lenn biskupich i opackich. Jako zupełnie
nierealistyczny nie mógł zadowolić żadnej ze stron. Rzeczywisty kompromis został zawarty dopiero w 1122 r. na synodzie w Wormacji
(konkordat wormacki).
Postanowienia konkordatu wormackiego (1122)
1. władca zrzeka się nadawania godności biskupów i opatów (wręczania
pastorału i pierścienia);
2. wybór kanoniczny opatów i biskupów, ale w uzgodnieniu z cesarzem;
3. władca zatrzymuje w swoim ręku nadawanie dostojnikom kościelnym lenn
(inwestytura przez wręczenie berła);
4. wybór papieża ma pozostać poza wpływem władz świeckich (wybór
kanoniczny przez kardynałów rzymskich, od XIII w. obradujących w zamknięciu, czyli konklawe).
Postanowienia konkordatu, które dotyczyły Niemiec i Włoch, zostały
w następnym roku rozszerzone na inne państwa, na pierwszym zwołanym
do Rzymu soborze powszechnym Kościoła zachodniego (I^ob^rjajtejański, 1123V Przestrzeganie tych postanowień w poszczególnych krajach
zależało od faktycznej pozycji Kościoła w każdym z nich i od władzy
monarchy. W Polsce pierwszy wybór kanoniczny przeprowadzono dopiero
na początku XIII w. (Wincentego Kadłubka na biskupstwo krakowskie).
W Anglii za panowania Henryka II Plantageneta zdecydowany opór
arcybiskupa Canterbury, Thomasa Becketa, przeciwko ograniczaniu praw
Kościoła (m.in. praw sądowych, naruszaniu zasady wyboru dostojników
kościelnych) doprowadził do tragicznego finału - arcybiskup został
zamordowany przez rycerzy Henryka przy ołtarzu w katedrze (l 170). Król
Henryk musiał jednak zrezygnować z narzucenia zwierzchnictwa Kościołowi.
Rywalizacja w XII i XIII w.
Konkordat wormacki nie zakończył rywalizacji*!' otwartych wojen
Prowadzonych między cesarzami a papieżami. Te|cpem bezpośredniego
starcia stały się przede wszystkim środkowe i północne Włochy, w tym
Państwo Kościelne (s. 120). Szczególnie ostrą formę przybrały one za
panowania Fryderyka Barbarossy, który zmierzał do faktycznego, a nie
tylko formalnego panowania nad bogatymi komunami włoskimi. Ich
dążenia do niezależności poparło papiestwo. Z wojny z komunami
i papieżem Fryderyk wyszedł pokonany (pokój wenecki, 1177), i mimo
sukcesów odniesionych w następnych latach w Niemczech i we Włoszech,
idea przewodzenia całemu chrześcijaństwu łacińskiemu była już nie do
zrealizowania. Nie zamierzali się jej podporządkować ani inni władcy
chrześcijańscy, ani papieże.
Innocenty III (pontyfikat w latach 1198-1216) ogłaszając się wikariuszem (zastępcą) Chrystusa - papież najczęściej uważał się za następcę
św. Piotra - interweniował w spory wewnętrzne państw (m.in. w Polsce), głosił prawo papieży do dysponowania koroną cesarską (przesądził o zdobyciu korony niemieckiej przez Fryderyka II), realizował
pretensje do zwierzchnictwa lennego nad monarchiami europejskimi
(lennem Stolicy Apostolskiej stała się Anglia), wydał bezwzględną walkę herezjom (krucjata na południu Francji przeciwko albigensom), inspirował IV wyprawę krzyżową. Ugruntowaniem jego teokratycznych
zamierzeń miała stać się reforma Kościoła, ogłoszona na IV soborze
laterańskim (1215, s. 123).
Następcy Innocentego, by utrzymać tę pozycję w świecie chrześcijańskim, musieli przeciwstawić się rosnącej we Włoszech władzy cesarza
Fryderyka II, który - przekazawszy panowanie w Niemczech synowi - sam
przebywał na Sycylii. Królestwo Sycylii i Neapolu bowiem od końca XII w.
znajdowało się we władaniu dynastii Hohenstaufów. Otwarta wojna
między papiestwem a cesarstwem prowadzona była w latach 1227-1250, aż
do śmierci cesarza, i spowodowała głęboki podział polityczny we Włoszech
(w tym także w Państwie Kościelnym) na zwalczające się miasta-państwa
gibelińskie (gibelini, stronnicy cesarza) i gwelfickie (gwelfowie, stronnicy
papieża).
W drugiej połowie XIII w. ambicje budowania monarchii uniwersalistycznej czy narzucenia Europie zwierzchnictwa jednego ośrodka stawały
się anachronizmem. Okrzepłe monarchie europejskie (poza Niemcami,
przeżywającymi w II pół. XIII w. okres politycznego rozbicia zwany
Wielkim Bezkrólewiem) przechodziły procesy centralizacyjne, władca
stawał się niekwestionowanym arbitrem w sprawach wewnętrznych i zmierzał także do podporządkowania sobie we własnym państwie Kościoła.
Soór jaki rozgorzał w ostatnich latach XIII w. między papieżem
Bonifacym VIII a królem Francji Filipem IV Pięknym, tylko z pozoru
przypominał dawną walkę cesarzy i papieży o zwierzchnictwo nad
światem. W istocie władcy francuskiemu chodziło o kontrolę nad
Kościołem we Francji oraz - w sytuacji ciągłych pustek w skarbcu
_ o opodatkowanie kleru i pozbawienie kurii papieskiej opłat, jakie
ściągała ona z terenu królestwa. Walka zakończyła się całkowitym
zwycięstwem króla. Bonifacy VIII został uwięziony przez włoskich
stronników króla, od wyboru zaś Klemensa V (1305) papieże, najczęściej Francuzi, byli zakładnikami władców francuskich i przez kilkudziesiąt lat (od 1309) osiadali w Awinionie (s. 124).
2. Wyprawy krzyżowe
a. Krucjaty do Ziemi Świętej
Przyczyny wypraw krzyżowych
Bezpośrednią przyczyną narodzin ruchu krucjatowego w Europie
było zwrócenie się cesarza bizantyjskiego Aleksego II do papieża
Urbana II o pomoc. Bizancjum czuło się zagrożone szybkimi postępami ekspansji Turków Seldżuckich, którzy zagarniali coraz to
rozleglejsze obszary na Bliskim Wschodzie. Zdobywszy Palestynę,
zagrodzili dostęp chrześcijanom do Grobu Świętego (Arabowie tolerowali pielgrzymki chrześcijan do Ziemi Świętej). Ale przyczyn wezwania
papieskiego na synodzie w Clermont w 1095 r. do podjęcia wojny
świętej z muzułmańskimi Turkami i zwycięstwa idei krucjatowej było
więcej.
Przyczyny ruchu krucjatowego
1. Obserwowany w tym czasie, pod wpływem podjętej reformy Kościoła,
wzrost religijności, inspirowany przez rzesze wędrownych kaznodziejów,
i spodziewany wkrótce koniec świata (przewidywano go m.in. na rok
1033).
2. Spodziewane korzyści papiestwa zaangażowanego w ostry konflikt
z cesarstwem - dzięki krucjatom pozycja i rola papieża na Zachodzie mogły
Wzrosnąć, zaś zdobyte na Turkach terytoria miały być podporządkowane
autorytetowi Stolicy Apostolskiej.
3. Fala głodu, która dotknęła znaczne tereny w Europie w latach 90.,
przyczyniała się do poszukiwania przez ludzi nowych miejsc osiedlenia
i nowych sposobów polepszenia sobie bytu.
4. Krucjaty były jednym z objawów i elementów ekspansji europejskiej X-XIII
w., która charakteryzowała się m.in. rozszerzeniem granic Europy
chrześcijańskiej (włączenie państw słowiańskich i skandynawskich), silnym
wzrostem demograficznym, migracjami, wielką ruchliwością ludzi.
5. Po wygaśnięciu wojen feudalnych i ustaniu najazdów znacznie wzrosła
liczba rycerstwa, które nie miało stałego zajęcia i środków do życia. Tam zaś,
gdzie jak we Francji, działała zasada majoratu (dziedziczenie przez pierworodnego, starszego), wzrastała liczba feudałów bez lenn i bez możliwości
przejęcia tytułu po ojcu.
6. Nadzieja na bogactwo, wielkie łupy, których zawsze się spodziewano, gdy
wyruszano gdziekolwiek na Wschód, przedstawiany w opowieściach i legendach jako kraina bajecznych bogactw (to ze Wschodu sprowadzano do
średniowiecznej Europy towary luksusowe).
7. Warunkiem sprzyjającym były też intensywne już w XI w. kontakty
handlowe z Lewantem, rozwijane przez miasta włoskie, i w związku z tym
dobrze poznane szlaki morskie i drogi lądowe.
l krucjata i Królestwo Jerozolimskie
Pierwsza wyprawa w 1096 r. w istocie obejmowała dwie, całkowicie
różne. „Chłopska" (ok. 60 tyś. ludzi, w tym dzieci i kobiety), pod wodzą
kaznodziei Piotra z Amiens, ciągnęła lądem, dopuszczając się po drodze
grabieży i prowokując, zwłaszcza w Niemczech, pogromy Żydów. Nie
dotarła do celu, dziesiątkowana w starciach z miejscową ludnością,
z powodu chorób, rozproszona w końcu w Azji Mniejszej. Po jej
niepowodzeniu zorganizowana została przez rycerstwo następna, która
doprowadziła do zdobycia znacznych obszarów nad Morzem Śródziemnym (od półwyspu Synaj po ziemie nad górnym Eufratem), utworzenia
Królestwa Jerozolimskiego i mniejszych, podporządkowanych mu państewek.
Powstały w ten sposób państwa o klasycznie feudalnym ustroju
społeczno-politycznym, zależne jednak od stałego dopływu pielgrzymów
i krzyżowców, dobrej łączności z Europą, którą z ogromnym zyskiem
zapewniały porty włoskie. Siłą zbrojną tych kolonialnych państewek było
rycerstwo, m.in. to zorganizowane w zakony krzyżowe, które powstały
z bractw, zawiązanych w Ziemi Świętej do obsługi i niesienia pomocy
pielgrzymom. Stosunki wewnątrz chrześcijańskiej społeczności nie układajy się najlepiej. Potomkowie pierwszych zdobywców Ziemi Świętej i najstarszych osadników czuli się zagrożeni ze strony świeżych przybyszów.
Nie ominęły też państw krzyżowców typowe choroby systemu lennego:
konflikty zbrojne i anarchia.
We wszystkich wyprawach dochodziło do rywalizacji i konfliktów
między ich przywódcami, co utrudniało osiągnięcie celów i ułatwiło
stopniowe odzyskiwanie przez islam utraconych pozycji.
Chronologia i przebieg wypraw krzyżowych
Data
Przebieg
Przywódcy
I wyprawa
1096
zdobycie Jerozolimy (1099),
utworzenie Królestwa Jerozolimskiego, powstanie zakonu templariuszy (1118)
Gotfryd z Bouillon, Robert, ks.
Normandii, Boemund, syn Roberta Guiscarda, Rajmund hr.
Tuluzy
1144
upadek hrabstwa Edessy zdobytego przez muzułmanów
II wyprawa
1147-1149
bez większych rezultatów, konfli- Konrad III (Niemcy), Ludwik VII
kty między przywódcami
(Francja)
1187
Saladyn, sułtan Egiptu, zdobywa
Jerozolimę
III wyprawa
1189-1192
śmierć Fryderyka Barbarossy,
zdobycie Cypru przez krzyżowców
IV wyprawa
1202-1205
złupienie Konstantynopola, utwo- Bonifacy di Monferrato, inicjator
rzenie Cesarstwa Łacińskiego (do - papież Innocenty III i Wenecja
1261 r.), zagwarantowanie interesów Wenecji w Dalmacji i Grecji
V wyprawa
1217-1221
bez większych rezultatów
VI wyprawa
1228-1229
opanowanie drogą układów przez
Fryderyka II Jerozolimy, jego koronacja na króla Jerozolimy
1244
zdobycie Jerozolimy przez muzułmanów
cesarz Fryderyk Barbarossa,
król Anglii Ryszard Lwie Serce,
król Francji Filip August
Andrzej II węgierski,
Leopold VI austriacki
Data
Przebieg
Przywódcy
VII wyprawa
1248-1254
krótkotrwałe opanowanie przez
Ludwika IX twierdzy Damietty
w Egipcie
król Francji Ludwik IX
VIII wyprawa
1270
1292
śmierć Ludwika IX w Tunisie
król Francji Ludwik IX
upadek ostatniej twierdzy krzyżowców, Akkon
Bilans krucjat
Negatywnymi zjawiskami towarzyszącymi krucjatom, poza pogromami Żydów, były: narastanie nienawiści między „łacinnikami" a „grekami", której kulminacją było zdobycie przez krzyżowców w 1204 r. Konstantynopola, połączone z grabieżą i rzezią mieszkańców; spustoszenia
moralne, do jakich prowadziło niebywałe okrucieństwo cechujące obie
zaangażowane w wojnę świętą strony, oraz rehabilitacja łotrów i złoczyńców, którzy udziałem w wyprawie kupowali sobie odpuszczenie win
i zbawienie.
Od IV wyprawy idea krucjat traciła zwolenników, a po upadku
Jerozolimy (1244) jej orędownikiem pozostawał już tylko władca Francji,
Ludwik IX. Największe korzyści wynosiły z wypraw papiestwo oraz
miasta włoskie: Wenecja i Genua zdołały zbudować własne „imperia"
kolonialne w basenie Morza Śródziemnego i Czarnego. Na Morzu
Śródziemnym rozwinęła się na ogromną skalę żegluga morska, rozkwitł
handel z Lewantem i północną Afryką. Aż do IV wyprawy rósł dzięki
krucjatom prestiż papiestwa, a także majątek Kościoła, który w zamian
za udzielane krzyżowcom pożyczki na wyprawę przejmował ich majątki
ziemskie.
b. Inne krucjaty w Europie
I pół. XII w. - pocz. XIII w.
krucjaty niemieckie przeciwko Słowianom Połabskim,
podbój ich terytoriów, powstanie Marchii Brandenburskiej, kolonizacja niemiecka
pocz. XIII w.
wyprawy krzyżowe Duńczyków przeciw pogańskiej
Estonii
I pół. XIII w.
szwedzkie przeciwko Finom, Bałtom i Estom
XIII w.
Krzyżaków i kawalerów mieczowych przeciw Prusom,
Litwinom, Łotyszom
I poi. XIII w.
francuskie przeciw albigensom w Akwitanii i Langwedocji, podbój południa Francji
c. Rekonkwista
Wjpoczątkach VIII w. Arabowie, dzięki zwycięstwom odniesionym
naćf Wizygotami, opanowali niemal cały PółwysepJ^renejski. Przekroczywszy Pireneje, weszli do Akwitanii. Walki, jakie wydali im FrankjQWJe_pad wodzą Karola Młota (bitwa pod Poitiers, 732 r.), jego syna
Pepina Krótkiego i jego wnuka Karola Wielkiego (zdobycie w latach
797-811 terenów po rzekę Ebro, utworzenie Marchii Hiszpańskiej,
późniejszego Hrabstwa Barcelony), zahamowały podboje muzułmanów..
Na pomocnym zachodzie półwyspu zdołali utrzymać się Wizygoci,
których państwo zwało się Królestwem Asturii, a później Leonu. Nie
opanowali Arabowie również środkowych Pirenejów, gdzie powstało
Królestwo Nawarry.
jOd początku XI w. trwało powolne, ale ciągłe wypieranie Arabów
z zajętych przez nich w Europie terenów (nazwane rekonkwistą), czemu
sprzyjały: rozpad Kalifatu Kordoby na liczne drobne emiraty oraz
napływ osadników z Francji - chłopstwa i rycerstwa. Wielka krucjata
dowodzona przez króla Kastylii Alfonsa VIII (1212 r., bitwa pod
Navas de Tolosa) wyparła Arabów ze środkowej części półwyspu,
w połowie XIII w. ich posiadłości skurczyły się do południowego
skrawka półwyspu, emiratu Granady, którego zwierzchnikiem lennym
był król Kastylii.
W czasie walk z Arabami na półwyspie utworzyło się kilka królestw:
Portugalii, Kastylii (powstało z Królestwa Leonu), Aragonii i Nawarry.
W 1479 r. doszło do unii Kastylii z Aragonią, w wyniku której powstało
Królestwo Hiszpanii.
3. Monarchie europejskie pełnego średniowiecza
W okresie walk pomiędzy cesarstwem a papiestwem i niejako w cieniu
go konfliktu ukształtowały się nowe monarchie europejskie i nowa mapa
Polityczna Europy.
te
Wielkim sukcesem zakończyły się podboje przedsięwzięte przez osiadłych na północy Francji, nad kanałem La Manche, Nprmanów, którzy
utworzyli tam swoje państwo, księstwo Normandii. W ciągu XI-XII w.
podbili południe Włoch i Sycylię, które w 1130 r. zjednoczyli w usankcjonowanym przez papiestwo królestwie. W 1076 r. książę Normandii
Wilhelm, zwany Bastardem, a potem Zwycięzcą, podbił Anglię, zapoczątkowując tam panowanie dynastii normandzkiej.
a. Anglia
Dynastia Plantagenetów
W połowie XII w. Normandia należała do Henryka ;'z rodu Plantagenetów, który oprócz tego posiadał liczne inne domeny we Francji
(całą zachodnią część kraju). W 1153 r. opanował on tron angielski.
T£rń]_Ang]ii był więc jednocześnie władcą kilku księstw i hrabstw we
Francji, których zwierzchnikiem lennym (często tylko formalnie) był
król Francji. Sytuacja ta stanowiła zarzewie konfliktu między obydwiema monarchiami.
Własne zdolności Henryka II, sprawna administracja odziedziczona
po dynastii normandzkiej oraz potrzeba zbudowania silnej władzy centralnej i sformułowania jej wszystkich prerogatyw, po to by móc rządzić tak
rozległym obszarem, zaowocowały oryginalną budowlą państwowości
angielskiej. Ustrój Anglii różnił się od ustroju monarchii na kontynencie,
mimo iż także na wyspie podstawą porządku prawno-społeczno-politycznego był system lenny (s. 29)
Organizacja państwa
Najważniejszym urzędnikiem administracji lokalnej był szeryf
mianowany przez króla (często spośród niższego rycerstwa), pobierający podatki, sprawujący funkcje policyjne i sądowe. Na kraj został
nałożony podatek powszechny, służbę wojskową lenników zastąpiono
podatkiem tarczowym (nałożonym także na dobra kościelne), z którego
opłacano wojska najemne. Po władcach normandzkich przejęto też
sprawną organizację skarbu królewskiego, którym zarządzał i kontrolował wybieranie podatków trybunał zwany Szachownicą.
Odmienna niż we Francji była sytuacja prawna ludności. Wolni
mieli prawo do sądu królewskiego, w którym obowiązywało jednolite
prawo, a sprawy rozpatrywali sędziowie przysięgli (lokalni) pod prze-
wodnictwem objeżdżających hrabstwo sędziów królewskich. Próba
podporządkowania Kościoła władzy królewskiej (s. 45) zakończyła się
połowicznym sukcesem.
Następcy Henryka II stanęli przed trudnym zadaniem utrzymania
spójności państwa, którego części francuskie zagrożone były dążeniami do
przywrócenia jedności w całej Francji, wysuwanymi i stopniowo realizowanymi przez umacniających się u władzy Kapetyngów. Pechowe i kosztowne
wyprawy krzyżowe Ryszarda Lwie Serce, przegrana wojna z królem
Francji, zatarg z papiestwem nie przysparzały królowi autorytetu, zaś
narastający ucisk podatkowy wzmagał opozycję.
W 1215 r. Jan bez Ziemi został zmuszony do wydania przywileju
zwanego Wielką Kartą Swobód (Magna Charta Libertatum).
Wielka Karta Swobód - najważniejsze postanowienia
1. nakładanie nowych podatków tylko za zgodą Wielkiej Rady, złożonej
z baronów i biskupów;
2. potwierdzenie i rozszerzenie praw sądowych ludności wolnej (zakaz
więzienia i konfiskaty dóbr bez sądu);
3. obdarzenie przywilejami handlowymi kupców;
4. możliwość skarżenia nadużyć popełnianych przez urzędników królewskich.
Podobne przywileje wywalczyło w tym czasie także możnowładztwo
innych krajów, natomiast szeroki zasięg społeczny angielskiej Karty
Swobód torował drogę kształtującej się powoli monarchii stanowej.
W 1264 r. po raz pierwszy zostało zwołane zgromadzenie stanowe
baronów, prałatów, przedstawicieli rycerstwa i miast. Do XIV w. zwoływano je dosyć nieregularnie, przede wszystkim dla nałożenia nowych
podatków. W późnym średniowieczu uformował się dwuizbowy parlament. Zapoczątkowane wXIIw. wojny .z Francją-O_pjosiadłQŚci angiejskje
na kontynencie zakończyły się dopiero w XV w. wyparciem Anglii z jej
domen francuskich.
b. Francja
Dynastia Kapetyngów
Centralizacja monarchii francuskiej przebiegała trudniej i była
dłuższym procesem. Rozpad państwa w X w., partykularyzm po-
szczególnych księstw i hrabstw, odrębność cywilizacyjna, ale przede
wszystkim językowa południa nie sprzyjały budowie jednolitego państwa i utrudniały wzmocnienie władzy królewskiej. Od X w. dzierżył ją, na
niewielkim jednak obszarze, ród władców Paryża, Kapetyngowie (z tej
dynastii wywodzą się także Walezjusze i Burbonowie). Zyskali oni
przychylność Kościoła nękanego - jak cała ludność - nieustannymi
wojnami feudalnymi i anarchią polityczną. Pod koniec XII w. królowie
Francji rozpoczęli walki z Plantagenetami o odzyskanie domen angielskich znajdujących się we Francji, a w połowie XIII w., po krucjacie
przeciwko albigensom, udało się im zdobyć władzę nad południem
Francji.
Panujący na przełomie XII i XIII w. Filip August posłużył się
systemem lennym, by osłabić niekorzystne dla monarchii skutki rozdrobnienia władzy - podporządkował sobie bezpośrednio wielu drobnych
feudałów świeckich i duchownych. Szybki rozwój gospodarczy Francji
w XII i XIII w. oraz rozkwit miast spowodowały napełnienie skarbu
królewskiego.
Za panowania Ludwika IX (1226-1270) monarchia Kapetyngów
przeżywała okres szczególnej pomyślności. Król wzmocnił swoją władzę,
podporządkował sobie Kościół (decydował o obsadzie biskupstw, ograniczył jurysdykcję sądową duchowieństwa i przywileje sądowe kleru).
Wprowadzono zakaz wojen prywatnych, zreorganizowano dwór, administrację centralną i lokalną, której głównym ogniwem był bajlif (odpowiednik angielskiego szeryfa).
c. Władza królewska
Obserwowane w XII i XIII w. procesy centralizacyjne przyniosły nie
tylko upadek idei uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej, ale także
ogromnie przyspieszyły rozwój państwowości europejskich.
Władcy - wykorzystując m.in. prawo rzymskie - stawiali się na
równym poziomie z cesarzami „król jest cesarzem we własnym królestwie",
podkreślając suwerenność swojej władzy. Zdezaktualizowały się stare idee
karolińskie: król, pomazaniec Boży, obdarzony władzą sakralną (co
podkreślał m.in. rytuał koronacyjny), był przede wszystkim władcą
świeckim, najwyższym sędzią, dysponującym dochodami z własnej domeny i podatkami od ludności, uosobiającym dobro ogółu (co dawało mu
prawo do kontroli nad Kościołem).
Dwór królewski wyłonił wyspecjalizowane instytucje zarządzające
skarbem, administracją, wymiarem sprawiedliwości. Procesy społeczno
.gospodarcze tej epoki wzrostu i ekspansji przyniosły ludziom wolność,
większą swobodę ekonomiczną i lepszą pozycję prawną. Z poddanych
feudała stawali się poddanymi króla, z przypisanych do ziemi chłopów
pańszczyźnianych - przedsiębiorczymi dzierżawcami.
Władza królewska w średniowieczu nigdy jednak nie była absolutna,
a jej wzmocnienie w XII-XIII w. najczęściej wywoływało opór, który
prowadził do kompromisu. Gdy typowo feudalne więzi osobiste władcy
z jego urzędnikami i elitami społecznymi zastąpiła budowa aparatu
państwowego, a rozproszoną władzę zaczął skupiać w swoim ręku
monarcha, pojawiły się układy z całymi grupami społecznymi, przede
wszystkim najsilniejszymi. Przygotowywały one powstanie w późnym
średniowieczu społeczeństwa stanowego i monarchii stanowej. Jedna
z najważniejszych decyzji - o wysokości świadczeń na rzecz monarchii
- została władcy odebrana.
4. Epoka rozbicia dzielnicowego w Polsce
Rozbicie dzielnicowe w Europie
Decyzja Bolesława Krzywoustego o wydzieleniu synom dzielnic
miała być kompromisem między potrzebą utrzymywania jedności
państwa a dążeniami odśrodkowymi, próbą zachowania władzy centralnej w sytuacji nieuchronnego jej zagrożenia bardzo prawdopodobną
wojną między braćmi. Podobne procesy - decentralizacji władzy
i rozbicia dzielnicowego - przechodziły w stuleciach wcześniejszych
bądź współcześnie inne państwa zachodniej i środkowowschodniej
Europy. Na Zachodzie główną ich przyczyną było kształtowanie się
systemu feudalnego oraz najazdy Normanów czy Węgrów, wszędzie zaś
czynnikiem sprzyjającym osłabieniu władzy centralnej był w niewielkim
jeszcze stopniu rozwinięty aparat państwowy wczesnośredniowiecznych monarchii, trudności w scaleniu w jeden organizm obszarów
o różnych tradycjach i odmiennej historii (podziały plemienne), czasem
także językowo zróżnicowanych (tak we Francji, w Niemczech). Na
Rusi, która kształtowała się wokół dwu ośrodków: Kijowa i Nowogrodu, tylko nielicznym władcom udawało się narzucić całemu temu
ogromnemu obszarowi swoją władzę. W Niemczech jednolitość monarchii uosabiał wybierany król, ale tworzyły ją dziedziczone w ramach
lokalnych dynastii księstwa i marchie. Kapetyngowie przez ponad
trzysta lat panowania we Francji nie zdołali, mimo ogromnych sukcesów, odbudować jej politycznej jedności, jaką cieszyła się za panowania Karola Wielkiego. Prawo własności i zasady dziedziczenia także
stanowiły istotną przeszkodę w pojawieniu się idei państwa jako dobra
publicznego.
Testament Bolesława Krzywoustego (1138)
Treść testamentu nie została przekazana w całości przez żadne źródło
historyczne, a co za tym idzie, charakter dokonanego podziału na dzielnice
oraz zasady ustanowienia władzy zwierzchniej są przedmiotem dyskusji
historyków. Dominuje pogląd o ustanowieniu w Polsce senioratu-władzy
zwierzchniej najstarszego członka dynastii - oraz o wydzieleniu mu z tytułu
władzy naczelnej odrębnej dzielnicy senioralnej, a podzieleniu reszty kraju
na dzielnice dziedziczne synów Bolesława Krzywoustego. (Wysuwany jest
także inny pogląd: w Polsce wprowadzono nową, nie stosowaną wcześniej
zasadę primogenitury, czyli obdarzenia władzą naczelną najstarszego syna
Bolesława Krzywoustego, Władysława. Miała być ona dziedziczona przez
jego potomków. Z tytułu tej władzy otrzymał najważniejsze centra
polityczne: Kraków, Gniezno i Wrocław oraz ziemie: Śląsk, krakowską,
sieradzką, wschodnią Wielkopolskę, część Kujaw i jako lenno Pomorze.
Pozostałe ziemie stały się podstawą do wydzielenia dzielnic młodszym
synom.)
Prawdopodobny podział na dzielnice dziedziczne i dzielnicę senioralną
dzielnica senioralną - ziemia krakowska, ziemia sieradzka, wschodnia
Wielkopolska z Gnieznem, część Kujaw, Pomorze jako lenno,
Władysław - Śląsk,
Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i część Kujaw,
Mieszko - zachodnia Wielkopolska z Poznaniem,
Henryk - ziemia sandomierska,
Salomea, wdowa po Bolesławie - ziemia łęczycka jako oprawa wdowia
Przypuszcza się, że najmłodszy z synów, Kazimierz, był pogrobowcem.
Gwarantami testamentu byli cesarz (zwierzchnik lenny Bolesława) oraz
papież.
Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157)
Okres rozbicia dzielnicowego trwał w Polsce do końca XIII w.
i przyniósł zasadnicze zmiany ustrojowe. Założony w podziale z 1138 r.
kompromis między władzą centralną, zwierzchnią seniora a ambicjami politycznymi juniorów nie przetrwał nawet kilku lat. W wyniku
wojny domowej Władysław został wygnany (1146), zastąpił go jako
senior Bolesław Kędzierzawy. Zmianę tę zakwestionowali cesarz Fryderyk Barbarossa (wyprawa przeciwko Polsce) oraz papież (klątwa).
W zawartej w Krzyszkowie ugodzie (1157), połączonej jednak z upokorzeniem Bolesława Kędzierzawego, uznano jego władzę zwierzchnią
w Polsce.
Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego
Jakiekolwiek próby przywrócenia silnej władzy zwierzchniej, szerszego egzekwowania uprawnień seniora napotykały także sprzeciw ze
strony możnowładztwa. Musiał opuścić Kraków Mieszko Stary (1177),
który po śmierci Bolesława Kędzierzawego został seniorem. Opór
budziły bowiem próby skuteczniejszego ściągania świadczeń i lepszej
kontroli domeny książęcej, mianowania urzędników wbrew interesom
najpotężniejszych rodzin możnych. Wreszcie za czasów zasiadania na
trCtaie krakowskim Kazimierza Sprawiedliwego zwiększyła się odrębność
dzielnic i rola możnowładztwa dzielnicowego. Kazimierz Sprawiedliwy
- władca całej Małopolski i Mazowsza - zachował jednak władzę
zwierzchnią.
Do pogłębienia rozbicia dzielnicowego prowadziło również rozrodzenie się dynastii piastowskiej. Najsilniej wystąpiło ono na Śląsku,
który w drugiej połowie XIII w. rozpadł się na wiele mniejszych
księstw. Wielkopolska rządzona była przez jednego lub dwu władców
(poznańskiego i kaliskiego). Nie ulegała natomiast działom ziemia
krakowska.
Walki o tron krakowski
Tron w Krakowie był jednak przedmiotem ostrych walk pomiędzy
"astarni, szczególnie na początku XIII w., a następnie w początkach XIV
stulecia. Osadzenie na tym tronie przez możnowładztwo i rycerstwo
Małopolskie oraz biskupa krakowskiego Pełkę po śmierci Kazimierza
Prawiedliwego (1194) jego małoletniego syna, Leszka Białego, doprowa-
dziło do wojny domowej między stronnikami nowego władcy a dwukrotnie już wygnanym Mieszkiem Starym (bitwa nad Mozgawą, 1195).
Po śmierci tegoż pretendentem do Krakowa stał się Władysław Laskonogi, a także najstarszy żyjący Piast, książę raciborski Mieszko
Plątonogi. Próba ułożenia stosunków między Piastami, podjęta na
zjeździe w Gąsawie (1227), skończyła się zamordowaniem Leszka
Białego i zranieniem Henryka Brodatego. Zamach został zorganizowany
przez księcia Władysława Odonica oraz Świętopełka pomorskiego. Gdy
po śmierci Władysława Laskonogiego tron krakowski objął Henryk
Brodaty, jego władztwo było najrozleglejsze - obejmowało także
dziedziczny Śląsk i część Wielkopolski. Władzę tę zdołał utrzymać jego
syn Henryk Pobożny, ale po śmierci w bitwie pod Legnicą (1241) jego
domena rozpadła się na drobniejsze działy, odpadła też Małopolska,
w której władał syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy. Po śmierci
jego stryja, Konrada Mazowieckiego, także Mazowsze zaczęło ulegać
podziałom.
Tak więc tylko kilku władcom udało się zdobyć, zwłaszcza w XII w.,
i utrzymać przez jakiś czas władzę zwierzchnią. Dzierżyli ją po Władysławie
Wygnańcu: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, a pod koniec stulecia
Kazimierz Sprawiedliwy. Próbą jej odbudowy był zjazd w Gąsawie.
W drugiej połowie XIII w. sytuacja się zmieniła, a rozbicie dzielnicowe
pogłębiało się.
Przemiany ustrojowe
Dwóchsetlecie rozbicia dzielnicowego przyniosło ważne przeobrażenia gospodarczo-społeczne oraz ustroju politycznego i prawnego. Osadnictwo na prawie niemieckim i związana z nim akcja immunitetowa
oraz powstanie miast i ich samorządu zmieniło położenie prawne ludności. Zaczął kształtować się stan kmiecy (wolnych chłopów) oraz
mieszczański. Właściciele gruntów (w XIII i XIV w. najczęściej byli
nimi władcy) , na których lokowano miasta, mieli początkowo znaczny
wpływ na bieg spraw w mieście i egzekucję w nim prawa - ich interesy
reprezentował wójt (sołtys). Gdy - najwcześniej w największych ośrodkach - miasta wykupiły wójtostwa, gmina miejska stała się rządzącą się
swoim prawem wspólnotą. W przeciwieństwie jednak do wsi, mieszkańcy miasta nie mieli równych praw. Tylko ok. 20% cieszyło się pełnią
praw publicznych jako wpisani do księgi prawa miejskiego obywatele
miasta.
W okresie rozbicia dzielnicowego odrębną pozycję prawną zyskało
duchowieństwo. Podlegało ono własnemu, kanonicznemu prawu i własnemu sądownictwu (privilegium fori). W początkach XIII w. Kościół
osiągnął sukcesy w walce z władzą książęcą o autonomię - przeprowadzał wybory biskupów (choć nie bez wpływu na ten obiór
książąt)- Szczególnym orędownikiem wolności Kościoła był arcybiskup
Henryk Kietlicz (przywileje w Borzykowej w 1210 r, i w Wolborzu,
1215 r.)-
Immunitety stworzyły gospodarcze i prawne podstawy potęgi możnowładztwa. Nadania majątków ziemskich stały się główną formą wynagrodzenia za sprawowane urzędy i oddane władcy usługi. Immunitet
gospodarczy zwalniał od ciężarów na rzecz państwa (świadczenia przechwytywał teraz właściciel majątku), a sądowy przynosił dodatkowe
dochody z wymierzania sprawiedliwości. Uprzywilejowana pozycja prawna była także udziałem rycerstwa, które w zamian za konną służbę
wojskową, wymagającą sporej inwestycji (koszt uzbrojenia i konia),
posiadało ziemię na prawie rycerskim. Prawo to gwarantowało zwolnienie
od większości świadczeń na rzecz władcy oraz pełnię praw dziedzicznych.
Rycerstwo podlegało sądownictwu księcia.
W rozbitym na dzielnice kraju powstało wiele ośrodków władzy
- dworów książęcych. W każdym z księstw wytworzyła się odrębna
administracja i warstwa urzędnicza, sądownictwo i skarb, odrębnie
również rozwijało się prawo. Realna władza księcia zależała od wielu
czynników: wielkości dzielnicy, którą dysponował, od liczby (lub ich
braku) i siły pretendentów do tronu, potęgi dzielnicowego możnowładztwa, możliwości współpracy z nim i z Kościołem, wreszcie od osobistych
zdolności, ambicji i zasobności dzielnicowego skarbu. Henryk Brodaty był
znacznie bardziej samodzielny w swoich decyzjach na Śląsku, którego był
dziedzicznym władcą, niż w Małopolsce, gdzie pozycja możnowładztwa
oyła znacznie silniejsza, a tron krakowski elekcyjny. Większość książąt
niusiała układać się z biskupem i dzielnicowym możnowładztwem na
zjazdach dzielnicowych, płacąc za realizację swoich planów przywilejami
»nadaniami ziemskimi.
*"ówne wydarzenia polityczne w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego
"38-1146
seniorat Władysława
ok. 1142-1146
wojna domowa zakończona wygnaniem Władysława (nazwanego
w związku z tym Wygnańcem)
1146-1173
seniorat Bolesława Kędzierzawego
1146, 1157
interwencje władców Niemiec w obronie praw Władysława
1157
po klęsce Bolesława, hołd złożony w Krzyszkowie cesarzowi Fryderykowi Barbarossie
1173-1177
seniorat Mieszka III, zakończony wypędzeniem go po raz pierwszy
z Krakowa w 1177 r.
1177-1194
władza Kazimierza Sprawiedliwego w Krakowie i zwierzchnia w Polsce
1180
zjazd w Łęczycy: za poparcie władzy Kazimierza i jego praw do tronu krakowskiego ograniczenie prerogatyw urzędników, wolne dziedziczenie nadanych majątków, szeroki przywilej dla Kościoła
1194
elekcja na tron krakowski małoletniego Leszka Białego i w następstwie
wojna Leszka z Mieszkiem Starym, a po jego śmierci w 1202 r.
z Władysławem Laskonogim o tron krakowski
XII/XIII
upadek władzy zwierzchniej księcia krakowskiego
1226
nadanie przez Konrada Mazowieckiego ziemi chełmińskiej zakonowi
krzyżackiemu za obronę Mazowsza przed najazdami Prusów
1227
zjazd książąt polskich w Gąsawie dla ułożenia stosunków między nimi,
napad Władysława Odonica i Świętopełka pomorskiego, zabójstwo
Leszka Białego i zranienie Henryka Brodatego
1228
przywilej Władysława Laskonogiego w Cieni: potwierdzenie odrębności
poszczególnych dzielnic, przyznanie możnym szerokich prerogatyw
w stanowieniu prawa
1232-1241
panowanie książąt śląskich, Henryka Brodatego, a po nim Henryka
Pobożnego, w Krakowie
1241
najazd Tatarów na Polskę, zniszczenie Krakowa, bitwa pod Legnicą,
śmierć Henryka Pobożnego
1249
sprzedaż ziemi lubuskiej przez księcia śląskiego Bolesława Rogatkę
arcybiskupowi magdeburskiemu
1259
najazd Tatarów na południową Polskę
1230-1286
podbój Prus i budowa państwa krzyżackiego nad Bałtykiem
Rozdział 3.
Epoka późnego średniowiecza
1. Królestwo Polskie za ostatnich Piastów. Procesy
zjednoczeniowe
Przyczyny zjednoczenia
1. Przebudowa gospodarcza ziem polskich, jaka postępowała wskutek
procesów kolonizacji i osadnictwa na prawie niemieckim (s. 102), sprzyjała
ich integracji. Odrębność i izolację osłabiała także rozbudowa wielkiej
własności ziemskiej (kościelnej i możnowładczej), która wykraczała poza
wytyczone granice polityczne. Interesy szybko rozwijających się miast sięgały
jeszcze dalej, wiążąc największe ośrodki Śląska i Małopolski z Czechami.
2. Ważnym czynnikiem procesów zjednoczeniowych było narastające w XIII w.
zagrożenie zewnętrzne: najazdy mongolskie na południu kraju, ekspansja
Marchii Brandenburskiej na północnym zachodzie, napady Litwinów i Jaćwięgów na pomocnym wschodzie. Czynnikiem jednoczącym, zwłaszcza
rycerstwo i duchowieństwo, był masowy napływ obcych przybyszów z Niemiec. Przybywało w ten sposób rodzimemu rycerstwu i klerowi konkurentów
do łask książęcych, nadań ziemskich, prebend.
3. Utrzymywała się przez cały okres rozbicia dzielnicowego jedność organizacyjna Kościoła, metropolii gnieźnieńskiej, a granice diecezji nie były identyczne
z granicami dzielnic. Pojawiające się dążenia separatystyczne w Kościele,
najsilniejsze na Śląsku (klasztory franciszkańskie przyłączyły się tam do
prowincji saskiej), były więc dla władz Kościoła polskiego groźnym sygnałem.
4. W drugiej połowie XIII w. przybrała na sile ideologia zjednoczeniowa,
podtrzymywana i rozwijana przez wywodzącą się z kręgów duchowieństwa
elitę intelektualną. Znalazła ona wyraz w kronikarstwie i żywotach świętych.
Patronem Polski stał się kanonizowany w 1254 r. biskup krakowski
Stanisław ze Szczepanowa, zamordowany w 1079 r. Podczas uroczystego
otwarcia jego grobu okazało się, że poćwiartowane - jak przekonywała
kronika Kadłubka - ciało „zrosło się cudownie". Miał to być znak, że tak
samo połączy się w jedno podzielone na dzielnice Królestwo Polski.
Pierwsze próby zjednoczeniowe wyszły z najlepiej gospodarczo rozwiniętych, najludniejszych dzielnic: Śląska i Małopolski.
Po bezpotomnej śmierci księcia krakowskiego Leszka Czarnego (1288)
w
*adzę w jego dzielnicy objął, na podstawie zawartej wcześniej umowy
° Dziedziczeniu, książę wrocławski Henryk Probus. Utrzymał się przy niej
dzięki poparciu udzielonemu mu przez Kraków. Do walki z nim o tron
stanął bowiem brat Leszka Czarnego, Władysław Łokietek. Zabiegi
Probusa o koronę przerwała jego śmierć.
Jego następcą - znowu na mocy umowy - został książę wielkopolski
Przemysł II. Walcząc z Łokietkiem, ostatecznie zrzekł się swoich praw do
Krakowa na rzecz króla Czech Wacława II (1291).
Koronacja Przemyśla II w 1295 r. -mimo nieutrzymania się w Krakowie - a jednocześnie poparcie udzielone przez południową Polskę Wacławowi czeskiemu wskazywały na istnienie konfliktu między dwiema
opozycyjnymi wobec siebie koncepcjami zjednoczeniowymi: północną
- z decydującą rolą Wielkopolski, oraz południową, wysuwającą na
pierwsze miejsce Kraków. Antagonizm małopolsko-wielkopolski będzie
wpływał na losy Polski przez całe późne średniowiecze.
Przemysł wkrótce został zamordowany, ale jego koronacja otworzyła
drogę do odbudowy zjednoczonej monarchii polskiej. Odtąd elity polityczne, nawet rywalizując ze sobą, będą zmierzały do utrzymania jedności;
z jednym, znaczącym jednak, wyjątkiem - Śląska, który od tendencji
zjednoczeniowych wyraźnie się separował.
W 1300 r., po pokonaniu Łokietka, na króla koronował się Wacław II,
wzmacniając swoje prawa do Polski małżeństwem z córką Przemysła II.
Hołdy książąt śląskich, które wkrótce nastąpiły, złożone zostały Wacławowi jako królowi czeskiemu.
Panowanie Wacława przyniosło ważne zmiany ustrojowe. Została
odbudowana i znacznie wzmocniona administracja centralna. Najważniejszym przedstawicielem króla w terenie był starosta, pod czeskim wpływem
znalazło się także prawo górnicze, a w państwie wprowadzono grosz
praski. Powiodła się pacyfikacja ogarniętego przez kilkanaście lat wojną
domową kraju. Nie przyniosła natomiast zadowolenia polityka personalna
Wacława: urzędnikami mianował Czechów, Niemców, na biskupstwie
krakowskim posadził Ślązaka Muskatę (Niemca z pochodzenia).
Panowanie Władysława Łokietka
Władysław Łokietek zyskiwał tym samym coraz więcej zwolenników
w walce o tron polski, która zaostrzyła się po śmierci Wacława III.
W Wielkopolsce jednak powołano na księcia Henryka III głogowskiego,
w Małopolsce, nie bez wpływu biskupa Muskaty, buntował się Kraków
(1311, bunt wójta Alberta), w latach 1308-1309 Pomorze Gdańskie zostało
zajęte przez Zakon Krzyżacki, z pretensjami do tronu polskiego wystąpił
sukcesor Przemyślidów, Jan Luksemburski. Dopiero w 1314 r. Łokietek
zdołał podporządkować sobie Wielkopolskę, a uwieńczeniem długoletnich
walk o tron polski stała się koronacja w 1320 r. W granicach królestwa
znalazły się tylko Małopolska! Wielkopolska.;aemk sieradzka i łęczycka.
Kujawy zagarnęli Krzyżacy w czasie wojny z Polską, która toczyła się pod
koniec panowania Łokietka. Poza władzą Łokietka pozostało Mazowsze
(którego część zhołdował Jan Luksemburski), Śląsk oraz zagarnięte przez
Krzyżaków Pomorze Gdańskie. Koronacja w 1320 r. kładła kres walce
a tron, kończyła etap odbudowy jedności państwa i przywracała na arenie
międzynarodowej byt Królestwa Polskiego.
Panowanie Kazimierza Wielkiego
Umocnienie Królestwa Polskiego, powiększenie jego terytorium i połączenie ziem w jednolity organizm przyniosło panowanie Kazimierza
Wielkiego. Odzyskane zostały utracone uprzednio na rzecz Krzyżaków
Kujawy (1343) i ziemia dobrzyńska, oderwano od Śląska ziemię wschowską, ściślej związano z Polską Mazowsze (zwierzchność lenna), którego
część włączono do Królestwa, opanowano ważne na linii noteckiej zamki
(Santok, Drezdenko i inne), wreszcie w latach 1340-1366 wyprawy zbrojne
przyniosły opanowanie Rusi halicko-włodzimierskiej. W 1333 r. Polska
Kazimierza Wielkiego obejmowała obszar ledwie 100 tyś. km2 (40%
terytorium Polski w 1138 r.), u schyłku jego panowania była dwuipółkrotnie większa, tak pod względem obszaru, jak i zaludnienia.
Uporządkowane zostały podstawowe dziedziny zarządu państwem:
skarb, administracja, wojsko, prawo. Wyrazem zmian ustrojowych było
pojawienie się pojęcia Korony Królestwa Polskiego (podobnie w Czechach
i na Węgrzech w tym czasie). Oznaczało ono zarazem państwo i jego
obszar, którym rządził, ale nie jako właściciel, król. Królestwo było
wspólnym dobrem, którym władca nie mógł swobodnie dysponować, nie
Mógł np. uszczuplać jego terytorium dowolnymi nadaniami na rzecz
mnych władców, musiał natomiast działać dla jego dobra.
2- Polityka zagraniczna Polski w dobie panowania
., ostatnich Piastów
Polityka zagraniczna państwa w dobie panowania dwu ostatnich
astow podporządkowana została głównemu celowi, jakim były: najpierw
"*^01Ukffla iedności państwa, a potem centralizacja monarchii. Największe
zagrożenie dla Polski stanowiło okrążenie luksembursko-brandenbursko-krzyżackie, współdziałanie trzech potężnych i ekspansywnych sąsiadów
(w 1327 r. zaatakowali Polskę z trzech stron). Najpewniejszy w tej sytuacji
był sojusz z władcą Węgier. Łokietek wykorzystywał ponadto rywalizację
Habsburgów i Wittelsbachów z Luksemburgami, w walkach z Brandenburgią (1315-1317) zagwarantował sobie poparcie państw skandynawskich i zachodniopomorskich oraz Litwy.
Najściślejsze związki polityczne (które zresztą prowadziły do częściowego podporządkowania interesów Polski polityce Andegawenów
zasiadających na tronie w Budzie) łączyły Polskę i Węgry w dobie
panowania Kazimierza Wielkiego. Król Węgier Karol Robert (szwagier
Kazimierza) był głównym rozjemcą w sporach z Luksemburgami i Krzyżakami.
Najważniejsze układy międzynarodowe Polski w dobie panowania Kazimierza Wielkiego
1335
traktat w Wyszehradzie
1339
traktat w Wyszehradzie
1343
pokój wieczysty z Zakonem Krzyżackim w Kaliszu
1352
układ w Pradze z cesarzem Karolem IV
Postanowienia dotyczące stosunków z Luksemburgami
1335
Wyszehrad: Jan Luksemburski w zamian za 20 tyś. kop groszy praskich
rezygnuje z pretensji do korony polskiej; Kazimierz obiecuje uznać
zwierzchnictwo czeskie nad Śląskiem i księstwem płockim
1339
Wyszehrad: potwierdzenie wcześniejszego układu
1343
zagarnięcie przez Kazimierza ziemi wschowskiej
1348
Namysłów: pokój z Czechami, przyrzeczenie przez Karola IV popierania
Polski w jej ewentualnej wojnie z Krzyżakami i Marchią
Brandenburską
1352
Praga: Kazimierz zrzeka się wszelkich praw do inkorporowanego do Czech
(1348) Śląska
1356
Praga: Kazimierz uznaje prawa Karola IV do księstwa świdnickiego,
w zamian cesarz zrzeka się praw do Mazowsza
Tjfcłady Kazimierza Wielkiego z Karolem Robertem
1339
Wyszehrad: za sojusz z Węgrami przewidziano dziedziczenie tronu polskiego - w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego (brak potomka
męskiego) - przez Karola Roberta lub jego potomka
1350
w razie niedojścia do sukcesji andegaweńskiej w Polsce, Węgry mają prawo
do wykupu Rusi
Spory z Krzyżakami były rozsądzane zarówno na drodze wytaczanych
im procesów kościelnych, jak i układów międzynarodowych. Kazimierz
Wielki nie kontynuował bowiem prowadzonych przez Łokietka wojen
(1327-1332) z Krzyżakami. Procesy kościelne odbyły się w Inowrocławiu
(1320-1321 - nakaz zwrócenia przez Krzyżaków Pomorza i wypłacenia
odszkodowania), w Warszawie (1339 - przysądzenie Polsce Pomorza
Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, nakaz zwrotu Kujaw, ziemi dobrzyńskiej
imichałowskiej oraz wypłacenia odszkodowań za niszczycielskie najazdy).
Żaden jednak z ich wyroków nie został wykonany. Większą skuteczność
miały układy międzynarodowe, mediowane głównie przez Karola Roberta, ale także Jana Luksemburskiego.
Najważniejsze układy z Zakonem Krzyżackim
1335
Wyszehrad: zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w zamian za uznanie
panowania krzyżackiego na Pomorzu i w ziemi chełmińskiej; Polska nie
zaakceptowała tych warunków, Krzyżacy zwrócili część Kujaw
1343
Kalisz: pokój wieczysty, zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, uznanie króla
Polski za dobrodzieja Zakonu; stosunki Polski z Zakonem układały się
przez resztę panowania Kazimierza i w okresie władzy Ludwika Węgierskiego poprawnie, przez następne 60 lat nie było incydentów militarnych
W stosunkach wewnętrznych ważną sprawą była trwającajywalizacja
^fdzy^Wielkopolską a Małopolską o przywództwo w królestwie oraz
° kierunki polityki zagranicznej. W Wielkopolsce ani możnowładztwo
(częściowo powiązane z Brandenburgią) i rycerstwo, ani - w początkowym
Przynajmniej okresie - miasta nie były zainteresowane podbojem Rusi,
znacznie bardziej interesowało ich Pomorze. W latach 50. XIV w.
Rycerstwo wielkopolskie zawiązało skierowaną przeciwko królowi i jego
^ałaniom centralizacyjnym konfederację pod wodzą Maćka Borkowica.
Po nieudanych staraniach o odzyskanie Pomorza Gdańskiego Kazimierz Wielki rozpoczął walkę o zdobycie wpływów na Pomorzu Zachodnim. Zawarł sojusz z księciem wołogojskim Bogusławem V, który poślubił
córkę króla, a pod koniec panowania adoptował syna księcia, Kazka
słupskiego (który jako zięć księcia mazowieckiego, Siemowita III, miał
szansę panować także na Mazowszu). Kazkowi zapisał w testamencie
wszystkie (poza Wielkopolską, Małopolską i Rusią) ziemie królestwa.
Zapis ten został obalony po śmierci króla. Zwyciężyło stronnictwo
andegaweńskie.
3. Rządy andegaweńskie w Polsce
Po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370) o objęciu tronu polskiego
przesądziło zwycięstwo stronnictwa andegaweńskiego (małopolskiego)
i zwolenników utrzymania jedności państwa, której zagrażał testament
zmarłego króla (darowizny na rzecz Kazka słupskiego). Ludwik, król
Węgier, nie sprawował w Polsce rządów osobiście. Regentką była jego
matka Elżbieta Łokietkówna, a potem sprawami Polski kierowali jego
namiestnicy - starostowie i wielkorządcy. Ruś została oddana w zarząd
Władysławowi Opolczykowi, a potem starostom węgierskim, co było
przekroczeniem zawartych z Polską układów.
Dwunastoletni okres panowania Ludwika i poprzedzające sukcesję
andegaweńską umowy z rycerstwem polskim były ważnym momentem
kształtowania się monarchii stanowej. W 1355 r. wydany w Budzie
przywilej w zamian za sukcesję andegaweńską gwarantował rycerstwu
zachowanie ich dotychczasowych praw: król nie mógł nałożyć nadzwyczajnych podatków, domagać się stacji w ich dobrach. Po objęciu tronu
postanowienia te potwierdził przywilej koszycki (1374), w którym obciążenie podatkowe dóbr rycerskich sprowadzało się do poradlnego
(2 groszy z łana). Przywilej został nadany całej szlachcie, w 1381 r. objęto
podobnym duchowieństwo. Zarezerwowano też dla rycerstwa polskiego
dzierżenie zamków i piastowanie urzędu starosty.
Ugruntowała się zasada elekcyjności tronu. Objęcie tronu przez
Ludwika było efektem wyboru dokonanego przez silniejsze stronnictwo.
Jego następczynią miała zostać starsza córka Maria, zaręczona z Zygmuntem Luksemburskim. Kandydaturę tę w Polsce odrzucono, choć pozostano przy dynastii andegaweńskiej. Wybór padł na jedenastoletnią siostrę
Marii, Jadwigę. Jej elekcja (1384) oznaczała zerwanie unii personalnej
Węgrami (tam królem została Maria). Jadwigę zmuszono do zerwania jej
małżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem i poślubienia pogańskiego władcy
Litwy, Władysława Jagiełły, co zatwierdzono w umowie zawartej w Krewię
z
(1385).
4. Polska Jagiellonów
Przyczyny unii polsko-litewskiej
1. Zabezpieczenie Litwy przed agresją krzyżacką. W interesie Polski leżało
osłabienie Zakonu, dawało to bowiem możliwość odzyskania zagarniętych
przez Krzyżaków ziem.
2. Dążenia możnowładztwa małopolskiego do utrzymania i rozszerzenia
wpływów na Rusi Halickiej - konieczne do tego było zerwanie sojuszu
z Węgrami. Polskie elity polityczne obawiały się również polityki luksemburskiej.
3. Związana z unią chrystianizacja Litwy odsuwała groźbę zdominowania jej
przez prawosławną Ruś (podbite przez Litwę ziemie ruskie stanowiły
większość terytorium Wielkiego Księstwa). Misją chrystianizacyjną zainteresowany był Kościół polski.
4. Atrakcyjność przywilejów stanowych szlachty polskiej dla feudałów
litewskich.
Warunki umowy krewskiej (1385)
1. chrzest Jagiełły i Litwy;
2. poślubienie Jadwigi i objęcie tronu polskiego;
3. wcielenie (wg interpretacji panów polskich) Litwy i jej ogromnego
władztwa ruskiego (Ruś Kijowska) do Korony Królestwa Polskiego;
4. zobowiązanie Jagiełły do odzyskania utraconych przez Polskę ziem.
Zawarcie unii, ostatecznie tylko personalnej, z Litwą przyniosło
^sadniczą znjiąne^ układu politycznego w tej części Europy oraz reorienta^K polityki polskiej. Mimo zawieranych na krótko przez Łokietka sojuszy
z
~*twą przeciw Krzyżakom, Polacy - po najazdach litewskich nękających
Północne ziemie Polski (Mazowsze 1350,1376)-byli nastawieni antylitewW>> Po serii natomiast zawartych pokojów stosunki z Krzyżakami
układały się poprawnie. Tymczasem doszło do unii z wrogiem, unii, która
miała wyraźnie antykrzyżacki wydźwięk, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia
Litwy przez Zakon (w 1382 r. Zakon zajął Żmudź). Unia z Litwą wciągała
również Polskę w bardzo prawdopodobny konflikt z Moskwą, która
rywalizowała z Litwą w podboju wyzwalających się spod jarzma mongolskiego ziem ruskich.
Unie Polski z Litwą
1385
unia krewska: otwiera listę odnawianych, modyfikowanych przez cały
XV w. umów-unii zawieranych między Polską a Litwą. Niezrealizowanie w pełni przez Jagiełłę umowy krewskiej (strona polska stała na
stanowisku, iż Litwa zostanie do Polski wcielona) i oddanie w 1392 r.
władzy nad Litwą księciu Witoldowi, oznaczało zachowanie odrębności politycznej i ustrojowej obu państw
1401
unia wileńsko-radomska: potwierdzenie odrębności politycznej i ustrojowej Polski i Litwy
1413
w Horodle: zatwierdzono odrębność Litwy z warunkiem konieczności
porozumiewania się z Polską co do obsady tronu wielkoksiążęcego po
śmierci Witolda i niełączenia się Litwy sojuszem z wrogami Polski.
Miarą postępującego zbliżenia między obydwoma krajami były jednak następne punkty: objęcie przywilejami szlachty polskiej bojarstwa
katolickiego Litwy i przyjęcie 50 rodów litewskich do herbów szlachty
polskiej. Na Litwie struktura administracyjna zaczęła czerpać z wzorców polskich, pojawiły się urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów.
Unia polsko-litewska została zerwana po śmierci Witolda (1430).
Mianowany przez Jagiełłę na wielkorządcę Litwy jego brat Świdrygiełło,
reprezentujący interesy bojarstwa ruskiego poważnie zagrożonego ekspansją polską na Wołyniu i Podolu, sprzymierzył się z Krzyżakami. Doszło do
wojny, w której zwycięstwo odniosła Polska. Opozycja litewska wysunęła
na tron brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowicza. Po jego śmierci (został
zamordowany w 1440 r.) Litwini powołali na tron wielkoksiążęcy Kazimierza Jagiellończyka, nie było więc mowy o unii personalnej między obu
państwami, gdyż w Polsce rządził Władysław III Jagiellończyk. Dopiero po
jego śmierci pod Warną wybór Kazimierza na tron Polski (objął go
faktycznie dopiero w 1447 r.) przywrócił unię personalną między Polską
a Litwą.
1446 r. - akt wydany przez Kazimierza Jagiellończyka regulujący stosunki
miedzy obydwoma państwami: gwarancja odrębności Litwy i jej równorzędności w stosunkach z Polską. Postępował jednak proces zbliżenia ustrojowego, ogromne wpływy miało duchowieństwo katolickie pochodzące z Polski, szybko rozwijały się kontakty gospodarcze.
Nie przerwały tych procesów zmiany na obu tronach po śmierci
Kazimierza (1492). Wybór na tron królewski w Polsce Jana Olbrachta, a na
wielkoksiążęcy tron litewski Aleksandra oznaczał ponowne zerwanie unii
personalnej z Litwą. Powrócono do niej jednak po śmierci Olbrachta,
wybierając Aleksandra na króla (1501).
1499 r. - umowa wileńska: obie strony zagwarantowały sobie wzajemny
udział w elekcjach władców
1501 r. - unia mielnicka: bliższy związek między Litwą a Polską (została
obalona na sejmie w Radomiu, 1505)
Unia lubelska
Od objęcia tronu przez Aleksandra unia personalna była trwałym
elementem stosunków między obydwoma, zachowującymi odrębność,
państwami. Zniesienie tej odrębności i połączenie obu państw było trudne
do zrealizowania także ze względu na niejednolitość państwa litewskiego.
Na obszarze ruskim, który stanowił największą część Wielkiego Księstwa, dominująca ludność prawosławna traktowana była przez Kościół
katolicki jako schizmatycka, a bojarstwo prawosławne nie otrzymało
równouprawnienia ani politycznego, ani religijnego z katolikami. Szybc
Mj postępowało ujednolicenie ustroju państwa, w XVI w. ukształtował
*«? parlamentaryzm litewski. Magnateria litewska mająca znacznie
silniejszą (także prawnie) pozycję niż możnowładztwo polskie przestała
°yc w XVI w. zainteresowana bliższym związkiem z Polską. Unia realna
tyte natomiast jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego (s. 151).
^ygfflunt August na sejmie 1563-1564 przelał swoje prawa dziedziczne do
^jrtwy na Koronę. Na sejmie w Lublinie w 1569 r. zawarta została unia
'fcMna między Polską i Litwą.
Główne przesłanki unii lubelskiej
1. Perspektywa zerwania związku między obydwoma państwami po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta.
2. Doświadczenia wojen z Moskwą, którym sama Litwa nie mogła podołać.
3. Dążenie magnaterii i szlachty koronnej do ekspansji na wschód.
4. Dążenie szlachty litewskiej i ruskiej do uzyskania takich przywilejów, jakie
posiadała szlachta koronna.
5. Reformy administracyjne (utworzenie województw i powiatów, w których
powołano samorząd szlachecki) oraz agrarne (tzw. pomiara włóczna) dokonane
na Litwie w pół. XVI w., które zbliżyły organizacyjnie oba państwa do siebie.
Sejm lubelski 1569 r. upłynął pod znakiem oporu magnaterii litewskiej
wobec unii. Aby złamać tę opozycje, Zygmunt August przychylił się do
próśb szlachty województw kijowskiego, bracławskiego, wołyńskiego oraz
podlaskiego i przyłączył je do Korony.
Postanowienia unii lubelskiej
Litwa i Polska miały pozostać oddzielnymi państwami:
odrębna administracja, urzędy, wojsko, skarb, prawo,
ale połączonymi:
wspólnym władcą, wspólną jego elekcją, posiadającymi wspólny sejm,
prowadzącymi wspólnie politykę zagraniczną i wojny.
5. Organizacja państwa w XIV w.
Z okresu rozbicia dzielnicowego wychodziła Polska z nierównomiernym rozwojem gospodarczym i kulturalnym poszczególnych dzielnic,
zróżnicowana pod względem ustroju prawnego. System prawa książęcego
uległ w XII-XIII w. rozkładowi m.in. pod wpływem akcji immunitetowej
i kolonizacji na prawie niemieckim, przestała również istnieć organizacja
kasztelańska.
Urzędy centralne i administracja lokalna
Centrum sprawowania władzy była kancelariaJcrólęwjska, którą
kierowali kanclerz (duchowny) i podkanclerzy. Skarbem państwa (do
którego należał także skarb dworski) kierował podskarbi królewski
flcoronny). Dopiero w XV w. wydzielono majątek monarchy, którym
zarządzał podskarbi nadworny. Dworem króla zarządzał marszałek
dwbru, od końca XIV w. zwący się marszałkiem koronnym, w XV w.
powstał odrębny urząd marszałka nadwornego.
Ta podwójna, w XV w. już wyraźnie odrębna hierarchia urzędów
centralnych świadczyła o rozwoju i unowocześnianiu się struktur państwowych. Dwór oddzielał się od instytucji zajmujących się wyłącznie sprawami
publicznymi całego państwa.
Bardzo ważna dla organizacji państwa była instytucja starościńska,
wprowadzona w większości ziem Królestwa Polski. Nadane starostom
kompetencje pozbawiły większości uprawnień dawny aparat urzędniczy
dzielnic (same urzędy jednak się utrzymały).
Starostowie: urzędnicy mianowani przez króla, którzy reprezentowali go
j zastępowali w poszczególnych dzielnicach (małe dzielnice nazywano
zjgmiąmi). Oddano im sadownictwo w sprawach spornych, nadzór policyjny
(np. nad przestrzeganiem tzw. miru, czyli pokoju drogowego i targowego),
3>rawy tyczące obrony, kraju L zwoływanie pospolitego ruszenia, wreszcie
zarząd nad domeną królewską. Starostami byli często średni rycerze, nie
powiązani z miejscowym możnowładztwem.
Od czasów panowania Kazimierza Wielkiego zaczęto powoływać
V*rOStÓW generalnych najpierw dla Wielkopolski, potem dla Rusi, w XV
w. także dla Podola.
Starosta generalny był namiestnikiem króla w całej prowincji. W związku z obecnością w Krakowie króla, urzędnika tego nie powoływano
w^Małopolsce.
Poza administracją centralną istniała dobrze ugruntowana w okresie
dzielnicowym hierarchia urzędów dzielnicowych, czyli ziemskich. Znaczna
cźifść tych urzędów straciła swoje znaczenie, stając się tytułem honorowym
loKalnej szlachty. W XV w. jednak ich znaczenie zaczęło ponownie rosnąć,
prowadząc do powstania równoległej w stosunku do administracji państ"owej struktury urzędów ziemskich, piastowanych wyłącznie przez szlach"?«możnych, a będących trzonem lokalnego samorządu szlacheckiego. Do
Wa
żniejszych należały urzędy: wojewody, kasztelana (wyjątkową pozycję
"Ń" kasztelan krakowski), sędziego ziemskiego, podkomorzego ziemsr^8°> chorążego ziemskiego. Urzędnicy ziemscy byli mianowani przez
**&a dożywotnio.
s
Wojsko
W pospolitym ruszeniu konno służyć musieli wszyscy posiadacze ziemi
na prawie rycerskim, zobowiązani do służby wojskowej w wojnie prowadzonej na terytorium Polski, a za ich zgodą i zwrotem kosztów służby (5
grzywien od kopii, czyli jednostki organizacyjnej jazdy) - za granicą. Do
konnej służby zobowiązani byli też sołtysi i wójtowie osad lokowanych na
prawie niemieckim. Pospolite ruszenie podzielone zostało na chorągwie
(jedna chorągiew na jedną ziemię); osobno wystawiane były chorągwie
możnowładztwa (pod herbem pana chorągwi).
Prawo i statuty Kazimierza Wielkiego
Tylko częściowo mogła powieść się próba ujednolicenia prawa. Przed
wydaniem kodyfikacji prawa rozwijało się ono w obrębie dzielnic jako
prawo zwyczajowe. Statuty Kazimierza Wielkiego, będące pierwszą kodyfikacją prawa w Polsce, zostały zredagowane i ogłoszone osobno dla
Wielkopolski (statut piotrkowski) i dla Małopolski (statut wiślicki).
Obejmowały one przede wszystkim prawo sądowe, w pierwszym rzędzie
karne. Podstawowe decyzje władcy zapadały na zjazdach ogólnokrajowych, w których brali udział możni, rycerstwo, ale także przedstawiciele
największych miast.
6. Przemiany ustrojowe w Polsce pierwszych
Jagiellonów
Dwa pierwsze pokolenia nowej dynastii rządziły w Polsce przez ponad
100 lat (1386-1492). Przyniosły ukształtowanie się stanów i monarchii
sianowej, oraz powstanie polskiego systemu parlamentarnego.
Przywileje szlacheckie, które określiły pozycję prawną szlachty w Polsce, zostały wydane między drugą połową XIV w. a początkami XVI w. dla
całego stanu, nie różnicując go na szlachtę wyższą (magnateria, arystokracja) i niższą. Na Zachodzie to zróżnicowanie było konsekwencją ustroju
lennego, którego w Polsce nie wprowadzono nigdy na szerszą skalę. Dzięki
przywilejom ukształtował się stan szlachecki, wywodzący się z rycerstwa,
czyli warstwy społecznej zobowiązanej do konnej służby wojskowej
i posiadającej w zamian za tę służbę ziemię na prawie rycerskim. Przywileje
zagwarantowały szlachcie dominującą pozycję w państwie: polityczną
i gospodarczą oraz lepszą niż wszystkich innych stanów pozycję prawną.
Miasta, mimo szybkiego rozwoju w XIV i XV w., odgrywały
poważniejszą rolę polityczną tylko na silnie zurbanizowanym Pomorzu
Gdańskim (Prusy Królewskie), w pozostałych częściach Królestwa - obecne jeszcze na zjazdach ogólnokrajowych w XIV w. i początku XV w.
_ w końcu stulecia przestały się liczyć. Przyczyn tego stanu rzeczy było
kilka: niewielka liczba miast dużych, ich partykularna polityka (dbały
przede wszystkim o swoje interesy i przywileje dla siebie), niewielka
liczebność (a więc i słaby globalny potencjał) bogatego mieszczaństwa,
które mogłoby stanowić oparcie (także finansowe) dla króla w jego
zabiegach o wzmocnienie swojej władzy. Takim oparciem w XIV, XV w.
było średnie rycerstwo i rekrutująca się z jego szeregów „nowa magnateria". W XV w. prosperity miast zaniepokoiło szlachtę, która zdecydowała się na politykę antymiejską oraz antymieszczańską i skutecznie ją
przeprowadziła. Uzyskała w ten sposób w drugiej połowie XV w. pozycję
bliską roli hegemona w państwie.
^słabła rola mianowanych przez króla starostów, co uniemożliwiło
panującym politykę centralizacyjną i wzmocnienie władzy królewskiej.
Starosta w XV w., podobnie jak inni urzędnicy lokalni, powinien był być
terrigeną (tzn. posiadać majątek w ziemi, w której sprawował urząd),
a u schyłku stulecia stał się urzędnikiem dożywotnio sprawującym swoją
funkcję, a więc nieusuwalnym. Przedstawicielami lokalnego możnowładztwa byli wojewodowie. Doszło do podziału sądownictwa na królewskie,
sprawowane przez sądy grodzkie (sądził w nich starosta, m.in. ciężkie
zbrodnie), oraz ziemskie sprawowane przez wybieranego przez szlachtę
sędziego ziemskiego (majątkowe sprawy szlachty, ale także sprawy kryminalne).
Sejmiki ziemskie
Administracja terenowa i sprawy skarbowe podlegały regulacjom
sejmików ziemskich. Ich kompetencje były wyrazem wzrostu roli samorządu lokalnego szlachty w poszczególnych ziemiach i jednoczesnego
słabnięcia władzy centralnej, najwcześniej w Wielkopolsce, a w drugiej
Połowie XV w. także w Małopolsce.
Sposób wyłaniania reprezentantów na sejmiki nie jest znany. Zajmowały się one sprawami lokalnymi: administracyjnymi, porządkowymi,
8
Wowyrni (w sprawach trudniejszych). W przywilejach cerekwicko-nieszawskich (1454) uzyskały ogromnej wagi uprawnienia - wydawanie
^ody na uchwalanie nowych praw, podatków i zwoływanie pospolitego
ruszenia. Te kompetencje przyspieszyły powstanie sejmu walnego, na
którym reprezentanci sejmików ziemskich mogli powiadomić o podjętych
decyzjach.
Sejm walny
Wyłonił się ze zjazdów ogólnopaństwowych (które zwoływane były
w poprzednich stuleciach) oraz tych, które gromadziły reprezentantów
tylko kilku dzielnic. Na tych zjazdach w XIV w. zatwierdzano umowy
i traktaty międzynarodowe, kodyfikacje prawa itd. Brali w nich udział
członkowie rady królewskiej, prawdopodobnie wyżsi urzędnicy ziemscy,
przedstawiciele szlachty. Najczęściej uczestniczył w nich król. Sejm
walny w XV w. składający się już tylko z reprezentantów szladily
i wyższego duchowieństwa (też szlacheckiego pochodzenia) nie był więc
zgromadzeniem reprezentantów różnych stanów, jak w zachodnioeuropejskich monarchiach stanowych, choć także tam do wyjątków
należało uczestnictwo delegatów chłopstwa. Znaczenie sejmu walnego
rosło wraz z ograniczaniem władzy królewskiej (zwłaszcza w tym, co
dotyczyło nakładania podatków i stanowienia prawa) oraz ugruntowaniem się zasady elekcyjności tronu i powtarzającymi się okresami
bezkrólewia (po śmierci Ludwika Węgierskiego, Władysława Warneńczyka).
Oprócz sejmu walnego działały podtrzymywane rywalizacją Wielkopolski i Małopolski sejmy generalne dla obu tych prowincji (wielkopolski
zwoływany był w Kole, małopolski w Nowym Mieście Korczynie).
Znaczenie zapadających na nich uchwał ograniczało się do terytorium
danej prowincji.
U schyłku XV w. (dosyć umownie przyjmuje się datę sejmu w Piotrkowie, 1493 r.) ukształtował się dwuizbowy sejm polski, złożony z senatu
oraz izby poselskiej.
Rada królewska
Król otoczony był radą królewską, powoływaną przez niego, ale nie
w pełni swobodnie, wiele bowiem zależało od osobowości władcy i możliwości przeciwstawienia się przez niego dyktatowi możnowładztwa małopolskiego. W XV w. utrwalił się (nigdy jednak nie sformalizowany) jej
skład: biskupi, znaczniejsi wojewodowie i kasztelanowie, najwyżsi urzędnicy dworscy. Z tej to rady wykształcił się senat.
7. Społeczeństwo stanowe w Polsce
Przywileje szlacheckie
Rok i miej- Wystawca
sce wydania
Treść przywileju i okoliczności wydania
Ludwik Węgierski zagwarantowanie sukcesji w Polsce
obietnica nienakładania nadzwyczajnych podatków, rezygnacja ze stacji
Ludwik Węgierski zagwarantowanie sukcesji w Polsce
potwierdzenie zwolnienia majątków rycerskich
z podatków z wyjątkiem poradlnego z łanów
chłopskich, 2 gr z łana rocznie
1388
Piotrków
Władysław Jagiełło zagwarantowanie sukcesji w Polsce
zatwierdzenie praw i przywilejów rycerstwa
1422'
Czerwińsk
Władysław Jagiełło zgoda szlachty na udział
w wojnie przeciwko Krzyżakom
nietykalność mająjtku_rycerskiego bez wyroku
sądowego, ograniczenie władzy starostów, zakaz łączenia przez nich urzędu sędziego ziemsskiego
1355
Buda
1423(statut) Władysław Jagiełło Warta
ugruntowanie pozycji
gospodarczej szlachty
ustalanie przez wojewodów maksymalnych cen
na produkty miejskie (tzw. taksy wojewodzińskie), sankcje karne na sołtysów nie wywiązujących się z obowiązków - możliwość ich usuwania z majątku, ograniczenie wychodźstwa ze wsi
1430 i 1433
Jedlnia,
Kraków
Władysław Jagiełło zagwarantowanie sukcesji Jagiellonom
nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego (neminem captivabimus), ograniczenie nieszlachcie (przywilej krakowski) dostępu do
najwyższych godności kościelnych
1454
Ccrkwica,
Nieszawa
Kazimierz Jagiellończyk zgoda pospolitego ruszenia na udział w wojnie
trzynastoletniej
zwoływanie pospolitego ruszenia, wydawanie
nowych praw i nakładanie nowych podatków
tylko za zgodą sejmików ziemskich, całkowita
wolność handlu w państwie; podstawa funkcjonowania sejmików ziemskich
1493
Piotrków
Jan Olbracht po objęciu władzy
ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi
1496
Piotrków
Jan Olbracht - uchwalenie podatków na wyprawę antyturecką
potwierdzenie wcześniejszych przywilejów, dalsze ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi, zwolnienie szlachty z opłat celnych na
własne towary, taksy wojewodzińskie
Rok i miej- Wystawca
sce wydania
Treść przywileju i okoliczności wydania
senat - najwyższym organem władzy
1501
Mielnik
Aleksander - elekcja na
tron polski
1504
Piotrków
Aleksander - walka z ma- ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych,
gnaterią i senatem
zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów
(incompatibilitas), zwłaszcza wysokich godności
1505
Radom
Aleksander - walka z ma- anulowanie ustawy mielnickiej, konstytucja
gnaterią
Nihil novi - „nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez
obu izb"; potwierdzenie roli sejmu dwuizbowego
W Polsce stany zaczęły się kształtować w dobie rozbicia dzielnicowego,
gdy władcy dzielnicowi, zwłaszcza w walce o tron krakowski, zaczęli
obdarzać przywilejami duchowieństwo i możnowładztwo. Między schyłkiem XII w. a XV w. określono przysługujące prawa tylko wobec dwu
stanów: duchowieństwa i szlachty.
Duchowieństwo najwcześniej wykształciło się jako odrębny stan,
zyskując w pierwszej połowie XIII w. własne sądownictwo oparte na
prawie kanonicznym.
Stan szlachecki rozwijał się stopniowo z rycerstwa (posiadającego ziemię na
prawie rycerskim i dysponującego pełną jej własnością) i możnowładztwa. Do
XIV w. utrzymywała się różnica w ich położeniu prawnym (np. w wysokości
główszczyzny, czyli odszkodowania za zabicie), przez całe średniowiecze był też
różny udział obu tych grup we władzy. Decydujące dla wykształcenia się
jednolitego prawnie stanu szlacheckiego były przywileje generalne, w których
nie wprowadzano rozróżnienia na wyższe i niższe rycerstwo.
Przed XV w. szlachta nie była stanem zamkniętym, przenikali doń
zarówno mieszczanie, jak i chłopi nabywający majątki ziemskie. U schyłku
średniowiecza i w dobie nowożytnej stan szlachecki był w Polsce wyjątkowo liczny i obejmował ok. 10% ludności. Płynne społecznie było także
możnowładztwo - dzięki nadaniom monarszym i piastowaniu wysokich
urzędów awansowali do tej grupy przedstawiciele średniego rycerstwa.
W XIII-XIV w. na skutek kolonizacji niemieckiej ujednoliciło się
położenie prawne kmieci, początkowo we wsiach lokowanych zbliżone
także pod względem majątkowym (równe nadziały ziemi, równe świadczenia na rzecz właściciela wsi). W ciągu XV w. zaczęła pogarszać się
pozycja prawna chłopów - zyskiwało na znaczeniu sądownictwo pat-
rymonialne (pana feudalnego), ograniczono swobodę chłopów przez
obwarowanie licznymi warunkami prawa wychodźstwa.
Mieszczaństwo jako stan prawny wyodrębniło się m.in. dzięki lokacjom na prawie niemieckim. Mieszczanie podlegali miejskiemu prawu
1 miejskiemu sądownictwu, wszyscy także cieszyli się wolnością osobistą.
W XIV w. i pierwszej połowie XV w. niektóre, najważniejsze w poszczególnych ziemiach, miasta miały prawo wysyłania swoich reprezentantów na
zjazdy ogólnokrajowe, gdy jednak ukształtował się polski parlamentaryzm, nie znalazły w nim miejsca. Miasta nie były objęte żadnym
przywilejem generalnym, każde zdobywało dla siebie gwarancję swobód
handlowych. Jedynie w silnie zurbanizowanych Prusach Królewskich
przedstawiciele miast zasiadali w lokalnym sejmie.
8. Polska w Europie od pół. XIV do końca XV w.
Monarchie Europy Środkowej
W tym samym czasie, gdy Królestwo Polski powróciło na mapę
polityczną Europy, następnie powiększyło swoje terytorium (zdobycie
Rusi), wreszcie zawarło unię z Litwą, wzrosła potęga trzech innych państw
Europy Środkowej: Czech^WjggieriZakonu. Wszystkie one w drugiej
połowie stulecia przeżywały okres świetności, podobnie jak na wschodzie
Litwa. Cesarstwo i papiestwo utraciły pozycję arbitrów politycznych,
utraciła znaczenie idea uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej. Po
wyborze Karola IV na cesarza rzymskiego centrum polityczne cesarstwa
znalazło się w Pradze, jednocześnie jednak słabła polityczna spójność
Rzeszy Niemieckiej, której poszczególne części rozwijały się nie tylko
niezależnie, ale też w różny sposób.
, ^Boczna linia dynastii Kapetyngów, Andegawenowie zdobyli w począt**& XTV w. tron węgierski i za panowania Ludwika Wielkiego, po unii
2
Polską, zbudowawszy rozległe władztwo dynastyczne, skutecznie rywali^OiWali z Luksemburgami o hegemonię w Europie Środkowej.
.£• • Po zwycięskich w pierwszej połowie XIV w. wojnach z Polską, Zakon
*M?yzacki zapewnił sobie w drugiej połowie stulecia pokojowe z nią
wpswnki i dzięki rozkwitowi gospodarki przeżywał apogeum swojej potęgi.
łfft^ył do chrystianizacji i podboju Litwy.
«;• Państwo na Litwie ukształtowało się w XIII w., w pierwszej połowie
flas
*?Pnego stulecia, za panowania Giedymina, zdobyło znaczne terytoria
nMld
e. Wielkich podbojów dokonał też Olgierd (1345-1377), który
rozciągnął swoją władzę na obszary po Morze Czarne na południu i Ruś
Zaleską na wschodzie.
Na Morzu Bałtyckim niekwestionowanym hegemonem była Hanza
Niemiecka. Zagrożone postępami jej ekspansji państwa skandynawskie
zawiązały w 1397 r. na zjeździe w Kalmarze unię trzech królestw (Danii,
Szwecji i Norwegii); wspólnym władcą został syn księcia słupskiego, Eryk
Pomorski.
Reorientacja polityki polskiej i zerwanie sojuszu z Węgrami
Głównym problemem polityki polskiej pierwszej połowy XIV w. była
obrona suwerenności Królestwa Polskiego i piastowskiego w nim panowania oraz zagrażająca tym celom ekspansja krzyżacka. Półwiecze pokojowego rozwiązywania konfliktu z Zakonem w dobie panowania Kazimierza
Wielkiego i przyjaznego sąsiedztwa w czasach królowania Ludwika
Węgierskiego ustąpiło miejsca nowej polityce, jaką zapoczątkował Władysław Jagiełło. Z objęciem przez Jadwigę i jej męża tronu wiązała się jeszcze
inna zasadnicza zmiana orientacji politycznej, dotycząca stosunków
z Węgrami. W 1387 r. władcą Węgier został Zygmunt Luksemburski,
a z Luksemburgami ostatni Piastowie mieli najczęściej złe stosunki. W tym
też roku Jadwiga wkroczyła zbrojnie na Ruś Halicką i przywróciła tam
panowanie władcy Polski. Odnowiony został wówczas sojusz luksembursko-krzyżacki, który umacniał działaniami przeciwko Polsce książę Władysław Opolczyk. Gdy na początku XV w. Nowa Marchia znalazła się pod
władzą Zakonu, stosunki Polski z Krzyżakami zaostrzyły się. W 1409 r.
wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi.
Wielka wojna z Zakonem i wojna trzynastoletnia
Kulminacyjnym momentem narastania konfliktu między Polską
a Krzyżakami i Luksemburgami była wielka wojna z Zakonem w latach
1409-1411, która przyniosła zwycięstwo Polsce (15 lipca 1410 r. bitwa
pod Grunwaldem). Mimo nierozstrzygnięcia w niej problemu spornych
terytoriów, ekspansja Zakonu została zahamowana, a państwo krzyżackie znalazło się w kryzysie. Toczone w następnych latach wojny
z Zakonem znalazły finał w prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka wojnie trzynastoletniej. Inkorporacja Prus do Polski (1454),
a następnie ich podział (1466) wyznaczyły kres potęgi Zakonu nad
Bałtykiem.
Polityka dynastyczna Jagiellonów
W XV w. doszło także do innych poważnych zmian politycznych
w Europie Środkowej. Narastanie fermentu religijnego i społecznego
w Czechach oraz spalenie na stosie w 1415 r. w Konstancji głównego
reformatora czeskiego Jana Husa, doprowadziło do wybuchu rewolucji
husyckiej i utraty przez Luksemburgów władzy nad Czechami. Po raz
pierwszy w latach dwudziestych Jagiellonowie stanęli przed szansą zdobycia
tronu czeskiego. Ostatecznie pod wpływem m.in. zdecydowanie wrogiej
husytyzmowi postawie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego
odrzucił koronę czeską Władysław Jagiełło, nie zdołał jej zdobyć także Witold
(popierali jednak dyskretnie antyluksemburskie powstanie). W prowadzeniu
aktywnej polityki międzynarodowej przeszkodą był również neofityzm
Jagiełły, który zręcznie rozgrywali w antypolskiej propagandzie Krzyżacy.
W pierwszym okresie swojego panowania Jagiełło musiał przede
wszystkim zapewnić sobie prawa do tronu polskiego, zagrożone po śmierci
Jadwigi w 1399 r., u schyłku panowania zaś - zagwarantować sukcesję
w Polsce swoim synom. Ceną, którą musiał zapłacić, były przywileje
szlacheckie. Własną pozycję przetargową próbował jednak wzmocnić,
popierając pomysł, nie zrealizowany, koronowania bezpotomnego Witolda na króla Litwy. Jego następcą byłby bowiem albo sam Jagiełło, albo
jego syn, ale już nie jako dziedziczni książęta Litwy, lecz jako jej władcy
koronowani. Były to początki polityki dynastycznej Jagiellonów.
W 1434 r. utrakwiści (umiarkowane skrzydło husytów) odnieśli
zwycięstwo nad taborytami i do władzy w Czechach mógł powrócić
Zygmunt Luksemburski. Po jego śmierci tron w Czechach i na Węgrzech
objął jego zięć Albrecht II Habsburg. Spotkało się to w Czechach z silną
opozycją, która wysunęła kandydaturę Kazimierza Jagiellończyka. Te
starania nie powiodły się, ale zmiany dynastyczne na obu tronach
przyspieszyły ugruntowanie się zasady ich elekcyjności. Po śmierci Habsburga na Węgrzech zwyciężyła opcja jagiellońska; królem został wybrany
Władysław, król Polski. Rzecznikiem tego kierunku polityki Polski był
biskup Oleśnicki, który w dobie małoletności Władysława sprawował
faktyczną władzę (przeciwko niej wystąpiła w 1439 r., bez powodzenia,
konfederacja pod wodzą magnata małopolskiego Spytka z Melsztyna).
"bjecie przez Jagiellonów tronu czeskiego i węgierskiego nie tylko
Przyniosłoby wzrost potęgi Polski i gwarantowałoby jej pozycję hegemona
w
tej części Europy, ale także przesądziłoby o klęsce husytyzmu w Cze-
chach. Oleśnicki - zwolennik soboru (w czasie walki soboru bazylejskiego
z papieżem Eugeniuszem IV) - nie wsparł jednak antytureckiej wyprawy
Władysława, do której zachęcał króla papież. Klęska warneńska i śmierć
króla (1444) spowodowały powrót Habsburga na tron węgierski i unii
personalnej między Czechami i Węgrami.
Politykę dynastyczną Jagiellonów rozwinął Kazimierz Jagiellończyk.
Obdarzony licznym potomstwem chciał zapewnić synom nie tylko panowanie na Litwie i w Polsce, ale także na kilkakrotnie już obiecywanym
tronie czeskim i zajmowanym niegdyś przez brata tronie węgierskim. Do
obu Jagiellonowie mogli zgłaszać pretensje - synowie Kazimierza byli
bowiem siostrzeńcami zmarłego (1457) bezpotomnie Władysława Pogrobowca, syna Albrechta. Na obu tymczasem zasiedli przedstawiciele
możnowładztwa: husyta Jerzy z Podiebradu w Czechach i Maciej Korwin
na Węgrzech.
Sukcesję czeską Kazimierz zapewnił Jagiellonom w układzie zawartym
z Jerzym z Podiebradu. W 1469 r. sejm czeski wybrał na króla Władysława
Jagiellończyka, który w dwa lata później, po śmierci Jerzego, zasiadł na
tronie w Pradze. Przegrał jednak wojnę z pretendującym do tronu
czeskiego Maciejem Korwinem i musiał mu oddać Śląsk, Morawy i Łużyce.
Po śmierci Korwina (1490) Kazimierz usiłował osadzić na tronie
węgierskim faworyzowanego Jana Olbrachta, magnateria węgierska wolała jednak Władysława. Wojna, którą bracia toczyli między sobą, przyniosła
zwycięstwo Władysławowi. Dystansował się on od polityki ojca, nie
zainteresowanego unią czesko-węgierską, a pragnącego każdego z synów
obdarzyć koroną (co w Polsce doprowadziło do zerwania w 1492 r. unii
personalnej z Litwą). Toteż w 1491 r. zawarł Władysław sprzeczny
z interesem Jagiellonów układ o sukcesji z Habsburgami. Politykę
Kazimierza kontynuował natomiast Jan Olbracht, który poprzez wyprawę
wołoską (1497) usiłował przywrócić faktyczne panowanie Jagiellonów nad
Mołdawią i powierzyć władzę w niej bratu Zygmuntowi.
Polityka dynastyczna Jagiellonów nie różniła się od ówczesnych
sposobów budowania władztw dynastycznych, przede wszystkim przez
zawieranie małżeństw i układów o sukcesji, które niekiedy trzeba było
wspierać wyprawami militarnymi. O ile jednak Habsburgowie na przełomie XV i XVI w. wybrali koncepcję stworzenia jednolitej monarchii, o tyle
Jagiellonowie naśladowali raczej politykę prowadzoną w XIV w. przez
Andegawenów (władali oni także na południu Włoch). Europa Środkowa
miała stać się domeną Jagiellonów, ale nie jednym państwem. Sukcesje na
wielu tronach zapewniałoby zaś albo liczne potomstwo, albo wynikające
z praw dziedziczenia pretensje krewnych.
Rozległe władztwo Jagiellonów, które wydźwignęło Polskę w II pół.
XV w. do pozycji najsilniejszego państwa w środkowej Europie, jednocześnie spowodowało jej zaangażowanie się w narastające w tej części
kontynentu konflikty. Litwa toczyła wojny z Moskwą, dążącą do opanowania całej schedy ruskiej (przegrane wojny z Moskwą w latach 1492-1494
i 1500-1503), Węgry zagrożone zostały ekspansją turecką, a wyprawa
mołdawska była nieudaną próbą włączenia się Polski w rywalizację
habsbursko-węgiersko-turecką o opanowanie Bałkanów.
Habsburgowie w końcu XV w. stali się najgroźniejszym konkurentem
Jagiellonów w Europie Środkowej; w tej rozgrywce wykorzystywali także
Krzyżaków. Już wojna Polski z Maciejem Korwinem uaktywniła antypolską politykę Zakonu (tzw. wojna popia w 1478/9 o obsadę biskupstwa
warmińskiego). Na przełomie XV i XVI w. Habsburgowie poparli dążenia
Krzyżaków do zrzucenia zależności lennej od Polski, a do grona ich
sojuszników dołączyła Moskwa. Wojna, która wybuchła między Polską
a Zakonem, toczyła się w latach 1519-1521: konflikt został rozwiązany
przez sekularyzację Prus i złożenie w Krakowie hołdu (1525) Zygmuntowi
Staremu przez Albrechta Hohenzollerna.
Groźny sojusz habsbursko-krzyżacko-moskiewski udało się Jagiellonom rozbroić przez zawarcie w 1515 r. układu z cesarzem Maksymilianem (korona cesarska znajdowała się w posiadaniu Habsburgów od
połowy XV w.), dotyczącego sukcesji w Czechach i na Węgrzech,
przypieczętowanego dwoma małżeństwami. W jego to wyniku, po bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka w wygranej przez Turków bitwie
pod Mohaczem (1526), na tronie czeskim>węgierskim zasiedli ponownie,
tym razem już na trwałe, Habsburgowie. Z dawnego władztwa Jagiellonów
pod panowaniem tej dynastii pozostały Polska i Litwa.
Główne wyda rżenia polityczne w Polsce od końca XIII do końca XV w.
Odbudowa Kjólestwa Polskiego
^291
zdobycie (układ z Przemysłem II) władzy nad Krakowem i Małopolską
przez króla Czech Wacława II, wydanie przywileju dla duchowieństwa,
rycerstwa i mieszczaństwa
"1295
przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski, koronacja Przemyśla II w Gnieźnie
1296-1300
panowanie Łokietka w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim
1300
wygnanie Łokietka z Wielkopolski, powołanie na władcę tej dzielnicy
Wacława II, koronacja jego na króla Polski, unia personalna z Czechami
1305-1306
śmierć Wacława II, następnie Wacława III, powrót Łokietka do Polski
1306-1314
walka Łokietka o władzę w Polsce i przywrócenie jedności politycznej
1308
najazd Brandenburgii na Pomorze Gdańskie, odparcie go przez Krzyżaków i zagarnięcie przez nich Pomorza Gdańskiego, zniszczenie Gdańska
1311-1312
bunt Krakowa pod wodzą wójta Alberta i z poparciem biskupa Muskaty,
pacyfikacja miasta przez Łokietka
1314
zdobycie przez Łokietka Wielkopolski
1315-1317
walki z Brandenburgią
1320
koronacja Łokietka
1321
proces kościelny w Inowrocławiu przeciwko Krzyżakom: nakaz zwrotu
Pomorza i wypłacenia Polsce odszkodowania
1325
sojusz Łokietka z Litwą (małżeństwo Kazimierza Wielkiego z Aldoną
Giedyminówną)
od 1326
walki z Brandenburgią
1327
sojusz Brandenburgii, Czech i Zakonu i najazd na Polskę
1327-1331
zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego książąt śląskich i części
Mazowsza
1327-1332
wojny z Czechami i Krzyżakami, zagarnięcie przez Zakon Kujaw
1331
bitwa pod Płowcami
Panowanie Kazimierza Wielkiego (1333-1370)
1335
Zjazd w Wyszehradzie, zrzeczenie się przez Jana Luksemburskiego
pretensji do tronu polskiego
1337
częściowy zwrot Kujaw przez Krzyżaków
1339
drugi Zjazd w Wyszehradzie, potwierdzenie pierwszego, układ z Andegawenami o ich sukcesji na tronie polskim, zrzeczenie się przez
Kazimierza pretensji do zhołdowanych przez Jana Luksemburskiego
księstw śląskich
1339
proces warszawski przeciwko Krzyżakom: przyznanie Polsce Pomorza
i ziemi chełmińskiej
1343
pokój wieczysty w Kaliszu z Krzyżakami: zwrot całych Kujaw, ziemi
dobrzyńskiej, uznanie króla Polski za dobroczyńcę Zakonu
1340-1366
__ — .
1348
_
inkorporacja księstw śląskich do Korony Królestwa Czech
konfederacja Maćka Borkowica w Wielkopolsce przeciwko polityce
Kazimierza
1352
,
1355
podbój Rusi Halickiej, którą książę Bolesław Jerzy Trojdenowic przyznał
Kazimierzowi jako swojemu następcy
•
1364
układ w Budzie między szlachtą polską a królem Węgier
akt fundacyjny uniwersytetu w Krakowie
Panowanie Ludwika Węgierskiego (1370-1382)
1372
oderwanie Rusi od Polski przez Ludwika
1374
przywilej koszycki
Panowanie Jadwigi (1384-1399) i Władysława Jagiełły (1386-1434)
1384
koronacja Jadwigi na króla Polski
1385
układ w Krewię z Władysławem Jagiełłą: małżeństwo Jadwigi z Jagiełłą,
chrystianizacja Litwy, zapowiedź przyłączenia Litwy do Polski, unia
personalna z Litwą
1387
wyprawa Jadwigi na Ruś Halicką i podporządkowanie jej Polsce
1392-1400
rządy Witolda na Litwie
1399
śmierć Jadwigi
1400
odnowienie uniwersytetu w Krakowie
1401
unia z Litwą w Wilnie i Radomiu
1409-141 1
15 VII 1410
1411
wojna Polski z Zakonem Krzyżackim
- bitwa pod Grunwaldem
- pokój w Toruniu: zwrot Litwie Żmudzi, rezygnacja Zakonu z pretensji
do ziemi dobrzyńskiej
1413
unia z Litwą w Horodle
14*47
wojny z Zakonem zakończone pokojem w Mielniku, zatwierdzenie przy
Litwie Żmudzi, drobne nabytki terytorialne Polski
M19-1422
,1420-1423
.>.'•' . .
1431-1435
Ł
— --— -
propozycje husytów objęcia przez Jagiełłę, a następnie Witolda tronu
czeskiego
wojna z księciem litewskim Świdrygiełłą i sprzymierzonym z nim Zakonem
Panowanie Władysława III Warneńczyka (1434-1444)
1440
objęcie władzy na Węgrzech przez Władysława III, unia personalna
z Węgrami
1440
opozycja miast krzyżackich przeciwko władzy i polityce wielkiego
mistrza, powstanie Związku Pruskiego
1440
wybór Kazimierza Jagiellończyka na wielkiego księcia Litwy
1444
wyprawa antyturecka Władysława, bitwa pod Warną, śmierć króla
Panowanie Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492)
1447
koronacja Kazimierza na króla Polski, przywrócenie unii personalnej
z Litwą
1454-1466
1454
1466
wojna trzynastoletnia z Zakonem
inkorporacja Prus i zagwarantowanie im autonomii, przywileje cerekwickie, bitwa pod Chojnicami i klęska pospolitego ruszenia
pokój w Toruniu: podział państwa krzyżackiego: Pomorze Gdańskie,
ziemia chełmińska, michałowska, Malborg i Elbląg (zwane Prusami
Królewskimi) oraz Warmia przypadły Polsce, pozostała część (tzw. Prusy
Krzyżackie) stały się lennem Polski
1460-1463
konflikt z papiestwem o obsadę biskupstw w Polsce
1471
Władysław Jagiellończyk królem Czech
1490
Władysław Jagiellończyk królem Węgier, unia personalna Czech i Węgier
1492
śmierć Kazimierza Jagiellończyka
Jan Olbracht (1492-1501)
1493
Sejm piotrkowski obraduje w dwu izbach
1497
wyprawa mołdawska zakończona klęską
9. Wojna stuletnia
Wojną stuletnią nazywa się konflikty polityczne i militarne miedzy Anglią
i Francją w latach 1337-1453. Była to wojna o leżące we Francji lenna, należące
do dynastii Plantagenetów, które od końca XIII w. stopniowo przechodziły we
władanie królów francuskich. Na początku wojny stuletniej z posiadłości
Plantagenetów na kontynencie pozostał w ich ręku obszar na południowym
zachodzie Francji, tzw. Księstwo Gujenny (obejmujące Akwitanię).
przyczyny wojny
1. Jedną z ważniejszych przyczyn wojny były zmiany na tronach obu
królestw. W 1327 r. został zamordowany król Anglii Edward II. Tron objął
jego syn Edward III, ale faktycznie rządy sprawowała królowa-wdowa
Izabela, córka króla Francji Filipa IV, której polityka - uznanie niepodległości
Szkocji popieranej przez Francję - doprowadziła do odsunięcia jej od władzy.
Zaogniło to stosunki z Filipem VI, który objął tron francuski w 1328 r., po
wygaśnięciu głównej linii Kapetyngów. Jego interwencje w Gujennie oraz
popieranie Szkocji spowodowały, że Edward III zdecydował się na wysunięcie pretensji do tronu francuskiego. W odpowiedzi Filip VI ogłosił w 1337 r.
konfiskatę posiadłości angielskich we Francji.
2. Inną przyczyną wojny była rywalizacja francusko-angielska o bogatą
Flandrię (lenno francuskie), wiodący w Europie obszar produkcji sukienniczej, do której sprowadzano wełnę z Anglii. Obaj władcy (Filip VI i Edward
III) starali się wykorzystać napięcia społeczne i powstania, jakie wybuchły
w hrabstwie Flandrii w latach 20. i 30. W 1339 r. zwycięstwo odniósł Edward
III, uznany przez miasta flandryjskie za króla Francji.
3. Poza przyczynami politycznymi do długotrwałości i gwałtowności konfliktu przyczyniły się warunki społeczno-gospodarcze, tzw. kryzys feudalizmu.
Rycerstwo, którego dochody zaczęły poważnie spadać, upatrywało w wojnie, w spodziewanych łupach możliwość powetowania sobie strat, jakie
przyniósł spadek wartości renty feudalnej.
Przebieg wojny
I okres - bitwa pod Grecy. Kulminacją pierwszego okresu wojny
- toczącej się na ziemiach północnej Francji i we Flandrii - była bitwa
pod Crecy (1346), w której łucznicy angielscy (piechota) pokonali
pospolite ruszenie rycerstwa francuskiego. W bitwie zginął niewidomy już
Wówczas król Czech, Jan Luksemburski (walczył po stronie francuskiej).
Anglicy zdobyli ważny strategicznie port Calais. Odzyskanie przez
Francję władzy nad Flandrią (1349) oraz czarna śmierć (epidemia dżumy)
Zakończyły pierwszy okres wojny, która toczyła się jeszcze jedynie
W Bretanii.
II okres - pokój w Bretigny (1355-1360). Walki toczyły się na ziemiach
francuskich sąsiadujących z księstwem Gujenny, skąd wyprawy organizował książę Walii Edward, zwany Czarnym Księciem (od koloru zbroi).
Zwycięstwo Anglików pod Poitiers (1356) i wzięcie do niewoli króla
Francji Jana Dobrego; pokój w Bretigny (1360): Anglia poszerzyła swoje
posiadłości w zachodniej Francji (Gujenna, Gaskonia, Poitou), które
ponadto zrzuciły zwierzchność lenną króla Francji.
Położenie Francji, pustoszonej przez nie opłacone oddziały wojsk
najemnych, pogorszyło zbudowanie przez Filipa Śmiałego, młodszego
syna króla, własnego państwa w Burgundii (powiększonego w latach 80.
o Flandrię, Artois, Franche-Comte ). Dla opanowania groźnej sytuacji
oddziały najemników zostały wyprowadzone za Pireneje, gdzie trwały
walki o tron Kastylii. Także tam dokonywały one ogromnych spustoszeń,
tym bardziej że w walki na Półwyspie Pirenejskim wmieszał się Czarny
Książę.
III okres (1365-1375). Rozpoczął się od pretensji króla Francji Karola V do zwierzchnictwa nad Akwitanią i Gaskonia. Pokój w 1375 r.
pozostawiał w rękach Anglików zaledwie niewielką część dawnego księstwa Gujenny i port Calais. Francuzi po 40 latach wojny wychodzili z niej
zwycięsko.
W obu krajach konsekwencją wojny, która swój straszny teatr
urządziła w świecie dotkniętym apokaliptyczną klęską (czarna śmierć,
1348-1350), były bunty społeczne, powstania (żakieria we Francji, Wata
Tylera w Anglii), walka o władzę w łonie dynastii i między popierającymi
zwalczające się strony ugrupowaniami arystokratycznymi. Na przełomie
XIV i XV w. Francja stanęła w ogniu wojny domowej toczonej między
burgundczykami (skupionymi wokół władców Burgundii: regenta Francji
Filipa Śmiałego oraz jego następcy Jana bez Trwogi) a armaniakami
(stronnictwo Ludwika Orleańskiego, brata odsuniętego od tronu chorego
umysłowo Karola VI).
IV okres - bitwa pod Azincourt i okupacja angielska. Sytuację
wykorzystał król Anglii Henryk V, który w 1415 r. uderzył na Francję. W tej
długiej wojnie doszło do kolejnej wielkiej bitwy, pod Azincourt (1415), która
skończyła się rzezią rycerstwa francuskiego. W 1420 r., opanowawszy
Normandię i zdobywszy poparcie Burgundii, Henryk V objął władzę nad
Francją jako prawowity, uznany przez Stany Generalne następca obłąkanego Karola VI. Śmierć Henryka (1422), narastający opór przeciwko
panowaniu angielskiemu i wystąpienia w obronie odsuniętego od sukcesji
tronu Karola VII, wreszcie pojawienie się Joanny d'Arc zmieniły charakter
konfliktu, który z wojny dwu królów i ich wojsk stał się wojną dwu narodów.
Ostatnie etapy wojny - Joanna d'Arc i wyparcie Anglików z Francji.
Joanna d'Arc, wiejska dziewczyna, która uwierzyła, że otrzymała od Boga
misję wyzwolenia Francji spod okupacji angielskiej, w 1429 r. stanęła na
czele wojsk spieszących na pomoc oblężonemu Orleanowi. Następnie
wyzwoliła Reims, gdzie odbyła się koronacja Karola VII. W trakcie walk
została pojmana i wydana Anglikom. Uznana za czarownicę i spalona na
stosie w Rouen stała się bohaterką narodową Francji. Podjęte na nowo
w latach 50. działania militarne doprowadziły do prawie całkowitego
wyparcia Anglików z kontynentu. Ponadstuletnich zmagań nie kończył
żaden układ pokojowy.
Przebieg wojny stuletniej był inny niż wcześniejszych konfliktów
militarnych. W niewielu bitwach, które stoczono, feudalne rycerstwo
francuskie poniosło dotkliwe klęski i zostało zdziesiątkowane. Rola
decydująca w tej wojnie przypadła piechocie (łucznicy angielscy) oraz
dobrze wyszkolonym wojskom najemnym, a potem zaciężnym, które
przesądziły o zwycięstwie Francji w ostatnim okresie działań militarnych.
Dużą rolę zaczęła też odgrywać artyleria. Dowódcy oddziałów najemnych
- zwłaszcza w okresie niepowodzeń francuskich i niepłacenia im żołdu
- prowadzili własną politykę grabieży. Ich niszczycielskie działania oraz
fala powstań i rewolt społecznych, które wybuchły w obu państwach,
charakteryzują tę wojnę lepiej niż nieliczne starcia bitewne.
Angielskie rycerstwo, które rzeczywiście bogaciło się na wyprawach na
kontynent, w końcowym bilansie nie zyskało zwycięstwa. Anglia utraciła
posiadłości we Francji, została ogarnięta wielką rewoltą społeczną,
a u schyłku wojny stuletniej pogrążyła się w wojnie domowej, która
jpfiiyniosła zagładę starej arystokracji i rycerstwa. 30-letnią wojnę Dwóch
jRóź wywołały stronnictwa skupione wokół rodów: Yorków (biała róża)
l Lancasterów (czerwona róża). Zwycięzcą został potomek obu rodów,
Henryk Tudor, który jako Henryk VII w 1485 r. rozpoczął panowanie
dynastii Tudor ó w w Anglii.
Francja, po dramatycznych klęskach i spustoszeniach w XIV w.,
Wojnie domowej i okupacji angielskiej w pierwszej ćwierci XV w., dzięki
zwycięstwom Karola VII zmierzała do budowy scentralizowanej nowożytP^J monarchii. Walkę ze wzmocnionymi w czasie wojny stuletniej książętaOu. a zwłaszcza z władcą Burgundii, kontynuował Ludwik XI, któremu
'Mało się scalić i powiększyć obszar państwa. Walki o przejęcie całości
Dziedzictwa burgundzkiego dały królowi Francji nowego wroga, Maksymiliana Habsburga. Konflikt francusko-habsburski spowoduje nowe,
™«gotrwałe i krwawe wojny w Europie (s. 178).
_ _ W dziedzinie ustrojowej okres wojny stuletniej przyniósł ważne
•"•Siany. W obu państwach wzrosła rola reprezentacji stanowej społeczeńst-
wa - Stanów Generalnych we Francji, zwoływanych kilkakrotnie w czasie
trwania konfliktu, oraz parlamentu w Anglii. Władza królewska, zwłaszcza we Francji, po okresie chaosu i załamania stała się mocniejsza. Karol
VII potrafił wykorzystać ruch soborowy (s. 124), by utwierdzić niezależność kościoła francuskiego (zwanego gallikańskim) od papiestwa i narzucić mu własne zwierzchnictwo.
10. Monarchia stanowa w Europie
Monarchia stanowa była typem ustroju polityczno-prawnego, który
wykształcił się w późnośredniowiecznej Europie. Podstawą procesu tworzenia nowego typu państwa była ewolucja ustroju feudalnego i powstanie
stanów.
Stan oznacza grupę społeczną o takim samym statusie prawnym, który
wyznaczały: osiągnięte przywileje, zakres świadczeń na rzecz państwa, podległość prawu i wymiarowi sprawiedliwości (np. odrębne, własne sądownictwo),
udział w sprawowaniu władzy, zdolność wyłaniania reprezentancji do zgromadzeń stanowych.
Najważniejsze zasady ustrojowe monarchii stanowej
1. zastąpienie więzi osobistych (przywilejów i nadań jednostkowych) unormowaniem prawnym (przywilejem) dla całej grupy;
2. powstanie reprezentacji poszczególnych grup, które zostały dopuszczone
do decyzji władczych - najważniejszą z nich było nakładanie podatków;
3. wyłączenie najbardziej uprzywilejowanych grup z niektórych świadczeń
o charakterze podatkowym;
O nierównym położeniu prawnym stanów decydowały ponadto:
4. podleganie różnemu prawu (np. karnemu, gdy za to samo przestępstwo
trzeba było wypłacić wyższe odszkodowanie, jeśli ofiara była stanu wyższego) oraz różnemu sądownictwu;
5. zdobycie monopoli gospodarczych (np. zdobycie w wielu krajach przez
szlachtę monopolu na posiadanie ziemi czy przez miasta przywilejów
handlowych, zwolnień celnych);
6. prawo do wyższego prestiżu społecznego (obwarowane np. przepisami
antyzbytkowymi, które zakazywały niektórym grupom noszenia strojów
zarezerwowanych dla grup wyższych).
Decydujący jednak w tym wszystkim był dostęp do władzy.
Układy zbiorowe zawierane przez władcę z grupami społecznymi
i wyłanianie reprezentacji stanowych zaczęło się upowszechniać w Europie
w XII w. Mogły one nawiązać do tradycji współudziału ludności wolnej (a
przede wszystkim elit społecznych) w decyzjach podejmowanych przez
władcę, co realizowało się na różnego typu wiecach, zjazdach ogólnokrajowych. Współudział ten polegał wówczas bardziej na wyrażaniu
aprobaty dla postanowień monarchy niż współdecydowaniu. Układy
z monarchią miały już jednak bardziej sformalizowany charakter, czego
przykładem - symbolem jest Wielka Karta Swobód (1215), w której
określono dokładnie ograniczenia władzy królewskiej w Anglii. Na kształt
pstrojowy monarchii europejskiej w późnym średniowieczu wpływała też
idea, przypomniana wraz z odrodzeniem się prawa rzymskiego w XII w., iż
„co wszystkich dotyczy, przez wszystkich powinno być przyjęte".
Zgromadzenia stanowe
Bardzo ważnym elementem procesu powstawania w państwach europejskich reprezentacji stanowych był udział w nich przedstawicieli miast (w Leonie
na Półwyspie Pirenejskim już w XII w.). Tam, gdzie nie zdobyły one trwałego
miejsca w zgromadzeniach stanowych (jak w Polsce czy na Węgrzech), doszło
do wykształcenia się specyficznego systemu parlamentarnego.
Udział poszczególnych stanów w zgromadzeniach stanowych był
różny. W izbach wyższych, które tworzyli magnaci świeccy i duchowni
(Izba Lordów w Anglii, senat w Polsce), reprezentacja całej grupy
społecznej była najpełniejsza: zasiadali w nich wszyscy najwyżsi godnością
reprezentanci kleru oraz najwyżsi urzędnicy (jak w Polsce) lub nawet
Wszyscy dziedzice tytułów arystokratycznych (w Anglii). Szlachta, znacznie liczniejsza, wyłaniała swoją reprezentację (z reguły terytorialną).
Afieszczańscy przedstawiciele pochodzili zaś najczęściej z miast, które
miały przywilej bycia reprezentowanymi na zgromadzeniach stanowych.
Najczęściej przywoływane w podręcznikach szkolnych zgromadzenia
stanowe, stanowiące ich przykład, to: hiszpańskie kortezy, francuskie
Stany Generalne i angielski parlament.
Kortezy mają najodleglejsze początki, wywodzi się je z nadanej w 1188 r.
Przez króla Leonu Alfonsa I Wielkiej Karty Leonu. Postanowiono w niej, że
wól będzie się kierował radą biskupów, rycerstwa i mądrych ludzi przy
Podejmowaniu decyzji dotyczących pokoju i wojny, co wiązało się z nak•Waniem podatków. Już wówczas na te zjazdy miasta wysyłały swoje
l^dstawicielstwa.
Stany Generalne zostały po raz pierwszy zwołane w 1302 r. przez króla
Filipa IV. W ich skład wchodzili przedstawiciele duchowieństwa, szlachty
i tzw. stanu trzeciego (w praktyce miast). Był to inny niż parlament angielski
typ zgromadzenia - tworzyły go „kurie", każdej przysługiwał jeden głos.
Rola Stanów Generalnych w systemie władzy ogromnie wzrosła w czasie
wojny stuletniej. Były wówczas często zwoływane - zarówno z racji
konieczności uchwalania podatków na wojnę, jak i niestabilności politycznej
(zmiany na tronie). Straciły one na znaczeniu wraz z wprowadzeniem po
wojnie stałych podatków oraz kształtującym się w XVI w. absolutyzmem (w
tym stuleciu zwoływano je jedynie w związku z wojnami religijnymi).
Proces kształtowania się parlamentu angielskiego był długi - od
nieregularnych i o nie ustalonej na trwałe strukturze zgromadzeń do
powstania Izby Lordów i Izby Gmin upłynęło ponad sto lat. Izba Gmin
wyłaniana była spośród szlachty i mieszczaństwa. W XV w. ustalono wysoki
cenzus majątkowy dla wybieranych reprezentantów szlachty z poszczególnych hrabstw, mieszczanie zaś pochodzili tylko z miast obdarzonych
przywilejem wysyłania swoich reprezentantów. W Izbie Lordów zasiadali
baronowie i dostojnicy Kościoła.
Zgromadzenia stanowe działały również jako trybunały sądowe: w Anglii - Wysoki Sąd Parlamentu, we Francji - Parlament Paryski.
11. Republiki miejskie we Włoszech
Ustrój miasta-państwa
Specyficzna sytuacja polityczna pomocnych i środkowych Włoch
podzielonych między rywalizujące ze sobą cesarstwo i papiestwo, najwcześniejszy w Europie i burzliwy rozwój miast, które należały do największych
centrów handlu i produkcji w średniowiecznej Europie, oraz silne w X-XI w.
rozdrobnienie feudalne przyczyniły się do powstania na tym obszarze
nietypowej dla epoki formy ustrojowej, jaką było miasto-państwo. Najwcześniej niezależność polityczną zdobyły bogacące się na handlu z Bizancjum, Lewantem, a potem obsłudze krzyżowców porty: Amalfi, Wenecja,
Piza i Genua. Nieco później zdobyły ją centra produkcji i handlu, w tym
Mediolan i Florencja, ta ostatnia szybko bogacąca się od XIII w. na
operacjach finansowych (kredytowanie przedsięwzięć handlowych i produkcyjnych, przesyłanie pieniędzy i ich wymiana).
Wszędzie w Europie miasta między XI a XIII w. walczyły o swobody,
przywileje (zwłaszcza w handlu) i o własny samorząd. Komuny włoskie,
wzorując się na niektórych rozwiązaniach rzymskich,które przetrwały
w części bizantyjskiej półwyspu (Wenecja), powoływały własne władze,
najpierw (do XII w.) złożone z konsulów wybieranych spośród bogatych
kupców i osiadłych w miastach feudałów, a następnie powoływały podestę,
wybieranego spośród mieszkańców innych komun, otoczonego także wybieraną, ale spośród własnych obywateli, radą lub radami. W Wenecji
wybierano na dożywotni urząd dożę. W wielu komunach w XIII w. doszło
do przejęcia władzy przez tzw. lud (popolo), czyli reprezentantów cechów i do
odsunięcia od władzy dawnych rodów feudalnych osiadłych w miastach.
Niewielkie terytorialnie miasta-państwa stworzyły wyjątkowo w średniowieczu rozwinięty aparat biurokratyczny. Urzędnicy byli wybierani
(najczęściej drogą losowania) spośród wyłanianych w przeprowadzanych co
kilka lat wyborach kandydatów, urzędy były kolegialne i sprawowane
jedynie przez krótki, kilkumiesięczny okres. Władza wykonawcza oraz
sądownicza i policyjna od XIII w. znajdowała się w rękach urzędników
powoływanych z innych komun: podestów, kapitanów ludu itp., podobnie
władza nad milicją miejską (czyli wojskiem) oraz wojskami najemnymi
w czasie kampanii wojennych (odmienna ustrojowo była Wenecja).
Powstanie państw terytorialnych
Włoskie komuny pokonawszy w X/XI w. lokalnych biskupów lub
hrabiów, rozszerzały stopniowo terytorium swojego posiadania, podbijając
okoliczne wsie i władztwa feudalne. Ekspansja ta powodowała liczne wojny
miedzy komunami, z których zwycięsko wychodziły największe miasta. Do
ciągłych wojen przyczyniał się także podział na miasta-państwa popierające
papieży (komuny gwelfickie) oraz cesarzy (gibelińskie). Władza cesarza,
papieża bądź (w XIII i XIV w.) króla Neapolu nad poszczególnymi
nuastami-państwami często była jedynie nominalna.
W XIV-XV w. najpotężniejsze republiki przystąpiły do budowania
P|IB§twrterytorialnych drogą podboju (rzadziej zakupu) sąsiednichlćomun.
ftocesowi temu sprzyjał kryzys papiestwa, zaangażowanie cesarzy w sprawy
Puropy Środkowej, upadek ustroju komunalnego, najwcześniej w Lombar<
ui. Na czele komun stanęli tam tyrani wywodzący się bądź z najpotężniejszych rodzin, bądź spośród podestów lub kondotierów (dowódców wojsk
^ajemnych), którzy siłą przejmowali władzę. W innych, jak Siena czy
fwrencja, rządy zostały zagarnięte przez oligarchię kupiecko-bankierską.
! XV w. najrozleglejsze i najsilniejsze państwa stworzyły: Wenecja,
«8?diolan, Florencja.
Główne wydarzenia polityczne w Europie, XIV-XV w.
1309-1377
od pontyfikatu Klemensa V (wybrany w 1305 r.) siedzibą papiestwa
Awinion
1308
Karol Robert Andegawen na tronie węgierskim
1310
Jan Luksemburski, syn władcy Niemiec Henryka VII, obejmuje władzę
w Czechach
1337-1453
1346
1356
wojna stuletnia między Francją a Anglią:
bitwa pod Crecy, zwycięstwo Anglików,
zwycięstwo Anglików pod Poitiers, wzięcie do niewoli króla Francji,
Jana Dobrego,
bitwa pod Azincourt i okupacja płn. Francji przez Anglików,
koronacja króla Anglii na króla Francji,
wystąpienie Joanny d'Arc
1415
1420
1429
1342^1382
panowanie Ludwika Wielkiego na Węgrzech
1348-1350
epidemia dżumy (czarna śmierć) w Europie, śmierć ponad 1/3 ludności
1346-1378
Karol IV Luksemburski królem Czech (od 1355 r. cesarz rzymski), szczyt
potęgi Czech
1356
Złota Bulla Karola IV regulująca ustrój cesarstwa, wzajemne stosunki
między cesarzem a książętami Rzeszy, sposób wyboru cesarza przez
7 elektorów, którymi byli: arcybiskupi (moguncki, koloński i trewirski),
książęta (saski i bawarski lub palatyn Renu), margrabia brandenburski
i król Czech
1360
1453
lata 60-80. XV w.
1526
początek podboju Bizancjum i Bałkanów przez Turków osmańskich;
zdobycie Konstantynopola;
podbój prawie całości terytorium bizantyjskiego i krajów bałkańskich,
zhołdowanie Wołoszczyzny i Mołdawii;
bitwa pod Mohaczem, śmierć króla węgierskiego Ludwika Jagiellończyka
1378-1417
Wielka Schizma Zachodnia (obiór dwu papieży, awiniońskiego i rzymskiego)
II pół. XIV
i XV w.
osłabienie spójności Rzeszy Niemieckiej: odrębność Niderlandów,
usamodzielnienie się powstałej w 1315 r. Konfederacji Szwajcarskiej
XIV/XVw.
1415
1419-1434
ruch husycki w Czechach;
śmierć Jana Husa na stosie w Konstancji;
powstanie husyckie, podział na radykalnych taborytów pod wodzą Jana
Żiżki i umiarkowanych utrakwistów,
detronizacja Zygmunta Luksemburskiego
zwycięstwo utrakwistów pod Lipanami, ponowne objęcie tronu w Pradze
przez Zygmunta Luksemburskiego, następnie uznanie przez sobór w Bazylei wyznania husyckiego
1421
1434
1397
unia państw skandynawskich w Kalmarze, Eryk Pomorski władcą trzech
królestw (Danii, Norwegii, Szwecji)
1409
sobór powszechny w Pizie i początki ruchu soborowego (koncyliaryzm)
1414-1418
1415
sobór powszechny w Konstancji;
spalenie Jana Husa;
wybór papieża Marcina I, koniec Wielkiej Schizmy;
ogłoszenie wyższości władzy soboru nad władzą papieża (koncyliaryzm)
1431-1449
1439-1449
sobór w Bazylei;
nowa schizma na tle walki soboru bazylejskiego z papieżem
1438
Habsburgowie po raz pierwszy na tronie czeskim i węgierskim
1440
Władysław III Jagiellończyk (zwany później Warneńczykiem), król Polski
obrany królem Węgier
druga wyprawa antyturecka, bitwa pod Warną, śmierć króla
1444
1457
objęcie tronu czeskiego przez Jerzego z Podiebradu, a węgierskiego
przez Macieja Korwina
1462-1505
rządy w Moskwie Iwana III, zerwanie przez niego zależności od Złotej
Ordy, podbój Nowogrodu Wielkiego (1471), ekspansja na sąsiednie
terytoria ruskie, pojawienie się idei, wg której Moskwa jest spadkobierczynią Bizancjum (trzeci Rzym)
1469
małżeństwo Izabeli Kastylijskiej z Ferdynandem Aragońskim, początek
kształtowania się królestwa Hiszpanii
Od 1469
wojna Polski z Maciejem Korwinem o koronę czeską, utrata przez Czechy
Śląska, Moraw, Łużyc
1471
objecie przez Władysława Jagiellończyka tronu czeskiego
1490
objecie przez Władysława tronu węgierskiego, unia personalna Czech
z Węgrami
1485
zwycięstwo w wojnie domowej Henryka Tudora w Anglii (Dwóch Róż)
i zdobycie przezeń korony angielskiej (Henryk VII)
1492
upadek Granady, ostatniego skrawka władztwa arabskiego na Płw.
Pirenejskim, wygnanie Żydów z Hiszpanii, wyprawa Kolumba i odkrycie
Ameryki
1499
ogłoszenie niepodległości Konfederacji Szwajcarskiej
II. LUDNOŚĆ l GOSPODARKA
Rozdział 1.
Wieś i społeczeństwo wiejskie
1. Wieś i rolnictwo do X w.
Gospodarka wiejska - uprawa roli, hodowla, eksploatacja lasów
- dominowała w średniowieczu. Urbanizacja osiągnęła większe rozmiary
tylko na niektórych obszarach Europy: we Włoszech i na południu
Francji, w Nadrenii i Niderlandach. Przeważająca część ludności mieszkała
na wsi. We wczesnym średniowieczu zaludnienie Europy było nierównomierne i rozproszone. Północną jej część, rozległe obszary Germanii
i Słowiańszczyzny pokrywały puszcze, osadnictwo skupiało się w dolinach
rzek. Przed upowszechnieniem się w pełnym średniowieczu trójpolówki
i przed wprowadzeniem płodozmianu połowa, a nawet większa część
uprawianych pól musiała być okresowo odłogowana, by nie ulec
całkowitemu wyjałowieniu. Rolnictwo i hodowla były mało wydajne.
Płytka orka radłem umożliwiała eksploatację jedynie lżejszych gleb
i z reguły mniej żyznych. Gospodarstwo, by wyżywić rodzinę, musiało
być więc duże. Wyjałowione gleby były opuszczane, stąd wczesnośredniowieczne osadnictwo miało charakter nietrwały, ludność na niektórych terenach prowadziła półkoczowniczy tryb życia. Plagą były
klęski nieurodzaju, które przynosiły głód, zwiększoną śmiertelność
(statystycznie życie ludzkie trwało ok. 30-40 lat), nieodporność na
choroby. We wczesnym średniowieczu Europa była często nawiedzana
przez epidemie.
Regres demograficzny i gospodarczy w V-VII w.
Epoka wędrówek ludów i pierwsze stulecia kształtowania się królestw
barbarzyńskich na gruzach imperium rzymskiego przyniosły wchodzącym
w jego skład obszarom głęboki regres demograficzny i gospodarczy.
W połowie VI w. dżuma zdziesiątkowała ludność południowej Europy. Na
niektórych terenach zniszczenia wojenne i śmiertelność były tak duże, że całe
obszary opustoszały, a pola uprawne zmieniły się w ugory. Między
początkiem III w. a końcem VI w. zaludnienie europejskich prowincji
cesarstwa spadło, jak się szacuje, z ok. 200 min do ok. 24 min osób.
Kryzys gospodarczy i demograficzny, rozpad jedności świata śródziemnomorskiego oraz polityka władców germańskich prowadziły do zerwania
więzi ekonomicznych między poszczególnymi częściami imperium. Miasta
padały ofiarą grabieży najeźdźców, niszczały drogi, zanikał na Zachodzie
zawód kupca, handel i gospodarka towarowo-pieniężna kurczyły się. We
Włoszech część latyfundiów została skonfiskowana i przydzielona wodzom
najpierw ostrogockim, a potem longobardzkim, część pozostała jednak
W rękach Rzymian, powiększał swoją własność Kościół. Wchodzące w skład
tych majątków ziemie uprawiali dzierżawcy (koloni), którzy płacili właścicielom daniny.
' Na terenach germańskich, w północnej i wschodniej Galii, wolna
ludność wieśniacza tworząca wspólnoty osadnicze uprawiała ziemię i zajmowała się hodowlą, płacąc świadczenia na rzecz państwa.
Kurczenie się handlu zmuszało zarówno gospodarstwo chłopa, jak
i latyfundium do samowystarczalności. Dopiero powolna stabilizacja polityczna w VI i VII w. stworzyła podstawy do stopniowego rozwoju
gospodarczego. W jego efekcie poprawiło się wyżywienie ludności i jej
odporność biologiczna. W czasach Karola Wielkiego mnisi benedyktyńscy
mogli spożywać pięciokrotnie więcej chleba (1,5 kg dziennie) i wypijać
trzykrotnie więcej wina (1,5 l dziennie) niż przewidywała to ułożona przez
ŚW. Benedykta z Nursji na początku VI w. reguła zakonu. Dietę wzbogacał
sejf i warzywa.
Wielki majątek ziemski
Podstawę wczesnośredniowiecznej gospodarki stanowiła eksploatacja
Ziemi. W państwie Karola Wielkiego dominowały gospodarczo wielkie
majątki ziemskie, zarówno królewskie, jak i należące do możnych i Kościoła.
Podzielone one były na dwie części: ziemie dworskie, uprawiane przez
Dowolnych i zobowiązanych do pańszczyzny kolonów, oraz dzierżawy.
Ł/Zierżawcy mieli także własne gospodarstwa obciążone daniną (głównie
w
Baturaliach). Upowszechnienie się pańszczyzny było wynikiem malejącej
ftczby niewolników. Całkowicie wolna własność chłopska odgrywała ważną
l? przede wszystkim na terenach nowego osadnictwa i karczunków oraz na
•2^zwacb Germanii podbitych i włączonych do monarchii karolińskiej.
*™uszeni jednak do świadczeń na rzecz państwa, a zwłaszcza do służby
JSkowej, wolni chłopi stopniowo popadali w zależność ekonomiczną od
możnych. W konsekwencji kształtowania się ustroju feudalnego utracili
również wolność osobistą, podlegali sądownictwu feudała. Różnice między
ludźmi wolnymi a obciążonymi pańszczyzną i świadczeniami kolonami
zacierały się. Wielka własność ziemska organizowała nie tylko eksploatację
ziemi, ale także niezbędną do zaspokojenia potrzeb właściciela i ludności
wiejskiej produkcję rzemieślniczą.
2. Włość senioralna
W wyniku procesów feudalizacyjnych na zachodzie i południu Europy
ukształtował się nowy typ własności i związków między ludźmi - włość
senioralna, czyli wielki majątek ziemski feudała (pana gruntowego), który
sprawował władzę nad ludnością zamieszkującą będące w jego posiadaniu
lenno. Włość senioralna na niektórych terenach (zwłaszcza we Francji i we
Włoszech) wchłonęła znaczną część ziem uprawnych i eksploatowanych
lasów, prowadząc do zaniku alodiów, czyli samodzielnych majątków
rycerskich czy gospodarstw chłopskich („nie ma ziemi bez seniora").
Podstawą dochodów pana feudalnego były świadczenia uiszczane przez
wszystkich jego poddanych, które składały się na tzw. rentę (dochód)
feudalną.
Renta feudalna: pańszczyzna, daniny składane najczęściej w naturze oraz
różnorodne świadczenia okolicznościowe (m.in. gdy feudał wydawał córkę za
mąż). Feudałowi przypadały także grzywny sądowe, często zagarniał należną
Kościołowi, płaconą przez ludność dziesięcinę.
Daniny, grzywny i inne świadczenia przypadały feudałowi z tytułu
nadania mu lenna przez władcę oraz obdarzenia jego dóbr immunitetem
ekonomicznym i sądowym. W Anglii, Niemczech ludność nie została
zwolniona od świadczeń na rzecz państwa (służba wojskowa, podatki), co
gwarantowało jej większą wolność - ludność wolna podlegała np.
sądownictwu królewskiemu, a nie patrymonialnemu (czyli pana feudalnego).
Włość senioralna we Francji podporządkowała sobie znaczną część
majątków rycerskich. Ich właściciele oddawali się w opiekę feudałowi (ich
seniorowi), w zamian przekazując mu swój majątek. Otrzymywali go
z powrotem, ale obciążony świadczeniami. Czasami sprowadzały się one
tylko do obowiązku służby wojskowej na rzecz seniora.
3. Wzrost gospodarczy i demograficzny w X-XIII w.
Postęp w rolnictwie
Po ustaniu na Zachodzie niszczycielskich najazdów Normanów,
Węgrów, Saracenów od X w. rozpoczął się najszybszy w dziejach
średniowiecznych rozwój gospodarczy i demograficzny. Zaludnienie Europy w ciągu trzech stuleci wzrosło z ok. 42 min do 73 min osób.
Wzrostowi gospodarczemu sprzyjały: zmiana klimatu (na wilgotniejszy), która miała miejsce na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, postęp techniczny, szybki rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, wzrost demograficzny i zanik niewolnictwa, wreszcie zanik poddaństwa.
Wszystkie te czynniki były ze sobą powiązane. By wyżywić więcej
ludzi, trzeba było przeznaczyć pod uprawę nowe, dotąd ugorowane bądź
porośnięte lasem tereny. Potrzebni byli zatem nowi osadnicy, lepsze
narzędzia, a więc musiał dokonać się postęp techniczny; rozwinąć się
musiało rzemiosło. Trzeba było znaleźć środki na sfinansowanie tych
przedsięwzięć, pojawiły się nowe umiejętności i zawody. Rozpoczęła się era
wielkich karczunków i melioracji (osuszanie bagien, wydzieranie morzu,
jak w Niderlandach, jego terenów). Postępy w metalurgii, potanienie jej
wyrobów umożliwiły upowszechnienie się żelaznych narzędzi: pługów,
bron, siekier, kos. Krajobraz Europy urozmaiciły powszechnie budowane
młyny i wiatraki. Odbudowywano stare drogi rzymskie, wytyczano nowe
szlaki (m.in. bite drogi przez przełęcze alpejskie). Obok karczunków (i
wypaleń) oraz melioracji nowe techniki rolne: trójpolówka, nawożenie
gleb, głęboka orka ciężkim pługiem żelaznym oraz nowe uprawy (rośliny
strączkowe bogate w białko), hodowla bydła mlecznego i owiec doprowadziły do wzrostu produkcji rolnej, która nie tylko zapewniła
wyżywienie ludności wiejskiej, ale przyniosła nadwyżki, które mogły być
nerowane na rynek. Na najlepszych glebach plony pszenicy dochodziły do
13—15 kwintali z hektara.
T
Ypy rolnictwa i osadnictwa
, ^ Osadnictwo - zarówno stare wsie, jak i nowe - zyskało trwały
^rakter i zachowało się do XIX-wiecznej eksplozji urbanizacyjnej.
Wopa była zróżnicowana regionalnie pod względem typu i gęstości
^dnictwa, charakteru upraw, typów własności itd.
Struktura upraw, podział ziemi ornej i pastwisk zależały od klimatu,
jakości gleb, gęstości osadnictwa, stosowanych technik uprawy.
W północno-zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europie
preferowano eksploatację ziemi w systemie trójpolowym, na dużych,
długich (dla wygody orki pługiem) rolach, tworzących otwarte pola. Lasy,
pastwiska, zbiorniki wodne były użytkowane przez całe wspólnoty wiejskie. Na niektórych obszarach, np. intensywnej hodowli owiec w Europie
północnej, wytworzył się tzw. system celtycki - dominowały pastwiska,
role były niewielkie, uprawa intensywna, często bez ugorowania.
Wyraźnie wyodrębnił się region śródziemnomorski, z ciepłym klimatem, uprawą oliwek i winogron, górzysty, a więc z trudno dostępnymi
polami, o zróżnicowanym dostępie do wody i z gęstym osadnictwem. Tu
stosowanie trójpolówki było ograniczone (także z powodów klimatycznych). Pola były zamknięte (grodzone żywopłotem, rzędami drzew oliwkowych, murem kamiennym). Upowszechniający się od XIII w. system
połownictwa, czyli dzierżawienia ziemi od feudała za połowę (lub w innej
ustalanej w kontrakcie wysokości) zbiorów, zmienił charakter osadnictwa,
do czego przyczyniło się później także całkowite wyludnienie wielu wsi
w XIV w. w wyniku czarnej śmierci. Powstawały rozrzucone w terenie
gospodarstwa połowników, wspólnota wiejska nie odgrywała w gospodarce takiej roli jak na północy, nie decydowała o kolejności upraw, nie
eksploatowała wspólnie pastwisk i lasów. W rezultacie szybciej rozwinęła
się tutaj indywidualna przedsiębiorczość.
Na południu w VIII w. zaczęto uprawiać sprowadzony przez Arabów
ryż, a w XV/XVI w. kukurydzę sprowadzoną z Ameryki. Hodowla owiec
opierała się na letnim wypasie na wzgórzach i halach.
Położenie ludności wiejskiej
Przeprowadzenie karczunków, melioracji (także na południu, np.
w dolinie Padu), a przede wszystkim szybko wzrastająca dochodowość
gospodarki wiejskiej i rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej przyczyniły
się do zasadniczej poprawy położenia ludności. Feudałowie rezygnowali
z pańszczyzny, wypuszczając ziemie dworskie w dzierżawę, która upowszechniła się w XIII w. Zanikało poddaństwo, do czego przyczyniło się
także wzmocnienie władzy królewskiej, a we Włoszech przejęcie władzy
nad wsiami przez miejskie komuny.
4. Kryzys i przebudowa gospodarki wiejskiej
na Zachodzie
Czarna śmierć
Wzrost gospodarczy Europy zaczął napotykać przeszkody już na
początku XIV w. Coraz gorsze gleby brane pod uprawę dla zaspokojenia
potrzeb wzrastającej liczby ludności; jałowienie gleb, kurczenie się wielkości gospodarstw chłopskich, dzielonych między spadkobierców, spowodowały spadek plonów. W połowie XIII w. wystąpiła niekorzystna zmiana
klimatu, powtarzały się lata nieurodzaju. Europę zaczęły nękać fale głodu,
zboże wówczas gwałtownie drożało, co pogłębiało trudności w zaopatrzeniu, wzrastała śmiertelność i podatność na choroby. W 1348 r.
czarna śmierć (epidemia dżumy), która w wielu rejonach Europy
wybuchła tuż po okresie nieurodzaju, spowodowała straszliwą śmiertelność i pogłębiła kryzys demograficzny, który zarysował się w pierwszej
ćwierci XIV w. W miastach zmarło od 1/3 do 2/3 ludności, ale
na wsi spustoszenia były niewiele mniejsze. Do 1350 r. dżuma dotarła
wszędzie (nawet do Rosji i Norwegii), omijając jednak Europę Środkową,
w tym szczególnie Polskę (niewielkie ogniska jedynie na Śląsku).
Od połowy XIV do drugiej połowy XV w. epidemie dżumy powracały
Cb 10-15 lat. W efekcie zaludnienie Europy spadło z ok. 73 min
do 45 min osób.
i Masowa śmiertelność pogłębiła zjawisko, które zaznaczyło się kilkadziesiąt lat wcześniej - wyludnienie wsi, najpierw spowodowane nieurodzajami i wycofywaniem się ludności wiejskiej do miast w celu znalezienia tam
środków do życia, po każdej kolejnej epidemii jeszcze się nasilało, gdyż
ludzie, którzy przeżyli, migrowali do wyludnionych miast.
ij&'!
Spadek wartości renty feudalnej
-. Opustoszenie wsi spowodowało drastyczny spadek dochodów feuda*ów. Renta feudalna traciła na wartości także dlatego, że kryzys ekonoOuczay powodował psucie monety przez monarchów. Po epidemii ceny
«X>ża i ziemi spadały, natomiast brak rąk do pracy windował w górę płace
Wbotników rolnych. W latach 60. i 70. odczuli dzięki temu poprawę swego
*** ci, którzy żyli z pracy najemnej (zjawisko wysokich płac wystąpiło
ta
^że w mieście).
Spadek wartości renty feudalnej określa się jako kryzys feudalizmu.
^rujnował on przede wszystkim drobne i średnie rycerstwo, które m.in.
w wyprawach wojennych oraz w zbójnictwie (raubritterstwo) widziało
sposób na ratowanie budżetu. Liczne konflikty zbrojne, jak wojna stuletnia
czy wojny na Półwyspie Apenińskim, stwarzały okazję zatrudnienia się
w wojskach najemnych.
Historycy, którzy jeszcze niedawno malowali kryzys XIV w. wyłącznie
czarnymi barwami, dziś ujmują rzecz inaczej. Gospodarka europejska
okazała się na tyle rozwinięta, że załamanie trwało względnie krótko i już
w XV w. zaczęła się przebudowa struktur gospodarczych, która umożliwiła
wykorzystanie szans, jakie w XVI w. przyniosła kolonizacja Ameryki
i gwałtowny wzrost handlu.
Przebudowa gospodarki wiejskiej
Przed połową XV w. zaczęto zagospodarowywać opustoszałe
wsie. Na terenach mniej urodzajnych powstały pastwiska bądź rósł
las. Europa nauczyła się zabezpieczać przed głodem, magazynując
nadwyżki zboża, a przede wszystkim sprowadzając je z nie przeżywającej kryzysu środkowowschodniej Europy. Rozwinięto hodowlę
owiec, która nie wymagała tylu rąk do pracy, co produkcja roślinna.
Wełna zaś znajdowała zbyt w szybko rozwijającej się produkcji sukienniczej. Szczególnie w Anglii i w Hiszpanii przeznaczano na pastwiska ogromne obszary. Rozwinięto też uprawę roślin przemysłowych:
barwników dla sukiennictwa, lnu i konopi potrzebnych w przemyśle
okrętowym, rozpoczęto hodowlę jedwabników. Wszystkie te zmiany
zaowocowały zwiększeniem dochodowości gospodarki wiejskiej i wzrostem cen ziemi, w którą zaczęło lokować swoje kapitały mieszczaństwo.
Powstania chłopskie
Na dłuższą metę okazało się niemożliwe zwiększanie obciążeń chłopskich takich, jak: czynsz, pańszczyzna, wyznaczanie maksymalnych płac,
zakaz opuszczania gospodarstw. W regionach dobrze rozwiniętych, w momencie gdy po krótkim ożywieniu próbowano zatrzymać wzrost dochodów chłopskich, doszło do wybuchu powstań. We Francji dodatkową
przyczyną były zniszczenia spowodowane wojną stuletnią. Powstanie
chłopskie, żakieria, w 1358 r. zakończyło się tam klęską militarną, ale
niemożliwe się stało dalsze wzmaganie ucisku. W Anglii, gdzie bunt
wybuchł później (1381 r., powstanie Wata Tylera), dołączyły do niego
miasta.
5. Gospodarka wiejska w Polsce do XIII w.
Opola
Podstawę gospodarki osiadłych na terytorium Polski plemion słowiańskich stanowiła uprawa ziemi i hodowla. Wolna ludność tworzyła związki
sąsiedzkie, opola, które wspólnie użytkowały pastwiska i lasy. W państwie
pierwszych Piastów opole było odpowiedzialne za zbieranie świadczeń na
rzecz państwa, musiało zagwarantować bezpieczeństwo na swoim terenie
i współdziałać z wymiarem sprawiedliwości (ujęcie bądź wskazanie winnego ciężkiego przestępstwa). Powstałe do obsługi grodów osady służebne
zajmowały się wyspecjalizowaną hodowlą (np. koni) i produkcją rzemieślniczą.
Najliczniejszą warstwę społeczną tworzyli wolni dziedzice uprawiający
własne gospodarstwa. Były one własnością tzw. małych rodzin (rodzice
i dzieci), czasami posiadali je i użytkowali wspólnie krewni, którzy nie
dzielili między siebie gospodarstwa (tzw. niedziały braterskie). W majątkach władcy osadzano do uprawy roli i hodowli ludność niewolną,
Uprowadzoną w czasie wypraw wojennych (organizacja dziesiętna lub
setnicza). Osadnictwo skupiało się w dolinach rzek, gdzie lekkie, choć
Z reguły mało wydajne gleby były łatwe w uprawie. Osada liczyła najczęściej
lalka, rzadziej kilkanaście gospodarstw.
Postęp w rolnictwie
W XII w. dokonał się w rolnictwie znaczny postęp, który w następnym
stuleciu przyspieszyło osadnictwo na prawie niemieckim. Wprowadzony
został system trójpolowy (jedna część roli była przeznaczona pod zboża
ozime, jedna pod jare, jedna ugorowała). Pod koniec XII w. młyny zaczęły
"fcfypierać ręczne żarna. Zwiększyło się zastosowanie żelaza. Pozwoliło to
Uprawiać urodzajniejsze gleby, wymagające głębszej orki. Wzbogacił się
asortyment upraw. Obok prosa powszechniejsze stały się zasiewy pszenicy
1
żyta, wprowadzono uprawy ogrodowe i roślin strączkowych, hodowla
Obejmowała bydło (woły były wykorzystywane do prac polowych), trzodę
t owce. Konie przeznaczano na potrzeby władcy i możnych. Bardzo ważne
nucjsce w gospodarce wczesnośredniowiecznej zajmował las - tu wypasano
~*°d?, zbierano runo leśne, zakładano i utrzymywano barcie, polowano
*** zwierzynę, stąd czerpano główny materiał budowlany i surowiec
^^rgetyczny. Futra, miód były - obok niewolników - głównym towarem
eksportowym. Karczunki, które doprowadziły do znacznego powiększenia
areału upraw, miały więc także negatywne konsekwencje, odczuwane
jednak przede wszystkim na zachodzie i południu Europy.
Wielka własność
W XI-XII w. zaczęła się tworzyć w Polsce wielka własność ziemska. Od
XII w. właściciele przejęli świadczenia ludności na rzecz państwa, a także
uzyskali dostęp do niektórych regaliów (prawo do polowania we własnych
lasach, zakładania targów). Majątek ziemski stał się głównym źródłem
dochodów możnowładcy świeckiego i Kościoła. Wydajniejsze rolnictwo
pozwoliło na znaczny wzrost nadwyżek i skierowanie ich na rynek. Szybciej
zaczął się kształtować społeczny podział pracy, powiększała się liczba
ludności rezygnującej z zajęć rolniczych.
6. Osadnictwo na prawie niemieckim
W XIII w. wszystkie te procesy zyskały nowe impulsy dzięki osadnictwu na prawie niemieckim. Osadników sprowadzali w początkowym
okresie przede wszystkim władcy (książęta dzielnicowi) oraz Kościół.
Akcję kolonizacyjną zapoczątkował Henryk Brodaty na Śląsku, a w ciągu
XIII i XIV w. objęła ona wszystkie ziemie polskie. Szczególnie masowy
charakter przybrała w państwie krzyżackim. Na wykarczowanych bądź
osuszonych terenach zakładano nowe osady, stare reorganizowano. Zaludnienie ziem polskich wzrosło i stało się znacznie bardziej równomierne.
Wysiłek inwestycyjny władcy przynosił korzyści dopiero po kilkunastu
- kilkudziesięciu latach. W ciągu XIII w. Śląsk stawał się w Polsce
przodującą gospodarczo dzielnicą.
Osadnictwo na prawie niemieckim organizował zasadźca, który
zawierał umowę (akt lokacyjny) z właścicielem ziemi. Zobowiązywał się
w niej bądź do sprowadzenia kolonistów, bądź do zreorganizowania
istniejącej już osady. Często zostawał w tej wsi sołtysem (wójtem). Wszyscy
osadnicy otrzymywali działki jednakowej wielkości (o powierzchni l łana,
czyli 16 lub 25 ha) i o zbliżonej jakości gleb. Ziemia pozostawała własnością
pana, ale chłopi mieli zagwarantowane pełne prawo do niej i do jej
dziedziczenia. Te zasady zmieniły wygląd osady - zabudowania grupowały
się w jej centrum (często wzdłuż przebiegającej przez nią drogi), a pola
tworzyły regularną siatkę (szachownicę). Na obrzeżach pozostawiano las,
użytkowany przez wieś wspólnie, podobnie jak pastwiska i łowiska.
Świadczenia
Z tytułu własności ziemi pan pobierał od chłopów świadczenia - czynsz,
zarówno w naturaliach, jak i w pieniądzu. Były one ściśle określone i przez
pierwszych kilkanaście lat zagospodarowywania wsi ich nie pobierano (tzw.
wolnizna). Pańszczyzna, w bardzo ograniczonym wymiarze, utrzymała się
tylko na niektórych terenach. Po uregulowaniu wszystkich świadczeń i wywiązaniu się z innych, określonych w umowie zobowiązań, chłop miał prawo
opuścić wieś. Był osobiście wolny.
Istotnym gospodarczym wzmocnieniem wsi było gospodarstwo sołtysa-znacznie większe, wolne od czynszu (sołtys miał udział w dochodach
właściciela, np. grzywnach sądowych), z prawem wybudowania własnej
karczmy, niekiedy młyna.
Samorząd wiejski. Wieś otrzymała samorząd; chłopi wybierali spośród
siebie sąd wiejski (ławę, której przewodniczył sołtys), rozsądzający spory
majątkowe i inne sprawy cywilne między mieszkańcami oraz lżejsze sprawy
kryminalne. Większe wsie (a na Śląsku, gdzie osadnictwo było gęste,
Wszystkie) stały się siedzibami parafii, które były jedną z najważniejszych
struktur społecznych pełnego i późnego średniowiecza.
W wyniku kolonizacji niemieckiej większe skupiska ludności przybyłej
ź Niemiec (także Walonowie z północy) powstały na Śląsku, wzdłuż
Pogórza Karpackiego, na całym Pomorzu i w państwie krzyżackim,
W zachodniej Wielkopolsce.
^' Liczne wsie pozostawały jeszcze w późnym średniowieczu na "prawie
polskim". Stosowano w nich polskie zwyczaje prawne, a sądowi wiejSrcfemu przewodził nie sołtys, lecz albo pan feudalny, albo wyznaczony
przez niego chłop (zwany także sołtysem). Pod wpływem lokacji na prawie
uMJtaieckim również w tych wsiach zachodziły podobne przemiany ustrojowe! gospodarcze, a ich właściciele zawierali z chłopami umowy, regulujące
wzajemne zobowiązania ( częste na Mazowszu , gdzie akcja lokacyjna na
prawie niemieckim nie przybrała większych rozmiarów).
, Stosunkowo późno do akcji reorganizacji wsi i sprowadzania osadników dołączyły majątki rycerskie, zdecydowanie słabsze od własności
*-%żęcej i możnowładczej. Rycerstwo, które zaczęło otrzymywać od
Wadcy nadania ziemskie od II połowy XI w., dzierżyło majątki na tzw.
w
i ff* ie rycerskim. Zobowiązane do służby konnej, niezwykle kosztownej
Iwon, zbroja i koń kosztowały więcej niż 20 krów), zwolnione było od
świadczeń na rzecz państwa. W majątkach rycerskich pracowała początkowo ludność niewolna, a także uzależnieni ekonomicznie chłopi. Tylko
jednak wielkie majątki możnowładcze dysponowały dostatecznymi środkami, by w XIII i XIV w. przeprowadzić akcję lokacyjną w swoich
dobrach.
7. Wieś i społeczeństwo wiejskie w Polsce
w XIV-XV w.
Dochody właścicieli ziemskich nie spadły w XIV w. tak jak renta
feudalna na Zachodzie. W dalszym ciągu rozwijała się akcja kolonizacyjna
i osadnictwo na prawie niemieckim, które objęło także takie regiony jak
Mazowsze czy Ruś. Wzrost produkcji rolnej pobudzał rozwój lokalnego
handlu, rosła rola pieniądza w gospodarce całego kraju. Chłopi byli nie
tylko biorcami kredytu, ale i sami udzielali pożyczek. Inwestycjami
w rolnictwie zainteresowane były miasta, mieszczanie zaczęli nabywać
majątki ziemskie. Rósł eksport polski, w którym dominujący udział miały
towary rolne oraz produkty gospodarki leśnej.
W późnym średniowieczu zaczął się kształtować ogólnoeuropejski
handel i podział kontynentu na regiony według specjalizacji produkcji.
Europie Środkowowschodniej przypadła rola dostawcy produktów rolnictwa i leśnictwa. Lasy Polski, Litwy, Białorusi dostarczały w XV w.
budulca na okręty, futer, węgla drzewnego i smoły, rozpoczął się też na
masową skalę eksport zboża oraz wołów (z Ukrainy). Wojna trzynastoletnia była także wojną o panowanie nad portami bałtyckimi i dolnymi
odcinkami spławu zboża. Na terenie Prus Królewskich gospodarstwa
chłopskie przynosiły wysokie zyski i tu powstała warstwa zamożnych
chłopów.
Zróżnicowanie majątkowe chłopów pogłębiło się u schyłku średniowiecza. Bogaci chłopi, do której to warstwy należeli także sołtysi, oprócz
własnego gospodarstwa dzierżawili dodatkowe role i to oni brali udział
w operacjach kredytowych i w handlu płodami rolnymi. Rosła jednak
liczebność warstwy chłopów małorolnych i bezrolnych, których gospodarstwa skurczyły się w wyniku m.in. działów rodzinnych. Najmowali się oni
do różnych prac polowych i rzemieślniczych, zatrudniali sezonowo w mieście, emigrowali tam.
Szlachta nie stanowiła pod względem majątkowym jednolitej warstwy.
W późnym średniowieczu nie istniały jeszcze wielkie „państwa" magnatów
niskich czy litewskich i poza władcą olbrzymią domeną dysponował
orzede wszystkim Kościół, na czele z biskupem krakowskim. Zdobyte
jjetoie ruskie otwierały drogę rodom małopolskim do otrzymywania
lam nadań monarszych i budowania wielkich latyfundiów liczących po
kilkadziesiąt wsi. Średnia szlachta dysponowała własnością obejmującą
od jednej do kilku wsi, najmniejsze były majątki szlacheckie na Mazowszu gdzie szlachcic często dysponował jedynie cząstką wsi. Przekształcenia własnościowe i gospodarcze w końcu XV w. (powstawanie folwarku
gdacheckiego) przyniosły pogorszenie się położenia prawnego ludności
(Chłopskiej.
Rozdział 2.
Miasto i jego gospodarka
1, Narodziny średniowiecznego miasta
;,;, ,Na terytoriach, które należały do cesarstwa rzymskiego, w Hiszpanii, Włoszech, Galii, miasta i gospodarka miejska wyszły w nie
najlepszym stanie z kryzysu, jaki przyniosła wędrówka ludów. Prawie
wjsaystkie jednak ośrodki przetrwały. Największe z nich w okresie
średniowiecza nie były wcale najważniejszymi centrami życia miejskiego
W, starożytności. Rzym, wielka metropolia ze swoimi wspaniałymi
budowlami, był po kilkakrotnych najazdach i grabieżach wielkim
nu&owiskiem. Liczba ludności spadła drastycznie, ruiny służyły za
Kwaieniołomy, z których wydobywano budulec na nowe gmachy.
W-znacznej części wczesnośredniowiecznej Europy miasto nie było
ztiane.
iĄ/Wśród historyków, socjologów, geografów nie ma zgody ani co do
^WiKgi miasta, ani co do jego genezy. Najogólniej dla średniowiecza
W«Mi wskazać następujące czynniki miastotwórcze i okoliczności rozy^jtt miast:
a
ii V ^' ^ terenach dawnego imperium rzymskiego została zachowana
~|pość municypalna, nawet jeśli wskutek wędrówek ludów miasta
^toczyfy się do niewielkich rozmiarów. Mieli w nich swoją siedzibę
^f*0!*, hrabiowie, ich dwory i garnizon wojskowy.
^: 2. W Europie Środkowej i Wschodniej czynnikiem miasto twórczym
^*Jy grody, najpierw plemienne, potem państwowe - ośrodki admini***^Wne i kościelne, wokół których powstawały rzemieślniczo-handlowe
podgrodzia. Najważniejsze i największe z nich związane były najczęściej
z głównym szlakiem handlowym (Praga, Kraków, Kijów).
3. Położenie nadmorskie, na skrzyżowaniu morskich dróg handlowych. Porty były pierwszymi wielkimi miastami średniowiecznej Europy,
nie tylko na południu (Amalfi, Piza, Wenecja, Genua), ale także na północy
(Wolin, Hedeby, Birka - wszystkie trzy straciły swoje znaczenie w okresie
rozkwitu gospodarki średniowiecznej).
4. Położenie na skrzyżowaniu dróg lądowych, zarówno o znaczeniu
międzyregionalnym (jarmarki szampańskie, Mediolan, Florencja, Norymberga), jak i lokalnym. W Europie Środkowej w XII-XIII w. osady targowe
uznaje się już za miasta przedlokacyjne, funkcjonujące na podstawie prawa
rodzimego.
5. Świadoma działalność władcy, feudała, przyspieszająca rozwój lub
przekształcenie się ośrodka handlowego w miasto (lokacje na starym
korzeniu) bądź też prowadząca do powstania miasta (lokacje na surowym
korzeniu).
6. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, od X w. na Zachodzie, od
drugiej połowy XI w. w Europie Środkowej, i w jego konsekwencji
pogłębienie się społecznego podziału pracy, rozwój zwłaszcza handlu.
7. Wydobycie kruszców ; w Polsce pierwsza lokacja miejska dotyczyła
osady górniczej (Złotoryja).
Sieć miejska
Skoro zróżnicowana była geneza miasta średniowiecznego, nie wykształcił się też jeden typ miasta. Pierwsza europejska urbanizacja, która na
Zachodzie dokonała się między X a XIII w., a w Europie Środkowej
między XIII a XV w., zaowocowała powstaniem gęstej sieci miast,
ośrodków handlu i produkcji rzemieślniczej. Różniło to je od miast
starożytnych, które były przede wszystkim ośrodkami konsumpcji. Tę sieć
tworzyły głównie miasta małe, liczące od kilkuset do kilku tysięcy
mieszkańców, niewiele różniące się od okolicznych wsi, obsługujące rynek
lokalny. W końcu XIII w. było w Europie jedynie ok. 60 miast, które
przekroczyły liczbę 10 tyś. mieszkańców. Regionami największej urbanizacji były północne i środkowe Włochy (tu też było najwięcej miast dużych,
osiągających lub przekraczających liczbę 100 tyś. mieszkańców), Flandria
i Niderlandy oraz Nadrenia. W końcu średniowiecza największym miastem Europy był Paryż. W Europie Środkowej - Praga.
& Rozwój rzemiosła
W średniowieczu społeczny podział pracy dokonał się w niewielkim
stopniu, wyraźniejszy był tylko w miastach średnich i dużych. Duże
znaczenie miało przez cały ten czas rzemiosło wiejskie, w tym niewyspecijlizowane (tkanie płótna, przędzenie wełny); wiejscy kowale, cieśle,
bednarze, garncarze nie przestawali być rolnikami. W mieście, nawet
dużym, uprawiano ziemię (ogrody, poza murami - miejskie pastwiska
^miejskie winnice). Mimo to dokonało się zróżnicowanie na podstawowe
zajęcia ludności wiejskiej (uprawa roli, hodowla) i takież ludności miejskiej
Rzemiosło, handel), stanowiące główne źródło jej utrzymania. W dużych
ośrodkach przemysłowych dochodziło do powstania wąskiej specjalizacji
zawodowej: rzemiosła budowlane, metalowe, związane z obróbką skóry,
sukiennictwo, przetwórstwo spożywcze liczyły po kilkanaście ł więcej
zawipdów.
, Miejscem produkcji rzemieślniczej był warsztat mistrza - właściciela
lokalu, narzędzi i materiału do produkcji, którą wykonywali czeladnicy,
uczniowie i robotnicy najemni. Samodzielność zawodową (mistrzostwo)
i finansową zdobywało się po latach nauki i w sprzyjających okolicznościach (dziedziczenie warsztatu, przejęcie go dzięki małżeństwu). Cech
rzemieślniczy obejmował rzemieślników zajmujących się produkcją tego
samego wyrobu (np. szewcy) bądź tą samą gałęzią produkcji (np. rzemiosła
metalowe). Pełnoprawnymi członkami cechu (czynne i bierne prawo
ipfjsfeoicze władz cechu) byli mistrzowie. Początki tej organizacji sięgają
$1 *p. Celem jej powołania i działania była obrona interesów mistrzów
Olchowych, z czasem strzeżenie monopolu ich produkcji. Cechy stanowiły
S^fiJ* własne prawa (statuty cechowe), które regulowały technikę produkcji, zasady i sposoby kontrolowania jej jakości, nadzór nad nauką zawodu,
flfpawanie uprawnień czeladniczych i mistrzowskich, wybór władz i ich
uprawnienia itd. Cech organizował lub przynajmniej kontrolował dostawę
Sttfowca, ustalał ceny produktów, dążył do ograniczenia liczby warsztatów
i&tstrzowskich.
;7 * Te ograniczenia, uprawnienia i wymogi z czasem zaczęły hamować
H$*W>j rzemiosła, a cechy (jedna z podstawowych struktur społecznych
""Wtaiowiecznych miast) uległy skostnieniu. Dziedziczono mistrzostwo,
łfWano się przeciwdziałać jakimkolwiek zmianom w hierarchii cechów
v*$cny miały swoją hierarchię ze względu na starszeństwo i zamożność)
.śW składzie społecznym rządzących elit (bogaci rzeźnicy np. aspirowali do
zasiadania we władzach miasta, okupowanych przez kupców). Było to
jednym z powodów wybuchu konfliktów społecznych i rebelii, do których
doszło w późnym średniowieczu.
Sukiennictwo, metalurgia, budownictwo
Z różnorakich rzemiosł trzy gałęzie produkcji stały się bardziej niż inne
motorem rozwoju gospodarczego Europy: sukiennictwo, budownictwo
i metalurgia. Zatrudniano w nich znaczną liczbę robotników najemnych.
O ile we wczesnym i pełnym średniowieczu w handlu międzynarodowym
przeważało sukno luksusowe (szczególnym uznaniem cieszyło się sukno
flandryjskie, a w XIV w. także florenckie), to w późnym średniowieczu
masowym towarem wymiany stały się gorsze gatunki materiałów wełnianych (produkowanych w Anglii, ale także w innych regionach, np. na
Śląsku), które znajdowały zbyt w miastach i na wsi. W późnym średniowieczu wzrosło znaczenie płóciennictwa (północna Francja, Nadrenia,
Niderlandy), które szybko przekształcało się z rzemiosła domowego
w przemysł, oraz produkcji i handlu luksusowymi tkaninami jedwabnymi
wyrabianymi w północnych i środkowych Włoszech.
Metalurgia - obejmująca wydobycie rud i ich obróbkę (do końca
średniowiecza wyczerpano europejskie zasoby złota), przede wszystkim
żelaza, srebra, ale także metali kolorowych - umożliwiła postęp techniczny
w rzemiośle, transporcie, rolnictwie, dostarczała kruszców na potrzeby
handlu (masowe bicie monety srebrnej) i przesądziła o bogactwie takich
regionów jak południowe Niemcy czy Czechy, zasobnych w złoża srebra.
Budownictwo pobudzało rozwój wielu innych gałęzi produkcji: tu
stosowano maszyny, wymagano najlepszej ciesielki, zamawiano wspaniałe
witraże, a mistrzowie (często jednocześnie projektanci budowli) znać
musieli geometrię. Budowa kościoła, murów miejskich, ratusza wymagała
materiałów. Wokół miasta wyrastały cegielnie, ale także ubywało drzew
w okolicznych lasach.
Nowe gałęzie produkcji i system nakładczy
Nową gałęzią produkcji było wytwarzanie papieru - bardzo w XIII w.
ulepszone (dzięki czemu zachowały się od tego czasu dokumenty i księgi
papierowe), a od XV w. drukarstwo oraz produkcja broni palnej.
W sukiennictwie, płóciennictwie, w metalurgii produkcja w późnym
średniowieczu uzależniła się od kapitałów kupieckich, co nazwano systemem nakładczym. Kupcy-nakładcy inwestowali w wydobycie (pozys-
kiwanie) surowca, opłacali i organizowali produkcję (przekazując surowiec
do obróbki), dyktowali ceny zbytu. We Włoszech ten nowy system zmieścił
się w organizacji cechowej, w Europie północnej stał się konkurencją dla
cechów (wykorzystywał m.in. rzemiosło wiejskie) i był zwalczany.
3. Handel
We wczesnym średniowieczu wymiana handlowa na międzynarodową
afcalę była ograniczona, objęła natomiast tereny, które znajdowały się poza
Starożytnymi drogami handlowymi. Towarem były przede wszystkim
firodukty luksusowe oraz niewolnicy. Handel międzynarodowy połączył
świat arabski i bizantyjski z Zachodem i Słowiańszczyzną. Organizowali go
i' uczestniczyli w nim Żydzi z Hiszpanii, Fryzowie, a potem także
Waregowie (na pomocy i wschodzie Europy), w narastającym stopniu
Włosi. Ze wschodu Europy sprowadzano drewno, futra, niewolników,
z Arabii i Bizancjum luksusowe tkaniny, korzenie i przyprawy, wino,
konie.
Rozwój handlu w X-XIM w.
Szybki rozwój handlu rozpoczął się u schyłku pierwszego tysiąclecia,
po ustaniu najazdów Normanów i Węgrów oraz po wytępieniu na Morzu
Śródziemnym korsarstwa saraceńskiego. Po raz pierwszy od czasów
Starożytnych przedsięwzięto poważne inwestycje drogowe - Europa
pokryła się siecią dróg handlowych, którą tworzyły drogi bite, spławne
Jf!Ę?ici, przeprawy mostowe. Początek tego ożywienia wiąże się z rozwojem
ha#41u z Lewantem (jeszcze przed wyprawami krzyżowymi), który
Bpyniósł bogactwo i potęgę portom włoskim, a kupiectwu włoskiemu
wŚlBinującą przez całe średniowiecze pozycję. W XIII w. docierali oni do
ftlflii i Chin.
/ Typowy dla wczesnego średniowiecza handel juczny (kupców nazywaBO, wówczas „zakurzonymi stopami") zastąpiły dobrze zorganizowane
Jfaijąwany przedsiębiorstw kupieckich. Umożliwił to postęp w transporcie:
JlPPze drogi, ciężkie wozy ciągnięte przez zaprzężone w nowożytny zaprzęg
SRGW.^ Między XI a XIII w. kupiectwo stało się najbogatszą warstwą
^fftteście i zdobyło w nim władzę. Organizowało się ono w gildie i spółki
fw»eckie, gdyż zakup towarów i środków transportu wymagał znacznych
*wduszy, zaś ryzyko z handlem związane (bandytyzm na drogach, utrata
***tku podczas burzy itp.) rozkładało się na więcej osób.
Obrót pieniężny
Rozwinął się handel, zwiększyła się różnorodność towarów. Od
XIII w. miasta zaczęły bić złotą monetę, która była niezbędna w wymianie o dużym wolumenie. Dla bezpieczeństwa przesyłki pieniężnej,
a także przyspieszenia obrotu pieniężnego, wprowadzono w pełnym
średniowieczu weksel. Wymianą pieniędzy i realizacją weksli zajmowały
się banki, które powstały we Włoszech, a zwłaszcza w dwu miastach:
Genui i Florencji. Szybko rósł udział operacji kredytowych w gospodarce, przynosiły one kupcom-bankierom (oskarżanym zresztą
0 lichwę) ogromne zyski, ale narażały też na straty, gdy władcy
- najważniejsi odbiorcy pożyczek - nie płacili zobowiązań. Dochodziło
wówczas do bankructw, które mogły nawet spowodować kryzys gospodarczy w mieście (tak w połowie XIV w. we Florencji). W pełnym
średniowieczu ważne miejsce w tych operacjach zajmowali Żydzi,
m.in. ze względu na ograniczenia, jakimi objęto chrześcijan (zakaz
lichwy).
4. Regiony gospodarcze
Włochy
Najwcześniej i najintensywniej rozwijały się we wczesnym i pełnym
średniowieczu północne i środkowe Włochy. Był to region o antycznej
tradycji miejskiej, tu znajdowało się najwięcej miast dużych, w których
liczba ludności przekraczała kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Obok
portów morskich rozwijały się także miasta usytuowane wzdłuż przecinających półwysep dróg lądowych (Pawia, Mediolan) oraz te, które rozkwit
gospodarczy zawdzięczały przede wszystkim produkcji rzemieślniczej
(Florencja, Lukka). Rozwój tego regionu był silniej niż innych części
kontynentu zależny od handlu. Bogaty bowiem w takie surowce, jak żelazo
1 kamień, odczuwał dotkliwie brak innych: drewna, skór, dobrej wełny,
przede wszystkim zaś zboża. Braki te potęgowały trudności komunikacyjne na półwyspie przeciętym z północy na południe górami; pchało to
kupców włoskich na morza. Do Lewantu i Maghrebu wywozili sprowadzane także z innych krajów drewno, żelazo, broń, sukno, skóry; przywozili
ałun, bawełnę, jedwab, złoto, cukier, przyprawy. Z. północy Europy
sprowadzali wełnę i sukno (które potem uszlachetniali i sprzedawali jako
towar luksusowy), srebro, szkło, futra i skóry, a wywozili obok luksusowego sukna także żelazo, oliwę, wino.
Nadrenia, Niderlandy, płn.- zach. Francja, płd.-wsch. Anglia
Drugi region charakteryzujący się gęstym zaludnieniem i dużą liczbą
miast rozciągał się po obu stronach kanału La Manche i obejmował
także dolną i środkową Nadrenię. Na zachodzie graniczył zaś z również
szybko rozwijającym się obszarem Normandii i Basenu Paryskiego.
Rozwinęło się tutaj bardzo wydajne jak na warunki średniowiecza
rolnictwo, a region był bardzo bogaty w surowce: żelazo, miedź, cynę,
sól, drewno, skórę, bardzo dobrą wełnę. Ok. 1300 r. było tu 20 dużych,
Uczących ponad 10 tyś. mieszkańców miast (Brugia, Gandawa, Kolonia,
Londyn). Cechowała ten region samowystarczalność, sprowadzano więc
przede wszystkim towary luksusowe: oliwę, jedwab, futra, przyprawy.
Wywożono zaś: wełnę i flandryjskie sukno. Strefa ta graniczyła na
wschodzie z regionem nadbałtyckim zdominowanym od XIII w. przez
anasta hanzeatyckie.
Hanza Niemiecka
Miasta niemieckie nad Morzem Północnym i Bałtykiem stały się
głównymi organizatorami handlu na tym obszarze, kupcy hanzeatyccy
wyparli ze szlaków bałtyckich Słowian i Skandynawów. Zawiązany
między nimi związek (należały do niego także miasta leżące w głębi
lądu, w tym Kraków) regulował nie tylko nieuniknione spory między
miastami, ale przede wszystkim prowadził wspólną politykę wobec
państw nadbałtyckich i rejonu Morza Północnego. W XIV w. gospodarczą potęgą tego regionu stał się także Zakon Krzyżacki. NajważflKsJBzym miastem Hanzy była Lubeka. Towarami handlu hanzeatycMCfo były tradycyjne surowce Wschodu: futra i drewno. Z Zachodu
obok rzadkich towarów luksusowych przywożono głównie wino i suk"O. Miasta hanzeatyckie zakładały swoje faktorie w ośrodkach, z którymi handlowały.
Południe Francji i Katalonia
Czwartą strefą szczególnie intensywnego rozwoju był region obej®*BVy Dolinę Rodanu, Prowansję, Langwedocję i Katalonię. Była ona
"sroiej niż Włochy czy Flandria zaludniona, mniej tu było dużych miast
Wwwylia, Lyon, Barcelona). Bogata w drewno, żelazo, sól, wełnę
*W*zukrwane produkty rolne: zboże, oliwę, wino, korzystała z dogodnego
UfOżenia handlowego.
Poza tymi strefami dla gospodarki europejskiej stały się również ważne
środkowe Niemcy i Czechy, z których na rynki europejskie dostarczano
żelazo, srebro, płótno, szkło, drewno. Europa Środkowa włączy się
w międzynarodową wymianę silniej w XIV w.
Jarmarki szampańskie
Na skrzyżowaniu dróg europejskich, w kilku miastach Szampanii
funkcjonowały pierwsze międzynarodowe targi (jarmarki szampańskie)
będące w XII-XHI w. centrum handlu europejskiego. Każde z tych miast
organizowało po dwa jarmarki w roku (letni i zimowy). Spotykali się
wówczas kupcy włoscy z flandryjskimi, angielscy z hiszpańskimi itd.
Bezpieczeństwo na drogach i podczas jarmarków zapewniali hrabiowie
Szampanii. W XIV w., gdy Szampania została włączona do Francji,
a między Flandrią i Włochami rozwinęła się regularna żegluga (narastał też
bandytyzm na drogach), jarmarki upadły.
5. Społeczeństwo miejskie
Miasta średniowieczne rozwijały się dzięki stałej do nich migracji
ludności, zarówno z bliskiej okolicy, jak i dalszych regionów. Handel,
produkcja, rozbudowa miasta przyciągały ludność wiejską i wyspecjalizowanych rzemieślników. Napływ ludności był ułatwiony przez zanik
poddaństwa w pełnym średniowieczu, można je było ponadto zrzucić,
osiedlając się w murach miejskich („powietrze miejskie daje wolność" - po
roku i jednym dniu).
Mieszczaństwo, aczkolwiek podlegało jednolitemu prawu obowiązującemu na terenie jurysdykcji miejskiej (miasto wewnątrz murów
i jego przedmieścia), było bardzo zróżnicowane, zarówno majątkowo,
jak i prawnie. Znaczącą część ludności miasta stanowili ludzie nie
mający prawa obywatelskiego (pełnia praw politycznych), które przyznawano urodzonym mieszkańcom (bądź długoletnim rezydentom)
posiadającym w mieście nieruchomość. Upośledzone prawnie były
również kobiety. Drugą ważną cechą społeczności miejskiej była duża
liczebnie grupa ludzi luźnych: pracowników sezonowych, migrujących
z ośrodka do ośrodka, wreszcie marginesu społecznego (żebracy,
prostytutki, złodzieje).
Najbogatszą warstwą byli kupcy-bankierzy, dalej kupcy, notariusze,
złotnicy, lekarze, starszyzna rzemiosł przynoszących najwyższe zyski.
Ustrój miast
Miasta odradzały się lub powstawały w okresie, gdy były własnością
monarchy czy feudała. Zarówno zakres świadczeń, jakie z tego tytułu
musiały ponosić, jak i autonomii, którą otrzymały, niewiele różnił je od
gmin wiejskich. Dosyć szybko jednak zaczęły walczyć o poszerzenie
swobód i przywilejów - były one niezbędne dla rozwoju handlu i produkcji.
Szczególnie ostre walki, a nawet wojny o własny samorząd i suwerenność
toczyły miasta we Włoszech, Flandrii i Nadrenii. Od wyniku tej walki
zależał zakres wolności miasta. Drugą drogą do jej zdobycia była ugoda
z feudałem i wykupienie przywileju. We Francji i Niderlandach samorząd
miejski rozwinął się z organów sądowych, w Niemczech przyjął się ustrój
konsularny: władzę w mieście sprawowali konsulowie tworzący radę
miejską.
Miasta wybierały swoje władze, w tym sądowe, rady uchwalały prawa
i przepisy porządkowe, miały własny aparat policyjny. Z reguły prawa
największego ośrodka w danym regionie stanowiły wzór dla prawodawstwa innych miast. Ustrój polityczny i społeczny europejskich miast był
bowiem dosyć zróżnicowany. Powstały regiony prawa magdeburskiego
(należały do niego m.in. miasta polskie), lubeckiego (obejmował ośrodki
hanzeatyckie), zaznaczyła się odrębność ustrojowa północno-środkowych
l^och.
"' Zagarnięcie władzy w mieście przez najbogatsze kupiectwo przesądza1$( o oligarchicznym charakterze ustroju miejskiego. Konflikty społeczne
fl&plityczne, które wybuchały w miastach, niekiedy na krótki okres
S||eniały układ rządzący, do rad i urzędów zyskiwali dostęp przedsfawiciele cechów gorzej sytuujących się w hierarchii cechowej. Na
ifzetomie XIV i XV w. fala takich rewolt przeszła przez całą niemal Europę
fj$ Barcelony po Gdańsk.
"•Miasto i mieszczaństwo w Polsce średniowiecznej
Początki miast
• W państwie pierwszych Piastów było ok. 20 większych grodów,
J*wórych wznoszono budowle kamienne (palatia i kościoły). Duże grody
5?fy otoczone jednym lub nawet kilkoma obwarowanymi podgrodziami
^**adami rzemieślniczymi otwartymi, które potem również otaczano
2S™111' Czynnikiem miastotwórczym w tym okresie był przede wszystkim
***w»el, mimo iż w gospodarce całego kraju nie odgrywał on jeszcze wielkiej
roli. Polska otoczona była regionami o dość intensywnie prowadzonej
wymianie: na południowym wschodzie głównym centrum handlu był
Kijów, na południowym zachodzie Praga, na północy Bałtyk. Szlak
handlowy biegł od Kijowa przez Przemyśl, Kraków do Pragi i dalej do
południowych Niemiec, szlak bałtycki łączył się z nim przez Wisłę i Bug
oraz przez Śląsk i Kujawy. Głównymi towarami tego handlu byli
niewolnicy i futra. Zyski z niego ciągnął także władca, pokrywając kraj
komorami celnymi.
W XII w. Polska miała już dosyć gęstą sieć osad targowych (ok. 250)
organizujących wymianę lokalną i powiązanych, przynajmniej część z nich,
z handlem dalekosiężnym. Osady targowe powstawały przede wszystkim
przy grodach kasztelańskich, związane bowiem z nimi były także funkcje
fiskalne (m.in. pobór ceł), zaś zbywane na nich kupcom cudzoziemskim
futra dostarczała administracja książęca (futra były składane jako daniny).
Targi objęto mirem targowym, czyli nakazem zachowania spokoju i bezpieczeństwa (złamanie miru bardzo surowo karano). Wiele targów odbywało się regularnie co tydzień. Największe z miast w XII w. liczyły ok.
4 tyś. mieszkańców (Kraków, Wrocław, Wolin, Gniezno).
Lokacje na prawie niemieckim
W głównych ośrodkach handlowych Polski osiedlali się obcy kupcy,
a potem także rzemieślnicy, którzy uzyskiwali tzw. prawo gości. Mogli
rządzić się własnym prawem w stosunkach między sobą, wyjęci byli
z podległości urzędnikom lokalnym, podlegając księciu i jego pełnomocnikowi - wójtowi. Od XIII w. coraz liczniej napływali z Niemiec osadnicy
do krajów Europy Środkowej: Polski, Czech, Węgier, Zakonu Krzyżackiego. W ten sposób osada zamieszkała przez gości, początkowo niewielka i wyłączona spod działania miejscowego prawa, powiększała się
i tworzyła na terenie miasta odrębną gminę. Zresztą w największych
ośrodkach nie było ani jednolitej organizacji prawnej, ani nawet jednolitego układu przestrzennego. Zmienił ten stan rzeczy dopiero przywilej
lokacyjny.
Pierwsze lokacje miejskie - a więc akty nadania nowego statusu
prawnego miastu i jego mieszkańcom, a w ślad za tym nowa organizacja
przestrzenna miasta - miały miejsce na Śląsku i dotyczyły osad górniczych,
gdzie osiedli górnicy z Niemiec. W połowie XIII w. najważniejsze miasta
Polskie (Wrocław, Kraków, Poznań) otrzymały przywileje lokacyjne,
które były wzorowane na prawie Magdeburga. Lokację organizowali Ga^
w osadnictwie wiejskim) zasadźcy i podobne jak w osadach wiejskich były
iei zasady: działki w mieście dziedziczne, wolnizna, własne sądownictwo,
wspólne dla całej gminy pastwiska, łowiska. Przywileje szły jednak
znacznie dalej: prawo wolnego targu oznaczało, że dochody z prowadzenia
handlu, które należałyby się władcy (bo to on był w XIII w. właścicielem
lokowanych miast), pozostawały w gminie. Z czasem miasta wywalczyły
sobie przywilej wolnego handlu, czyli zwolnienia od ceł na terenie całego
kraju (dzielnicy).
Zasadźca, który inwestował w całe przedsięwzięcie własne kapitały,
był sowicie za to wynagradzany: przyznawano mu znacznie większy
4 nąjdogodniej położony teren w mieście - po usytuowaniu tam kramów
i warsztatów, młynów, foluszy, browarów, karczem czerpał z tego tytułu
dochody. Gdy miasta zdobywały się na wykupienie wójtostwa, przejmowały też te działki na własność gminy.
Lokacja zmieniała całkowicie układ przestrzenny bezładnie przedtem
rozwijającego się miasta. Centrum stanowił rynek, na którym mieściła się
siedziba władz (ratusz), kramy kupieckie, w jednym z narożników kościół
parafialny. Od każdego z rogów rynku odchodziły po dwie ulice, działki zaś
miały charakter regularny. Inaczej rozplanowane były miasta portowe
oraz te, które wytyczono wokół drogi handlowej (wówczas rynek podłużny). Wielkość miasta zależała nie tylko od liczby jego mieszkańców, ale i od
charakteru gospodarki miejskiej, różne też były rynki. W największych
ośrodkach obok centralnego powstawało kilka mniejszych (np. solny),
szczególnie duże zaś place targowe musiano wytyczać w miastach, gdzie
odbywał się handel bydłem.
!
• . Najwięcej lokacji miejskich w XIII w. przeprowadzono na Śląsku (128,
* tffln 121 książęcych), w Wielkopolsce 38, a w Małopolsce 29 (tu więcej
ffliast lokowało duchowieństwo), w pozostałych dzielnicach było ich
$MCznie mniej. W Polsce średniowiecznej (poza ziemiami zakonnymi oraz
Rusią) przeprowadzono prawie 700 lokacji miejskich.
111
Rozwój miast w następnych stuleciach był również nierównomierny.
°dpadł od Polski najbardziej zurbanizowany Śląsk, a Pomorze Gdańskie
?ostało włączone dopiero u schyłku epoki średniowiecznej. Przede wszyst~JO było bardzo niewiele miast dużych. Na początku XVI w. Wielkopolska
*™»a tylko jedno takie (Poznań, na ogółem ponad 200 miast i miasteczek),
•f^czas gdy na 50 miast w Prusach Królewskich przypadało ich 3, w tym
I^Wększy, liczący ok. 40 tyś. mieszkańców Gdańsk (ponadto Elbląg
"^•fuń). Na Mazowszu nie było ani jednego wielkiego miasta, a w rozległej
Małopolsce dużym miastem był tylko stołeczny Kraków (na 150 miast).
Dużym miastem w późnym średniowieczu stał się na Rusi Lwów (ok. 10
tyś. mieszkańców).
Samorząd miasta i społeczeństwo miejskie
Przywilej lokacyjny przyspieszył powstanie samorządu miejskiego.
Początkowo sądowi przewodził sołtys (wójt), a wiec reprezentant władcy,
ale gmina miejska obdarowana była immunitetem sądowym, czyli rządziła
się własnym prawem i jej sąd rozpatrywał sprawy cywilne i niektóre
kryminalne. Gmina posiadała wspólne grunty. Wcześniej wykształcił się
samorząd w miastach lokowanych na prawie lubeckim, bo tam otrzymywała go gmina wraz z lokacją (w Polsce prawo to objęło miasta pomorskie).
W każdym razie już w XIV w. powszechnie występuje w miastach polskich
rozwinięta jego forma: rady miejskie, do których przeprowadzano wybory;
miasto zaczęło wykupywać wójtostwa lub dzierżawić ten urząd.
Tak jak wszystkie społeczności mieszczaństwo nie stanowiło monolitu.
Przede wszystkim różniły się między sobą miasta. Niewielkie - miały
charakter na pół rolniczych osad z lokalnym targiem; największe - były
zabudowane w znacznym stopniu budowlami murowanymi, miały wiele
kościołów (kilka parafialnych, klasztorne, poza jurysdykcją miejską
katedrę i zespół biskupi), szpitale, otoczone były murami miejskimi,
dysponowały urządzeniami takimi jak wodociągi i kanalizacja.
Pewien procent ludności miejskiej stanowiła osiadła i często zajmująca
się zajęciami miejskimi szlachta, z reguły skoligacona z mieszczanami. Na
zróżnicowanie społeczności miejskiej wpływało także jej pochodzenie
etniczne. Aż do XV w. dominującą rolę w miastach, zwłaszcza dużych
i średnich, odgrywali Niemcy - kupcy, rzemieślnicy. W miastach ruskich
obok ludności niemieckiej i polskiej mieszkali prawosławni Rusini, Żydzi,
Ormianie. Rządzili się oni swoimi własnymi prawami. Niekatolicka
ludność była prawnie upośledzona. Natomiast obdarowanie Żydów
przywilejem udzielania pożyczek pod zastaw ziemi spowodowało, że stali
się oni właścicielami gruntów na wsi i w mieście.
Rozkwit miast w późnym średniowieczu
Stulecia XIV i XV to najlepszy okres w przedrozbiorowych dziejach
polskich miast. Średnie i duże miasta powiększały swój obszar, otaczając
się gęsto zabudowanymi przedmieściami oraz „nowymi miastami" (te
miały najczęściej swój własny samorząd), i wznosiły mury. Miasta mało-
nolskie korzystały z rozwoju handlu z Rusią, wielkopolskie nastawione
byty przede wszystkim na handel ze Śląskiem i Pomorzem. Kupiectwo
największych ośrodków prowadziło rozległe interesy w strefie hanzeatyckiej, w Czechach, południowych Niemczech. Bardzo ważne dla miast
i całej gospodarki były rezultaty wojny trzynastoletniej; pokój toruński
przesądził o przynależności do Polski głównych miast pomorskich, a przede wszystkim Gdańska. Ich rola rosła ze względu na zwiększający się stale
eksport zboża.
Miasta w XIV w. otrzymały przywileje (przymus drożny i prawo
składu), które gwarantowały im przepływ towarów przez ich teren.
przymus drożny określał szlaki handlowe, którymi musieli się poruszać
zbywający towar, prawo składu obligowało ich do wystawienia towaru
w mieście, które tym przywilejem się cieszyło. Oba dawały przewagę
w handlu kupiectwu miast polskich. Dowodem szybkiego wzrostu roli
pieniądza w gospodarce było wybijanie monety w wielu miastach (Kraków,
Poznań, Lwów, ale i w mniejszych jak Nowy Sącz).
Polityka antymiejska szlachty
Eksport zbożowy, który w ciągu XV w. wzrósł dziesięciokrotnie (z
kilku do kilkudziesięciu tysięcy ton zboża rocznie), przynosił zyski nie tylko
miastom, a przede wszystkim Gdańskowi, ale także szlachcie i chłopstwu.
Przewaga polityczna i prawna, którą szlachta zdobyła w XV w., pozwoliła
jej podjąć walkę o umocnienie swojej pozycji przez osłabienie konkurenta,
czyli miast. Przywilej piotrkowski z 1496 r. ograniczał chłopstwu możliwoSci migracji do miast, szlachta została zwolniona z opłat celnych od
towarów własnych (a więc wszystkich produktów gospodarki wiejskiej)
i soli, wprowadzono taksy wojewodzińskie, wreszcie zakaz nabywania
przez mieszczan dóbr ziemskich. Miasta więc jeszcze w okresie prosperity
przegrały rywalizację ze szlachtą. Ta przegrana przyczyni się walnie do
regresu gospodarki miejskiej w nowożytnej Polsce.
III. KOŚCIÓŁ
1. Organizacja kościelna
Schizma Wschodnia
Podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie, a następnie
upadek imperium na Zachodzie przesądziły o odrębnym kształtowaniu się
chrześcijaństwa w obu częściach: greckiej i łacińskiej. Ostatecznie formalny
rozdział między nimi dokonał się w 1054 r. (tzw. Schizma Wschodnia),
oznaczając odrębną podległość (obediencję) organizacji kościelnej: na
Zachodzie - papieżowi, na Wschodzie - patriarsze Konstantynopola.
W trakcie stuleci, które nastąpiły po rozpadzie imperium rzymskiego,
wyodrębniły się dwa różne obrządki z odrębną liturgią i jej językiem (na
Zachodzie wyłącznie łaciński, na Wschodzie obok greki dopuszczono
także inne języki). Kościoły dzieliły spory teologiczne.
Biskupstwo i parafia
Organizacja Kościoła zaczęła się kształtować w okresie cesarstwa. Jej
podstawową strukturą było miasto-biskupstwo (stąd tak wiele biskupstw
w średniowieczu znajdowało się na Półwyspie Apenińskim), kilka biskupstw
tworzyło prowincję kościelną (metropolią było z reguły najważniejsze z miast
w niej leżących). W kształtujących się monarchiach barbarzyńskich biskupi,
a potem również opaci zostali wprzęgnięci w aparat państwowy - byli
doradcami monarchów, urzędnikami królewskimi. Zmieniono wówczas
system powoływania na najwyższe godności - w miejsce wyboru biskupa
przez lud i kler diecezji pojawiło się mianowanie ich przez monarchów.
W Polsce sieć diecezjalna kształtuje się na dobre po 1000 r., kiedy to
w wyniku zjazdu gnieźnieńskiego powstały biskupstwa w Krakowie.
Wrocławiu, Kołobrzegu.
Za panowania Karola Wielkiego, którego władza rozciągała się na
całą niemal (poza Wyspami Brytyjskimi) Europę chrześcijańską podległą
papieżowi, uporządkowano organizację kościelną i zreformowano szkolnictwo, które także znalazło się w rękach Kościoła.
-.. U progu drugiego tysiąclecia, podstawową jednostką w strukturach
kościelnych, wyznaczającą ramy życia religijnego i społecznego, stała się
parafia. W Polsce organizacja parafialna rozwinęła się w XIII-XV w.,
także w związku z przemianami osadnictwa.
2. Misje chrystianizacyjne
Między V a XI w. wszystkie państwa, które powstały na Zachodzie
oraz w Europie Środkowej i Wschodniej, przyjęły chrzest. Do czasów
panowania Karola Wielkiego akcje misyjne prowadzili przede wszystkim
lokalni biskupi, papiestwo (silniej od pontyfikatu Grzegorza Wielkiego
vł~Vl w.) oraz zakony. Ogromną rolę w VII-IX w. w chrystianizacji
rozległych obszarów Germanii, a częściowo także Słowiańszczyzny odegrali mnisi iroszkoccy, a następnie anglosascy. Zakładali oni na terenach
misyjnych klasztory - placówki misyjne i pozyskiwali wśród miejscowej
ludności (często elit społecznych) kadry duchowne i kontynuatorów swojej
misji.
Misje państwowe
,-,•• Za panowania Karola Wielkiego zrodziło się przekonanie, związane
z>l4pą monarchii chrześcijańskiej i protektoratem Karola nad Kościołem,
żj». państwo nie może istnieć bez Boga. Oznaczało to przymusową
chrystianizację kształtujących się na wschodnich granicach imperium
karolińskiego germańskich organizmów państwowych. Podbój Sasów był
jedną z najkrwawszych misji chrystianizacyjnych (w latach 772-804).
ifeootynuowali tę politykę władcy niemieccy wobec Słowian Połabskich.
Istniejące na Połabiu związki i państwa plemienne, mimo kilkakrotnie
podejmowanych prób, także przez ich własnych władców, nie zostały przed
JPI w. schrystianizowane. Zorganizowana przez książąt i margrabiów (w
XII w. przez księcia saskiego Henryka Lwa i margrabiego Albrechta
Niedźwiedzia) oraz rycerstwo niemieckie krucjata przeciwko tym państ^om zakończyła się ich zagładą.
Między IX a XI w. kształtujące się państwa słowiańskie i skandynaw^C zostały schrystianizowane drogą pokojową, dzięki dokonanemu przez
j™ władców wyborowi. W tym też okresie sukcesy odniosły misje
f^ntyjskie. Kościół wschodni rozciągnął swoje panowanie na Bałkany
(ffif • Ostatnim państwem europejskim, którego chrystianizacja zaczęła się
|§j|iero w końcu XIV w. (wyprawa misyjna Jagiełły w 1387 r.), była Litwa.
Końcu XIII w. jednak, po zdobyciu Rusi przez Mongołów, na terenach
nad Morzem Czarnym zaczął szerzyć się islam. W tym samym stuleciu
drastycznie skurczył się, na skutek odniesionych przez rekonkwistę
sukcesów, jego zasięg na Półwyspie Pirenejskim.
3. Synkretyzm religijny
Zetknięcie się chrześcijaństwa z tradycją pogańską doprowadziło do
zmian w samym chrześcijaństwie. Religię, obrzędowość, a szerzej całą
kulturę średniowieczną cechował synkretyzm, czyli łączenie w jednym
światopoglądzie i sposobie oglądu oraz rozumienia rzeczywistości różnych
tradycji i ich elementów.
Powierzchowna chrystianizacja (na znacznych obszarach Europy do
pogłębienia wiedzy religijnej i upowszechnienia się praktyk religijnych
doszło w XIII-XV w.), słabe przygotowanie kleru, a przede wszystkim
obcość kulturowa nowej religii w okresie misyjnym przyczyniały się do
przenikania wierzeń pogańskich i praktyk magicznych do religii chrześcijańskiej. Kult świętych, jeden z najważniejszych elementów średniowiecznej religijności, wchłaniał wierzenia związane z kultem bohaterów czy
wodzów, żywym zwłaszcza w tradycji germańskiej. Święta kościelne
łączyły się z cyklem przyrodniczym i pogańskimi praktykami dotyczącymi
kultu płodności, symbole wiary (krzyż) były używane jako amulety,
wreszcie świątynie często wznoszono w miejscach dawnego kultu pogańskiego. Kościół wiele dawnych wierzeń i praktyk zaakceptował, nadając im
nową szatę obrzędową i nową interpretację, niektóre jednak zwalczał,
w tym przede wszystkim zwyczaj palenia zmarłych.
Chrystianizacja niosła zmiany i przewartościowania nie tylko w sferze
wierzeń religijnych i praktyk obrzędowych, ale także w całym życiu
ludzkim. Kalendarz kościelny ze swoimi świętami i okresami postów,
zakaz wielożeństwa i małżeństw między krewnymi dotykały spraw ludzkich i podstaw społecznego porządku.
4. Państwo Kościelne
Początki świeckiego władztwa papieży sięgają pierwszej połowy
VIII w. O jego powstaniu zadecydowała wyprawa króla Franków Pepina
Krótkiego do Italii. Został tam wezwany przez papieża zagrożonego
ekspansją Longobardów, którzy rozszerzali swoje panowanie w Italii,
zagarniając m.in. należące do Bizancjum tereny. Pepin pokonał ich
w 755 r., a zdobyte obszary (egzarchat raweński) przekazał we władanie
papieżowi jako tzw. ojcowiznę św. Piotra (patrimonium Sancti Petrf),
Obejmowały one ziemie od Morza Adriatyckiego przez Umbrię po Rzym
j jego okolice, wąskim pasem przecinając Półwysep Apeniński. W dobie
panowania Karolingów Państwo Kościelne było zależne od ich opieki,
a następnie, w czasie zmagań cesarstwa z papiestwem, okresowo uzależnione także od władców niemieckich. Gdy na Półwyspie Apenińskim wykształciły się aspirujące do pełnej suwerenności miasta-państwa, także te
znajdujące się na terenie Państwa Kościelnego usamodzielniły się politycznie, co w późniejszym okresie - w latach niewoli awiniońskiej - umocniła
nieobecność papieży w Rzymie. Od ostatniej ćwierci XIV w. starali się oni
odzyskać władzę nad swoim państwem. Powiodło się to w XV w.
Papież stał się wówczas wyraźniej stroną w konfliktach politycznych
i militarnych, które rozdzierały północne i środkowe Włochy. Jego
władztwo nad Państwem Kościelnym w XVI w. zyskało charakter
nowożytnej monarchii absolutnej.
5. Reformy Kościoła i ruchy religijne
Kryzys papiestwa w X w. i programy reform
Papiestwo, Kościół (zarówno diecezje, jak i zakony) na przełomie
pierwszego i drugiego tysiąclecia zaczęły podlegać tym samym procesom
feudalizacyjnym, co społeczeństwo świeckie. W X w. nastąpił najgłębszy
^dziejach papiestwa kryzys - odbiorze papieży decydowały rzymskie rody
arystokratyczne, które osadzały na tronie papieskim m.in. synów zrodzonychze związku z papieżami (okres tzw. pornokracji). Wyraźnie zarysowa|R sie^endencja do zdobycia władzy nad Stolicą Apostolską przez jedną
dynastię^Dostojnicy Kościoła zaangażowani w życie doczesne, w walki
polityczne i zapewnienie swojemu potomstwu dóbr i godności kościelnych
Wpierali szerzenie się ówczesnych plag w Kościele: nepotyzmu (popieranie
krewnych) i symonii (świętokupstwo, kupowanie godności kościelnych).
Podjęte w X w%próby_naprawy sytuacji-w papiestwie i reformy całego
Kościoła wyszły z dwu ośrodków: jdworu cesarskiego i środowisk kościel.nych związanych z tzw. reformą kluniacką. W początkach X w. w Cluny
IfUrgundia) został założony klasztor, który miał ściśle realizować regułę
|r • Benedykta (od tej reguły zakon wyraźnie już odszedł, m.in. na skutek
panowania opatów przez władców - mianowano nawet ludzi nie związaffjfch ślubem zakonnym). Opat mógł być wybierany tylko spośród
jjfnichów, zaś Cluny podlegało bezpośrednio papieżowi. Klasztor bur-
gundzki stał się zaczątkiem nowej w ramach reguły benedyktyńskiej
kongregacji zakonnej, która na początku XII w. liczyła ok. 2 tyś.
klasztorów. Kongregacja ta - obok niektórych biskupów lokalnych - była
szermierzem ruchu pokoju Bożego, który miał zahamować przemoc
i przelew krwi, jakie były wynikiem prowadzonych między feudałami
wojen. Jedną z ofiar tych wojen był Kościół i jego dobra, zagarniane przez
feudałów świeckich.
Z kręgów związanych z reformą kluniacką rekrutowali się od połowy
XI w. papieże, którzy za główny środek naprawy Kościoła uznali
pozbawienie osób świeckich wpływu na Kościół i uzyskanie przez papiestwo pełnej suwerenności. Wprowadzono zasadę wyboru papieży przez
zgromadzenie kardynałów (biskupi kościołów rzymskich).
Synod w 1075 r. i reforma gregoriańska
Najszerszy program reformy sformułował Grzegorz VII (1073-1085,
reforma od jego imienia nosi miano gregoriańskiej). Ogłosił ją na
zwołanym w 1075 r. synodzie. Oprócz podjętych tam uchwał papież wydał
tzw. Dyktat papieski (Dictatus papae), w którym uregulował zasady
wyższości władzy papieskiej nad cesarską.
Najważniejsze postanowienia synodu (1075)
1. zakaz przyjmowania przez duchownych inwestytury z rąk świeckich;
2. wprowadzenie obowiązującej cały kler zasady celibatu (bezżenności);
3. zreorganizowanie kurii rzymskiej; papież w realizacji programu reform
posługiwał się swoimi wysłannikami, legatami.
Postanowienia tego synodu oraz program suwerenności władzy papieskiej i jej wyższości nad władzą cesarską doprowadziły do ostrego konfliktu
z władcą Niemiec, Henrykiem IV (s. 44).
Ruch dobrowolnego ubóstwa i nowe zakony
Przed potrzebą kolejnych reform stanął Kościół w dobie szybkiego
rozwoju gospodarczego Europy. Gospodarka pieniężna, narodziny miast
i nowego typu społeczeństwa, szybkie kostnienie struktur kościelnych
(w tym także kongregacji kluniackiej), drastyczne rozwarstwienie materialne ludności i pojawienie się w miastach jako zjawiska masowego nędzy,
konfrontowanej m.in. z bogactwem Kościoła, były wyzwaniem dla kleru
i jego działalności duszpasterskiej. Podejmował je jednak z oporem
i nierychliwie, częściej potępiając nowe zjawiska (pieniądz i lichwę) niż
podejmując nowy typ działalności. Sfeudalizowany wiejski kler, odseparowane od ludności dwory biskupie i kapituły nie potrafiły stworzyć
ani nowych instytucji, ani nowego duszpasterstwa w mieście. Pierwszą
odpowiedzią na wyzwania czasu, u progu drugiego tysiąclecia, były
zakładane licznie, zwłaszcza we Francji i Włoszech, klasztory pustelnicze
(Zgromadzenia eremickie) oraz - silna zwłaszcza w północnych Włoszech
w dobie narodzin komuny miejskiej - walka z lokalnymi biskupami,
oskarżanymi o świętokupstwo.
.W_XJI w. rozwinął się ruch dobrowolnego ubóstwa, który prowadził
w dwu kierunkach:
' l. Ostrego konfliktu z autorytetami kościelnymi, radykalizacji głoszotfych haseł i oddalania się od prawomyślności. W ten sposób powstały
potężne i groźne, zwłaszcza na przełomie XII i XIII w., ruchy heretyckie:
Waldensów i albigensów (katarów). Podjęta za pontyfikatu Innocentego III
zdecydowana walka Kościoła z nimi zakończyła się sukcesem papiestwa.
Dłużej przetrwały herezja bogomiłów, szerząca się na Bałkanach, oraz
Skupiska katarów w płd.-zach. Francji;
2. Starań, aby zmieścić się w ramach dopuszczalnych przez doktrynę
ijf razie konfliktu z miejscową hierarchią szukać porozumienia z papiestwem. W ten sposób doszło do założenia nowej rodziny zakonów:
zakonów żebrzących, których najważniejszymi twórcami byli na przełomie
JCII i XIII w. św. Franciszek z Asyżu (franciszkanie) i św. Dominik
Ouzman (dominikanie).
Reforma laterańska
<
Odpowiedzią papiestwa na wyzwania epoki szybkiej urbanizacji były
tokże podjęte na IV soborze laterańskim (1215) przez Innocentego III
rabnny zmierzające do pogłębienia chrystianizacji. Ich efektem było
prowadzenie powszechnego nauczania religijnego: poprzez obowiązek
8»oszenia kazań i rozwój szkolnictwa parafialnego. Zwrócono uwagę na
*^Jularność odprawiania sakramentu pokuty, upowszechnił się sakrament
"flfckeństwa, położono nacisk na kontrolowanie Kościoła lokalnego,
**K>wno w skali metropolii (wysyłanie legatów papieskich), jak i diecezji
, Irytowanie kościołów, regularne zwoływanie synodów diecezjalnych).
*P*ony, scentralizowane, zaczęły być lepiej kontrolowane przez kurię.
6. Niewola awiniońska
Podporządkowanie papieży monarchom francuskim i przeniesienie
Stolicy Apostolskiej do Awiniomi (1309-1378) doprowadziły do kryzysu
w Kościele powszechnym. Papiestwo utraciło swoją potęgę polityczną
i realną władzę nad Państwem Kościelnym, a -także kontrolę nad
Kościołami lokalnymi, co starali się wykorzystać władcy świeccy,
ograniczając swobody i przywileje Kościoła, przede wszystkim zaś
przejmując kontrolę nad obsadą najwyższych godności duchownych.
Okres „niewoli awiniońskiej" został wykorzystany przez ówczesnych
papieży do budowy scentralizowanej monarchii i przejęcia pod bezpośredni nadzór kurii wszystkich tych dziedzin, które nie do końca udało
się zawłaszczyć monarchom. Rozbudowało się sądownictwo papieskie,
wzmocniła działalność powołanej w pół. XIII w. inkwizycji (na początku
XIV w. miała miejsce krwawa rozprawa z oskarżonymi o herezję
begardami), wzrósł niepomiernie fiskalizm papieski. Ściągano z różnych
krajów świadczenia na rzecz papiestwa (z Polski świętopietrze), pobierano opłaty za wszystkie czynności przeprowadzane przez kurię i jej
instytucje, handlowano beneficjami. Dwór papieski nie ustrzegł się w tej
sytuacji korupcji i wewnętrznej walki o wpływy i godności, pienił się
nepotyzm.
7. Wielka Schizma Zachodnia i kryzys chrześcijaństwa
w dobie przedreformacyjnej
Powrót papieża (Grzegorz XI) do Rzymu i rychła jego śmierć (1378)
doprowadziły do rozłamu w Kościele. W Awinionie kontynuowano obiór
papieży, kardynałowie włoscy obstawali przy Rzymie jako siedzibie
papiestwa i dokonywali tu wyboru swojego papieża. W dziejach papiestwa
wielokrotnie dochodziło do wyboru tzw. antypapieży, gdy jednak w XIV w.
papiestwo stało się scentralizowaną monarchią, rozłam ogarnął cały
Kościół, jedne kraje uznawały papieży rzymskich, inne awiniońskich.
Ruch soborowy
Na początku XV w. wobec utrzymującej się schizmy narodził się ruch
soborowy. Kolejne i przez wiele lat obradujące sobory powszechne w Pizie,
Konstancji i Bazylei angażowały nie tylko kler, ale także władców
świeckich i profesorów uniwersyteckich. Sformułowano wówczas program, który miał zakończyć rozłam; był nim koncyliaryzm. Detrpnizując
jednych papieży, wybierając swoich (którzy mieli być jedynymi), sobory
usiłowały narzucić wyższość swojej władzy nad władzą papieży. W pierwszej połowie XV w. rzeczywiście zasadnicze sprawy Kościoła decydowały
się na soborach. Nie podjęto jednak wówczas próby głębszej reformy
Kościoła, której potrzebę dramatycznie już odczuwano.
Husytyzm
W Czechach w I pół. XV w. szerzył się husytyzm, z nośnymi hasłami
potępienia bogactwa kleru, dostępu wiernych do Słowa Bożego (tłumaczenie Biblii) i ich prawa do głoszenia tegoż Słowa, z krytyką praktyk
kościelnych (sprzedaż odpustów) i głębokich nierówności, których symbolem była komunia pod dwiema postaciami zarezerwowana tylko dla
kleru. Kościół jawił się jako siedziba grzechu, a utrata przez papiestwo
autorytetu i gorszące spory w łonie dostojników kościelnych pogłębiały
tylko przekonanie o możliwości osiągnięcia zbawienia bez pośrednictwa
Kościoła rzymskiego. Uznanie Jana Husa za heretyka, spalenie go na
stosie (1415) doprowadziło do wybuchu powstania w Czechach
(1419-1434).
Husytyzm miał dwa odłamy: radykalny - taboryci dążyli do zbudowania społeczeństwa powszechnej równości i wspólnoty dóbr, rządzącego się
prawami zawartymi w Biblii (przywódca Jan Żiżka). Drugim odłamem byli
utrakwiści - nie głoszący haseł społecznych, zmierzający do reformy
'Kościoła i uznania przez władcę i papiestwo (sobór) wprowadzonych przez
husytyzm zmian obrządku (artykuły praskie, 1421): swobody głoszenia
Słdwa Bożego, komunii pod dwiema postaciami oraz pozbawienia kleru
bogactwa i prawa pobierania opłat za sprawowaną służbę bożą.
Jan Wiklef
'*"?• Husytyzm był inspirowany przez myśl angielskiego teologa Jana
Wiklefa oskarżonego o herezję. Według niego jedynym źródłem wiary jest
Wsmo święte, a właściwe ramy społeczne życia wiernych zapewnia państwo.
Władcą Kościoła - społeczeństwa wiernych - powinien być panujący.
Obok tych najradykalniejszych i najważniejszych ruchów religijnych
Uznanych za herezje) szerzyły się inne, które odwoływały się do ideału
Kościoła ubogiego, Kościoła pierwszych apostołów, krytykowały boga\Ctwo i władzę instytucji kościelnych. Szczególnie tępiony w XIII i na
j^cza.tku XIV w. był radykalny odłam franciszkanów (spirytuałowie),
pomagający się literalnego przestrzegania reguły św. Franciszka.
8. Zakony
Początki zakonów
Ruch zakonny narodził się w starożytności w Egipcie, gdzie ojcowie
pustyni usiłowali realizować ideały ewangeliczne: ubóstwo, zachowanie
czystości, bezwzględne posłuszeństwo. Na Zachodzie twórcą reguły zakonnej był prawdopodobnie św, Benedykt z Nursji (pocz. VI w.), który założył
zgromadzenie mnichów na Monte Cassino. Jej zasady streszczano krótkim
ora et labora (módl się i pracuj), gdyż życie mnichów miała wypełnić praca
(fizyczna i umysłowa) oraz modlitwa. W regule szczegółowo określono cały
tryb życia: pory wypoczynku, pracy, modlitwy, sposób ubierania się
i odżywiania, spoczynku nocnego, zobowiązano mnichów do bezwzględnego posłuszeństwa wybieranemu z ich grona opatowi (czyli ojcu)
klasztoru. Powstałe w VI, VII w. klasztory dzięki pracy umysłowej
mnichów (gromadzenie ksiąg, ich przepisywanie, kompilowanie wiedzy
starożytnych) przechowały spuściznę piśmienniczną antyku. W państwie
karolińskim w IX w. reguła benedyktyńska została narzucona wszystkim
wspólnotom klasztornym. Benedyktyni mieli także swoją gałąź żeńską.
Eremici i cystersi
Od X w. pojawiły się prądy reformatorskie, obejmujące zarówno
zakon benedyktyński, jak i prowadzące do powstania nowego typu
zgromadzeń. Powstałe w X-XII w. zakony pustelnicze (kartuzi, kameduli)
i inne, jak premonstratensi, kanonicy regularni, najczęściej opierały się na
regule św. Augustyna.
Najważniejszym z założonych w tym okresie zgromadzeń był wywodzący się z ruchu pustelniczego i reform benedyktyńskich zakon cystersów.
Uzyskał on wiele nadań w Polsce, a jego klasztory były ważnymi
ośrodkami kultury. Cechą charakterystyczną odnowy życia zakonnego
w X-XII w. były jej hasła powrotu do Kościoła apostolskiego, wyidealizowanego obrazu życia Kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa oraz
do zasad ewengelicznych. Ubogie kościoły klasztorne cystersów przeciwstawiały się wspaniałości architektury kluniaków. Wszystkie nowe zakony
głosiły hasła ubóstwa.
Mendykanci: franciszkanie i dominikanie
Najważniejszą zmianą w ruchu zakonnym było powstanie na przełomie XII i XIII w. zakonów żebrzących, wyrosłych z ruchu dobrowolnego
ubóstwa i powołanych dla zaspokojenia potrzeb religijnych rodzącego się
społeczeństwa miejskiego. Franciszkanie, założeni przez św. Franciszka
Z Asyżu, dominikanie przez św. Dominika Guzmana (i kilka innych
zgromadzeń tego typu) działali w miastach i szybko stali się konkurencją
dla kleru świeckiego, gdyż prowadzili działalność duszpasterską.
W początkowym okresie istnienia głosili oni ideę skrajnego ubóstwa
- klasztory nie posiadały żadnej własności, bracia ubrani byli w habity
z niefarbowanego sukna przewiązane sznurem, na nogach mieli sandały,
Utrzymywali się z jałmużny, nazywali się braćmi dla podkreślenia równości
•między sobą i między nimi a świeckimi.
W połowie XIII w. doszło do złagodzenia reguł (powstały wówczas
ostro zwalczane odłamy radykalne, wierne regułom pierwotnym), z czasem
^zwłaszcza gałąź żeńska) klasztory stały się posiadaczami domów oraz rent
Łzdobyfy podstawy utrzymania. Nowością było też zorganizowanie wokół
tych zakonów ludzi świeckich - tercjarzy, którzy bez ślubów zakonnych
starali się realizować ideały ubóstwa i solidarności społecznej. Mendykanci
jprzyczynili się do rozwoju bractw religijnych, których celem było pogłębienie religijności, a przede wszystkim troska o zbawienie członków bractw
(organizacja pogrzebów, wypominki, msze za dusze zmarłych).
Mendykanci, którzy odnieśli ogromny sukces w całej Europie (w
Polsce ich domy zakładano już w latach 20. XIII w.), byli nastawieni na
kaznodziejstwo. Dominikanie stali się najwyższej klasy specjalistami w tej
działalności duszpasterskiej. W celu właściwego przygotowania się do tego
typu pracy zakony żebrzące zorganizowały swoje szkolnictwo (zwłaszcza
dominikanie), miały też ważki udział w rozwoju uniwersytetów (szczególnie w Paryżu i Oxfordzie).
Z zakonu franciszkańskiego wyłonił się w połowie XIV w. zakon
obserwantów (w Polsce nazywanych bernardynami - od imienia św.
Bernardyna ze Sieny). Zajął on ważne miejsce w życiu religijnym i społecznym (bractwa) polskiego mieszczaństwa i szlachty.
Zakony rycerskie
Szczególną rolę odegrały w średniowieczu zakony rycerskie, powstałe
okresie wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej z bractw zakładanych do
Opieki nad pielgrzymami. Łączyły one etos rycerski i walkę zbrojną
z
muzułmanami ze ślubami zakonnymi. Stanowiły główną siłę militarną
P*ostw chrześcijańskich powstałych na Bliskim Wschodzie. Od XII w.
'^•fcdały swoje placówki w Europie.
w
Najważniejsze z nich to: templariusze, joannici i krzyżacy. Dzięki
nadaniom ziemi i operacjom kredytowym (templariusze) zakony te
zdobyły ogromne majątki. Najwcześniej, na skutek oskarżenia o herezję
i zamiaru przejęcia ich majątku przez króla Francji Filipa IV, zostali
skasowani templariusze (1312). Dwa z tych zakonów założyły własne
państwa: krzyżacy w Prusach oraz joannici na Cyprze (od XVI w. na
Malcie). W historii Polski odegrały rolę jeszcze inne zakony rycerskie:
kawalerów mieczowych, który osiadł w Inflantach i od lat 30. XIII w.
formalnie był połączony z Zakonem Krzyżackim, oraz również połączonych z krzyżakami - braci dobrzyńskich. Liczne klasztory w Polsce mieli
także bożogrobcy.
Z zakonami rycerskimi, szczególnie joannitami, wiąże się również
organizacja szpitalnictwa. W miastach polskich ważnym zgromadzeniem
zakonnym prowadzącym opiekę nad chorymi i ubogimi był zakon św.
Ducha (duchacy).
ERA NOWOŻYTNA
I. PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Rozdział 1.
Monarchie absolutne
1. Przeobrażenia monarchii stanowej
W większości państw europejskich koniec średniowiecza i początek
epoki nowożytnej charakteryzowały się występowaniem dwóch powiązanych ze sobą procesówltunifikacji po rozbiciu feudalnym ora^ ograniczenia
kompetencji stanów na rzecz ośrodka centralnego. Reprezentacje stanowe
(siejmy, landtagi itp.) często stawały się organami działającymi w imieniu
władcy, w niektórych państwach zaś poniechano ich zwoływania. Pierwszy
z wymienionych procesów oznaczał ostateczną likwidację „drabiny" lennej
i stopniowe znoszenie odrębności poszczególnych księstw, margrabstw,
hrabstw itp. Drugi zaś - umacnianie władzy monarszej, która wraz
z uprawnieniami przejmowała obowiązki spoczywające dotąd na stanach
i ich reprezentacji.
Oba procesy przebiegały zarówno pokojowo, jak i w trybie wojny
wewnętrznej, przy czym rozstrzygnięcia militarne były częściej stosowane
przy realizacji dążeń unifikacyjnych. Przeobrażenia te pociągały za sobą
zmiany społeczne, gdyż dzięki likwidacji zależności lennej szlachta zyskała
ełne prawa do ziemi (przedtem dzieliła je z seniorem). Zyski te opłaciła
zmniejszeniem udziału we władzy, którą scedowała na monarchę w zamian
za obronę przed zewnętrznym niebezpieczeństwem. Ponadto tworzenie
nowożytnego aparatu władzy - bardziej rozbudowanego niż średniowieczny - spowodowało wymianę znacznej części elit i awans (często oparty na
kompetencji, a nie na pochodzeniu) ludzi spoza tradycyjnej arystokracji
feudalnej.
2. Cechy państwa absolutnego
W XVI (kraje romańskie) i XVII w. (kraje niemieckie i skandynawskie) kolejne państwa przekształciły się w monarchie absolutne. Ten typ
państwa charakteryzowały:
1. rozbudowa scentralizowanego aparatu państwowego (biurokracji)
2. rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej, a nie pospolitego
ruszenia lub zaciągów czynionych w zależności od potrzeby wojennej)
3. wzrost obciążeń podatkowych mieszkańców pokrywających koszty utrzymania biurokracji i armii
4. rozbudowany dwór monarszy
Czynniki te kierowały państwo absolutne w stronę ekspansji
zewnętrznej, która - zdaniem części historyków - była głównym
jego celem. W polityce wewnętrznej głównym celem państwa absohltnego było uzyskanie nadwyżki budżetowej. Osiągano to poprzez
wzrost podatków, protekcjonizm celny i popieranie rozwoju własnej
produkcji. Urzędy w państwie (często sprzedawane) w coraz większym
Stopniu wymagały kwalifikacji fachowych, których nie miała szlachta
i'fcirystokracja. Obsadzali je więc wykształceni mieszczanie, następnie
w wielu państwach uszlachcani. W ten sposób powstawała nowa
szlachta. Częstym sposobem bogacenia się urzędników było dzierżawienie poboru ceł lub podatków w zamian za stałą, zryczałtowaną
opłatę.
• Granice terytorialne monarchii absolutnych nadal wyznaczano w zależności od losów wojen lub rezultatów rokowań dyplomatycznych. Zanikła
natomiast średniowieczna praktyka budowania rozległych władztw dynastytóaiych przez związki rodzinne (małżeństwa, dziedziczenie) między
fflonarchamf. Państwa absolutne często miały charakter ponadnarodowy,
f$lyż przy wytyczaniu ich granic nie uwzględniano podziałów etnicznych.
!£zyanikiem spajającym mieszkańców państwa nadal była podległość
lwiemu monarsze.
• ^Uzasadnienie teoretyczne monarchii absolutnej dali Florentyńczyk
IJkcolo Machiavelli (1469-1527) w dziele Książę i Francuz Jean Bodin
U530-1596) w Sześciu księgach o Rzeczypospolitej. Ten ostatni władzę
'W"Stwową traktował jako absolutną, identyfikując ją z władzą monarchy
!
*P Uznającego nad sobą żadnej zwierzchności. Za monarchę, który
IPWpełniej realizował te zasady, uchodzi król Francji Ludwik XIV, któremu
'Przypisuje się słynne powiedzenie „Państwo to ja."
hfc,/-.
3. Absolutyzm oświecony
W odniesieniu do II pół. XVIII w. mówimy o absolutyzmie oświeconym.
Pod wpływem idei oświecenia monarchowie, uważający się za „pierwsze sługi
państwa", realizowali reformy administracyjne, edukacyjne i socjalne (wspomagając więzienia, szpitale, przytułki). Reformy te miały przynieść korzyść
ludności ze wszystkich stanów i warstw społecznych. Wprowadzano je
odgórnie, na zasadzie decyzji „oświeconego" władcy. Do typowych oświeconych władców absolutnych zalicza się króla Prus^ryderyka,IL oraz cesarza
Józefa II (por. s. 137). Łączenie z nimi cesarzowej Katarzyny II jest dyskusyjne,
gdyż zapóźnienie cywilizacyjne Rosji i niewielki zasięg reform powodują, iż
trudno je stawiać na równi ze zmianami w państwach niemieckich.
Niektórzy historycy kwestionują w ogóle zasadność wyodrębniania
absolutyzmu oświeconego. Uważają, że wszystkie przypisywane mu cechy
miały również reformy wprowadzane przez władców absolutnych przed
początkiem oświecenia. Wyodrębnienie oświeconego absolutyzmu tłumaczą skłonnością do autoreklamy ze strony XVIII-wiecznych monarchów
oraz tendencją ówczesnych „filozofów" do gloryfikowania „oświeconych"
władców, z którymi często pozostawali w zażyłych stosunkach.
4. Francja
Punkt wyjścia do budowy absolutyzmu we Francji stanowiło złamanie
antymonarszej koalicji książąt za panowania króla Ludwika XI
(1461-1483) i wydatne wzmocnienie władzy centralnej dzięki przyłączeniu
Burgundii (części rozległego Księstwa Burgundzkiego, którego reszta
przypadła Habsburgom) i Pikardii oraz hrabstwa Prowansji (1477-1481),
a następnie Bretanii (1491).
Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji
148Ą
ostatnie (przed 76-letnią przerwą) obrady Stanów Generalnych; odtąd
królowie zwołują Zgromadzenie Notablów - nie wybranych, lecz zaproszonych przez monarchę i ulegających jego wpływom
1492-1559 wojny włoskie: przejaw ekspansji dwóch monarchii absolutnych: francuskiej i habsburskiej
1562-1598 wojny religijne we Francji: przywódcy obu stronnictw - katolickiego
i protestanckiego - dążyli do złamania absolutyzmu monarszego i przejęcia
władzy; rezultatem osłabienia władzy monarszej było ponowne zwoływanie
Stanów Generalnych
, 158^-1610 panowanie Henryka IV: pokój religijny (edykt nantejski, 1598) i odbudowa
władzy absolutnej w sojuszu z mieszczaństwem - utworzenie aparatu
władzy z ludzi dobieranych ze względu na kompetencje a nie urodzenie
1610-1643 panowanie Ludwika XIII - umocnienie absolutyzmu i odbudowa zewnętrznej potęgi Francji
1614-1615 zwołanie Stanów Generalnych, ostatnie przed rewolucją 1789 r.
1624-1642 kardynał Armand Richelieu pierwszym ministrem Ludwika XIII - budowa
wewnętrznej i zewnętrznej potęgi Francji - prymat racji stanu, uaktywnienie
intendentów królewskich w poszczególnych prowincjach, merkantylizm
w polityce gospodarczej, budowa floty, utworzenie fachowej służby dyplomatycznej, wielokrotny wzrost podatków; walka z tendencjami decentralizacyjnymi reprezentowanymi przez arystokrację i starą szlachtę rodową
1626
zwołanie Zgromadzenia Notablów, ostatnie przed 1787 r.
1643-1661 kardynał Jules Mazarin (Mazarini) pierwszym ministrem za małoletniości
i w pierwszych latach dorosłych Ludwika XIV - kontynuacja polityki
Richelieu'go
1648-1653 Fronda (z franc. proca, gdyż jej uczestników porównywano do nierozważnych uliczników paryskich strzelających z proc): trzy krótkie wojny
domowe - ostatnia, nieudana próba oporu przeciw rządom absolutnym we
Francji podjęta przez parlament paryski, a później przez opozycyjnych
arystokratów
1661-1715 rządy osobiste Ludwika^XJVj apogeum absolutyzmu we Francji
1665-1683 reformy Jana Baptysty Colberta: ujednolicenie prawodawstwa, wzrost
dochodów monarchii dzięki nowemu systemowi poboru podatków i rozwojowi rodzimego przemysłu (manufaktur), rozpoznanie zasobów naturalnych kraju, system ceł protekcyjnych, popieranie upraw przemysłowych,
budowa kanałów śródlądowych, rozbudowa floty wojennej i handlowej
Vl66»-1684 budowa pałacu w Wersalu - symbolu świetności monarchii Ludwika XIV
1680
* -_
deklaracja kleru francuskiego o wolnościach Kościoła gallikańskiego
(francuskiego) - przejaw dążeń monarchii absolutnej do rozluźnienia
zależności Kościoła francuskiego od Rzymu
Już w ostatnich latach panowania Ludwika XIV francuska monarchia
abolutna zaczęła przeżywać kryzys. Tendencje te nasilały się w ciągu
panowania dwóch następnych władców. W końcu absolutyzm, najpierw nie
reformujący się, a później pod presją społeczną reformujący się, ale nie dość
szybko, właśnie we Francji stworzył warunki dla rewolucji, która go obaliła.
Schyłek absolutyzmu we Francji
1715-1723 regencja za małoletniości Ludwika XV: nieudane próby reorganizacji
najwyższych urzędów we Francji; osłabienie władzy królewskiej
1743-1774 rządy osobiste Ludwika XV: gwałtowne spory z parlamentami (tj. trybunałami), w których (w braku przedstawicielstwa stanowego) przejawiała się
opozycja antymonarsza; ruina finansów publicznych po wojnie siedmioletniej
1774
początek panowania Ludwika XVI - osłabienie rządów centralnych;
rewindykacje dawnych uprawnień feudalnych przez szlachtę i arystokrację
1774-1776 nieudane reformy Anne'a Roberta Jacąuesa Turgota: poszerzenie zakresu
liberalizmu gospodarczego, dopuszczenie pochodzących z wyboru zgromadzeń (wyłonionych na podstawie cenzusu majątkowego, a nie reprezentacji
stanowej) do współdziałania z administracją w zarządzaniu prowincjami
i poborze podatków, w perspektywie ustanowienie powszechnego podatku
od dochodu
1777-1781
reformy następnego ministra Jacąuesa Neckera, próbującego zrealizować
projekty poprzednika, doprowadziły do jego dymisji
1783-1787 reformy Charlesa de Calonne'a nieznacznie modyfikujące projekty Turgota - do ich zatwierdzenia zwołano Zgromadzenie Notablów ( 1 787), które
sprzeciwiło się zmianom; dymisja Calonne'a
1787-1788 reformy Etienne'a Lomenie de Brienne'a zakwestionowane przez parlamenty - bezpośrednia przyczyna rewolucji francuskiej; ponowne powołanie Neckera
1789
zwołanie Stanów Generalnych (na 1 V) - zakwestionowanie monarszego
absolutyzmu i początek tworzenia parlamentarnej monarchii konstytucyjnej
5. Monarchia Habsburgów
Należy odróżniać państwa niemieckie (Rzeszę Niemiecką), nad którymi Habsburgowie sprawowali tytularne, zwierzchnictwo jako obieralni
cesarze niemieccy, od ich powiększających się do początku XVIII w.
posiadłości dziedzicznych. Te ostatnie różniły się znacznie między sobą pod
względem ustrojowym i nawet w nich na przełomie XV i XVI w. władza
dynastii była słaba, gdyż hamowała ją opozycja dobrze zorganizowanych
stanów. Habsburgowie podejmowali starania o wzmocnienie swej władzy
zarówno w cesarstwie, jak i w krajach dziedzicznych. O ile pierwszy
^jrjómnek był skazany na niepowodzenie wskutek oporu państw członkowsWch Rzeszy, a także przeciwdziałania Francji, a następnie Prus, o tyle
jealizując drugi, osiągnęli znaczne sukcesy. Nie wszędzie mogli się posunąć
w tym samym stopniu (Węgry potrafiły długo uchronić swe odmienności
ustrojowe), a reformy wzmacniające ich władztwo absolutne były ściśle
powiązane z burzliwą polityką zagraniczną mocarstwa.
W końcu XVIII w. wzorcowe dla absolutyzmu oświeconego reformy
Józefa II nie powiodły się jako całość, lecz ich rdzeń, który się utrzymał,
umożliwił państwu Habsburgów przetrwanie wojen z rewolucyjną Francją
i z Napoleonem bez wstrząsów społecznych. Określił też ustrój wewnętrzny
W Austrii do połowy XIX stulecia.
Domena Habsburgów w XVI w.
Do znacznego wzrostu znaczenia Habsburgów doszło za panowania
Karola V (1519-1556). Względy dynastyczne sprawiły bowiem, że Karol
został dziedzicem znacznej części Księstwa Burgundzkiego oraz Hiszpanii.
Skupiwszy w swych rękach rządy nad kilkoma ważnymi krajami,
Karol V stał się najpotężniejszym monarchą Europy. Posiadłości jego
Okrążyły Francję, co stało się zarzewiem dalszych wojen. W 1521 r. Karol
Y przeprowadził podział swojego władztwa: zatrzymał Hiszpanię wraz
* koloniami, Księstwo Burgundzkie (z Niderlandami) oraz Królestwo
fiwapolu i Sycylii, podczas gdy jego brat Ferdynand objął władzę nad
«ajami austriackimi, częścią Niemiec, a po śmierci Ludwika Jagielloń<%ka (w bitwie pod Mohaczem, 1526) także w Czechach, a następnie
* części Węgier. Abdykując w 1556 r., Karol V przekazał swoje dziedzictf£ hiszpańskie, niderlandzkie i włoskie synowi, Filipowi II (1556-1598).
^d pozostałymi krajami panował Ferdynand I. W ten sposób doszło do
ipaziału Habsburgów na dwie linie: hiszpańską i austriacką.
jf..' -V
Kraje dziedziczne Habsburgów w końcu XV w.
Austria, Styria, Karyntia, Tyrol, Kraina, Triest, Księstwo Burgundzkie
(Niderlandy, Alzacja, Lotaryngia, Franche-Comte)
Nowe domeny i kraje podległe władzy Habsburgów u schyłku panowania Karola V
Hiszpania, Czechy, płn.-zach. Węgry (ze Słowacją), Królestwo Neapolu
i Sycylii, Mediolan
Powstanie i rozwój absolutyzmu w państwach Habsburgów
W 1527 r. król Ferdynand I wydał statut administracji państwowej
w krajach: austriackim, czeskim i węgierskim, we fragmentach obowiązujący
do 1848 r. Na jego mocy utworzono (lub przekształcono wcześniej istniejące)
kolegialne organy nadzorujące politykę zagraniczną, skarbowość i sądownictwo. Walki polityczno-religijne w Niemczech w latach 1530-1555, w trakcie
których wielu książąt przeszło do obozu protestanckiego, osłabiły pozycję
Habsburgów jako dynastii cesarskiej. W Czechach wystąpienia w obronie
niezależności kraju i rodzimej kultury, a przeciw forsowanej przez
Habsburgów kontrreformacji, trwały aż do drugiej dekady XVII w. Gdy po
śmierci cesarza Ferdynanda I doszło w 1564 r. do podziału dziedzicznych
posiadłości Habsburgów między jego trzech synów (nowy cesarz Maksymilian II zatrzymał większość terytorium Austrii, Czechy, Śląsk, Morawy,
Węgry, arcyksiążę Ferdynand objął część Austrii i Tyrol, a arcyksiążę Karol
Styrię, Karyntię i Krainę - linia wymarła w 1668 r.), również władza
centralna uległa wyraźnemu osłabieniu. Kończący wojnę trzydziestoletnią
(s. 193) traktat westfalski (1648) wprawdzie dał Habsburgom prawie
pewność reelekcji przy wyborach cesarza, lecz zarazem położył kres ich
nadziejom na zunifikowanie całych Niemiec pod własnym berłem.
Upadek największego powstania węgierskiego (1701-1711), kierowanego przez magnata Franciszka II Rakoczego, spowodował likwidację
resztek autonomii i rozciągnięcie na ten kraj absolutnej władzy Habsburgów. W 1713 r. ogłoszono sankcję pragmatyczną (zagwarantowano, że
w przypadku braku męskich potomków panowanie we wszystkich krajach
należących do Habsburgów obejmie linia żeńska). Postanowienie to
umocniło władzę dynastii i przekształciło unię personalną, łączącą poszczególne państwa podległe Habsburgom, w unię realną. Zawarty w rok
później z Francją traktat w Rastatt wyznaczył maksymalny zasięg
posiadłości Habsburgów austriackich w Europie Zachodniej (w tym:
Belgia, Mediolan, Toskania, Neapol, Sardynia). Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748) i utrata Śląska podważyły potęgę państwa Habsburgów.
Absolutyzm oświecony w państwach Habsburgów
Reformy c<esarzowej
1740-1780
Marii Teresy i cesarza Józefa II
panowanie Marii Teresy: centralistyczna reforma administracji, skarbowości, wojskowości i wymiaru sprawiedliwości w Austrii, Czechach i na
Morawach, przy zachowaniu stanowych i podatkowych przywilejów
szlachty na Węgrzech; sporządzenie spisów (katastrów) w celach podatkowych i wojskowych; gwałtowna rozbudowa administracji terenowej;
reforma i podporządkowanie państwu uniwersytetów; kodyfikacja prawa
sądowego; po kilkunastu latach reorganizacja władz państwowych: utrzymanie centralizmu w odniesieniu do krajów austriackich i czeskich przy
bardziej elastycznej strukturze administracji; utworzenie Rady Państwa
o fachowym, a nie arystokratyczno-dworskim charakterze; utworzenie
silnej administracji gubernialnej
Bjl765-1780 współrządy Marii Teresy i Józefa II: patenty urbarialne dla kolejnych
prowincji, ograniczające pańszczyznę i zakazujące rugowania chłopów
z ziemi, a obliczone na zwiększenie podatków płaconych przez szlachtę
(kontynuowano ich wydawanie za panowania Józefa II, znosząc poddaństwo osobiste chłopów i proklamując opiekę państwa nad nimi); wprowadzenie bardzo surowego kodeksu karnego, ale jednocześnie zniesienie tortur;
podwaliny „józefinizmu" w polityce kościelnej: opodatkowanie duchowieństwa bez zgody papieża, skasowanie pierwszych klasztorów; po
kasacie zakonu jezuitów utworzono Fundusz Edukacyjny i powołano
Nadworną Komisję Edukacyjną; tworzono liczne szkoły ludowe
|if80-1790 rządy osobiste Józefa II: próba zniesienia samorządu na Węgrzech,
w Lombardii oraz w Belgii i unifikacja tych dzielnic z resztą państwa;
reorganizacja najwyższych organów władzy w duchu skrajnego centralizmu, rozbudowa administracji prowincjonalnej, która przejęła kompetencje
stanów krajowych (zachowanie podporządkowanych jej samorządów
w miastach i na wsiach), umocnienie korpusu urzędników (pragmatyka
służbowa, renty dla emerytów i wdów oraz dodatki za wysługę lat);
opracowanie dokładnych spisów ludności i katastru ze spisem obciążeń
chłopskich; utworzenie prowincjonalnych dyrekcji policji; reformy prawa:
uznanie związku małżeńskiego za umowę cywilną, wprowadzenie jednolitego prawa spadkowego oraz humanitarnego kodeksu karnego (w
zasadzie zniesienie kary śmierci); wyraźny rozdział między administracją
a sądownictwem; skrajny protekcjonizm w zakresie handlu i przemysłu;
zniesienie większości ograniczeń odnoszących się do ludności żydowskiej;
edykt o tolerancji dla protestantów i prawosławnych; zmiana roli Kościoła
w państwie: obowiązek akceptacji cesarskiej dla rozpowszechniania bulli
papieskich; kasata wszystkich klasztorów nie zajmujących się szkolnictwem lub opieką nad chorymi (zlikwidowano ok. 700); rozwój szkolnictwa
elementarnego i średniego finansowanego z Funduszów Edukacyjnego
i Religijnego
Następca Józefa II, cesarz Leopold II (1790-1792), wycofał się
z najbardziej drażliwych decyzji brata (przywrócił część kompetencji
stanom, zwrócił Węgrom uprawnienia samorządowe); w mocy pozostały
edykty Józefa II dotyczące stosunków agrarnych oraz szczególna pozycja
Kościoła: uprzywilejowanego i lojalnie wspierającego władcę. Następny
cesarz, Franciszek II (1792-1809), poniechał reform, oparł się na arystokracji i szlachcie, którym przywrócił sejmy krajowe, oraz na Kościele.
Wzmocniono policję i zaostrzono cenzurę.
6. Hiszpania
Hiszpania, w której początki reprezentacji stanowej zaczęły kształtować się bardzo wcześnie (s. 89), budowała absolutyzm od przełomu
średniowiecza i nowożytności. Dość prędko dzięki nowemu systemowi
osiągnęła apogeum potęgi i równie prędko doświadczyła kryzysu nowego
ustroju. Miał on przez wiele dziesięcioleci szczególny, państwowo-kościelny charakter z uwagi na zadania chrystianizacyjne w samej Hiszpanii,
a potem w koloniach oraz z racji dążeń królów Hiszpanii do podporządkowania sobie Kościoła i wykorzystania jego instytucji (łącznie z inkwizycją).
Początek nowożytnej Hiszpanii dała unia Kastylii z Aragonią (1469),
do której doszło za sprawą małżeństwa królowej Izabeli Kastylijskiej
z królem Ferdynandem Aragońskim. Odmienności obu państw spowodowały, że do ostatecznego ich zjednoczenia doszło dopiero za panowania
króla Karola I (1516-1556) - jako cesarza Karola V (od 1519 r.)
- Habsburga, po stłumieniu powszechnego powstania mieszczan i szlachty.
Na przełomie XV i XVI w. utworzono jednolitą organizację policyjną,
osłabiono pozycję zakonów rycerskich reprezentujących interesy szlachty,
zwiększono dochody skarbu królewskiego. Równocześnie ograniczono
rolę Kortezów, powołując liczne rady królewskie o doradczym i wykonawczym charakterze. Reformy te zaawansowano bardziej w Kastylii niż
w Aragonii.
Szczyt potęgi absolutnej monarchii w Hiszpanii przypadł na panowa-
nie króla Filipa II (1556-1598). Rolę Kortezów ograniczono do składania
zażaleń oraz uchwalania podatków. Powołano nowe rady przyboczne,
które - wraz z dawniej istniejącymi - przejęły funkcje rządowe. Zewnętrznym przejawem potęgi Hiszpanii były wojny toczone w Niderlandach oraz
z Anglią, a także unia zawarta z Portugalią (1580) i walka z reformacją
w Europie.
W I pół. XVII w. Hiszpania przeżywała kryzys społeczno-gospodarczy, który sięgnął szczytu w 1640 r. Załamał się wówczas handel z Ameryką
(w tym import kruszców), wybuchły wielkie powstania zmierzające do
oderwania Katalonii (bezskutecznie) oraz Portugalii (uwieńczone sukcesem w 1668 r.). W następnych latach Hiszpania spadła do roli drugorzędnego państwa w Europie.
Osiemnastowieczne reformy, podjęte na wzór Francji Ludwika XIV
po objęciu tronu hiszpańskiego przez Burbonów, nie zdołały przywrócić
Hiszpanii dawnego znaczenia politycznego.
7. Prusy
Dzięki reformom wewnętrznym Prusy, mimo niewielkiego obszaru
i zaludnienia, w krótkim czasie doszły do pozycji mocarstwa. Polityczne
i wojskowe sukcesy Fryderyka II były możliwe dzięki dokonaniom jego
poprzedników. Punkt wyjścia był niekorzystny, gdyż na przełomie XVI
i XVII w. władza centralna w państwie Hohenzollernów była słaba,
a rola zgromadzeń stanowych ogromna. Reformatorom pomogło utrzymanie jako domeny monarszej ok. 1/3 ziemi, a także zmiany w układzie
szlaków handlowych w Europie. Przechodząc przez posiadłości Hohenzollernów, sprzyjały one ich rozwojowi gospodarczemu. W Prusach,
bardziej niż w jakimkolwiek innym państwie ówczesnej Europy, armia,
jej potrzeby oraz przeznaczone na nią wydatki odgrywały rolę pierwszoplanową.
TerytoriumiPrus
"~17oT
Prusy Książęce, Brandenburgia, Pomorze Zachodnie, drobne posiadłości
w Rzeszy (m. in. Magdeburg, Halberstadt)
1797
Prusy Książęce, Brandenburgia, Pomorze Zachodnie, Pomorze Szczecińskie, Śląsk, Pomorze Gdańskie, Wielkopolska, płn. Mazowsze (z Warszawą), Podlasie, Suwalszczyzna, drobne posiadłości w Rzeszy (Magdeburg, Halberstadt, Fryzja Wsch., Ansbach, Bayreuth i in.), Neuchatel
(Związek Szwajcarski)
*—•
Kształtowanie się Królestwa Pruskiego
1611
zgoda pilskiego sejmu na dziedziczenie lenna Prus Książęcych przez
brandenlburską gałąź Hohenzollernów (nastąpiło to w 1618 r.); Hohenzollernowie pozostawali lennikami Rzeczypospolitej z Prus Książęcych, co
umacnia Jo ich pozycję wobec cesarza, gdyż obszar ten nie wchodził w skład
Rzeszy
1619-1640 panowamie elektora Jerzego Wilhelma - wojna trzydziestoletnia i wojna
polsko-s.zwedzka w latach 1626-1629 wykazały bezsilność polityczną Prus
i Brandenburgii
1640-1688 panowamie Fryderyka Wilhelma (Wielkiego Elektora): stworzenie 30-tysięcznej ar-mii; gwałtowny wzrost podatków; reaktywowanie (powstałej
w 1604 K) Tajnej Rady jako organu doradczego ds. polityki zagranicznej
i zarządlu Marchią, uzupełnionego później Generalnym Komisariatem
Wojny; generalny podatek na rzecz państwa (i stałej armii) obciążający
mieszczan i chłopów; umowa społeczna między monarchią i junkierstwem
- fundament pruskiego absolutyzmu (1653)
1657
traktaty welawsko-bydgoskie: likwidacja zależności lennej Prus Książęcych
od Rzeczypospolitej w zamian za przejście elektora na stronę koalicji
antyszw>edzkiej
1674
utworzenie Generalnej Kasy Wojennej - centralnego urzędu finansowego
państwai, które prawie wszystkie dochody przeznaczało na wojsko
1683
ostatnie (z pełnymi kompetencjami) posiedzenie Landtagu Marchii Brandenburs.kiej
1701
koronacja elektora Fryderyka III na „króla w Prusach"
Absolutyzm w Prusach
1713-1740
panowanie Fryderyka Wilhelma I („króla-sierżanta"): reżym oszczędnościowy- i koszarowy regulamin na dworze i w administracji; rozbudowa armii
stałej do 83 tyś. i jej skoszarowanie w miastach; reforma kantonowa:
regini-enty rekrutowane i uzupełniane ze stałych okręgów, żołnierz po służbie
rekruckiej odsyłany do domu i co roku powoływany na ćwiczenia, prawie
powszechna służba wojskowa - nowatorski system; utworzenie korpusu
kadet-ów dla młodzieży szlacheckiej - narodziny ducha oficerskiej kasty,
chara kerystycznego dla junkierstwa w następnych stuleciach; rozwój manufaktur pracujących na potrzeby armii; militaryzacja biurokracji przez
powoJywanie wysłużonych podoficerów na stanowiska urzędnicze;
protekcjonizm w handlu; kult produktywności i praca przymusowa; trzykrotn_j wzrost dochodów państwa i znaczna rezerwa finansowa w skarbie;
tolerancja religijna zachęcająca różnowierców do osiadania w Prusach
1720
przyłączenie Szczecina i płd. części szwedzkiego Pomorza, które pozbawiono dawnych swobód i zreorganizowano zgodnie z zasadami
pruskiego centralizmu
1740-1786
panowanie Fryderyka II: polityczne i wojskowe wykorzystanie reform
i zasobów poprzednika; wzmocnienie osobistej roli króla, który jako
jedyny miał pełny wgląd we wszystkie sprawy państwa dzięki bezpośrednim kontaktom z ministrami;
kontynuacja polityki gospodarczej - budowa kanałów, osuszanie bagien,
zniesienie lub ograniczenie poddaństwa osobistego chłopów w dobrach
państwowych, apele do szlachty o przestrzeganie kontraktów dzierżawnych;
rozbudowa armii do 186 tyś. w czasie pokoju, opieka nad weteranami
oraz pomoc medyczna dla żołnierzy i cywilów;
zniesienie tortur, podjęcie prac nad kodyfikacją prawa;
tolerancja religijna przy niechęci do katolicyzmu;
powszechny przymus szkolny (zatrudnienie w szkołach m. in. byłych
wojskowych), rozwój szkół realnych (szkół średnich nastawionych na
umiejętności praktyczne), reformy uniwersytetów we Frankfurcie i Królewcu w duchu praktycyzmu, powołanie szkół zawodowych oraz seminariów nauczycielskich;
zajęcie Śląska, przyłączenie Fryzji Wschodniej, opanowanie Pomorza
Gdańskiego i Warmii
1786-1797
panowanie Fryderyka Wilhelma II: osłabienie centralizacji władz; rozszerzenie przywilejów szlachty w Prusach; zmniejszenie rezerw finansowych państwa; rządy królewskich faworytów; znaczenie państwa
podtrzymywały stare kadry polityków, oficerów i urzędników ze szkoły
Fryderyka II;
przyłączenie Ansbach, Bayreuth, Wielkopolski, płn. Mazowsza, Podlasia,
Suwalszczyzny
•|» Rosja
W Rosji elementy wspólne dla europejskich państw absolutnych, które
<*ystąpify zwłaszcza w XVIII w., nakładały się na wielowiekową tradycję
I praktykę moskiewskiego samodzierżawia. Nie docierały do niej wpływy
fffcwa rzymskiego, a poddani w całej pełni i we wszystkich sferach byli
•1*Ódporządkowani władcy. W Moskwie nie doszło do wykształcenia się
%POwej monarchii stanowej, która stanowiła w Europie punkt wyjścia dla
Wfonn w duchu absolutyzmu. Z tych względów część historyków wątpi, czy
.•nożna ustrój Moskwy (Rosji) stawiać na równi z zachodnioeuropejskim
f^olutyzmem, analogii szukając raczej w orientalnym despotyzmie tureckim.
£. W latach 1463-1520 dokonał się I etap jednoczenia ziem ruskich pod
^emonią Moskwy. Zakończyła go inkorporacja Pskowa (1510) i Księst-
wa Riazańskiego (1520). Wcielanie nowych ziem pociągało za sobą
eliminacje (często fizyczną) części bojarstwa. Wprowadzono ceremoniał
wzorowany na bizantyjskim oraz symbolikę podkreślającą władzę wielkiego księcia. Funkcjonowała duma bojarska jako organ doradczy wielkiego
księcia; rozpoczęto tworzyć prikazy (urzędy centralne). Od razu też (1497)
w interesie dworiaństwa wydano kodeks regulujący poddaństwo chłopów.
Przemiany ustrojowe w Moskwie za Iwana IV Groźnego (1547-1584)
monarcha: przyjęcie tytułu cara i wzmocnienie samodzierżawia; teoria „trzeciego Rzymu": Wielkie Księstwo Moskiewskie jako spadkobierca Bizancjum
społeczeństwo: powstanie ludowe przeciw bojarom w Moskwie i w innych
miastach wykorzystane przez cara do odsunięcia ich od władzy i oparcia się na
dworiaństwie; rozprawa z bojarstwem (opricznina) w oparciu o gwardię carską
i dworiaństwo oraz część duchowieństwa; terror, uderzający także w inne grupy
społeczne, który doprowadził do kryzysu państwa na przełomie XVI i XVII w.
wojsko: tworzenie regularnych jednostek strzeleckich, wzmocnienie artylerii,
utrzymanie przeważającej liczebnie jazdy, utworzenie gwardii carskiej
administracja: samorząd powiatowy i ziemski; instytucje centralne: duma
bojarska, sobory ziemskie (dworianie, urzędnicy wojskowi i kupcy - uchwały nie
wiążące cara) oraz nowe prikazy
Cerkiew: podporządkowanie samodzierżawiu, obowiązek zakładania szkół,
ograniczenie prawa do posiadania dóbr ziemskich
Reformom ustrojowym towarzyszyła ekspansja zewnętrzna. Prowadzono wojny z Litwą, a następnie z Rzeczpospolitą (s. 188). W II pół. XVI w.
Moskwa podbiła chanaty kazański i astrachański oraz Zachodnią Syberię. Po
zgonie Iwana Groźnego państwo przeżyło poważny kryzys (1584-1613), który
spowodowały: walka o władzę między grupami bojarów, interwencja polska
(„dymitriady") i szwedzka, powstanie chłopskie i wojna domowa - „wielka
smuta". Do uspokojenia stosunków doprowadziło dopiero panowanie Michała Fiodorowicza Romanowa (1613-1645). Za rządów jego następcy,
Aleksego Michajłowicza (1645-1676), zanikła duma bojarska i sobór ziemski;
ściślej też podporządkowano Cerkiew państwu. Przeprowadzono reformę
wojska (ok. 200 tyś. ludzi) opartą na planowym poborze rekruta, a także
skodyfikowano prawa, uwzględniając głównie interesy warstw średnich,
zarówno dworiaństwa, jak i mieszczaństwa.
Reformy cara Piotra I (1682-1725)
monarcha: od 1689 r. panował samodzielnie, po wojnie północnej przyjął tytuł
Imperatora Wszechrosji, a państwo nazwę Cesarstwa Rosyjskiego (1721)
władze centralne: likwidacja dumy bojarskiej; utworzenie Senatu Rządzącego (funkcje kontrolne nad administracją i sądownictwem, publikacja
i komentowanie dekretów cara, zastępowanie monarchy w czasie jego
nieobecności) złożonego z 9 osób wyznaczanych przez monarchę bez
względu na pochodzenie społeczne; zniesienie prikazów i ustanowienie
9 (później 11) dziesięcioosobowych kolegiów resortowych; centralizacja
administracji miejskiej: Główny Magistrat w Petersburgu, od którego
zależały magistraty miast prowincjonalnych; przeniesienie stolicy z Moskwy do Petersburga
administracja terytorialna: podział kraju na 8 (później 19) wielkich guberni,
których zwierzchnicy mieli szerokie, głównie wojskowe, kompetencje; przydanie gubernatorom ciał doradczych (Landratów) złożonych ze szlachty
społeczeństwo: zniesienie różnic między bojarami i dworiaństwem: powstanie
jednolitej prawnie szlachty; wprowadzenie tabeli rang w armii, flocie i adminisitracji
Cerkiew: zniesienie urzędu patriarchy moskiewskiego oraz jego zwierzchnict*>wa nad prawosławiem w Rosji; utworzenie na wzór kościołów protestanckich
Najświętszego Synodu (Kolegium Duchownego) złożonego z wyznaczonych
przez cara biskupów i świeckiego oberprokuratora; odtąd cesarz był faktycznie głową Cerkwi; zakaz apostazji (odstępowania od wiary)
„edukacja: rozwój szkolnictwa elementarnego, średniego i zawodowego
ticarbowość: worowadzenie nowvch Dodatków soowodowało oonaddwukrotąi, ny wzrost dochodów państwa
rtfirawo: publikacja surowego kodeksu wojskowego, który stosowano też
wobec ludności cywilnej
Wojsko^ budowa pierwszej rosyjskiej floty wojennej, reorganizacja armii
Po śmierci cara Piotra I oligarchia bojarska usiłowała obalić wprowa??0ne reformy (1725-1730). Restytucja samodzierżawia oraz utrwalenie
'Plian nastąpiło za panowania cesarzowej Anny, a zwłaszcza cesarzowej
flżbiety.
Reformy cesarzowej Katarzyny II (1762-1796)
monarchini: umocnienie rządów osobistych sprawowanych przy pomocy
faworytów i doradców; ścisłe podporządkowanie instytucji centralnych (upadek
znaczenia senatu i większości kolegiów)
administracja: ustawa o guberniach (1775) - było ich 50, dzieliły się na
powiaty (nie uwzględniano historycznie ukształtowanych podziałów administracyjnych), powołano władze wykonawcze i sądownictwo stanowe na szczeblu powiatu i guberni; częściowa decentralizacja: rządy gubernialne przejęły
część uprawnień kolegiów, wprowadzono na trwałe ograniczony samorząd
szlachecki
chłopstwo: surowe ukazy antychłopskie (w interesie szlachty); bunt Pugaczowa
i wojna chłopska (1773-1775), która spowodowała wzmocnienia administracji
państwa
szlachta: przywilej z 1785 r. - uprawnienia samorządowe, prawo elekcji części
urzędników, zwolnienie od podatków, obowiązku rekruckiego i kar cielesnych,
monopol na posiadanie ziemi z poddanymi oraz na działalność przemysłową
i handlową
mieszczanie: przywilej z 1785 r. - szczegółowe określenie zasad elekcji władz
miejskich, gwarantujące przewagę bogatym kupcom
Cerkiew: dalsze uzależnienie duchowieństwa od państwa; sekularyzacja
dóbr kościelnych (w interesie szlachty); zamknięcie ponad połowy klasztorów
szkolnictwo: powołanie Komisji do Zorganizowania Szkolnictwa (1782)
gospodarka: zniesienie wielu monopoli przemysłowych; wprowadzenie
wolności handlu wewnętrznego; wobec zagranicy - umiarkowany protekcjonizm
Krótkie panowanie cara Pawła I przyniosło drobne modyfikacje, które
nie zmieniły jednak systemu.
Rozdział 2.
Parlamentarna monarchia angielska
Odmiennie potoczyły się losy Anglii. Z epoki średniowiecza wyszła ona
z ukształtowanym dwuizbowym parlamentem, wybieranym na podstawie
cenzusu majątkowego. Jego kompetencje zostały określone na tyle jasno,
f
[|g stanowiły trwały fundament ustroju Anglii. Mniej ustalona była
aozycja rad królewskich, których nazwy, skład i kompetencje dość
często się zmieniały; w tych też organach epoka nowożytna miała
przynieść najbardziej znaczące zmiany. Radę królewską (przyjęła się dla
niej nazwa: Tajna Rada) zreorganizował Henryk VIII, powołując do
lllej członków nowej arystokracji. Z kolei zarząd lokalny opierał się na
foedniowiecznych instytucjach szeryfa oraz sędziego pokoju i niewiele się
$B zmieniło.
K„ Mimo ograniczenia władzy królewskiej na rzecz parlamentu, monarl«frft zachował liczne prerogatywy (np. prawo dyspensy - jednorazowego
'Łweszenia ustawy w konkretnym przypadku, bez jej anulowania czy
ijpiany), które pozwalały mu skutecznie rządzić. Do wzmocnienia
Ktadzy królewskiej wydatnie przyczyniła się reformacja (s. 252), której
BSEultatem było obwołanie króla głową Kościoła anglikańskiego.
3$Ólwnowaga między monarchą a parlamentem była zmienna, lecz
{taranie przedstawicielstwa stanowego w wiekach XVI i XVII stanowiło
cechę wyróżniającą Anglię spośród innych państw zachodniej Europy.
Pozycja parlamentu odzwierciedlała rosnące znaczenie warstw społeczHych, których przedstawiciele zasiadali w Izbie Gmin, tj. średniej
szlachty (gentry) i bogatego mieszczaństwa. Izba Lordów, ściśle uzależ0ona od króla, odgrywała mniejszą rolę. Monarchowie coraz częściej
jtomowali na najważniejsze stanowiska przedstawicieli nowej, świeżo
Abogaconej w służbie króla szlachty. Zdziesiątkowane podczas wojny
fl|Vpch Róż (s. 87) dawne możnowładztwo przestało odgrywać dominujpą rolę w państwie.
JBJ Czynnikiem umożliwiającym powstanie takiego systemu było wy'B|f|rskie położenie Anglii minimalizujące zagrożenia zewnętrzne. Na
•tezeby wojen w Irlandii czy Szkocji wystarczały niewielkie siły, a roz•(dowywana od XVII w. flota wojenna z natury służyła poza granicami
lp)u i nie mogła być użyta do rozprawy z krnąbrnymi poddanymi.
f|i sumie siła zbrojna stojąca do dyspozycji królów Anglii była bez
IPrównania mniejsza niż w państwach na kontynencie.
Tak zwana rewolucja angielska (1640-1660), dziś częściej określana
j^Zez historyków mianem konfliktu króla z parlamentem, wybuchła
W rezultacie próby sprawowania rządów absolutnych, jaką podjął Karol
ł,S>tuart w latach 1625-1640. Przyczyną konfliktu były zarówno podatki,
"*z których monarcha nie mógł ani utrzymać dw^ory, ani prowadzić
t^ttyki zagranicznej, jak i kwestie religijne (popierany przez dwór
anglikanizm przeciw mającemu silne wpływy w parlamencie purytanizmowi), a także polityka zagraniczna Anglii i sprawa łamania przez króla
praw obywatelskich.
Wewnętrzny konflikt z lat 1640-1660 stanowi cezurę dzielącą
nowożytne dzieje Anglii na dwie wyraźnie odrębne epoki. O ile przed
nim mamy do czynienia z monarchią, w której władcy z dynastii
Tudorów i Stuartów dążyli do wprowadzenia absolutyzmu, o tyle po
jego zakończeniu rozpoczął się proces kształtowania się nowoczesnej
monarchii parlamentarnej z gabinetowym systemem rządów. Okres
„rewolucji", obfitujący w liczne, różniące się od siebie projekty
ustrojowe, należy traktować odrębnie, gdyż niewiele z tych innowacji
utrzymało się dłużej, a część nigdy nie weszła w życie (np. postulat
ustanowienia republiki). Rozległe zmiany ustroju Anglii, prowadzące do
ukształtowania się jego znanej z XVIII i XIX w. formy, zaszły głównie
po restauracji Stuartów (1660), w toku nowych, tym razem krótkotrwałych, zmagań między monarchią i parlamentem o dominującą
pozycję w kraju.
1. Próby wprowadzenia władzy absolutnej
za panowania Tudorów i pierwszych Stuartów
Dążąc do wzmocnienia swej władzy, król Henryk VIII (1509-1547)
zreorganizował Tajną Radę i przekształcił wcześniej powstałą sądowniczą
Izbę Gwiaździstą w narzędzie do walki z przeciwnikami monarchy. Gdy
w 1534 r. król wydał Akt supremacji, na mocy którego został głową
utworzonego Kościoła anglikańskiego i w ten sposób umocnił swą pozycję,
na katolików - przeciwników Henryka VIII - spadły represje. Skasowano
klasztory (1536-1539), a należącą do nich ziemię monarcha rozdał nowej
arystokracji, dodatkowo wiążąc ją ze sobą. W 1539 r. parlament zezwolił
nawet królowi na wydawanie rozporządzeń dotyczących porządku publicznego z licznymi sankcjami karnymi. Dekrety te miały być traktowane
na równi z ustawami przyjętymi przez parlament, co dowodziło umocnienia władzy monarszej. Ważnym dokonaniem Henryka VIII było
zapoczątkowanie budowy nowoczesnej floty wojennej.
Silna pozycja monarchy została jeszcze wzmocniona za panowania
Elżbiety I (1558-1603), która zdołała podporządkować sobie parlament
i administrację. Sukcesy w polityce zagranicznej i rozkwit kultury powodowały, że rządy jej cieszyły się szerokim poparciem.
Panowanie Jakuba I Stuarta (1603-1625) w Anglii oznaczało unię
personalną ze Szkocją, gdzie monarcha ten panował jako Jakub VI. Król
Usiłował przenieść absolutną władzę ze Szkocji do od dawna parlamentarnej Anglii- Powodowało to liczne napięcia, jednak do najpoważniejszego
konfliktu doszło za rządów jego syna i następcy, Karola I (1625-1649). Nie
mogąc osiągnąć porozumienia z parlamentem, monarcha ten rozwiązał
JHffomadzenie. Parlament podjął uchwałę wypowiadającą posłuszeństwo
^rólowi i ostro potępiającą tych, którzy popieraliby „papizm", doradzali
monarsze nałożenie nowych podatków lub płacili już nałożone, lecz nie
Zaaprobowane przez zgromadzenie. Przez jedenaście lat Karol I rządził bez
toarlamentu. W 1640 r., z powodu buntu w Szkocji, na którego uśmierzenie
fłołrzebował pieniędzy, Karol I zdecydował się zwołać parlament. WydaKenia te zapoczątkowały tzw. rewolucję angielską, w trakcie której
stracono monarchę (1649) i proklamowano republikę.
2. Zmiany ustrojowe dokonane przez rewolucję
angielską
;
Zmiany ustrojowe wprowadzone przez rewolucję angielską, które przetrwały
jej upadek
Likwidacja represyjnego sądownictwa królewskiego (Izba Gwiaździsta, Rada
Północna, Rada Walijska i in.)
Połączenie Szkocji i Irlandii z Anglią ścisłą unią polityczną i ekonomiczną, która
; wytyczyła kierunek późniejszych zabiegów unifikacyjnych
.Wydanie tzw. aktu nawigacyjnego (Navigation Act, 1651), stanowiącego, że
towary mogą być importowane do Anglii tylko na pokładach statków
angielskich, kolonialnych lub kraju, z którego pochodzi ładunek (akt po; Wórzony i rozszerzony w 1663 r. wytyczył kierunek polityki morskiej Anglii na
i aastępne stulecia)
t* Zmiany ustrojowe w Anglii w końcu XVII
i w XVIII w.
- , W XVIII w. w Anglii wytworzył się system rządów parlamentar^o-gabinetowych, który posłużył za wzór dla wielu państw w XVIII
*W XIX w. Na rozwiązaniach angielskich w znacznej mierze wzorował się
*j"ól Stanisław August Poniatowski w swych projektach reformatorskich;
|Mektóre z nich wprowadzono do Konstytucji 3 maja.
Narodziny monarchii parlamentarnej i systemu parlamentarno-gabinetowego w Anglii
1660
restauracja Stuartów w Anglii: powołanie na tron Karola II (zm. 1685) za
ogólnonarodową zgodą; amnestia dla uczestników rewolucji; ustawa
o jednolitości wiary wymierzona przez anglikański parlament przeciw
purytanizmowi i katolicyzmowi; wykluczenie katolików ze służby publicznej; ustalenie składu Izby Gmin z Anglii i Walii: 92 deputowanych
z hrabstw, 417 - z miast, 4 - z uniwersytetów; ukształtowanie się partii
torysów (zwolenników dziedziczności tronu) i partii wigów (zwolenników
prawa parlamentu do zmieniania zasad sukcesji tronu i prawa oporu
wobec króla)
1679
Habeas Corpus Act - uchwalona z inspiracji wigów ustawa gwarantująca,
że nikt nie może być aresztowany bez pisemnego nakazu sądowego
1685-1688
panowanie Jakuba II Stuarta; początkowo popierali go torysi, później zaś
- wobec łamania ustaw przez króla - zwalczali go wigowie i torysi,
anglikanie, prezbiterianie i purytanie
1688-1689
„sławetna rewolucja": uznana za abdykację ucieczka Jakuba II i intronizacja jego zięcia, Wilhelma Orańskiego; uchwalenie Deklaracji Praw
ograniczającej władzę króla (utrata prawa dyspensy) i wzmacniającej rolę
parlamentu (ustalenie stałych kadencji) - stała się ona jednym z fundamentów angielskiej monarchii parlamentarnej
1689-1702
panowanie Wilhelma III: wzrost międzynarodowego znaczenia Anglii
dzięki unii personalnej państw morskich (Anglii i Holandii) oraz zręcznej
polityce Wilhelma III; oficjalne uznanie zasady, że króla wiążą prawa
1707
unia realna Anglii i Szkocji: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii ze
wspólnym rządem i parlamentem
1710
ustalenie wysokiego cenzusu majątkowego i warunku posiadania dóbr
ziemskich dla kandydatów na posłów
1714
powołanie dynastii hanowerskiej na tron angielski za sprawą nowobogackich wigów, a przeciw pretensjom Stuartów; za panowania Jerzego
I (1714-1727) i Jerzego II (1727-1760), mało zainteresowanych sprawowaniem rządów, ukształtował się w Anglii system rządów gabinetowych,
powierzanych temu stronnictwu, które miało większość w parlamencie;
formalne prerogatywy królewskie pozostały szerokie, gdyż wigowie nie
pozbawiali monarchów uprawnień, którymi faktycznie sami dysponowali
1757-1761
tzw. ministerium Williama Pitta Starszego: rozbudowa morskiej potęgi
Anglii; podbój francuskiego imperium kolonialnego podczas wojny
siedmioletniej - powstanie tzw. pierwszego imperium brytyjskiego
1760-1820
panowanie Jerzego III: koniec 60-letnich rządów wigów (1762); unormowanie wolności prasy, zgromadzeń oraz uprawnień deputowanych do
Izby Gmin
1783-1801
ministerium Williama Pitta Młodszego, odnowiciela partii torysów;
reformy: ograniczenie synekur i patronatu (prawa do nominowania na
urzędy) króla, poddanie „listy cywilnej" kontroli parlamentu (1786);
umocnienie pozycji premiera w gabinecie i usuniecie zeń wpływów króla,
podział kompetencji miedzy ministrów solidarnie odpowiedzialnych
przed parlamentem; wzrost podatków pośrednich; udoskonalenie prawa
opartego na orzecznictwie, a nie na kodyfikacjach, jak na kontynencie;
reorganizacja kolonii - podwaliny tzw. drugiego imperium; włączenie się
Anglii w politykę europejską po 20 latach izolacji;
ukształtowanie się stronnictw różniących się programem, a nie społecznym
składem: wigowie kładli nacisk na wolność, republikanizm, tolerancję,
często hołdowali wolnomyślicielstwu i obyczajowemu libertynizmowi;
torysi akcentowali porządek, autorytet Korony (przelany na rząd) oraz
Kościoła anglikańskiego, propagowali stateczność i niezgodę na libertynizm - zapowiedź przekształcenia ich w partie liberalną i konserwatywną
Rozdział 3.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
1. Szlachta i ustrój demokracji szlacheckiej
Przywileje szlacheckie
: W XIV i XV w. wykształcił się w Polsce stosunkowo jednolity stan
jSZlachecki, którego położenie wobec innych regulowały nowe prawa, zwane
ijiłZywilejami (s. 58). Większość z nich została nadana w poprzednim okresie.
jjWei4gu XVI w. kilkakrotnie rozszerzano uprawnienia szlachty w stosunku
jlb poddanych chłopów (sądownictwo patrymonialne, ograniczenia wychoifKctwa ze wsi), ograniczono kompetencje sądów miejskich wobec szlachty,
a także przyznano jej prawo wydobywania bogactw mineralnych z ziem do
n«jj należących (dotąd było to uprawnienie monarsze).
' ••" Przywileje początkowo obowiązywały tylko w Koronie. Pełne zrówii^aiiie uprawnień szlachty mazowieckiej nastąpiło dopiero po inkorporacji
ifltazowsza (1526). Na Litwę przywileje zostały rozciągnięte aktem unii
Wolskiej (1569).
'Sejm i senat
£. Uprawnienia otrzymywane przez szlachtę dzięki przywilejom szły
taJ>arZe zewzrostem JeJ r°liw państwie. W latach 1492-1496 ustaliła się
rj~j&da, że na sejmy przybywają reprezentanci szlachty wszystkich ziem
"^czypospolitej wybrani na ukształtowanych znacznie wcześniej sej-
mikach lokalnych. Obradowali oni jako odrębna izba poselska. Początkowo
izba poselska była mało liczna i przeważał nad nią, zarówno liczebnością, jak
i znaczeniem, senat wykształcony z dawnej rady królewskiej.
Senat składał się z arcybiskupów i biskupów Kościoła rzymsko-katolickiego, wojewodów, kasztelanów oraz najwyższych urzędników
państwa, tzw. ministrów: marszałka wielkiego, marszałka nadwornego,
kanclerza, podkanclerzego, podskarbiego wielkiego. Członków senatu
nominował król. Funkcje swe pełnili dożywotnio. Wywodzili się najczęściej
z możnowładztwa, toteż nader często reprezentowali interesy tej warstwy,
a nie szerokich kręgów szlachty. Znaczenie możnowładztwa, zwłaszcza
małopolskiego, umacniała tradycja poprzednich panowań, podczas których odgrywało ono ważną rolę polityczną.
Demokracja szlachecka
Pod koniec XV w. zderzyły się sprzeczne interesy króla, możnowładztwa i szlachty. Ze starć w tym trójkącie wyłonił się ostatecznie ustrój
polityczny Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jego zasady nie zostały ustalone
jednorazowym aktem, lecz były wynikiem decyzji cząstkowych, podejmowanych w ciągu następnych dziesięcioleci.
W 1501 r., wykorzystując sytuację polityczną (wstąpienie na tron
Aleksandra Jagiellończyka), senatorowie zebrani w Mielniku wymusili na
elekcie wydanie przywileju, który przekazywał w ich ręce władzę w państwie,
a rolę monarchy sprowadzał do przewodnictwa obradom senatu. Na decyzję
ustrojową o tak podstawowym znaczeniu gwałtownie i niechętnie zareagowały sejmiki, domagając się jej odwołania. Sejm, który zebrał się w Radomiu
w 1505 r., przyjął jako zasadę, że nic nowego (nihil novf) w zakresie praw
ogólnopaństwowych nie może zostać postanowione bez zgody senatu oraz
izby poselskiej. Tym samym zniesiono przywilej mielnicki, zalegalizowano
istnienie dwóch odrębnych izb parlamentu, mających równe kompetencje,
oraz dano początek ważnej w późniejszych dziejach szlacheckiego parlamentaryzmu koncepcji trzech stanów sejmujących (król, senat i sejm), od których
równoczesnej zgody uzależniono uchwały sejmowe. Uchwalenie konstytucji
nihil novi traktuje się jako datę narodzin demokracji szlacheckiej, a także
- zdaniem części historyków -jako początek epoki nowożytnej w Polsce.
Ożywienie polityczne szlachty, którego przejawem były tzw. Statuty
Łaskiego (drukowany zbiór statutów i przywilejów służący unifikacji
państwa, 1506), początkowo nie znalazło odzwierciedlenia na forum
publicznym, gdyż król Zygmunt Stary, troszcząc się o prerogatywy
monarsze i względy dynastyczne (elekcja i koronacja małoletniego Zygmunta
Augusta, działalność Bony), opierał się na możnowładztwie, a nie na szlachcie.
Królewski program reform skarbowo-wojskowych, zmierzający do zwiękjgenia dochodów z królewszczyzn i z podatków z dóbr szlacheckich, a także do
stworzenia stałej armii, został udaremniony przez opozycję szlachty. Nie
opdząc się na zmiany systemowe, uchwalała ona na ogół wystarczające
podatki, aby państwo mogło pełnić swe bieżące funkcje (przede wszystkim
obronne). Dochody te król uzupełniał kwotami wpływającymi w zamian za
nadawane dobra państwowe (zwane królewszczyznami). Tłumione przez lata
niezadowolenie szlachty przejawiło się w rokoszu (tj. w zbrojnym wystąpieniu
szlachty przeciwko królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód i wolności) w 1537 r., zwanym inaczej „wojną kokoszą".
2. Ruch egzekucyjny
Odtąd mówi się o ruchu egzekucyjnym, dla którego w XV-XVI w.
łatwo znaleźć odpowiedniki w innych państwach. Jego sukces w Rzeczypospolitej wynikał z silnej pozycji szlachty, która zdołała skłonić monarchę
|do akceptacji znacznej części swych postulatów. Polityczne osiągnięcia
Postulaty ruchu egzekucyjnego
egzekucja praw (tzn. wykonywanie prawa zapomnianego lub nie przestrzeganego przez monarchę) - postulat wynikający z uznanej już w XV w.
wyższości prawa powszechnego ponad autorytet monarchy
egzekucja dóbr (tzn. odzyskanie nadanych, wydzierżawionych i zastawionych
, przez monarchę dóbr koronnych) - postulat sformułowany po raz pierwszy
w konstytucji z 1504 r. (wraz z zakazem podobnych praktyk na przyszłość)
integracja prawno-ustrojowa wszystkich części monarchii jagiellońskiej
usprawnienie funkcjonowania aparatu władzy na szczeblu centralnym i lokalnym
realizacja zasady solidarnego ponoszenia ciężarów państwowych przez wszystkie części składowe monarchii oraz przez wszystkie warstwy, w tym dostojników świeckich i kler
równouprawnienie wszystkich wyznań i dyskusje ekumeniczne (prowadzące
do koncepcji kościoła narodowego)
działaczy należących do ugrupowania egzekucyjnego ostatecznie przesądziły o niepowodzeniu prób upodobnienia ustroju Rzeczypospolitej do
innych państw europejskich, zmierzających w stronę absolutyzmu.
Król Zygmunt August, który z początku próbował władać podobnie jak
ojciec, w latach 1550-1558/59 zmagał się z opozycją egzekucjonistów na
sejmach, finansując bieżące wydatki z rozdawnictwa królewszczyzn, później
usiłował rządzić bez zwoływania sejmu (1559-1562), aż wreszcie, wobec
konieczności uzyskania podatków na wojnę w Inflantach, zdecydował się na
zasadniczy zwrot polityczny i oparcie się na stronnictwie egzekucyjnym.
Najważniejsze reformy sejmów z lat 1562-1569
egzekucja królewszczyzn koronnych, tzn. rewizja wcześniej wydanych przywilejów, prowadząca do odtworzenia zasobów domeny królewskiej
ograniczenie trwałego rozdawania królewszczyzn
lustracja królewszczyzn w terenie dokonana w latach 1564-1565 i 1569-1570,
która przyczyniła się do znacznego zwiększenia dochodów z tych dóbr
utworzenie skarbu rawskiego (tzw. kwarcianego), do którego wpływać miała
1/4 dochodów z królewszczyzn z przeznaczeniem na utrzymanie stałego
wojska (tzw. kwarcianego, ok. 3 tyś. ludzi) dla obrony południowo-wschodniego pogranicza państwa
wprowadzenie reform podatkowych w odniesieniu do innych typów dóbr,
skutkiem tego był wzrost dochodów skarbu
unifikacja państwa (unia z Litwą, włączenie do Korony Prus Królewskich oraz
Księstw Zatorskiego i Oświęcimskiego)
obostrzenie zakazów łączenia stanowisk ministerialnych, senatorskich i urzędów starostów grodowych (najwyżej jeden)
skasowanie starościńskiej egzekucji wyroków sądów kościelnych
ściślejsze podporządkowanie biskupów królowi
ujednolicenie miar i wag
uporządkowanie systemu celnego
Reformy skarbowe nie objęły Litwy ze względu na kategoryczny
sprzeciw tamtejszego możnowładztwa. W Koronie rozpowszechniło się
wówczas uznawanie królewszczyzn za dobra państwowe, a nie własność
monarchy. Skarb rawski był zawiązkiem skarbu publicznego Rzeczypospolitej, oddzielonego od skarbu władcy (ostateczny rozdział nastąpił
w 1590 r.).
Czołowi działacze ruchu egzekucyjnego, tacy jak Mikołaj Sienicki,
Hieronim Filipowski, Rafał Leszczyński, Hieronim Ossoliński, Stanisław
Szafraniec, byli to wykształceni zamożni szlachcice, pod względem majątkowym zbliżeni do magnaterii. Wielu z nich należało do kościołów
reformowanych, toteż skutkiem ruchu egzekucyjnego była m.in. tolerancja
religijna. Popierał ją król Zygmunt August, zwolennik wolności wyznania.
W zgodzie z postulatami egzekucjonistów, Zygmunt August, który na
sejmie lat 1563-1564 przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę,
doprowadził w 1569 r. do unii realnej między dwoma państwami (s. 69).
Podjęte wówczas decyzje terytorialne wyrównały dysproporcje obszaru
łączących się państw. Otworzyły też drogę do ekspansji szlachty i magnaterii koronnej w kierunku Ukrainy. Ocena tego procesu, podobnie jak
i skutków samej unii, wywoływała liczne polemiki.
3. Wolne elekcje i ustrój monarchii elekcyjnej
Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta (1572) postawiła na porządku
dziennym kwestię elekcji następcy. Wobec braku unormowań jej trybu,
praktyka pierwszej wolnej elekcji określiła wzór postępowania na przyszłość.
JWbrew stosowanej dotąd metodzie wyboru władcy przez sejm, przywódcy
jJĘgjrekucjonistów (m. in. rozpoczynający karierę Jan Zamoyski) przeforsowali
elekcję viritim, tzn. z udziałem całej szlachty przybyłej na sejm elekcyjny.
Rezygnowano zatem z zasady reprezentacji. Tym samym wynik elekcji
jJEależniano w znacznym stopniu od preferencji szlachty mieszkającej blisko
{Warszawy. Pierwsza wolna elekcja (1573) odbyła się w podwarszawskiej wsi
'Sejmy odbywane w okresie bezkrólewia
konwokacyjnv - ustalenie miejsca i terminu elekcji, zabezpieczenie pranie.
Wprowadzenie specjalnego sądownictwa (zwykłe, sprawowane w imieniu
króla, ustawało w chwili śmierci monarchy)
gjckcyjny - wybór króla i zaprzysiężenie ustawodawstwa sejmów konwokacyj;i nego i elekcyjnego jako warunek ważności wyboru
.f' Koronacyjny - uroczysta koronacja elekta i uroczyste zaprzysiężenie obowiątłggjących elekta ustaw
Kamień, druga (1575) -w podwarszawskiej Woli. W 1573 r. ustalono, że
w okresie bezkrólewia zastępcą monarchy (interrexem) będzie prymas.
Artykuty henrykowskie
Perspektywa powołania władcy z obcej dynastii na tron Rzeczypospolitej skłoniła egzekucjonistów (tym razem w porozumieniu z magnaterią)
do sformułowania warunków, na jakich godzono się oddać mu koronę.
Ujęto je w artykułach henrykowskich i w pac t a conventa, które przedstawiono do zaprzysiężenia elektowi. Ważniejsze z nich artykuły henrykowskie określały prawnopubliczne obowiązki monarchy.
Artykuły henrykowskie
zwoływanie sejmu co dwa lata na sześć tygodni (a nie według swojego uznania,
jak było dotąd)
decydowanie w sprawach publicznych i polityki zagranicznej tylko wraz
z senatorami-rezydentami, których w liczbie szesnastu (cztery komplety po
czterech), wyznaczanych na kolejnych sejmach, postanowiono dodać do
kontroli poczynań monarchy
stosowanie się do wprowadzonych ograniczeń w zakresie zaciągania wojska
i posługiwania się pospolitym ruszeniem
potwierdzenie i zachowywanie praw i przywilejów Rzeczypospolitej, na
wypadek zaś ich łamania prawo szlachty do wypowiedzenia monarsze
posłuszeństwa
zakaz elekcji następcy za życia króla
potwierdzenie aktu konfederacji warszawskiej
Popierane przez obóz egzekucyjny artykuły henrykowskie wzmocniły
pozycję senatorów, przeważnie należących do możnowładztwa. Szlachta
odłożyła na bok niedawne spory z magnaterią, aby ochronić swe dotychczasowe zdobycze ustrojowe zagrożone przez aspiracje nowego króla.
Pacta corwenta
Były umową o charakterze prywatnoprawnym, która regulowała
zobowiązania, najczęściej pociągające za sobą skutki finansowe, jakie elekt
brał na siebie. W 1573 r. należały do nich np.: sprowadzenie eskadry
okrętów i oddziałów piechoty z Francji oraz zawarcie przymierza polsko-francuskiego, a także podniesienie z upadku Akademii Krakowskiej.
Rozłączność artykułów henrykowskich i paktów konwentów utrzymała się
tylko przez dwie pierwsze elekcje. Później zobowiązania obu rodzajów
Wpisywano w pac ta conventa, każdorazowo dostosowując je do okoliczności; zasadniczy zrąb postanowień ustrojowych nie ulegał jednak zmianom.
Konfederacja warszawska (1573)
Z obawami co do polityki przyszłego władcy (o tron konkurowali
Habsburgowie, Henryk Walezjusz - niedawny uczestnik nocy św. Bartłomieja w Paryżu - oraz Iwan IV Groźny, a następnie jego syn Fiodor)
tyiąże się też uchwalenie w tymże 1573 r. aktu konfederacji (tj. związku
Szlachty dla osiągnięcia konkretnych celów) warszawskiej, gwarantującego
pokój religijny i zakazującego władzom świeckim prześladowań religijnych. W ten sposób zwieńczono dążenie obozu egzekucyjnego do porozumienia między wyznaniami. Nakaz przestrzegania aktu konfederacji
Warszawskiej wpisano do artykułów henrykowskich.
W ten sposób ukształtowały się zręby ustroju Rzeczypospolitej
K
Szlacheckiej, który przez najbliższe dwa wieki ulegał niewielkim tylko
Zmianom. Większość decyzji została uzależniona od sejmu, a relacje
między szlachtą a elekcyjnym monarchą zostały pomyślane jako swoisty
kontrakt. Dlatego mimo trwania monarchii mówi się o demokracji
szlacheckiej. Podział kompetencji pomiędzy monarchą i sejmem nie został
; Bdnak szczegółowo dokonany i wybitniejsi władcy znajdowali sposoby,
łby sprawować władzę w państwie. Mimo to pozycja królów elekcyjnych
tyła słabsza od położenia władcy któregokolwiek z wcześniej omówionych
;wństw.
f.'T' Zmiany w ustroju Rzeczypospolitej w XVII w.
Dezintegracja ruchu egzekucyjnego
Choć obóz egzekucyjny nie zakończył działalności wraz ze zgonem
wygmunta Augusta i jego członkowie liczyli na kontynuację reform, to
Jwłnak dwaj kolejni monarchowie (Stefan Batory i Zygmunt III Waza) nie
Sieli zrozumienia dla jego celów i z rezerwą odnosili się do szlacheckiego
Jfarlamentaryzmu. Starali się natomiast związać ze sobę przywódców
fpekucjonistów (np. Jana Zamoyskiego). Tym ostatnim udało się jeszcze
Wprowadzić do powołania w 1578 r. Trybunału Koronnego, a w 1581 r.
Trybunału Litewskiego, szlacheckich sądów apelacyjnych, które ograniczyły zakres sądownictwa królewskiego. Nie doszło jednak do kodyfikacji
prawa polskiego, toteż trzy kolejne statuty litewskie (1529,1566, a zwłaszcza ostatni, z 1588 r.) przez następne dwa stulecia stanowiły wzór dla
Korony, gdzie stosowano je jako prawo posiłkowe. Reformy wojskowe
(powołanie w 1578 r. tzw. piechoty wybranieckiej, rekrutowanej z chłopów
z dóbr królewskich) wynikły z inicjatywy króla Stefana Batorego, a nie
szlachty, i spowodowane były potrzebami toczonych wojen. Poczucie, że
najważniejsze reformy zostały dokonane, przyczyniło się do dezintegracji
stronnictwa egzekucyjnego. W świadomości szlachty pozostało wprawdzie
przekonanie o wspólnocie celów i równości całej szlachty oraz oczekiwanie
na zgodną współpracę z monarchą, lecz rzeczywistość coraz bardziej
oddalała się od tych ideałów.
.
.-q
Rokosz Zebrzydowskiego (1606-1609)
Konflikt króla Zygmunta III Wazy ze szlachtą wynikł z braku
akceptacji dla jego polityki zagranicznej i - przede wszystkim - wewnętrznej,
która zmierzała do wzmocnienia władzy królewskiej, opierając się na wąskiej
grupie magnatów i biskupów. Królowi zarzucano faworyzowanie jezuitów
oraz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzenia władzy absolutnej. Z pewnością zaś wiadomo, że zmierzał on do ustanowienia dziedziczności tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów (z gwarancją
nietykalności osobistej - neminem captivabimus - na czele) i pozostawienia
izbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowiącego. Spór
zaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przez
różnowierców, oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim.
W latach 1606-1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego (zwanego
też sandomierskim), którego uczestnicy (zarówno magnateria, jak i szlachta; zarówno katolicy, jak i protestanci) dążyli do <£>debrania monarsze
prawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów ^zmuszenia go do wygnania
jezuitów i cudzoziemców. Pragnęli też wprowadzić obieralność urzędników ziemskich na sejmikach oraż^zniusić posłów do ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych. Postulaty rokoszan upowszechniane
w obfitej publicystyce niektórzy historycy traktują jako ostatnie wystąpienie stronnictwa egzekucyjnego. Rokosz zakończył się zwycięstwem
króla (bitwa pod Guzowem, 1607), lecz wzmocnienie władzy królewskiej
zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy
przepis o prawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa oraz nakazano
senatorom-rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku
monarchy.
Rokosz Lubomirskiego (1665-1666)
Podobne było tło drugiego rokoszu, któremu nazwiska użyczył Jerzy
Lubomirski. Kością niezgody stał się program wzmocnienia-władzy
królewskiej, który powstał w latach 1659-1662 na dworze króla Jana
Kazimierza, pod wrażeniem słabości Rzeczypospolitej ujawnionej w latach
1648-1660 JPlajoowanoy że jeszcze za życia ostatniego Wazy na tron polski
zostanie obrany francuski książę Kondeusz (Henryk d'Enghien). Sprzeciw
wo^ec projektu elekcji za życia króla (vivente rege) zjednoczył szerokie rzesze
magnaterii i szlachty, którym wsparcia finansowego udzieliły dwory
wiedeński i berliński, zainteresowane w utrąceniu projektu. Krwawe walki
trwały dwa lata (1665-1666) i choć Jan Kazimierz zwyciężył, to jednak
o realizacji dawniejszych planów nie mogło być już mowy. Konsekwencje
poniechania reform były tym dotkliwsze, że państwa ościenne (Prusy, Rosja,
Austria) budowały scentralizowane monarchie absolutne, których potencjał
finansowy i militarny rósł w tempie nieosiągalnym dla Rzeczypospolitej.
Wojsko
Podjęto wprawdzie pewne działania organizacyjne w celu wzmocnienia armii (utworzenie w 1637 r. korpusów koronnego i litewskiego
artylerii; budowa twierdzy w Kudaku; powołanie w tymże dziesięcioleciu
tzw. cudzoziemskiego autoramentu - oddziałów zorganizowanych i uzbrojonych na wzór wojsk obcych), jednak nie rozwiązywały one zasadniczego
problemu: zbyt małej stałej armii, którą często przewyższały liczebnością
wojska prywatne kilku magnatów kresowych. W 1648 r. bez specjalnych
uchwał podatkowych i pospolitego ruszenia zdołano wystawić tylko ok. 15
tyś. żołnierzy. Najliczniejsza armia polska w XVII w. miała 56 tyś. ludzi
(1659), nie zdołano jej jednak utrzymać przez dłuższy czas. W I I pół. XVII
w. pokojowy komput (etat wojska liczony w „porcjach" i „koniach",
niższy od stanu faktycznego, gdyż koszt utrzymania kadry pochłaniał wiele
„porcji") liczył 12 tyś. ludzi dla Korony i 6 tyś. dla Litwy, wojenny zaś od 24
do 40 tyś. dla Korony i od 8 do 22 tyś. dla Litwy. Siedemnastowieczne
wojny, które wymusiły przeprowadzenie reform wojskowych, wzmocniły
pozycję hetmanów. Poza komendą nad armią i sądownictwem wojskowym
przyznano im też kompetencje w dziedzinie polityki zagranicznej w kierunku południowo-wschodnim.
Oligarchia magnacka
W dawniejszej literaturze pisano o oligarchii magnackiej jako odmiennym typie ustroju i epoce w dziejach Rzeczypospolitej szlacheckiej,
przeciwstawianej demokracji szlacheckiej. Dyskutowano, czy za datę
graniczną należy uznać rokosz Zebrzydowskiego czy wojny z pół. XVII w.,
czy dopiero siódmą i ósmą dekadę tego stulecia. Obecnie nie traktuje się już
oligarchii magnackiej jako określenia ustrojowego. Formalnie bowiem
ustrój się nie zmienił, a o rzeczywistych zmianach w systemie władzy
decydowały przesunięcia w obrębie stanu szlacheckiego. Do pełnych
rządów oligarchii nie doszło nigdy, gdyż stale istniał król wyposażony
w uszczuplane, lecz wciąż istotne prerogatywy, szlachta zaś nie pozwoliła
się wyzuć ze swoich uprawnień. Nawet w XVIII w. była ona inicjatorką
niezależnych od magnatów posunięć politycznych (konfederacja tarnogrodzka, 1715; do pewnego stopnia konfederacja barska, 1768). Wreszcie,
skoro wykazano, że czołowi przywódcy ruchu egzekucyjnego w części
przynależeli do magnaterii, to przeciwstawienie oligarchii magnackiej
i demokracji szlacheckiej utraciło swą ostrość.
Niemniej, polityczna rola magnatów wzrastała od końca XVI w. Początki
procesu dostrzec można już w artykułach henrykowskich, jego zaś
kontynuację - w bezkarności należących do magnaterii przywódców rokoszu
Zebrzydowskiego. Szlachta, pielęgnując egalitarną ideologię swego stanu,
chętnie składała troskę o los państwa, swój własny i swych przywilejów na
barki „starszej braci", tzn. senatorów. Należeli oni przeważnie do magnaterii,
dysponowali większymi środkami materialnymi i często byli lepiej przygotowani do działalności publicznej. Równocześnie magnateria uzależniała od
siebie szlachtę (zarówno drobną, jak średnią), ofiarowując jej opiekę,
protekcję do urzędów, dzierżawy, rangi w wojsku koronnym i litewskim oraz
perspektywy kształcenia i kariery na swych dworach. Pogłębiające się
zróżnicowanie majątkowe wewnątrz stanu szlacheckiego skłaniało obie strony
do wiązania się skomplikowaną siatką zależności. Zręcznie operując
równościową frazeologią, magnaci budowali z takich „klientów" oddane
sobie „stronnictwa", o których polityce z reguły decydowali sami. W ten
sposób wyrażały się zmiany w udziale poszczególnych grup szlachty we
władzy. Dla średniej szlachty zaczęło brakować w Rzeczypospolitej miejsca.
Procesy te trwały przez dziesięciolecia, lecz dopiero wieloletni kryzys
państwa w pół. XVII w. spowodował ujawnienie się ich w pełnej ostrości.
Okazało się, że ci magnaci, których wpływy obejmują jakąś prowincję (np.
Radziwiłłowie na Litwie), skłonni są występować w jej imieniu z pominięciem słabej bądź nie istniejącej władzy centralnej. Zjawisko decentralizacji
suwerenności państwa, które zapoczątkowała niezależna dyplomacja
hetmanów już na początku XVII w., nasiliło się w drugiej połowie tego
stulecia. Negocjacje z państwami obcymi, na których prowadzenie pozwalali sobie magnaci bez wiedzy (a nieraz wbrew woli) dworu królewskiego, ułatwiały sąsiadom wygrywanie poszczególnych „partii" do swoich
celów. W XVII w. fakcje (stronnictwa) magnackie obejmowały najwyżej
jedną prowincję, w następnym stuleciu Czartoryskim i Potockim udało się
utworzyć dwa ugrupowania o zasięgu ogólnopaństwowym. Ich wzajemna
opozycja (często stymulowana przez mocarstwa ościenne oraz Francję)
skutecznie uniemożliwiła jakiekolwiek reformy.
Sejmiki
Wzrost wpływów magnaterii odbił się też na funkcjonowaniu systemu
parlamentarnego. Dążeniem każdej fakcji było pozyskanie jak największej
liczby posłów na sejm, toteż przedmiotem intensywnych zabiegów (perswazji,
korupcji, nieraz gwałtu) były sejmiki, na których ścierały się konkurujące
ugrupowania. Później, wobec stopniowego uwiądu sejmów, coraz więcej
ważnych decyzji podejmowały sejmiki. Powodowało to dalszy wzrost ich
znaczenia i dowodziło wzmiankowanej już decentralizacji suwerenności.
Wbrew dawniejszym poglądom, obecnie historycy stoją na stanowisku, że sejmik szlachecki w każdej ziemi był jeden, lecz zbierał się do
wypełnienia różnych funkcji.
Funkcje sejmiku szlacheckiego
sejmik poselski lub przedsejmowy - wybór posłów na sejm i uchwalenie dla
nich instrukcji;
sejmik relacyjny - zdanie sprawy przez posłów na sejm z przebiegu obrad
i sposobu sprawowania przez nich mandatu;
sejmik elekcyjny - wybór kandydatów, spośród których król mianował
sędziego ziemskiego;
sejmik deputacki - wybór deputatów do trybunału;
sejmik gospodarski (wyodrębnił się dopiero na pocz. XVII w.) - porządkowe
sprawy lokalne, w tym zwłaszcza finanse ziemi lub powiatu;
sejmik kapturowy - powołanie władz konfederacji i sądu kapturowego dla
ziemi lub województwa na czas bezkrólewia
Znamiennej ewolucji uległo pojęcie mandatu, w który posłów wyposażała szlachta zebrana na sejmiku. W XVI w. monarchowie nawoływali, aby
było to pełnomocnictwo nieograniczone, co - podobnie jak w całej Europie
-wiązało się z kwestią uchwalania podatków. W praktyce w XVI i XVII w.
występowały dwa rodzaje mandatów: nieograniczony i ograniczony instrukcją. W końcu XVII i w I pół. XVIII w. rozpowszechniło się
przekonanie, że poseł jest reprezentantem nie całego stanu szlacheckiego,
lecz swych wyborców zebranych na sejmiku, toteż winien się ściśle
stosować do uchwalonej na nim instrukcji. Zasadniczo ograniczało to
możliwość podjęcia uchwał i powodowało stratę czasu, gdyż w każdej
sprawie trzeba było zasięgać opinii sejmików. Kwestia tzw. przysięgi na
instrukcję (inaczej: wiążącej mocy instrukcji) stała się jednym z kluczowych
punktów reformy systemu parlamentarnego w II pół. XVIII w.
Liberum veto
Szlachecki parlamentaryzm opierał się na praktyce przekonywania
adwersarzy i dochodzeniu do wspólnej konkluzji. Uchwały zwyczajowo
przyjmowano jednomyślnie, lecz formuła ta nie wykluczała istnienia
oponentów, którzy najczęściej milczeli bądź dawali się przekonać. Dopiero
w połowie XVII w. zasadę tę przekształcono w zabójczą dla praktyki
parlamentarnej formułę nemine contradicente (bez żadnego sprzeciwu).
Uzasadniano ją przekonaniem, że nawet jeśli prawie wszyscy posłowie
zostaną skorumpowani (domyślnie: przez dwór królewski), to znajdzie się
choć jeden, który nie dopuści do uchwalenia szkodliwych ustaw i obroni
„wolność szlachecką". Po raz pierwszy liberum veto zastosował w 1652 r.
poseł upicki Władysław Siciński (z poduszczenia ks. Janusza Radziwiłła),
nie pozwalając na przedłużenie obrad sejmu ponad ustawowy termin.
W 1669 r. po raz pierwszy zerwano sejm przed upływem tego terminu, zaś
w 1688 r. - przed obraniem marszałka. Odtąd zrywanie sejmów stało się
nagminną praktyką. W II pół. XVII w. na 44 zwołane sejmy zerwano 15,
później proces ten się nasilił (za panowania Augusta II zerwano 10 sejmów
na 18, zaś w trzydziestoleciu rządów Augusta III odbył się tylko jeden
sejm).
Im większą rolę w myśl prawa miał odgrywać w szlacheckiej Rzeczypospolitej sejm, tym bardziej dotkliwe były konsekwencje zahamowania jego
działalności. Pustki tej nie mogła wypełnić władza wykonawcza, gdyż była
bardzo słaba; pozostało miejsce dla sejmików i rządzących nimi fakcji
magnackich. Wobec częstego zrywania sejmów w I pół. XVIII w. życie
polityczne Rzeczypospolitej skupiało się wokół trybunałów i sejmikowych
wyborów deputatów do tych trybunałów. Zamknięcie się większości
szlachty i magnaterii w partykularzu spraw majątkowych i rodzinnych
współgrało z zanikiem myślenia w kategoriach państwa.
5. Unia z Saksonią
Unia personalna polsko-saska połączyła państwa o odmiennej strukturze gospodarczej, społecznej i różnym ustroju politycznym. W płaszczyźnie gospodarczej związek rolniczej Rzeczypospolitej z uprzemysłowioną
Saksonią pozwalał spodziewać się, że państwa te będą się uzupełniać.
Jednak różnice ustrojowe między zdecentralizowaną, anarchiczną Rzeczpospolitą a monarchią Wettynów, zmierzającą w stronę absolutyzmu
(August II pragnął wzorować się na Ludwiku XIV), były tak wielkie, że bez
zmian w którymś z państw trudno było oczekiwać ich współistnienia pod
jednym berłem. Stąd absolutystyczne plany Augusta II, który początkowo
usiłował przekształcić unię personalną w realną.
Program reform politycznych i ustrojowych króla Augusta II
upodobnienie polskich instytucji stanowych do saskich i poddanie Rzeczypospolitej władzy saskich ministrów
wprowadzenie wojsk saskich do Polski i przerzucenie na nią kosztów ich
utrzymania nawet za cenę likwidacji części armii polskiej
umożliwienie szlachcie saskiej nabywania dóbr w Polsce, uzyskiwania nadań
i sprawowania w niej urzędów
dążenie do uzyskania wspólnej granicy między obydwoma krajami
Projektów tych nie popierała żadna z liczących się sił politycznych
w Rzeczypospolitej. Ponadto były one niezgodne z zobowiązaniami
wiążącymi polskiego monarchę. Mimo to niektóre z nich zostały zrealizowane metodą faktów dokonanych, co spowodowało protesty szlachty
i magnaterii. Bezskutecznie dążąc do uzyskania poparcia Prus dla swoich
projektów, August II nie wahał się proponować wynagrodzenia w postaci
części terytorium Rzeczypospolitej. JStał się przez to prekursorem idei
rozbiorowej.
Reformy sejmu ,,niemego" (1717)
Po kryzysie spowodowanym wojną północną i rujnującym autorytet
monarszy dwukrólewiem, wobec postępującej anarchizacji i decentralizacji
życia w kraju, doszło do wprowadzenia ograniczonych reform skarbowo-wojskowych zmierzających do zwiększenia liczby wojska. Uchwalono je
na sejmie, ,niemym" (oponentów nie dopuszczono do głosu) w 1717 r., dzięki
porozumieniu - osiągniętemu przy mediacji rosyjskiej - między wywodzącymi się ze średniej szlachty konfederatami tarnogrodzkimi (1715) a Augustem
II. Etat wojska określono na 24 tyś. „porcji", co w praktyce odpowiadało
12-14 tyś. żołnierzy. Jednostki wojskowe przypisano do konkretnych
regionów, w których miały stacjonować i pobierać podatki. Decentralizacja
armii uniemożliwiła elastyczne gospodarowanie budżetem wojskowym.
Tylko nieznacznie ograniczono władzę hetmanów. Największym mankamentem było jednak ustalenie liczby wojska na bardzo niskim poziomie
w porównaniu z wielkością kraju oraz ze stanem sił zbrojnych sąsiadów.
Królowi wolno było odtąd utrzymywać w Rzeczypospolitej tylko niewielką
liczbowo gwardię saską oraz sześciu urzędników kancelarii. Stosować się on
miał do podejmowanych większością głosów uchwał senatorów-rezydentów,
a dyplomaci sascy nie mogli reprezentować Rzeczypospolitej. Nie dokonano
natomiast reformy sejmu ani rozbudowy administracji państwowej.
Sejm 1717 r. na pół wieku określił ustrój Rzeczypospolitej, ustalając
chwiejną równowagę między „majestatem" a „wolnością". Postanowienia
sejmu „niemego" przekreśliły projekty ściślejszego zespolenia Rzeczypospolitej z Saksonią.
Polityka dynastyczna Wettynów
Jej celem było zwiększenie prawdopodobieństwa reelekcji dynastii
saskiej w Rzeczypospolitej, dzięki uzyskaniu przez nią dziedzicznego
władania nad którymś z księstw przylegających do Korony lub Litwy. Taka
była geneza zabiegów i walk o Mołdawię (1698), Inflanty (1700), Kurlandię
(1726 i ponownie 1758). Próby te zakończyły się fiaskiem, a p obsadzie
tronu polskiego od 1697 r. decydowało porozumienie mocarstw ościennych. Stopień ich ingerencji nasilał się z każdą kolejną elekcją.
Upadek państwa za panowania Augusta III
W dobie wojen w środkowej Europie wśród polskiej szlachty królował
pacyfizm i zwodnicze przekonanie, że słabość polityczna i militarna
Rzeczypospolitej stanowi gwarancję jej dalszego istnienia. Sądzono, że
skoro państwo polsko-litewskie nikomu nie zagraża, to nikt go nie
zaatakuje. Akceptowano więc przemarsze obcych wojsk oraz zalewanie
kraju fałszywą monetą przez króla Prus Fryderyka II. Ani gnuśny władca,
ani jego niczym nie skrępowani i słynący z nadużyć ministrowie, ani
zwalczające się fakcje magnackie nie wypracowały skutecznej polityki
państwa, które stało się konglomeratem magnackich latyfundiów i szlacheckich majątków. Pojawiające się od lat czterdziestych XVIII w. projekty
reformatorskie (kwestie skarbowo-wojskowe, niekiedy też próby wprowadzenia organów kolegialnych w miejsce staropolskich ministrów) były
unicestwiane przez konkurencyjne fakcje wspierane przez obce mocarstwa.
Ułatwiała to praktyka nagminnego zrywania sejmów. Rzeczpospolita
z podmiotu stała się przedmiotem polityki międzynarodowej. Nastąpiło też
zawężenie horyzontów myślowych i ograniczenie kontaktów szlachty do
najbliższego sąsiedztwa. Zainteresowania ogółu skupiły się na kronice
towarzyskiej, świętach religijnych, głośnych skandalach sądowych oraz
nominacjach na urzędy. Jedynie do elit docierała reformatorska publicystykjrpolityczna. Dzięki niej pod koniec panowania Augusta III w kręgu
Czartoryskich i ks. Stanisława Konarskiego wypracowano wstępny projekt reform, który zaczęto realizować po elekcji nowego króla.
6. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
Wypełniły je reformy podejmowane w warunkach rosyjskiej kurateli.
Ta sytuacja sprawiała, że dochodziły do skutku drobne usprawnienia
państwa, ale generalne zmiany, obiecujące wzmocnienie władzy centralnej,
Sejm konwokacyjny (1764). Reformy Familii Czartoryskich
utworzenie Komisji Skarbowych: Koronnej i Litewskiej oraz Komisji Wojskowej Koronnej w celu ograniczenia samowoli hetmanów i podskarbich
zniesienie ceł prywatnych i wprowadzenie jednolitego cła generalnego na
granicach państwa,
uchwalenie lustracji królewszczyzn
reforma systemu podatkowego powodująca wzrost wpływów do skarbu
przedłużenie trwania konfederacji sejmowej (w celu uchwalenia następnych
reform większością głosów - podczas konfederacji liberum veto nie obowiązywało)
były udaremniane przez Petersburg obawiający się emancypacji Polski.
Wewnątrz kraju reformatorskie poczynania króla i wąskiej, oświeconej
elity napotykały opór sarmackiego tradycjonalizmu prowincjonalnej
magnaterii i szlachty. Konflikt dotyczył nie tylko modernizacji państwa, lecz również kwestii społecznych, kulturalnych, światopoglądowych i edukacyjnych. Dlatego program reform obejmował wszystkie
te sfery.
Reformy kontynuowano podczas następnych sejmów: na koronacyjnym (1764) utworzono Komisję Wojskową Litewską, a w 1766 r.
marszałkom i kanclerzom przydano asesorów z głosem stanowiącym,
przekształcając i te urzędy w instytucje kolegialne. Zaczątkiem planowanego gabinetu ministrów stała się „konferencja króla z ministrami", z udziałem członków rodziny królewskiej i innych zaproszonych osób. W 1766 r.
powstała Komisja Mennicza zajmująca się sprawami monetarnymi. Nad
uporządkowaniem Warszawy nadal pracowała utworzona wcześniej Komisja Brukowa. Na prowincji tworzono komisje porządkowe, które zajęły
się poprawą położenia miast. W 1765 r. król ufundował Szkołę Rycerską.
Przeciw reformom (1766-1772)
Zmiany w Rzeczypospolitej wywołały przeciwdziałanie mocarstw
ościennych. Król pruski groźbami spowodował zniesienie cła generalnego.
Berlin i Petersburg wykorzystały kwestię równouprawnienia dysydentów
do skłócenia dworu z szerokimi rzeszami konserwatywnej magnaterii
i szlachty katolickiej. Uniemożliwione zostały dalsze reformy, a kryzys lat
1767-1768 (zbrojna interwencja rosyjska i utworzenie dysydenckich konfederacji w Słucku i Toruniu oraz katolickiej w Radomiu) doprowadził do
uchwalenia przez sejm nowych zasad ustrojowych (niezmienne prawa
kardynalne, utrwalające anarchię i swobody szlacheckie; sprawy państwowe wymagające kwalifikowanej większości głosów i pozostałe kwestie,
o których sejm miał decydować zwykłą większością głosów). Nowy ustrój
oraz integralność terytorialną państwa poddano pod gwarancję Katarzyny
II. Wydarzenia te doprowadziły do zawiązania konfederacji barskiej,
a w połączeniu z międzynarodowym kryzysem wywołanym wojną turecką
- również do I rozbioru Polski.
Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773-1775
Poza formalnym zrzeczeniem się zajętego w I rozbiorze terytorium
państwa i zaakceptowaniem gwarancji trzech sąsiednich mocarstw oraz
ścisłej kurateli Rosji, sejm ten upamiętnił się powołaniem Komisji Edukacji
Narodowej (1773), której podporządkowano całe szkolnictwo w kraju,
wyposażając ją w dobra skasowanego właśnie zakonu jezuitów. Ustanowiono też Radę Nieustającą (1775), złożoną z 18 senatorów i 18 posłów
obieranych przez sejm na dwa lata i kierującą administracją państwa.
Reformy z lat 1776-1788
W 1776 r. zlikwidowano pozostające pod wpływem hetmanów Komisje Wojskowe, a armię (17-18 tyś. ludzi) podporządkowano Radzie
Nieustającej; jej Departament Wojskowy rozpoczął niezbędną modernizację wojska.
W latach 1776-1778 pod kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego opracowano kodyfikację polskiego prawa sądowego, która jednak na sejmie 1780 r.
została odrzucona w wyniku zgodnego sprzeciwu konserwatywnej szlachty, kleru katolickiego i rosyjskiej ambasady. Z powodzeniem realizowano
natomiast humanitarne reformy w więziennictwie; troską otaczano także
szpitalnictwo. Za sprawą króla utworzono stałą służbę dyplomatyczną
i sprawną pocztę. Powstał aparat skarbowy. Podejmowano starania
o usprawnienie komunikacji. Rozwój handlu czarnomorskiego miał
zrekompensować straty powodowane przez cła pruskie.
Reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792)
W pierwszym jego okresie nacisk kładziono na niepodległość państwa,
mniejszą wagę przywiązując do kwestii ustroju. Skasowano Radę Nieustającą, której zarzucano powstanie z obcej nominacji. Pełnię władzy (także
wykonawczej) objął sejm, tzw. rządzący. Odżyły spory między szlachecką
wolnością i królewskim majestatem, spowalniając reformy. Kiedy pod
wpływem komplikującej się sytuacji międzynarodowej przyspieszono
prace i 3 maja 1791 r. uchwalono Ustawę Rządową (rozwiniętą później
w serii ustaw towarzyszących), powstał ustrój kompromisowy, łączący
cechy konstytucyjnego monarchizmu (Stanisław August) z rozwiązaniami
typowymi dla szlacheckiego republikanizmu (Ignacy Potocki). W szczegółowych postanowieniach ujawniały się wpływy ustroju Anglii, republikańskiej konstytucji Stanów Zjednoczonych, monteskiuszowskiego trójpodziału władz, a nawet francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Przede wszystkim jednak ustrój trzeciomajowy czerpał z polskich
tradycji reformatorskich, chętniej adaptując istniejące instytucje niż tworząc nowe.
Konstytucja 3 maja
Władza wykonawcza. Jako organy władz wykonawczych utrzymano wspólną odtąd dla Korony i Litwy Komisję Skarbową, odtworzono połączoną Komisję Wojskową Obojga Narodów oraz powołano wspólną Komisję Policji, rezygnując z dotychczasowego dualizmu tych instytucji dla Korony i Litwy. Ponad komisjami uplasowano Straż Praw złożoną z prymasa (jako zwierzchnika duchowieństwa i prezesa Komisji Edukacji Narodowej) i pięciu ministrów
mianowanych przez króla oraz marszałka sejmu jako nadzorcy z ramienia parlamentu. Decyzje wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty jednego z zasiadających w Straży ministrów, który mógł
być z tego tytułu pociągnięty przez sejm do odpowiedzialności. Prócz
tzw. wielkich komisji, Straży Praw podlegały komisje porządkowe
cywilno-wojskowe, organy samorządu, a zarazem administracji lokalnej.
Władza ustawodawcza. Zreformowano również parlament, znosząc
liberum veto, konfederacje i sejmy skonfederowane. Szeroko wprowadzony
wymóg kwalifikowanej większości głosów wynikał z obaw przed korupcyjnymi praktykami dworu królewskiego. Uznano, że posłowie są reprezentantami całego narodu, a nie swoich powiatów, toteż instrukcje sejmikowe
pozbawiono mocy wiążącej. Najuboższą szlachtę pozbawiono czynnego
i biernego prawa wyborczego, wiążąc prawa obywatelskie z cenzusem
majątkowym.
Monarchia dziedziczna. Wprowadzono dziedziczność tronu. Zapisana w Konstytucji 3 maja sukcesja saska była wypadkową ugruntowanych
poprzednio prowettyńskich sympatii, niechęci do planów Stanisława
Augusta, aby zapewnić tron jednemu ze swych bratanków, oraz mało
realnych kalkulacji na wzmocnienie w ten sposób międzynarodowego
położenia Polski.
Prawa tyczące miast i mieszczan. W zakresie ustroju społecznego
zmieniło się położenie mieszczan (z miast królewskich; reforma nie objęła
bowiem miast prywatnych), którym przyznano nietykalność osobistą
(tylko posesjonatom), prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do rang
oficerskich, godności duchownych, stanowisk urzędniczych i adwokatury.
Przewidziano nobilitację elit mieszczańskich. Miasta królewskie wyłączono spod władzy starostów, zapewniono im bardziej demokratyczny niż
dotąd ustrój wewnętrzny, zniesiono też jurydyki (części miast należące do
szlachty lub duchowieństwa i nie podlegające prawu miejskiemu). Prawa
polityczne mieszczan ograniczono do udziału miejskich plenipotentów
w tych magistraturach wykonawczych, których działalność wiązała się
z miastami; w sejmie zaś mieli prawo tylko składać dezyderaty miast. Mimo
to omawiane prawo stanowiło największą reformę społeczną w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej.
Prawa tyczące chłopów. Znacznie mniejsze zmiany nastąpiły w położeniu chłopów. Zagwarantowano opiekę prawa dla przyszłych dobrowolnych umów między dziedzicami i chłopami, a także zadeklarowano szerszą
„opiekę prawa i rządu krajowego" nad chłopami. Na dalej idące reformy
włościańskie było jeszcze zbyt wcześnie.
Wojsko. Zanim uchwalono nowy ustrój, Sejm Czteroletni - dążąc do
powiększenia liczebności wojska - nałożył nowe podatki. Najważniejszym
była tzw. ofiara dziesiątego (dobra szlacheckie) lub dwudziestego (dobra
duchowne) grosza, pierwszy w historii podatek nałożony na właścicieli,
a nie na chłopów. Mimo deklarowanej ofiarności i patriotycznego zapału,
dostarczył on znacznie mniej pieniędzy, niż się spodziewano. Niemożliwe
okazało się więc zorganizowanie uchwalonej już przez sejm 100-tysięcznej
armii. Do wybuchu wojny 1792 r. wystawiono niespełna 60 tyś. żołnierzy.
Liczebną przewagę miała anachroniczna już wtedy szlachecka kawaleria.
Niemniej była to najliczniejsza armia polska od ponad stulecia.
Imponujące skalą dokonań dzieło Sejmu Czteroletniego było spóźnione o kilka dziesięcioleci. O jego upadku przesądziła interwencja
rosyjska.
Powstanie kościuszkowskie
Status władz powstańczych miał charakter tymczasowy, spowodowany zarówno koniecznościami trwającej wojny (s. 213), jak i różnicami
poglądów wśród przywódców insurekcji (pytanie o obowiązywanie Konstytucji 3 maja, na które jednoznacznie nie odpowiadano). Po zwycięstwie
insurekcji miał się zebrać sejm i przesądzić kwestie ustrojowe. Do tego nie
doszło.
W okresie insurekcji z pełni praw obywatelskich korzystali mieszczanie, a uniwersał połaniecki, gwarantujący chłopom wolność osobistą
i ograniczenie pańszczyzny, stanowił krok naprzód na drodze reform
włościańskich. Na pełną identyfikację chłopstwa ze wspólnotą ogólnonarodową trzeba było jednak jeszcze poczekać prawie stulecie.
Rozdział 4.
Republika we Francji
Rewolucja francuska powołała do życia nowy typ państwa: republikę.
Najbardziej ogólna definicja głosi, iż jest to państwo, Ay-którymsuwerenern
jest lud dający wyraz swej woli w wyborach. We Francji z reformami
ustroju politycznego wiązały się zmiany ustroju społecznego. Zmierzały
one - mówiąc w skrócie - do przyznania jak największych uprawnień jak
największej liczbie ludzi.
Rewolta uprzywilejowanych
Projekty reform fiskalnych - przygotowane przez ministrów Ludwika XVI: Charlesa de Calonne'a i Etienne'a Lomenie de Brienne'a
- wywołały zaburzenia. Przeciw nowym podatkom wystąpiło Zgromadzenie Notablów (ciało doradcze, złożone z powołanych przez króla
przedstawicieli trzech stanów, z wyraźną przewagą szlachty i duchowieństwa) i parlament (trybunał) paryski, który rejestrował rozporządzenia
królewskie. Zażądano też zwołania Stanów Generalnych (obradujących
ostatnio w 1614 r.), ponieważ uznano, że tylko one mogą zaakceptować
wzrost podatków. W końcu 1788 r. Ludwik XVI przystał zarówno na
to, jak i na postulat burżuazji, aby stan trzeci miał tylu reprezentantów,
co dwa pozostałe stany łącznie (liczyły one 200 tyś. ludzi, podczas gdy
stan trzeci - 25 min).
Stany Generalne
Inauguracyjne posiedzenie Stanów Generalnych 5 maja 1789 r.
przyjmuje się czasem za początek rewolucji francuskiej. Inni datują ją od 17
czerwca tego roku, gdy deputowani stanu trzeciego, jako reprezentanci
96% narodu, obwołali się Zgromadzeniem Narodowym i uznali za
najwyższą władzę prawodawczą. Wezwali też do niepłacenia nie zaakceptowanych przez Zgromadzenie podatków. Wydatnie ograniczono więc
władzę królewską i wprowadzono pierwociny monarchii parlamentarnej
na wzór angielski. Zbrojny sprzeciw Ludwika XVI został udaremniony
dzięki rewolcie ludowej w Paryżu w dniach 12-14 lipca 1789 r., zakończonej zburzeniem Bastylii, które tradycyjnie przyjmuje się za początek
rewolucji. Duchowieństwo (zdominowane przez niższy kler) z własnej woli,
a szlachta na polecenie króla dołączyły do Zgromadzenia Narodowego,
które 7 lipca 1789 r. przekształciło się w Konstytuantę.
Konstytuanta
Powstała, aby w porozumieniu z królem opracować wiążącą obie
strony konstytucję. Świadczyło to o ostatecznym zerwaniu z absolutyzmem. Ponadto z wyprzedzeniem podjęła wiele decyzji zmieniających ustrój
Francji.
Reformy ustrojowe Konstytuanty
zniesienie poddaństwa osobistego i posług świadczonych przez chłopów,
sądownictwa senioralnego, przywilejów podatkowych szlachty, dziesięciny na
rzecz Kościoła (w ten sposób pozbawiono szlachtę i duchowieństwo przywilejów stanowych i zrównano je ze stanem trzecim)
zniesienie cechów i ceł wewnętrznych prowadzące do unifikacji gospodarczej
kraju
wprowadzenie nowego podziału administracyjnego kraju na 83 departamenty
zrywającego z tradycyjnym podziałem na prowincje
przekształcenie majątków kościelnych w dobra narodowe i wyznaczenie pensji
duchowieństwu
wprowadzenie wybieralności proboszczów (w parafiach) i biskupów (w
diecezjach pokrywających się odtąd z departamentami) przez wiernych, co
spowodowało całkowite podporządkowanie duchowieństwa państwu - tzw.
konstytucja cywilna kleru
reforma sądownictwa znosząca praktykę kupowania stanowisk sędziowskich
i wprowadzająca wybory sędziów przez „obywateli czynnych" (zob. niżej)
wprowadzenie nowego systemu ściągania podatków (obowiązywał do 1914 r.)
zakazanie robotnikom organizowania się w związki zawodowe i urządzania
strajków (tzw. prawo Le Chapeliera zniesione dopiero w 1864 r.)
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
Uchwalono ją 26 sierpnia 1789 r. i traktowano jako wstęp do przyszłej
konstytucji. Nazwa, koncepcja i postanowienia były wzorowane na
amerykańskiej Deklaracji Niepodległości (1776).
Jako naturalne i niezbywalne proklamowano prawa człowieka do
wolności, własności, braterstwa oraz oporu przeciw uciskowi, a także
zasadę suwerenności narodu, równość obywateli wobec prawa, tolerancję
religijną oraz wolność słowa i prasy.
Zadeklarowano także podział władz, udział obywateli w uchwalaniu
praw i podatków oraz odpowiedzialność urzędników.
Szczególnie mocno podkreślono nienaruszalność własności prywatnej,
której złamanie dopuszczano tylko w sytuacji konieczności publicznej i za
odszkodowaniem.
Zasady zawarte w Deklaracji stały się podstawą demokracji w XIX
i XX w.
Konstytucja z 1791 r.
Główne postanowienia Konstytucji
utrzymano monarchię
ustawodawstwo powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu
(Legislatywie), wybieranemu co dwa lata w wyborach pośrednich
król miał prawo weta wobec uchwał Zgromadzenia
w rękach monarchy spoczywać miała władza wykonawcza sprawowana za
pośrednictwem samodzielnie mianowanych i odwoływanych ministrów (obowiązek kontrasygnaty decyzji monarszych)
monarcha sprawował też zwierzchnictwo nad administracją, wojskiem i flotą
prawa wyborcze przyznano tylko „obywatelom czynnym": mężczyznom,
którzy ukończyli 25 lat, płacili podatek określonej wysokości, nie byli
służącymi i zostali zapisani w rejestrach gwardii narodowej; wybierali oni
elektorów (wymóg ponad trzykrotnie wyższego cenzusu majątkowego), którzy wybierali deputowanych do Legislatywy (kandydaci musieli opłacać
stosunkowo wysoki podatek oraz posiadać nieruchomość)
Na 26 min ludności Francji w 1791 r. (w tym 7,5 min mężczyzn
w odpowiednim wieku) „czynnymi obywatelami" było 4,3 min; elektorów
wybrano nieco ponad 400 tyś., a deputowanych do Legislatywy 745. Jak
każdy system cenzusowy (czyli taki, w którym prawa wyborcze nie są
powszechne, lecz ograniczone cenzusem) konstytucja ta reglamentowała
prawo wyborcze, niemniej w zestawieniu z dotychczasową praktyką
spowodowała jego znaczne upowszechnienie.
W rezultacie powstała monarchia konstytucyjna z parlamentem
wybieranym w myśl reguł tzw. demokracji cenzusowej. Konstytuanta
rozwiązała się, postanawiając, że żaden z jej członków nie może być
wybrany do nowego Zgromadzenia Prawodawczego.
Legislatywa
Decyzja ta sprawiła, iż w Legislatywie (wybranej przy absencji
wyborców ocenianej na 60 do 75%), która zebrała się l października 1791,
zabrakło doświadczonych parlamentarzystów, za to liczni byli ludzie
młodzi i względnie majętni. Dokonania Legislatywy były nikłe. W większym stopniu niż jej skład osobowy przyczyniło się do tego częste
korzystanie przez Ludwika XVI z prawa veta wobec podjętych uchwał,
a także działalność rady miejskiej Paryża, która, zrzeszając przedstawicieli
tzw. sekcji (dzielnic), przemożnie wpływała na wydarzenia. Szczególnie
uaktywniła się pod wpływem złych wieści z frontu trwającej od wiosny
1792 r. wojny z Austrią, a następnie z Prusami (s. 216).
Obalenie monarchii
Pod naciskiem rady miejskiej Paryża i po serii krwawych zamieszek
w mieście, 10 sierpnia 1792 r. zastraszone Zgromadzenie Prawodawcze
podjęło decyzję o zawieszeniu w czynnościach i aresztowaniu króla.
Faktycznie już wtedy obalono monarchię, choć formalna uchwała Konwentu w tej sprawie zapadła 22 września 1792 r., gdy Francję proklamowano republiką (21 stycznia 1793 r. ścięto Ludwika XVI).
Konwent
Po aresztowaniu króla postanowiono zwołać Konwent Narodowy
(nazwa wzorowana na Stanach Zjednoczonych) i przyznać prawa wyborcze wszystkim mężczyznom mającym ukończone 21 lat. Zmiana oznaczała
demokratyzację prawa wyborczego. Mimo to w nadal dwustopniowych
wyborach wzięło udział zaledwie 10% uprawnionych, gdyż zbiegły się one
z falą terroru i zagrożeniem Paryża przez wojska pruskie. Konwent miał
znacznie radykalniejsze oblicze niż Legislatywa, gdyż weszli doń tylko
przedstawiciele lewicy. Naczelnym zadaniem Konwentu było uchwalenie
nowej konstytucji, określającej republikański ustrój Francji.
Najważniejsze ugrupowania polityczne rewolucji francuskiej
Polityczne oblicze kolejnych parlamentów rewolucyjnej Francji zmieniało się. W miarę radykalizowania się rewolucji ubywało ugrupowań
prawicowych, a ławy poselskie zajmowała coraz bardziej skłócona lewica.
Istniejące ugrupowania dzieliły się, a ich programy ewoluowały, niekiedy
bardzo znacznie. Ważnym miejscem wymiany poglądów i kształtowania
się opinii były licznie powstające kluby polityczne, od których często brały
nazwę ugrupowania parlamentarne.
Najważniejsze z nich to:
1. Stowarzyszenie 1789 - zorganizował je w 1790 r. markiz Marie
Joseph de La Fayette po rozstaniu się z klubem jakobinów. Nazwa
wskazywała na chęć poprzestania na tych zdobyczach rewolucji, które
osiągnięto w 1789 r. La Fayette i jego zwolennicy odgrywali decydującą
rolę w Konstytuancie, w Legislatywie znaleźli się na prawicy, a w Konwencie już nie uczestniczyli.
2. Żyrondyści (później nadana nazwa pochodzi od departamentu
Gironde, z którego wywodzili się przywódcy ugrupowania) — rządzili we
Francji od marca 1792 do 2 czerwca 1793 r. Początkowo należeli do klubu
jakobinów, którego postanowienia realizowali w Legislatywie, sytuując się
na jej lewym skrzydle. W Konwencie byli już prawicą. W sierpniu 1792 r.
zerwali z jakobinami. Reprezentowali prowincję i z nieufnością podchodzili do zrewolucjonizowanego Paryża. Za ich sprawą Francja wypowiedziała
wojnę Austrii. Przywódcy: Jacąues Brissot de Warville, Jean Marie Roland
de La Platiere, zostali straceni wkrótce po odsunięciu od władzy.
3. Kordelierzy (nazwa pochodzi od potocznej nazwy franciszkanów,
w których klasztorze odbyło się jedno z pierwszych posiedzeń; franc. la
cór de oznacza sznur) - klub powstały wiosną 1790 r. w Paryżu i reprezentujący obywateli biernych (tzn. pozbawionych praw politycznych). Miał
nastawienie ściśle demokratyczne. Przemożny nań wpływ kolejno wywierali Georges Danton, Jean Paul Marat, Jacąues Hebert. Po aresztowaniu
i straceniu ostatniego z nich klub przestał istnieć.
4. Jakobini - nazwa pochodzi od paryskiego klasztoru dominikanów
(franc. jacobins), w którym zbierali się od grudnia 1789 r. lewicowi
„patrioci" ze Zgromadzenia Narodowego. Przez klub przewinęli się
i markiz La Fayette, i czołowi Żyrondyści. Stopniowo przewagę w nim
zdobywała lewica, stawiająca sobie za cel zdemokratyzowanie rewolucji.
W Konwencie zasiadali po lewej stronie, na najwyżej położonych ławach,
wskutek czego nazwano ich Góralami. Odebrawszy władzę żyrondystom
zastosowali środki nadzwyczajne i odparli interwencję austriacko-pruską.
Przywódcy: Maximilien Robespierre, Danton, Louis Antoine Saint-Just,
Marat i in. Kres ich władzy położyły wypadki 9 thermidora roku II - ścięcie
Robespierre'a i towarzyszy (s. 175).
5. Sankiuloci (nazwa pochodzi od franc. les sans-culottes i oznacza
tych, którzy nie nosili specjalnych krótkich spodni do pończoch używa-
nych przez warstwy wyższe) - stosowany od 1792 r. termin oznaczający
ubogą ludność miejską i przedmiejską, która wchodziła w skład „sekcji"
Paryża i odgrywała dużą rolę jako siła nacisku na władze rewolucji,
szczególnie w momentach poruszeń ludowych. Sankiuloci byli związani
z klubem kordelierów. Przywódcą jednego z ich odłamów był Hebert.
6. Termidorianie (termin pochodzi od nazwy miesiąca, w którym
obalono dyktaturę Robespierre'a) - koalicja osób o różnym rodowodzie
i przekonaniach powstała ze strachu przed Góralami. Po obaleniu władzy
Robespierre'a termidorianie sprawowali władzę w zmieniających się
formach prawno-organizacyjnych aż do napoleońskiego zamachu 18
brumaire'a roku VII (9 listopada 1799 r.). Przywódcy: Paul Barras, Jean
Tallien.
Kalendarz rewolucyjny i kult Najwyższej Istoty
5 października 1793 r. Konwent zniósł kalendarz gregoriański i wprowadził własny, ustanawiając „erę Francuzów". Uznano, że rok I Republiki
rozpoczął się 22 września 1792 r. (równonoc jesienna). Wprowadzono
odmienny od dotychczasowego podział roku kalendarzowego na miesiące
(które dzieliły się na dekady), jak również nowe, silnie nacechowane
ideologicznie, nazwy miesięcy i dni dekady. Nowy kalendarz obowiązywał
do l stycznia 1806 r., gdy w zmienionych warunkach powrócono do
kalendarza gregoriańskiego.
7 maja 1794 r. Konwent proklamował w imieniu ludu francuskiego
kult Najwyższej Istoty i nieśmiertelność duszy. Oznaczono dzień, w którym
miano świętować ku czci Najwyższej Istoty. Urządzano też inne święta, np.
ku czci Rozumu, a także jedności i niepodzielności republiki.
Nowy kalendarz, nowy kult oraz rewolucyjne święta, podobnie jak
wprowadzenie systemu metrycznego, a także zastąpienie słów „pan",
„pani" słowami „obywatel", „obywatelka", świadczyły o chęci zerwania
ze starym porządkiem i zamiarze budowy nowego społeczeństwa.
Funkcje edukacyjne i propagandowe w okresie rewolucji pełniła
literatura oraz sztuki plastyczne, a także prasa.
Konstytucja z 1793 r.
Po odrzuceniu (luty 1793 r.) projektu żyrondystów, 26 czerwca 1793 r.
Konwent przyjął konstytucję jakobińską (zwaną też konstytucją roku I
-według kalendarza rewolucyjnego). Została ona następnie zatwierdzona
w drodze referendum, w którym wzięła udział mniej niż 1/3 uprawnionych.
Poprzedzała ją deklaracja praw rozszerzona, w stosunku do Deklaracji
z 1789 r., o zasadę głosowania powszechnego, prawo do pracy, do opieki
i do edukacji, a także do składania petycji władzom i do wypowiadania im
posłuszeństwa w przypadku, gdyby rządy nie odpowiadały woli większości. Wspomniano też o prawie do szczęścia.
Właściwa konstytucja przewidywała:
• bezpośrednie (z pominięciem elektorów) wybory do jednoizbowego
Ciała Ustawodawczego z udziałem wszystkich co najmniej 21-letnich
mężczyzn. Uchwały Ciała Ustawodawczego w najważniejszych sprawach
(liczebność armii i dowództwo nad wojskiem, obrona, bezpieczeństwo
i pokój publiczny, ratyfikacja traktatów oraz pociąganie do odpowiedzialności funkcjonariuszy publicznych), zwane dekretami, miały uzyskiwać
moc natychmiast; pozostałe musiały być poddane pod referendum ludowe;
• sprawowanie władzy wykonawczej przez 24-osobową Radę Wykonawczą, powołaną przez Ciało Ustawodawcze. Rada miała m. in. powoływać kierowników poszczególnych działów administracji.
Władzę ludu starano się zapewnić dzięki głosowaniu powszechnemu
oraz obowiązkowi poddania części uchwał Ciała Ustawodawczego pod
referendum.
Do konstytucji tej nawiązywali radykalni demokraci i socjaliści w XIX
i XX w. Z niej wywodzi się też praktyka akcentowania prawa do pracy i do
nauczania jako podstawowych praw człowieka, zwłaszcza przez te systemy
polityczne, które naruszały prawa zapisane w Deklaracji z 1789 r.
Dyktatura jakobińska
Po zatwierdzeniu konstytucji jakobini spowodowali jej zawieszenie (10
sierpnia 1793 r.) do czasu zapanowania pokoju. W praktyce nigdy nie
obowiązywała, toteż dokumentuje tylko kolejną wizję Republiki Francuskiej.
Rządzący jakobini poszli w kierunku przeciwnym, wydatnie zwiększając rolę
władzy centralnej. Tłumaczyli to wymogami wojny i koniecznością opanowania podsycanego przez monarchistów i żyrondystów wrzenia w wielu miastach
prowincjonalnych, lecz oczywiste było też ich dążenie do objęcia pełni władzy.
Na szczeblu centralnym największe znaczenie miały: Komitet Ocalenia
Publicznego (powołany 6 kwietnia 1793 r. i zreorganizowany we wrześniu
tego roku) oraz formalnie mu podporządkowany Komitet Bezpieczeństwa
Powszechnego (istniejący od 1792 r., zreorganizowany we wrześniu 1793 r.),
które nazywano komitetami rządowymi. W Paryżu przestępców politycznych sądził w trybie przyspieszonym Trybunał Rewolucyjny.
W celu wzmocnienia wpływów władz centralnych na prowincji
Konwent mianował tzw. agentów narodowych, którzy zajmowali miejsce
zlikwidowanych lub bardzo ograniczonych władz wybieranych w departamentach i gminach. Do zadań „agentów narodowych" należało wprowadzanie w życie ustaw i donoszenie władzom centralnym o każdej opieszałości w tym zakresie. Z kolei nadzór nad nimi sprawowali specjalni
wysłannicy Konwentu dysponujący nieograniczoną władzą (z orzekaniem
kary śmierci włącznie). Na szczeblu lokalnym Konwent powoływał
ponadto komitety nadzoru złożone z najgorliwszych rewolucjonistów na
danym obszarze. Miały one zapewnić pobór rekruta i podatków, a także
dokonywać konfiskat, śledzić arystokratów, księży itp. Z czasem przekształcono je w komitety rewolucyjne.
Ciała te nie pochodziły z wyborów samorządowych, wprowadzonych
konstytucją z 1791 r., a rekrutacja do nich opierała się na kryterium
„gorliwości rewolucyjnej". W ten sposób powstała nowa administracja
rewolucyjna. Do jakobińskich doświadczeń nawiązywały później inne
rewolucje, wysyłając w teren komisarzy z nieograniczonymi uprawnieniami oraz tworząc rozmaite komitety, w których wybory zastępowano
nominacją lub kooptacją opartą na kryterium ideologicznym.
Zamach stanu 9-10 thermidora
W wyniku zamachu stanu 9-10 thermidora roku II (27-28 lipca 1794 r.)
została obalona dyktatura jakobinów. Do władzy doszli thermidorianie
(s. 173). Komitet Ocalenia Publicznego pozbawiono władzy, a prerogatywy wykonawcze powierzono piętnastu komitetom. Do decentralizacji
doprowadzono również w Paryżu, rozwiązując wspólną radę miejską
i tworząc odrębne zarządy w poszczególnych dzielnicach miasta. Uchwalenie nowego ustroju przyspieszyły powtarzające się żądania wprowadzenia
konstytucji z 1793 r., które pojawiały się w trakcie wybuchających co jakiś
czas rozruchów ludowych na tle ekonomicznym.
Konstytucja z 1795 r.
Została przyjęta przez Konwent 22 sierpnia 1795 r. (5 fructidora
roku III), a następnie zatwierdzona w referendum ludowym. I tym razem
opublikowano deklarację praw, gwarantującą wolność, równość, bezpieczeństwo i własność. Wszystkich obywateli uznano za źródło suwerenności narodowej, wyrażającej się w tworzeniu prawa, nominowaniu
reprezentantów ludu i funkcjonariuszy publicznych. Ponadto określono
obowiązki prawodawcy i zwykłego obywatela. Jak cała konstytucja zostały
one upozowane według wzorów antycznych i świadczyły o poniechaniu
„socjalnych" praw człowieka zawartych w poprzedniej konstytucji. Nie
potwierdzono też prawa do wypowiedzenia posłuszeństwa rządowi. Natomiast porządek społeczny określiło postanowienie o zachowaniu własności.
Właściwa konstytucja proklamowała wolność osobistą, wolność prasy, kultu, handlu i przemysłu oraz - z ograniczeniami - wolność zrzeszania
się i zanoszenia petycji.
Powrócono do pośredniego trybu wyborów do ciała ustawodawczego.
Elektorów mieli wybierać mężczyźni co najmniej 21-letni, opłacający
bezpośredni podatek, wpisani do rejestrów gwardii narodowej i nie będący
służącymi (później dodano wymóg umiejętności pisania i czytania).
Elektorami mogli zostać mężczyźni w wieku od 25 lat, dysponujący
większym majątkiem. Ustawodawstwo powierzono dwóm wzajemnie
kontrolującym się izbom: Radzie Pięciuset i Radzie Starszych (co najmniej
40 lat, żonaci lub wdowcy - wyraźny wpływ antyku i nadzieja na większą
rozwagę ustawodawców).
Władzę wykonawczą złożono w ręce kolegium pięciu dyrektorów (stąd
nazwa Dyrektoriat), wybieranych przez Radę Starszych spośród pięćdziesięciu kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset. Dyrektoriat
miał prawo nominowania i odwoływania ministrów, najwyższych dowódców wojskowych oraz ważniejszych urzędników państwowych, a także
prowadzenia polityki zagranicznej i wewnętrznej. Granicę jego władzy
wytyczało powołanie osobnej komisji skarbowej, do której należało
zarządzanie finansami państwa.
W odniesieniu do administracji lokalnej połączono postanowienia obu
wcześniejszych konstytucji. Przywrócono wybieralność władz, lecz zachowano też w każdym departamencie urząd komisarza, który miał
nadzorować wykonywanie ustaw. Osłabiono większe miasta, ustanawiając
w nich dzielnice z odrębnymi zarządami. Uregulowano również status
zamorskich posiadłości Francji w Ameryce Środkowej, dzieląc je na
departamenty.
Demokratyczna spuścizna rewolucji francuskiej
Kolejne konstytucje rozmaicie opisywały szczegóły organizacji naczelnych instytucji państwowych, a zmieniające się ekipy rządzące miały różne
oblicze polityczne i w różnym stopniu respektowały obowiązujące koń-
stytucje. Mimo to republika we Francji ukształtowała demokratyczny
model państwa oparty na coraz bardziej powszechnym prawie wyborczym,
z którego korzystano, aby wyłonić delegatów do zgromadzenia prawodawczego, władze lokalne oraz część sędziów. Z kolei władze wykonawcze (od
upadku monarchii konstytucyjnej Ludwika XVI) były wyznaczane przez
ciało ustawodawcze i przed nim odpowiedzialne. System ten w ciągu
następnych dwóch stuleci powtarzały liczne republiki na świecie.
Historiografia marksistowska spopularyzowała termin: rewolucja
burżuazyjna, który stosowano zarówno do wydarzeń z 1789 r., jak do
dyktatury jakobinów, a także do rządów Dyrektoriatu. Co najwyżej
próbowano precyzować, w interesie jakich warstw burżuazji działały
poszczególne ekipy rządzące Francją. Rozróżnienia te są teoretycznie
i historycznie wątpliwe. Wielość znaczeń terminu burżuazja oraz ograniczenia wynikające z sedna doktryny marksizmu (burżuazyjnymi są wszystkie rewolucje poprzedzające rewolucję socjalistyczną) sprawiają, że ulegają
zatarciu różnice pomiędzy poszczególnymi etapami rewolucji. Ponadto,
choć trudno zaprzeczyć, że żywotnie zainteresowana w obaleniu ancien
regime'u była burżuazja, a jej część wyciągnęła z rewolucji korzyści, to
jednak na zdobyczach rewolucji skorzystały znacznie szersze grupy
ludności Francji.
II. Główne konflikty w Europie nowożytnej
Rozdział 1.
Walka o hegemonię w Europie Zachodniej w XVI w.
1. Układ sił w Europie u progu XVI stulecia
W Rzeszy Niemieckiej trwało rozbicie polityczne, które pogłębiła
reformacja. W zachodniej Europie najprędzej zunifikowała swe ziemie
Francja, która rywalizowała z Hiszpanią o naczelne miejsce w tej części
kontynentu. Anglia, odgrywająca nieraz znaczną rolę polityczną, rangę
mocarstwa osiągnęła dopiero w początku XVIII w. W Europie Środkowej
z pokoju korzystało potężne terytorialnie państwo Jagiellonów. Rosła
potęga Habsburgów, którzy po bitwie pod Mohaczem (1526) objęli władzę
w Czechach, a następnie w płn.-zach. Węgrzech. Na wschodzie książęta
moskiewscy podejmowali próby zjednoczenia ziem niskich. Na politykę
europejską znaczny wpływ wywierała Turcja, w rękach której pozostawała
duża część Półwyspu Bałkańskiego. Pozostałe państwa miały znaczenie
lokalne.
2. Wojny włoskie w XVI w.
Rozdrobnione pod względem politycznym, bogate Włochy stały się
terenem długotrwałych wojen między państwami walczącymi o nabytki
i o prymat w Europie.
Najsilniejsze państwa włoskie w początku XVI w.
Wenecja
podstawą gospodarki handel lewantyński, duża armia
zaciężna, flota i artyleria, a także sprawna dyplomacja;
ustrój republikański - przewaga arystokracji z obieralnym, dożywotnio sprawującym urząd dożą
Państwo Kościelne
polityka zmierzająca do zapewnienia sobie możliwie największej władzy świeckiej przy rezygnacji z dualistycznej władzy
nad chrześcijaństwem; zarządzane przez Włochów staje się
centrum rozwiązywania spraw włoskich; nepotyzm i symonia
Królestwo Neapolu
na tronie boczna linia dynastii aragońskiej; tereny rolniczo-hodowlane na płd. Płw. Apenińskiego, na Sycylii i na
Sardynii; dominacja szlachty
Florencja (później
Księstwo Toskanii)
zmierzch świetności, formalnie republika (do 1530 r.),
wygnania i powroty Medyceuszy -pierwotnie bankierów,
później książąt
Mediolan
rozwinięte rzemiosło (metalurgia, tkactwo); panująca
rodzina Sforzów, duża rola szlachty
Królowie Francji w dobie wojen włoskich
Karol VIII (1483-1498); Ludwik XII (1498-1515); Franciszek I (1515-1547);
Henryk II (1547-1559)
Władcy Hiszpanii w dobie wojen włoskich
Izabela Kastylijska (1469-1504) i Ferdynand Aragoński (1469-1516);
cesarz Karol V (w Hiszpanii jako król Karol I, 1516-1556);
król Filip II (1556-1598)
Cesarze toczący wojny włoskie
Maksymilian I (1508-1519);
Karol V (1519-1556)
Wojny włoskie toczyły się w latach 1494-1559, a dominującym ich
elementem była rywalizacja francusko-habsburska. Po abdykacji cesarza
Karola V i podziale domeny Habsburgów (s. 135) przerodziła się ona
w konflikt francusko-hiszpański. W trakcie wojen włoskich doszło do
wielkiej, zwycięskiej dla wojsk Karola V bitwy pod Pawią (1525), w której
król Francji, Franciszek I, dostał się do niewoli. W 1527 r. Rzym został
złupiony przez wojska cesarskie. Wojny zakończyły traktaty (hiszpańsko-francuski i francusko-angielski) w Cateau-Cambresis.
Traktaty w Cateau-Cambresis (1559)
Francja utraciła wszystkie posiadłości we Włoszech, zatrzymała natomiast na
8 lat Calais i trzy biskupstwa (Toul, Metz i Yerdun),
postanowiono małżeństwo Filipa II z córką Henryka II, przez co rozbito
niebezpieczne dla Francji związki hiszpańsko-angielskie
Wynikiem wojen było powstanie nowej równowagi europejskiej,
w której główną rolę odgrywały: Hiszpania, Francja i Turcja. Największe
korzyści z wojny w latach 1557-1559 wyniosła Hiszpania. W toku zmagań
Francja, wbrew dotychczasowej zasadzie spoistości chrześcijańskiej Europy, nauczyła się korzystać z pomocy tureckiej, co odtąd stało się regułą jej
polityki. Anglia zaczęła stosować politykę równowagi europejskiej, której
hołdowała do czasów najnowszych. Niepowodzeniem zakończyła się
próba Karola V odtworzenia wielkiej, uniwersalnej monarchii chrześcijańskiej. W następnych stuleciach stałym składnikiem polityki europejskiej był
antagonizm habsbursko-francuski.
Rozdział 2.
Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów
i
Niderlandy były jednym z najbardziej rozwiniętych i najbogatszych
regionów Europy. Ich dzieje w I pół. XVI w. były związane z losami
dynastii burgundzko-habsburskiej oraz z szerzeniem się reformacji. Za
panowania Habsburgów zachowane zostały elementy autonomii poszczególnych prowincji (stany prowincjonalne, rada, namiestnik zwany stathouderem), jak również pewna tolerancja wobec protestantyzmu. Sytuacja
zmieniła się, gdy władzę objął syn Karola V, Filip II.
Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów
1557-1558
stany niderlandzkie odmówiły Filipowi II nałożenia dodatkowych podatków na wojnę z Francją
1559-1566
rządy Małgorzaty ks. Parmy (przyrodniej siostry Filipa II) w Niderlandach - próba mediacji między domagającym się wolności i swobody dla
wyznań protestanckich społeczeństwem a forsującym absolutyzm i represje wobec protestantów Filipem II. Powstanie stronnictwa gezów (tzn.
żebraków) i rozpoczęcie walki z rządami hiszpańskimi (1566)
1567-1573
rządy ks. Alby w Niderlandach w imieniu Filipa II: represje wobec
opozycji politycznej i protestantów, utworzenie nowych biskupstw katolickich, narzucenie nowych podatków
1572
powstanie w północnych prowincjach pod wodzą Wilhelma Orańskiego,
powołanego na stathoudera (namiestnika) Holandii
1579
unia w Utrechcie - na północy powstały niezależne Zjednoczone Prowincje (Holandia, Zelandia, Utrecht, Geldria, Fryzja, Groningen i Overijsel),
których Stany Generalne proklamowały oderwanie się od Hiszpanii
(1581); podział kraju na niepodległą Północ (dominujące wyznania
protestanckie) oraz pozostające pod władzą Filipa II prowincje południowe - późniejsza Belgia (przewaga katolicyzmu)
1579-1588
próby rozbicia unii Zjednoczonych Prowincji, podejmowane przez kierującego polityką hiszpańską w Niderlandach Aleksandra Farnese'a (syna
Małgorzaty ks. Parmy), udaremnione przez Wilhelma Orańskiego, a później przez jego syna Maurycego von Nassau przy wsparciu angielskim
1588
proklamacja Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów
O ostatecznym uniezależnieniu się Zjednoczonych Prowincji od Hiszpanii przesądziła klęska Wielkiej Armady (zob. niżej), która położyła kres
komunikacji morskiej między Hiszpanią a Niderlandami.
Rozdział 3.
Konflikt Anglii z Hiszpanią w II pół. XVI w.
Konflikt ten obejmował sfery religii i polityki międzynarodowej,
dotyczył posiadłości zamorskich oraz wolności żeglugi i handlu. Za
panowania Marii Tudor, zamężnej za Filipem II hiszpańskim, Anglia
uczestniczyła w latach 1557-1558 w wojnie hiszpańsko-francuskiej,
tracąc dotąd do niej należące Calais. Za panowania Elżbiety I angielskiej Filip II próbował kontynuować dotychczasową politykę wobec
Anglii, licząc na restytucję w niej katolicyzmu i proponując małżeństwo
nowej monarchini angielskiej. Kiedy plany te nie powiodły się, Hiszpania zaczęła popierać kandydaturę Marii Stuart do tronu angielskiego,
inicjując liczne spiski i rewolty na terenie Wysp Brytyjskich. Anglicy
rewanżowali się działalnością swych korsarzy, a także poparciem
udzielanym hugenotom francuskim. W tych warunkach doszło w 1588 r.
do wystawienia przez Hiszpanię ogromnej floty, zwanej Niezwyciężoną
Armada., która miała rozbić flotę angielską i przewieźć na Wyspę armię
inwazyjną z Niderlandów. Okręty hiszpańskie były przystosowane do
walki wręcz na pokładach, podczas gdy mniejsze i zwrotniejsze jednostki angielskie rozstrzygały losy bitew przy użyciu artylerii. Wyższość
angielskiej techniki i sztuki wojskowej przesądziła o klęsce Niezwyciężonej Armady. Hiszpańskie plany inwazyjne zostały udaremnione.
Odtąd oba państwa ścierały się na morzu oraz na obszarze innych
państw.
Rozdział 4.
Zagrożenie tureckie w XVI-XVII w.
1. Podboje tureckie w XVI w.
Kierunki ekspansji tureckiej na pocz. XVI w.
podbój Egiptu i Afryki Północnej
walki z Persją
dalsza ekspansja w płd.-wsch. Europie
Największą potęgę monarchia ottomańska osiągnęła za panowania
sułtana Sulejmana II Wspaniałego (1520-1566), który po sukcesach
poprzedników na innych teatrach wojny postanowił dokonać podboju
Węgier.
Podboje Sulejmana II Wspaniałego
1521-1522
zajęcie Belgradu; odebranie wyspy Rodos zakonowi joannitów
(przeciwwaga dla posiadanych przez Republikę Wenecką innych
wysp w tym regionie)
1526
atak na Węgry i bitwa pod Mohaczem: śmierć króla Ludwika II
Jagiellończyka (1516-1526), po którym na mocy wcześniejszych
porozumień trony Czech i Węgier miały przejść w ręce Habsburgów; ustalenia te zostały zrealizowane w Czechach, na Węgrzech
koronowano natomiast miejscowego możnowładcę, Jana Zapolyę, który rozpoczął walkę z Habsburgami, korzystając z pomocy
tureckiej
1529-1532
najazd turecki na Austrię (oblężenie Wiednia), z trudem odparty
dzięki solidarnej postawie Rzeszy Niemieckiej
1541
podział Węgier: część płn.-zach. zatrzymali Habsburgowie,
wschodnią, jako lenno z rąk sułtańskich - potomkowie Zapolyi,
a środkowa została bezpośrednio włączona do państwa Sulejmana (podział ten utrzymał się przez ponad półtora wieku)
Za panowania następnego sułtana, Selima II (1566-1574), Turcja
zajęła należący do Wenecji Cypr^ dokonując masakry ludności chrześcijańskiej. Papież Pius V, nawiązując do tradycji uniwersalnej Europy chrześ-
cijańskiej, próbował stworzyć szeroką koalicję państw chrześcijańskich,
tzw. -Świętą-iigę. Starania te nie powiodły się ze względu na interesy
poszczególnych państw. Poczucie wspólnoty chrześcijańskiej Europy odchodziło w przeszłość. Ostatecznie w skład Ligi weszły tylko papiestwo,
Wenecja i Hiszpania. Wielka bitwa morska pod Lepanto w Cieśninie
Korynckiej (l 571) zakończyła się całkowitą klęską Turków. Cypru wprawdzie nie odzyskano, ale militarna potęga państwa tureckiego została
złamana.
W następnych dziesięcioleciach Turcja nie podejmowała większych
podbojów. Doszło w niej do decentralizacji decyzji i rozprzężenia w armii,
co w warunkach wschodniego despotyzmu było równoznaczne z kryzysem
państwa. Terenem rywalizacji habsbursko-tureckiej były lenne wobec
Porty księstwa naddunajskie (Siedmiogród, Mołdawia i Wołoszczyzna).
2. Stosunki polsko-tureckie
O wpływy na tym obszarze zabiegała również Rzeczpospolita.
W 1530 r. Zygmunt Stary zawarł z Turcją porozumienie, a następnie
wieczysty pokój. Stosunki Rzeczypospolitej z Porta były w II pół. XVI —
w.
poprawne. Do wojen doszło natomiast w następnym stuleciu.
Wojny turecko-polskie w XVII w.
1620
atak turecki wywołany przez wyprawę lisowczyków przeciw oblegającemu Wiedeń lennikowi sułtana, Gaborowi Bethlenowi oraz przez rabunkowe wyprawy Kozaków w głąb posiadłości tureckich nad Morzem
Czarnym; bitwa pod Cecorą (śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego)
1621
obrona Chocimia (hetman Jan Chodkiewicz) zakończona traktatem
pokojowym: brak zmian terytorialnych, rezygnacja Rzeczypospolitej
z ingerencji w sprawy mołdawskie i wołoskie
1672
atak turecki na Rzeczpospolitą wywołany obawami Turcji przed polsko-rosyjskim porozumieniem antymuzułmańskim, za zapowiedź którego
traktowano rozejm w Andruszowie (1667), oraz próbami przezwyciężenia
kryzysu państwa sułtanów przez ekspansję zewnętrzną: zajęcie Kamieńca
Podolskiego, traktat w .Buczaczu: utrata przez Rzeczpospolitą Ukrainy
i Podola, obowiązek opłacania haraczu na rzecz Wysokiej Porty
1673
bitwa pod Chocimiem (hetman Jan Sobieski) - zahamowanie ekspansji
tureckiej
1676
rozejm w Żórawnie: potwierdzenie najważniejszych postanowień traktatu
w Buczaczu
1683
odsiecz Wiednia, oblężonego przez Turków, dowodzona przez króla Jana
III Sobieskiego
1699
traktat w Karłowicach, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała
Podole i Ukrainę
3. Walki z Turcją w XVII w.
Po zawarciu rozejmu w Żórawnie Turcja zaatakowała Rosję
(1677-1681), a następnie pod pretekstem konfliktów węgierskich uderzyła
na Austrię. Po odsieczy Wiednia Austria, Rzeczpospolita, Wenecja i Kuria
Rzymska utworzyły w 1684 r. Świętą Ligę, do której w 1686 r. przystąpiła
także Rosja. Największe sukcesy militarne zanotowali Austriacy dowodzeni przez ks. Eugeniusza Sabaudzkiego (m. in. bitwa pod Zentą, 1697 r.).
Sukcesy odnieśli też Rosjanie (bitwa pod Azowem, 1696 r.). Traktat
karłowicki miał charakter wielostronny (Habsburgowie otrzymali całe
Węgry i Siedmiogród; nabytki otrzymały też Rosja i Wenecja).
Odtąd Turcja przestała stanowić zagrożenie dla Europy; wojny z Porta
stały się problemem wewnętrznym państw z nią sąsiadujących (głównie
Austrii i Rosji), a tzw. kwestia wschodnia, obecna w polityce europejskiej do
pocz. XX w., polegała na planach rozbioru Turcji i podziału jej terytorium.
Rozdział 5.
Walka o panowanie nad Bałtykiem w XVI-XVII w.
1. Wojny o Inflanty w II pół. XVI w.
Inflanty (Łotwa i Estonia), obszar, na którym do II pół. XVI w. utrzymała
się władza miejscowej gałęzi Zakonu Krzyżackiego (Kawalerów Mieczowych), stały się obiektem zakusów państw sąsiednich. Uwagę przyciągały
zwłaszcza szybko rozwijające się porty nadbałtyckie: Ryga, Rewel, Dorpat.
1. Dania, po obaleniu monopolu Hanzy i zapewnieniu wolnego
dostępu obcych statków na Bałtyk, pragnęła wyciągnąć wszystkie korzyści
ze sprawowania kontroli nad Sundem (dochody z ceł). Zgłaszała też
pretensje terytorialne do części Inflant.
2. Szwecja po upadku unii kalmarskiej (1523) zaczęła konkurować
z Danią w kontroli handlu bałtyckiego.
3. Moskwa w podboju Inflant widziała jedyną możliwość uzyskania
dostępu do morza i swobodnego handlu ze światem.
4. Rzeczpospolita, podobnie jak Szwecja, nie chciała przystać na
rozrost Moskwy z przyczyn zarówno politycznych, jak i handlowych,
licząc na opanowanie wymiany moskiewskiej z Europą.
Wojny o Inflanty w II poi. XVI w.
1557
polska demonstracja zbrojna w Inflantach
1558
atak cara Iwana IV Groźnego na Inflanty, zdobycie Narwy i ustanowienie
szlaku żeglugowego przez to miasto
1561
hołd lenny Gottharda Kettlera złożony Rzeczypospolitej, sekularyzacja
państwa zakonnego, ustanowienie lennego księstwa Kurlandii i Semigalii
pod władzą dynastii Kettlerów, którzy przyjęli protestantyzm (na wzór
hołdu pruskiego), pozostała część Inflant miała być wcielona do Rzeczypospolitej; umiędzynarodowienie konfliktu - zmienne sojusze Danii,
Szwecji, Moskwy i Rzeczypospolitej
1570
kongres pokojowy w Szczecinie: korzyści Danii i Moskwy
1577
ponowny najazd Iwana IV Groźnego na Inflanty, który stał się przyczyną
wojen króla Stefana Batorego z Moskwą
1581
zajęcie Estonii przez Szwecję i likwidacja żeglugi narewskiej
1582
rozejm zawarty między Rzeczpospolitą i Rosją w Jamie Zapolskim:
przyłączenie Inflant (poza należącą do Szwecji Estonią) do Rzeczypospolitej; odcięcie Rosji od portów inflanckich
2. Konflikt polsko-szwedzki w l pół. XVII w.
Wybór Zygmunta III Wazy na tron Rzeczypospolitej (1587) przydał
do sporów terytorialnych konflikt dynastyczny. Król bowiem dążył do
zachowania - wbrew stanowisku tamtejszego możnowładztwa - tronu
Szwecji, który odziedziczył po zgonie ojca, króla Jana III Wazy, w 1592 r.
Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w.
1598
detronizacja w Szwecji Zygmunta III; w odpowiedzi - ogłoszenie
inkorporacji szwedzkich Inflant do Rzeczypospolitej
1600-1604
wkroczenie wojsk szwedzkich do Inflant i pasmo ich sukcesów militarnych
1605
bitwa pod Kircholmem koło Rygi, zwycięstwo wojsk polskich; zawieszenie działań wojennych wobec sytuacji w Rosji
1610
bitwa pod Kłuszynem - porażka wojsk szwedzkich wspomagających
armię moskiewską
1617-1622
atak Szwecji; opanowanie przez nią dużej części Inflant (z Rygą);
krótkotrwały rozejrn
1625
wznowienie walk w Inflantach przez Szwecję (opanowanie Dorpatu)
1626
atak króla Szwecji Gustawa II Adolfa na Prusy i Gdańsk; bitwa pod
Gniewem
1627
morska bitwa pod Oliwą
1629
rozejm w Altmarku przy mediacji Francji: Szwecja zatrzymała porty
pruskie oprócz Pucka, Gdańska i Królewca, a także część Inflant na
północ od Dźwiny; uzyskała też prawo pobierania ceł z polskiego handlu
wiślanego; demilitaryzacja Gdańska
1635
rozejm w Sztumskiej Wsi: Szwecja zwróciła miasta w Prusach, ale
zatrzymała Inflanty; przywrócono wolność handlu wiślanego
Polskiej gałęzi Wazów (rozejm został zawarty już za panowania
Władysława IV) nie udało się odzyskać tronu szwedzkiego. Gustaw II
Adolf nie zdołał na stałe opanować wybrzeży Bałtyku. Wieloletni konflikt
przyniósł korzyści terytorialne Szwecji (większość Inflant); ponadto otrzymała ona na mocy kończącego wojnę trzydziestoletnią (s. 193) traktatu
westfalskiego (1648) Pomorze Szczecińskie. Wojny szwedzko-polskie
pozostawały w związku z innymi konfliktami europejskimi.
Królowie Szwecji w II pół. XVI i XVII w.
Jan III Waza (1569-1592); Zygmunt III Waza (1592-1604); Karol IX Waza
(1604-1611); Gustaw II Adolf (1611-1632); Krystyna (1632-1654); Karol X Gustaw
(1654-1660); Karol XI (1660-1697); Karol XII (1697-1718)
3. „Potop" szwedzki (1655-1660)
Wywołując w 1655 r. kolejną wojnę, król szwedzki Karol X Gustaw
korzystał z osłabienia Rzeczypospolitej, spowodowanego konfliktami
kozackimi i wojną z Moskwą. Zamierzał dokonać aneksji nadbałtyckich
prowincji polskich i litewskich. Przypisuje mu się też zamiar podboju
państwa polsko-litewskiego, a nawet projekt pokonania Rosji. Sukcesy
Szwedów spowodowały, że do wojny włączyły się państwa ościenne, liczące
na nabytki terytorialne lub zaniepokojone perspektywą nadmiernego
wzmocnienia się Szwecji.
Wojna szwedzko-polska z lat 1655-1660
1655
kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem; zajęcie
Warszawy i Krakowa przez Szwedów; ucieczka króla Jana Kazimierza na
Śląsk; poddanie Litwy Szwecji przez Janusza i Bogusława Radziwiłłów
1655
obrona Jasnej Góry; zawiązanie antyszwedzkiej konfederacji tyszowieckiej (wojsko koronne i szlachta)
1656
traktat w Królewcu: elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm zerwał
związki lenne Prus Książęcych z Rzeczpospolitą i przeszedł na stronę
Szwecji, uznając się za lennika Karola Gustawa z tytułu swych posiadłości
pruskich; powrót króla Jana Kazimierza do kraju; antyszwedzkie przymierze polsko-rosyjskie;
układ w Radnot na Węgrzech o rozbiorze Rzeczypospolitej między
Szwecję, Brandenburgię, księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego,
Bohdana Chmielnickiego i Bogusława Radziwiłła
1657
klęska Rakoczego podczas łupieskiej wyprawy w głąb Polski; przystąpienie Danii do wojny ze Szwecją; pomoc austriacka dla Rzeczypospolitej;
zwycięska kampania Karola Gustawa w Danii;
traktaty welawsko-bydgoskie: w zamian za przyłączenie się elektora
brandenburskiego do koalicji antyszwedzkiej Rzeczpospolita zrezygnowała z lennej zwierzchności nad Prusami Książęcymi
1658-1659
walki koalicji ze Szwedami w Polsce, na Litwie i w Danii
1660
pokój w Oliwie - zachowanie stanu posiadania: Rzeczpospolita zrezygnowała z pretensji do tej części Inflant, którą i tak posiadali Szwedzi,
a król Jan Kazimierz - z pretensji do tronu szwedzkiego (zachował tylko
tytuł)
1660
pokój szwedzko-duński w Kopenhadze: Dania zrzekła się terytoriów po
drugiej stronie Sundu i Kattegatu
Wojna zakończyła się niepomyślnie dla Szwecji. Nie powiódł się
zamiar przekształcenia Bałtyku w wewnętrzne morze szwedzkie (dominium
maris Baltici). Mimo nabytków uzyskanych kosztem Danii oraz utrzymania dawnego stanu posiadania w innych regionach, Szwecja na dłuższy czas
utraciła możliwości ofensywne. Dopiero po reformach ekonomicznych
i wojskowych dokonanych przez następnego monarchę, Karola XI,
nazywanego „wielkim ekonomem" Szwecji, możliwa była następna faza jej
ekspansji podczas wojny północnej w latach 1700-1721 (s. 202). Dla
Rzeczypospolitej najbardziej dotkliwą konsekwencją wojen ze Szwecją
w XVII w. było zrzeczenie się zwierzchnictwa lennego nad Prusami
Książęcymi. Próby odzyskania tego terytorium, podejmowane po 1675 r.
przez króla Jana III Sobieskiego, zakończyły się niepowodzeniem. Uniezależnienie się Prus Książęcych stanowiło milowy krok na drodze do
powstania Królestwa Prus.
Rozdział 6.
Rywalizacja polsko-rosyjska w XVI-XVI l w.
1. Stosunki Litwy z Moskwą w końcu XV
i na początku XVI w.
W XV i XVI w. trwało jednoczenie i unifikacja ziem ruskich pod
hegemonią Moskwy. Pierwszy etap tego procesu, przyłączenie ziem
otaczających Moskwę, zakończył się wraz z inkorporacją Pskowa (1510)
i Księstwa Riazańskiego (1520). Etap drugi musiał naruszyć zdobycze
Litwy, która w XV w. zajęła ogromne obszary i ustanowiła granicę
w odległości zaledwie 150 km od Moskwy.
Główne cele polityki zagranicznej Moskwy (Rosji) w XVI-XVII w.
walka z Litwą (późn. z Polską i Litwą, o ziemie ruskie),
walka na południu z Tatarami (późn. z siłami turecko-tatarskimi) m. in.
o dostęp do Morza Czarnego,
uzyskanie dostępu do Morza Bałtyckiego
W wojnach prowadzonych przez Litwę w XVI w. brały udział polskie
posiłki. W następnych latach ekspansja moskiewska zwróciła się w stronę
tatarskich chanatów kazańskiego i astrachańskiego (oba nad Wołgą) oraz
syberyjskiego.
Wojny moskiewsko-litewskie w końcu XV i I pół. XVI w.
1492-1494
i
1500-1503
wojny z Moskwą, w których Litwa utraciła ziemie czernihowską,
siewierską oraz część Smoleńszczyzny
1507-1508
wojna i kompromisowy pokój
1514-1522
zdobycie Smoleńska przez Wasyla III; wygrana przez Litwinów bitwa pod
Orszą (1514); rozejm sankcjonujący zdobycze Moskwy
1534-1537
wojna o ziemie utracone przez Litwę po 1492 r. - stabilizacja granicy
litewsko-moskiewskiej
Wielcy książęta moskiewscy w końcu XV i w XVI w.
Iwan III Wasylewicz (1462-1505); Wasyl III Iwanowicz (1505-1533);
Iwan IV Wasylewicz (1533-1584); zwany Groźnym, car od 1547 r.
2. Konflikt Rzeczypospolitej z Moskwą w II pół. XVI w.
W kierunku Rzeczypospolitej Moskwa zwróciła się w 1558 r., w związku z wojną w Inflantach. W jej trakcie Rzeczpospolita utraciła Połock
(1563). Pod koniec wojny zawarto trzyletni rozejm z Moskwą, toteż gdy
w 1572 r. zmarł Zygmunt August, Iwan Groźny zgłosił do tronu najpierw
własną kandydaturę, a później swego syna, Fiodora. Tę ostatnią ponowił
po ucieczce Henryka Walezjusza.
Nowy najazd Iwana IV Groźnego na Inflanty spowodował wybuch
kolejnej wojny. W trzech zaplanowanych z rozmachem kampaniach król
Stefan Batory doprowadził do dotkliwej porażki Iwana Groźnego. Po
pokonaniu i podporządkowaniu sobie Moskwy, Batory zamierzał pobić
Turcję.
Wojny króla Stefana Batorego z Moskwą
1577
atak Iwana Groźnego na Inflanty
1579
zdobycie Połocka przez wojska polskie
1580
zdobycie Wielkich Łuków przez wojska polskie
1581
oblężenie Pskowa przez wojska polskie
1582
10-letni rozejm w Jamie Zapolskim: Rzeczpospolita otrzymała Inflanty (z
wyjątkiem Estonii, która pozostała przy Szwecji) oraz Połock i Wieliż
Swoją pozycję w Inflantach umocnili również Szwedzi, a starania
Moskwy o uzyskanie dostępu do Bałtyku zakończyły się tymczasem
fiaskiem.
3. Interwencje polskie w Moskwie na początku XVII w.
Nieobliczalna polityka Iwana Groźnego sprawiła, że państwo moskiewskie pogrążyło się w długotrwałym kryzysie politycznym i społecznym.
Pogłębił się on, gdy ze zgonem synów Iwana Groźnego wygasła w Moskwie
dynastia Rurykowiczów. Rzeczpospolita zaczęła wówczas dążyć do unii
z Moskwą, zakładając, że sama będzie stroną dominującą. Zygmunt III
Waza skłaniał się do takich działań, licząc na wzmocnienie swej pozycji
w zabiegach o odzyskanie korony szwedzkiej. Projekty popierała
Kuria Rzymska, mająca nadzieję na unię katolicyzmu z prawosławiem.
Cel próbowano z początku osiągnąć na drodze rokowań dyplomatycznych. Gdy okazało się to niemożliwe, doszło do interwencji
zbrojnej (1604-1605), która wykorzystała jako pretekst pojawienie
się w Rzeczypospolitej Dymitra Samozwańca I, rzekomego syna
Iwana Groźnego.
Kalendarium interwencji polskiej w Moskwie na początku XVII w.
Interwencja nieoficjalna
1604-1605
śmierć cara Borysa Godunowa; wprowadzenie Dymitra Samozwańca I na
tron moskiewski przy pomocy wojsk Jerzego Mniszcha
1606
antypolskie powstanie w Moskwie; śmierć Dymitra Samozwańca I;
przywódca powstania, Wasyl Szujski - carem
1608
Dymitr Samozwaniec II pod Moskwą
Interwencja oficjalna
1609
oblężenie Smoleńska przez Zygmunta III
1610
Władysław Waza zaproszony na tron carów; bitwa pod Kłuszynem;
detronizacja Wasyla Szujskiego; wojska polskie w Moskwie; mord na
Dymitrze Samozwańcu II
1611
zdobycie Smoleńska przez Polaków; antypolskie powstanie w Moskwie
1612
kapitulacja polskiej załogi na moskiewskim Kremlu
1613
Michał Romanów wybrany nowym carem
1612-1616
rokowania polsko-moskiewskie (przy pośrednictwie austriackim) w sprawie pretensji Władysława Wazy do tronu carów
1617-1618
wyprawa królewicza Władysława Wazy na Moskwę
1619
rozejm dywiliński: Smoleńsk i Siewierszczyzna przyznane Rzeczypospolitej
Zamiar opanowania Moskwy nie powiódł się. Po śmierci Zygmunta
III Wazy w 1632 r. Moskwa, zachęcona przez Szwecję, obiegła Smoleńsk.
Odsiecz, z którą nadciągnął nowy król Władysław IV, doprowadziła do
całkowitej porażki napastników. W „wieczystym pokoju" w Polanowie
(1634) potwierdzono terytorialne warunki rozejmu dywilińskiego, a Władysław IV zrzekł się pretensji do korony carów. Dalsze dzieje wzajemnych
stosunków splotły się z kwestią kozacką.
4. Powstania kozackie
Kozacy, gromadzący się od XV w. na Naddnieprzu (zwłaszcza
w Zaporożu), rekrutowali się ze wszystkich stanów i narodowości,
z przewagą chłopów zbiegłych z terenu Rzeczypospolitej. Zajmowali się
rybołówstwem, łowiectwem, hodowlą; istotnym źródłem ich dochodów
były łupy wojenne. Sąsiedztwo tatarskie zmusiło Kozaków zaporoskich do
przyjęcia zwartej organizacji militarnej, dzięki czemu mogli uchodzić za
pożądanych sojuszników i groźnych wrogów. Królowie polscy starali się
wykorzystać ich do zabezpieczenia południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Część Kozaków za panowania Stefana Batorego (1582)
wzięto na żołd Rzeczypospolitej (tzw. rejestr, od niego pochodzi nazwa
kozacy rejestrowi), pozostałych zaś - w miarę postępującej kolonizacji
Ukrainy - zaczęto traktować jak chłopów pańszczyźnianych. Kiedy na
początku XVII w. liczba Kozaków zaporoskich zaczęła gwałtownie
rosnąć, w 1625 r. podniesiono liczbę rejestrowych do 6 tyś. Liczebność
rejestru ulegała zmianom (6-8 tyś.), jednak nigdy nie objęła wszystkich
Kozaków. Podziały wśród nich były jedną z przyczyn licznych powstań,
łączących charakter społeczny z narodowościowym i religijnym.
Powstania kozackie i ich przywódcy w końcu XVI i na pocz. XVII w.
1591-1593 Krzysztof Kosiński
1595-1596 Semen Nalewajko
1625 Marek Żmajło
1630 Taras Fedorowicz
1637 Pawluk (właściwie Paweł Michnowicz)
1638 Dymitr Hunia i Jakub Ostranica
5. Powstanie Bohdana Chmielnickiego
Największe z powstań wybuchło w 1648 r. pod wodzą Bohdana
Chmielnickiego. Przyczynami powstania były antykozackie ustawy sejmu
1638 r. (ograniczenie rejestru i zmniejszenie uprawnień Kozaków rejestrowych), fiasko antytureckich planów wojennych Władysława IV, z którymi Kozacy łączyli wielkie nadzieje, a także dążenie strony polskiej do
traktowania nie objętych rejestrem Kozaków jak zwykłych chłopów
i mieszczan. Powstanie spotkało się z szerokim poparciem ludu ruskiego
i-wsparte przez Tatarów - zadało wiele ciosów wojskom koronnym. Jego
wybuch zbiegł się ze śmiercią króla Władysława IV.
Kalendarium powstania Chmielnickiego
1648
porażki wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami;
zgon Władysława IV; elekcja Jana Kazimierza
1649
oblężenie Zbaraża, bitwa pod Zborowem, ugoda zborowska (zwiększenie
rejestru do 40 tyś. ludzi, tytuł hetmana zaporoskiego dla Chmielnickiego)
1651
porażka wojsk kozackich pod Beresteczkiem, ugoda w Białej Cerkwi
(ograniczenie rejestru do 20 tyś. ludzi)
1652
bitwa pod Batohem
1654
rada w Perejasławiu: przyłączenie lewobrzeżnej Ukrainy do Rosji,
początek wojny rosyjsko-polskiej
1657
śmierć Bohdana Chmielnickiego
1658
unia w Hadziaczu: Ukraina jako księstwo ruskie wróciła do Rzeczypospolitej jako jej trzeci człon, starszyzna kozacka miała zasiąść w sejmie,
a biskupi prawosławni w senacie (hetman Jan Wyhowski)
1659
upadek Wyhowskiego i ponowne połączenie lewobrzeżnej Ukrainy
z Rosją
6. Wojna z Rosją (1654-1667)
Rosja potraktowała powstanie jako okazję do rewanżu za dawniejsze
nabytki polskie. Za interwencją przemawiało też pokrewieństwo etniczne
i religijne z ludnością ruską. Początkowo wojska rosyjskie zajęły ogromne
obszary Litwy i Białorusi, a w Koronie doszły aż do Lwowa. Obawy przed
zbytnim wzmocnieniem Szwecji skłoniły Moskwę do powstrzymania
ofensywy, a nawet do przyjścia z pomocą Rzeczypospolitej. Wraz z upadkiem hetmana Jana Wyhowskiego wojna rozgorzała na nowo.
Wojna polsko-rosyjska 1654-1667
1654
rada w Perejasławiu: oddanie Ukrainy lewobrzeżnej pod protektorat
Rosji, początek wojny rosyjsko-polskiej, przymierze polsko-tatarskie
1656
czasowe przymierze polsko-rosyjskie wywołane przez „potop" szwedzki
1658
rozejm szwedzko-rosyjski
1660
pomyślne dla Polski kampanie wojenne: litewsko-białoruska i cudnowska
1663-1664
wyprawa króla Jana Kazimierza na Zadnieprze
1667
rozejm w Andruszowie: Rosja otrzymała ziemie: smoleńską, siewierską
i czernihowską oraz Zadnieprze, na dwa lata przypadł jej Kijów; w zamian
zobowiązywała się dopomóc Rzeczypospolitej w walce z Tatarami
i Turkami
1686
traktat „wiecznego pokoju" (Grzymułtowskiego): potwierdzenie warunków
z Andruszowa, a ponadto ostateczne zrzeczenie się przez Polskę Kijowa
Traktat andruszowski dowodził klęski wschodniej polityki Rzeczypospolitej, a oznaczał sukces Rosji, która rozpoczynała nowy etap „zbierania
ziem ruskich". Tym samym zmienił się układ sił w Europie Środkowej
i Wschodniej.
Rozdział 7.
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)
Wojna trzydziestoletnia należy do tych wydarzeń w dziejach powszechnych, które tłumaczono w różny sposób.
Interpretowano ją jako:
- wojnę religijną,
- konflikt polityczny,
- konflikt wewnątrzniemiecki,
- konflikt ogólnoeuropejski,
- jeden z kryzysów towarzyszących przejściu od feudalizmu do
kapitalizmu.
W Rzeszy Niemieckiej tendencje odśrodkowe - reprezentowane przez
władców licznych państw i państewek, przeciwstawne dążeniom dynastii
Habsburgów do zjednoczenia Niemiec pod swą władzą - zbiegły się
z podziałami wyznaniowymi. W Czechach dołączyła się do tego silna
opozycja narodowa przeciw Habsburgom. Równocześnie trwała rywalizacja francusko-habsburska, która spowodowała wciągnięcie do wojny
prawie całej Europy. Dzieje wojny trzydziestoletniej dzieli się na cztery
okresy: czeski, duński, szwedzki i francuski.
Cesarze rzymscy narodu niemieckiego doby wojny trzydziestoletniej
Maciej (1612-1619); Ferdynand II (1619-1637); Ferdynand III (1637-1657)
1. Okres czeski (1618-1620)
Nieporozumienia między protestancką, narodowo zorientowaną szlachtą czeską a Habsburgami doprowadziły do wybuchu rebelii wiosną
1618 r. Jej pierwszym aktem stało się wyrzucenie przez okno zamku na
Hradczanach dwóch namiestników cesarza Macieja (tzw. defenestracja
praska). Datę tę przyjmuje się za początek wojny trzydziestoletniej.
Wojna trzydziestoletnia - okres czeski
1618
defenestracja praska; zabiegi Czechów o pomoc niderlandzką, angielską
oraz państw sąsiedzkich
1619
detronizacja Ferdynanda jako króla Czech i wybór Fryderyka V elektora
Palatynatu; powstanie antyhabsburskie na Węgrzech, zagon pod Wiedeń
księcia siedmiogrodzkiego Bethlena Gabora
1619-1620
dywersja lisowczyków na Węgrzech, odwrót Bethlena Gabora spod
Wiednia
1620
wojna turecko-polska (bitwa pod Cecorą)
1620
bitwa pod Białą Górą, klęska powstańców czeskich
Skutki porażki powstańców czeskich
1. Ustanowienie dziedziczności tronu czeskiego w dynastii Habsburgów;
ograniczenie prerogatyw czeskiego sejmu krajowego, zniesienie autonomii
administracji. Czechy stały się zwykłą prowincją monarchii habsburskiej,
która w 1627 r. otrzymała nową, absolutystyczną formę rządu.
2. Zniesienie swobód religijnych; represje i emigracja protestantów oraz
przywódców i części uczestników rebelii.
3. Spadek liczby ludności Czech, hekatomba czeskiej szlachty; upadek
narodowej kultury czeskiej na trzy stulecia.
2. Okres duński (1625-1629)
Sukcesy obozu Habsburgów spowodowały aktywizację władców
skandynawskich. W 1625 r. Chrystian duński podjął interwencję zbrojną
w obronie protestantów w północnych Niemczech.
Sojusze zawarte w latach 1624-1625
1. Antycesarski (obóz protestancki): Zjednoczone Prowincje, Francja, Siedmiogród, Dania, Palatynat Reński, Dolna Saksonia, Anglia; pod koniec tego
okresu włączyła się także Szwecja;
2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje cesarskie Ferdynanda II
Tereny objęte wojną: płn. Niemcy, Czechy, Morawy, Śląsk, Słowacja
3. Okres szwedzki (1630-1635)
W okresie tym główną siłą militarną obozu protestanckiego była
Szwecja, prowadząca działania wojenne na terenie Niemiec i Czech.
Sojusze
1. Antycesarski (obóz protestancki): Szwecja, Francja, Brandenburgia, Dolna
Saksonia, Zjednoczone Prowincje, Sabaudia, Mantua, Panna;
2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje katolickie cesarstwa
Tereny objęte wojną: Brandenburgia, Saksonia, Nadrenia, Bawaria, Czechy;
zajęcie Lotaryngii przez Francję
4. Okres francuski (1635-1648)
Szalę zwycięstwa na rzecz obozu antycesarskiego przechyliła zbrojna
interwencja Francji.
Sojusze
1. Antycesarski i antyhiszpański: Francja, Szwecja, Zjednoczone Prowincje,
Sabaudia, Siedmiogród;
2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje katolickie cesarstwa
Tereny objęte wojną: Pikardia, Burgundia, Alzacja, Nadrenia, Flandria,
Czechy, Śląsk, Morawy, Niemcy, Pomorze Zachodnie, płn. Włochy; powstanie w Katalonii; walki na Morzu Śródziemnym
5. Zmiany w sztuce wojennej
Wojna trzydziestoletnia stanowiła przełom w nowożytnej sztuce
wojskowej. Tryumfy zreorganizowanej przez Gustawa Adolfa armii
szwedzkiej (zwiększenie siły ogniowej, wykorzystanie artylerii i umocnień
polowych, ugrupowanie linearne piechoty, zwiększenie roli kawalerii w ataku)
i wzorowanej na niej armii francuskiej oznaczały zmierzch tradycyjnej
hiszpańskiej sztuki wojennej (ugrupowanie kolumnowe, walka wręcz pieszych
pikinierów jako sposób ataku), pod wpływami której była armia habsburska.
Najsłynniejsi wodzowie wojny trzydziestoletniej
strona habsburska
strona antyhabsburska
Jan hr. Tilly, Brabantczyk
Albrecht von Wallenstein
(Waldstein), Czech
Gustaw Adolf król Szwecji
ks. Bernard Weimarski
Ludwik II Bourbon ks. Conde
(Wielki Kondeusz)
6. Tak zwany traktat westfalski (1648)
Zapoczątkowane w 1644 r. rokowania pokojowe zakończyły się 24
października 1648 r. podpisaniem dwóch traktatów: w Monasterze między
Francją i Rzeszą oraz w Osnabruck między Szwecją i cesarzem. Niderlandy
odłączyły się od sojuszników, porozumiały z Hiszpanią i zawarły z nią
traktat w Hadze (30 stycznia 1648). Hiszpania uznawała w nim de iure ich
niepodległość. Decyzja ta dowodziła zmierzchu świetności Hiszpanii.
Postanowienia traktatu westfalskiego
Francja
zyskała część Alzacji oraz niewielkie nabytki na prawym
brzegu Renu;
formalnie uzyskała prawo do biskupstw Toul, Metz i Yerdun;
otrzymała potwierdzenie dawnych nabytków
Szwecja
zyskała Pomorze Szczecińskie po wygasłej (1637) miejscowej
dynastii;
uzyskała potwierdzenie dawnych nabytków
Brandenburgia
otrzymała resztę Pomorza Zachodniego
Szwajcaria
uznano de iure jej niepodległość
Rzesza
potwierdzono postanowienia pokoju augsburskiego;
rozszerzono wolność wyznania także na kalwinów; zachowano dawny stan posiadania protestantów; ograniczono zasadę
cuius regio eius religio, co łącznie powstrzymało kontrreformację w północnych Niemczech;
reorganizacja kolegium elektorskiego (5 katolików i 3 protestantów) zapewniająca Habsburgom dziedziczenie korony cesarskiej;
przekształcenie Rzeszy w luźny związek niemal suwerennych
państw - niepowodzenie prób unifikacji Niemiec przez Habsburgów
7. Skutki wojny trzydziestoletniej
Wojna doprowadziła do znacznego wzmocnienia Francji i Szwecji.
Związki Rzeczypospolitej z wojną trzydziestoletnią miały charakter pośredni. Uczestniczyli w niej lisowczycy (formalnie nie będący na służbie polskiej).
Co ważniejsze jednak wojna szwedzko-polska z lat 1625-1629 związała
Szwecję, a król Gustaw Adolf zdecydował się na słynny marsz w głąb
Niemiec w 1631 r. dopiero wówczas, gdy upewnił się, że wkrótce Rosja
zaatakuje Rzeczpospolitą (wojna smoleńska 1632-1634). Z kolei wygrana
polska w tym konflikcie zmusiła Szwecję do koncentracji sił nad granicą
Rzeczypospolitej i pośrednio przyczyniła się do klęski armii szwedzkiej
w Rzeszy. Wydarzenia te dowodzą ogólnoeuropejskiego charakteru wojny.
Wojna była prowadzona z rachubą na wyniszczenie przeciwnika w myśl
zasady „wojna żywi się sama" , a czas trwania poszczególnych kampanii
zależał od wielkości funduszów, którymi dysponowały strony. Straty bojowe
szacuje się na ok. 325 tyś. ludzi. Znacznie wyższe były ofiary wśród ludności
cywilnej, które dla całych Niemiec w okresie trzydziestolecia ocenia się na
40% na wsi i 33% w miastach. W niektórych regionach Wirtembergii sięgały
one nawet 90%. W większości były to straty wywołane głodem i epidemiami.
Zniszczenia wojenne i wyludnienie Niemiec doprowadziły do poważnego
kryzysu agrarnego (spadek cen zbóż, wzrost zadłużenia gospodarstw
chłopskich). Powojenna odbudowa ostatecznie przypieczętowała podział
Niemiec na dwie strefy gospodarcze rozdzielone Łabą. Na wschód od niej
zanikło wolne chłopstwo na rzecz pozbawionej praw ludności poddańczej.
Rozdział 8.
Przewaga francuska w Europie w II pół. XVII w.
Po zawarciu traktatu westfalskiego nadal trwały walki hiszpańsko-francuskie. Francję osłabiła tzw. fronda (s. 133). W końcu zwycięski
w walkach wewnętrznych sternik polityki francuskiej, kardynał Jules
Mazarin, zdołał doprowadzić do przymierza z Anglią (rządzoną przez
Olivera Cromwella). Połączone siły obu państw pokonały Hiszpanów pod
Dunkierką w 1658 r. Aby zabezpieczyć się przed cesarzem, Mazarin
stworzył Związek Reński państw niemieckich pod protektoratem Francji
(1659). W tymże roku wojnę zakończył traktat pirenejski, który przypieczętował upadek znaczenia Hiszpanii. Utraciła ona na rzecz Francji: Roussillon, Artois oraz części Flandrii i Luksemburga. W traktacie ustalono także,
iż młody Ludwik XIV poślubi infantkę hiszpańską Marię Teresę (umożliwiło
to w przyszłości Burbonom objęcie tronu Hiszpanii). Gdy małżeństwo zostało
zawarte, a Ludwik XIV rozpoczął rządy osobiste (1661), powrócił do kwestii
sukcesji po hiszpańskich Habsburgach. Nie mogąc liczyć na tron madrycki,
postawił kwestię hiszpańskich Niderlandów. Pretekstu dostarczyło zwyczajowe prawo brabanckie (tzw. prawo dewolucyjne), uznające pierwszeństwo do
sukcesji tronu córek z pierwszego małżeństwa przed synami z drugiego
związku. Na tej zasadzie zgłosił w imieniu żony pretensje do Niderlandów,
mimo że były one sprzeczne z postanowieniami traktatu pirenejskiego.
Żądania poparły wojska francuskie, które odniosły szereg sukcesów. Wobec
przeciwdziałania powstałej koalicji państw północno-europejskich (Holandii,
Anglii i Szwecji) Ludwik XIV przystał na rokowania pokojowe. Tzw. wojnę
dewolucyjną (l 667-1668) zakończył traktat w Akwizgranie, na mocy którego
Francja musiała zwrócić większość zdobyczy w Niderlandach, zatrzymując
wszakże ich południową część z miastem Lilie.
W następnym dziesięcioleciu potęga Francji wzrosła jeszcze bardziej
dzięki przeciągnięciu na swoją stronę Anglii i Szwecji oraz związaniu
traktatami wielu innych państw europejskich. Obawa przed dominacją
Ludwika XIV w Europie spowodowała powstanie w 1674 r. wielkiej
koalicji antyfrancuskiej z udziałem cesarza, Hiszpanii, Holandii, Danii
i wielu książąt niemieckich. Francja napór ten wytrzymała głównie dzięki
armii powiększonej do ogromnej wówczas liczby 280 tyś. ludzi. W tym
czasie dyplomacja Ludwika XIV pozyskała króla Jana Sobieskiego,
zamierzającego przy pomocy francuskiej realizować aktywną politykę
bałtycką. Wskutek obustronnego wyczerpania tzw. wojnę Ludwika XIV
z I koalicją europejską zakończono pokojem w Nimwegen (1678-1679).
W następnych latach król Francji prowadził politykę bezkrwawych
przyłączeń do swego królestwa niewielkich fragmentów państw ościennych. Inkorporował Strasburg, część Luksemburga, niektóre posiadłości
hiszpańskie w południowych Niderlandach, a nawet księstwo Dwóch
Mostów w Rzeszy (1680-1681). Skłócona Europa, zagrożona przez
ekspansję turecką z południa, nie potrafiła przeciwstawić się Ludwikowi
XIV, który marzył nawet o koronie cesarskiej dla swego syna.
W latach 1685-1686 antyfrancuskie porozumienia ogarnęły prawie
całą zachodnią i środkową Europę. Ich architektem był Wilhelm III
Orański, holenderski namiestnik, a następnie król angielski. W latach
1688-1697 na kontynencie europejskim, na morzach i w koloniach trwała
wojna koalicji (cesarz, Rzesza, Anglia, Holandia, Hiszpania i Sabaudia)
z Francją. Przy pośrednictwie Szwecji zawarto traktat pokojowy w Ryswick (1697), który dowodził osłabienia pozycji Francji. Utraciła ona status
arbitra Europy, na kontynencie odbudowano równowagę, której strażnikiem została Anglia. Także Austria odbudowała swoje znacznie.
Rozdział 9.
Zmiana polityczno-militarnego układu sił w Europie
w ciągu XVI i XVII w.
Układ sil politycznych w Europie w II pół. XVII w.
Francja
osiągnęła w II pół. XVII w. apogeum znaczenia i status
hegemona w Europie
Anglia
osłabiona rewolucją wewnętrzną w pół. XVII w., dopiero pod
koniec tego stulecia uzyskała znaczenie europejskie
Austria
potęgę jej osłabiła reformacja i ruchy odśrodkowe w Rzeszy,
a następnie wojna 30-letnia; w końcu XVII w. Austria odzyskała znaczenie, utrzymując status mocarstwa
Hiszpania
zbudowaną w XVI w. pozycję mocarstwową utraciła definitywnie w pół. XVII w.
Holandia
uzyskanej w XVI w. niepodległości z trudem broniła przed
Hiszpanami, później Anglikami, wreszcie Francuzami; w końcu
XVII w. dzięki unii personalnej z Anglią uzyskała spore
znaczenie polityczne
Rosja
zjednoczona w ciągu XVI w., po wojowniczym epizodzie Iwana
IV Groźnego osłabiona przez „smutę" i walki wewnętrzne; od
połowy XVII w. pojawiła się na arenie europejskiej jeszcze nie
jako mocarstwo, lecz już jako państwo liczące się w polityce
międzynarodowej
Turcja
po niepowodzeniach Porty w końcu XVII w. zagrożenie
tureckie dla Europy zniknęło i problem ten pozostał istotny
tylko dla państw ościennych, tj. Austrii i Rosji
Szwecja
na skutek sukcesów wojennych parokrotnie zyskała pierwszorzędne znaczenie polityczne, którego jednak nie potrafiła
utrzymać przez czas dłuższy; ostatnie dekady XVII w. to okres
upadku potęgi Szwecji
U progu XVIII w. rangę mocarstwa miały tylko Anglia, Austria
i Francja. Wraz z Prusami i Rosją, których awans do tego grona dokonał
się w ciągu pierwszych dziesięcioleci XVIII w., państwa te kształtowały
równowagę europejską w ciągu stulecia.
Spadała gwałtownie pozycja Polski. Potężna i licząca się w Europie
w XVI w. Rzeczpospolita zdołała się wprawdzie wydobyć z kryzysu połowy
XVII stulecia, lecz zachodzące w niej procesy zmierzały w odwrotnym
kierunku niż w państwach ją otaczających. Oprócz czynników politycznych istotną rolę odegrał tu strukturalny kryzys państwa szlacheckiego.
Jego skalę najlepiej można zobrazować wysokością płaconych podatków (z
pominięciem świadczeń niepieniężnych) w przeliczeniu na jednego mieszkańca (dane z 1785 r.):
Państwo
Wysokość podatków
w szyi. ang.
Holandia
Wielka Brytania
Francja
Monarchia habsburska
Hiszpania
Szwecja
Rosja
Prusy
Polska
35
34
21
12
10
9
6
6
1
W ślad za ubóstwem skarbu szła dysproporcja sił zbrojnych. WII pół.
XVIII w. pod bronią starano się mieć ok. l % ludności. Od zasady tej (poza
Anglią, której potęga opierała się na flocie) były dwa charakterystyczne
wyjątki:
Państwo
Prusy Fryderyka II
Polska do 1764
Polska po 1775
Odsetek ludności
pod bronią
3,0
0,1
0,2
Brak pieniędzy i nieliczne wojsko najlepiej charakteryzują polityczną
słabość Rzeczypospolitej.
Rozdział 10.
Sytuacja w Europie w XVIII w.
1. Wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714)
Wojna ta stanowiła: dalszy ciąg rywalizacji francusko-habsburskiej,
fragment starań angielskich o zapewnienie równowagi w Europie oraz
element walki o handel oceaniczny i kolonie; pewną rolę odegrały też
napięcia religijne między państwami katolickimi a protestanckimi.
Wojna wybuchła po śmierci ostatniego z hiszpańskich Habsburgów,
Karola II. Różne dwory, powołując się na związki dynastyczne, wysuwały
co najmniej pięciu pretendentów. Zmarły ostatnią wolą przekazał całość
ziem imperium hiszpańskiego wnukowi Ludwika XIV - Filipowi ks.
cTAnjou. Dążąc do realizacji testamentu, król Francji spowodował kolejną
wojnę ze znaczną częścią Europy. Walki toczyły się w pomocnych
Włoszech, na pograniczu holenderskim, w Belgii, w Portugalii i w Hiszpanii (wojna domowa), a także na Sardynii i innych wyspach Morza
Śródziemnego. Były to zmagania na ogromną skalę (Francja w szczytowym okresie miała 400 tyś. ludzi pod bronią; siły koalicji dorównywały jej
na lądzie, a przeważały na morzu), pochłaniające wielkie wydatki i trwające
wiele lat.
Koalicje w okresie wojny o sukcesję hiszpańską
profrancuska
proaustriacka
Francja, Hiszpania, Bawaria,
Sabaudia, Portugalia,
arcybiskupstwo Kolonii
Cesarstwo, Anglia, Holandia,
Dania, Prusy, księstwa niemieckie
Koalicja antyfrancuska proklamowała arcyksięcia Karola Habsburga
(późniejszego cesarza Karola VI) królem Hiszpanii (1704). Po śmierci
panującego cesarza Józefa I (1711) pojawiła się perspektywa połączenia
w jego ręku sukcesji po Habsburgach austriackich i hiszpańskich. Takie
wzmocnienie jednej dynastii było nie do przyjęcia dla Europy i ułatwiło
rokowania pokojowe. W 1713 r. zawarto w Utrechcie traktat między
Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. W 1714 r.
w Rastatt podpisano układ między cesarzem Karolem VI a Francją
(później przystąpiła doń Rzesza Niemiecka).
Postanowienia traktatów w Utrechcie i Rastatt
król Filip Burbon otrzymał Hiszpanię i wszystkie jej kolonie, zrzekł się
natomiast praw do korony francuskiej
cesarz Karol VI
otrzymał Belgię oraz Neapol, Mediolan, Mantue, hiszpańskie porty w Toskanii, a także Sardynię; zobowiązał
się też do przywrócenia francuskim sojusznikom w Rzeszy dawnego stanu posiadania
Anglia
uzyskała Minorkę i Gibraltar, posiadłości w Kanadzie
i na Antylach oraz monopol na dostarczanie niewolników do hiszpańskich posiadłości w Ameryce; zagwarantowano też sukcesję dynastii hanowerskiej w Anglii
Najważniejszym skutkiem wojny było przejście Hiszpanii i jej ogromnego imperium kolonialnego w ręce Burbonów oraz odłączenie innych
europejskich posiadłości hiszpańskich. Ta ostatnia decyzja przyczyniła się
do wykrystalizowania się narodowego państwa hiszpańskiego, a także do
wzmocnienia we Włoszech dynastii sabaudzkiej, która później odegrała
wielką rolę w odrodzeniu i zjednoczeniu Włoch. Inne postanowienia były
mniej trwałe i nie likwidowały antagonizmów habsbursko-burbońskich.
2. Wojna północna (1700-1721)
•*
' * *• '
U jej podstaw legł zamiar rozbioru szwedzkich posiadłości, powzięty
z inicjatywy Augusta II (jako elektora saskiego), przez Danię, cara Piotra I
oraz Brandenburgię. Państwa te w latach 1698-1700 związały się sojuszami
wojskowymi, pragnąc wykorzystać zmianę na tronie szwedzkim. Tymczasem
piętnastoletni król, Karol XII, odnowił przymierza z państwami morskimi
(Anglia, Holandia) oraz cesarzem i podjął walkę z zawiązaną właśnie Ligą
Północną. Wykazał się przy tym zdolnościami dowódczymi. Na przebieg
wydarzeń wywarła wpływ wojna o sukcesję hiszpańską, która wyeliminowała
z konfliktu państwa Europy Zachodniej. Pierwszy etap wojny rozgrywał się na
ziemiach Rzeczypospolitej lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie.
Konflikt rozpoczął się od szwedzkiego ataku na Inflanty i zwycięstwa
Karola XII nad Sasami i Rosjanami. Po krótkiej przerwie spowodowanej
desantem w Danii (1700), który zmusił to państwo do wycofania się
z wojny, król szwedzki zajął Rzeczpospolitą i spowodował detronizację
Augusta II oraz elekcję Stanisława Leszczyńskiego (1704). Akceptację tych
decyzji przez Augusta II wymusił zajmując Saksonię (1706). Rozprawa
z Rosją, mimo początkowych sukcesów (1707-1708), zakończyła się klęską
Karola XII rx>d Poitawa (1709). Do antyszwedzkiej koalicji powróciły
Dania i August II, którego panowanie w Rzeczypospolitej zostało
przywrócone w rok później.
Dalsze plany Karol XII związał z zamiarami Turcji, która korzystając
z wojen w Europie, postanowiła podważyć traktat karłowicki (1699). Jej
wojna z Rosją (1710-1713) zakończyła się ustępstwami Piotra I (oddanie
Azowa i Mołdawii, deklaracja neutralności w sprawach kozackich i polskich). W 1714 r. Turcja uznała Augusta II za króla Polski i potwierdziła
traktat karłowicki. W latach 1714-1718 toczyła na Bałkanach wojnę
z cesarstwem i Wenecją. Zakończenie wojny o sukcesję hiszpańską
umożliwiło cesarzowi Karolowi VI pokonanie Turków (pokój w Passarowitz, na mocy którego Austrii przypadła m. in. Serbia z Belgradem, zaś
Wenecja utraciła dużą część swych posiadłości i - definitywnie - znaczenie
międzynarodowe). Nad Bałtykiem Rosjanie zajęli prawie całą Finlandię,
a na Pomorzu i w Meklemburgii przewagę nad Szwedami uzyskali
występujący wspólnie Duńczycy, Rosjanie i Sasi. Koniec zmagań w zachodniej Europie rozwiązał ręce Hanowerowi i Prusom, które również przystąpiły
do zajmowania posiadłości szwedzkich. W 1718 r. podczas wyprawy na
podbój Norwegii zginął Karol XII. W latach 1719-1720 większość państw
uczestniczących w antyszwedzkiej koalicji podpisała traktaty pokojowe;
najważniejszy z nich był układ rosyjsko-szwedzki zawarty w Nystad (1721).
Rezultaty wielkiej wojny północnej 1700-1721
Rosja
otrzymała Inflanty, Estonię, Ingrię i część Karelii oraz wyspy na
Bałtyku (stały dostęp do tego morza)
Prusy
otrzymały część szwedzkiego Pomorza ze Szczecinem oraz
wyspy Uznam i Wolin
Dania
uzyskała rezygnację Szwecji z wolności celnych w Sundzie oraz
wolną rękę w Holsztynie
Szwecja
odzyskała Finlandię, otrzymała pieniężne odszkodowanie od
Rosji oraz gwarancję niepopierania obcych pretendentów do
tronu szwedzkiego; utraciła wszakże wszystkie posiadłości
zamorskie oraz rangę mocarstwa
Głównym przegranym w wojnie była więc Szwecja. Na jej miejsce
w Europie wysunęły się nowe potęgi - Rosja, a wkrótce potem - Prusy.
Żadnych sukcesów nie odnotował inicjator Ligi Północnej - August II
Mocny. Rzeczpospolita utraciła de facto (bo nie de iure) wpływ na lenną
Kurlandię i Semigalię. Ponadto mogła się kilkakrotnie przekonać, jak
dalece ograniczona jest jej suwerenność na własnym terytorium.
3. Wojna o sukcesję polską (1733-1735)
Tak nazwano wojnę toczoną w zachodniej Europie przez koalicje
Francji, Hiszpanii, Sardynii, Bawarii i Saksonii z jednej, a Austrii, Rosji
i Wielkiej Brytanii z drugiej strony.
Od 1725 r. Francja popierała swego kandydata do tronu polskiego,
eks-króla Stanisława Leszczyńskiego, teścia Ludwika XV. Był to
fragment polityki tzw. bariery wschodniej, zmierzającej do szachowania
Austrii zespolonymi działaniami Szwecji, Polski i Turcji. Usiłowania
francuskie napotykały sprzeciw sprzymierzonych (od 1726 r.) dworów
austriackiego i rosyjskiego, które postanowiły od tronu polskiego
usunąć zarówno Wettynów, jak i Leszczyńskiego. Stanowisko dworów
cesarskich poparły też Prusy.
Drugim obszarem ścierania się interesów Austrii i Francji była
Lotaryngia, której władca, Franciszek Stefan, był przewidziany na męża
Marii Teresy, córki cesarza Karola VI. Ślub oznaczał dołączenie Lotaryngii do posiadłości habsburskich, na co żadną miarą nie chciała zgodzić się
Francja.
Kryzys wybuchł po zgonie Augusta II. W Rzeczypospolitej doszło do
ponownego wyboru na króla Stanisława Leszczyńskiego (1733), tym razem
przygniatającą większością głosów. Austria i Rosja z konieczności poparły
Wettyna, którego wybrała na króla mniejszość szlachty. Leszczyński
schronił się w Gdańsku, skąd po oblężeniu przedostał się za granicę.
Równocześnie doszło do walk na pograniczu belgijskim, w północnych
Włoszech i na Sycylii (1734-1735). Spieszący na pomoc Austrii korpus
wojsk rosyjskich doszedł nad Ren, lecz nie zdążył wziąć udziału w walkach.
Zawarty rozejm umożliwił wynegocjowanie francusko-austriackiego traktatu pokojowego (1738), do którego w następnym roku przystąpiły
Hiszpania i Sardynia. Ślub Marii Teresy z Franciszkiem Stefanem odbył się
w 1736 r.
Postanowienia traktatu pokojowego w Wiedniu (1738)
Austria
uzyskała Toskanię dla młodszej linii Habsburgów oraz księstwo
Parmy i Piacenzy; zatrzymała Lombardię
Hiszpania
dostała królestwo Neapolu i Sycylii dla młodszej linii Burbonów hiszpańskich
Stanisław
zachował tytuł króla Polski i otrzymał dożywotnio Lotaryngię
Leszczyński (po jego śmierci miała stać się spóźnionym posagiem Marii
Leszczyńskiej, żony Ludwika XV)
Francja
uzyskała od razu wpływ na Lotaryngię, a w przyszłości
możliwość jej inkorporacji
Przyłączenie Lotaryngii stanowiło wielki sukces Francji. Habsburgowie zaś umocnili się w północnej części Włoch. W wyniku wojny
ukształtowała się mapa Italii, która przetrwała do rewolucji francuskiej.
W Polsce zwolennicy króla Stanisława Leszczyńskiego musieli się pogodzić
z Augustem III na sejmie pacyfikacyjnym (1736). Wydarzenia tych lat
ponownie wykazały ograniczoną suwerenność Rzeczypospolitej.
4. Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748)
W 1713 r. nie mający męskich potomków cesarz Karol VI wydał tzw.
sankcję pragmatyczną, zapewniającą niepodzielność krajów habsburskich
i ich dziedziczenie przez swą córkę, Marię Teresę. Gdy zmarł w 1740 r.,
panujący ledwie od kilku miesięcy nowy król pruski, Fryderyk II, zajął cały
Śląsk (tzw. I wojna śląska: 1740-1741), powołując się na zadawnione
roszczenia Prus do jego niewielkich fragmentów. Austria nie mogła liczyć
na pomoc sprzymierzonej Rosji, gdyż trwała wojna szwedzko-rosyjska
(1741-1743). Akcja pruska ośmieliła inne dwory do zakwestionowania
sankcji pragmatycznej ze względów dynastycznych i przyczyniła się do
wybuchu wojny powszechnej.
Wiatach 1741-1743 trwała wojna wewnątrzniemiecka, w trakcie której
elektor bawarski, wsparty przez Francję i Augusta III Wettyna jako elektora
saskiego, koronował się na arcyksiecia Austrii i króla Czech, a następnie został
wybrany na cesarza jako Karol VII. Nad monarchią Habsburgów zawisła
groźba rozbioru. Wprawdzie Marii Teresie udało się ją zażegnać przy
wsparciu angielskim, lecz musiała odstąpić Fryderykowi II prawie cały Śląsk.
W latach 1744-1748 doszło do wojny powszechnej, gdyż przeciw Austrii
i Anglii wystąpiły powiązane sojuszami Francja, Hiszpania, Bawaria,
a następnie także Prusy, zaniepokojone wzrostem znaczenia Wiednia. Walki
trwały w Belgii, Alzacji, Bawarii, Holandii, we Włoszech, a także na morzach
i w koloniach. Do przygotowywanej przez Francuzów w Dunkierce inwazji
na Wyspy Brytyjskie nie doszło. W 1745 r. zmarł cesarz Karol VII, a jego
następcą został wybrany mąż Marii Teresy, Franciszek Stefan. W tym
samym roku Austria i Saksonia podjęły próbę odzyskania Śląska, jednak
wobec porażek wojskowych musiały z tego zrezygnować. Ponownie na
pomoc Austrii nad Ren wyruszyła posiłkowa armia rosyjska, lecz wcześniej
w Akwizgranie Anglia i Francja zawarły traktat pokojowy, do którego
przyłączyły się inne państwa. Za wstawiennictwem francuskim zatwierdzono
w nim prawa Fryderyka II do Śląska, uznano cesarski tytuł Franciszka I,
a także zmieniono przynależność państwową niektórych terytoriów w Italii.
W koloniach powrócono do stanu sprzed wojny.
Największe korzyści z wojny wyniósł Fryderyk II pruski. Osiągnięcie
stanu równowagi między Anglią i Francją oznaczało sukces Londynu.
Straty Austrii na Śląsku i we Włoszech były umiarkowane w zestawieniu
z głębokością kryzysu, w jakim państwo to się znalazło i który przezwyciężyło. Ponowna interwencja wojsk carskich nad Renem dowodziła
wzrostu potęgi Rosji.
5. Wojna siedmioletnia (1756-1763)
Poprzedziły ją walki Anglii z Francją w koloniach (Kanada, Indie)
trwające z niewielkimi przerwami od 1744 r. W 1756 r. eskalacja konfliktu
w Kanadzie doprowadziła do wybuchu wojny w Europie; jej pierwszym
akordem było zajęcie przez Francję Minorki, brytyjskiej bazy morskiej na
Morzu Śródziemnym.
Następnie doszło do słynnego „odwrócenia przymierzy" opasujących
Europę. Dotychczasowy podział: Wielka Brytania, Hanower, Holandia,
Austria i Rosja przeciw Francji, Hiszpanii i Prusom, zdezaktualizował się.
Gdy Anglia przekonała się, że Holandia nie chce wystąpić przeciw Francji,
a Austria postawiła zbyt wygórowane warunki, Londyn w 1755 r. podpisał
konwencję z Rosją. W zamian za subsydia zapewnił sobie jej pomoc w razie
ataku Prus na Hanower. Stale zagrożony rewindykacją Śląska przez
Austrię Fryderyk II natychmiast podpisał z Anglią tzw. konwencję
westminsterską (1756), przewidującą wspólne działanie przeciw temu, kto
naruszyłby pokój w Rzeszy. Miał nadzieję, że zbliży się w ten sposób do
Anglii i Rosji. Tymczasem Francja, tradycyjna przeciwniczka Anglii,
oburzona nań za wiarołomstwo, przestała opierać się austriackim ofertom
przymierza i podpisała tzw. I traktat wersalski (l 756). Był to układ obronny
z zachowaniem neutralności w trwającej wojnie angielsko-francuskiej.
Przesłanki przymierza austriacko-francuskiego
wcześniejsze uregulowanie sukcesji hiszpańskiej, kwestii lotaryńskiej i spraw
włoskich pozbawiło antagonizm obu państw geopolitycznego podłoża
przesunięcie ciężaru polityki austriackiej z Europy Zachodniej do Europy
Środkowej - głównym wrogiem Austrii nie Francja, lecz Prusy
austriackie nadzieje na francuską pomoc w odzyskaniu Śląska, skłaniające
Wiedeń do zgody na ustąpienie z Belgii
Na wieść o nieoczekiwanym sojuszu Francji z Austrią, Holandia
zawarła z Francją konwencje o neutralności, a Rosja wycofała się
z porozumienia z Anglią, zawierając antypruskie przymierze z Austrią.
Uformował się skrajnie niekorzystny dla Prus układ stosunków międzynarodowych. Wojnę sprowokował jednak sam Fryderyk II. Sejm Rzeszy
uznał go za burzyciela pokoju publicznego, większość państw niemieckich
wypowiedziała mu wojnę. Antypruska koalicja zamierzała okroić Prusy ze
wszystkich nabytków i znacznej części ziem. Wojnę z Prusami prowadziły
przede wszystkim Rosja i Austria; z Anglią i Hanowerem - Francja.
Kalendarium wojny siedmioletniej 1756-1763
1756
podbój i grabież Saksonii przez Prusy, wyjazd Augusta III do Warszawy
1757
II traktat wersalski: austriacko-francuskie przymierze zaczepne
1757
nieudana wyprawa Fryderyka II na Czechy; wojska austriackie przejściowo zajmują Śląsk i zapuszczają się pod Berlin; ataki na Prusy: rosyjski od
wschodu i szwedzki na Pomorzu; Francuzi pokonują armię angielsko-hanowerską, lecz ulegają Fryderykowi II w bitwie pod Rossbach
1757-1758 Rosjanie opanowują Prusy Wschodnie i uderzają na zachód
1759
atak austriacko-rosyjski na Prusy: klęska Fryderyka II pod Kunowicami
(KunersdorO
1760
ponowny atak dworów cesarskich na Prusy: zajęcie Berlina i Śląska
1762
zgon antyprusko nastawionej cesarzowej Rosji Elżbiety; jej następca, Piotr
III, wycofał armię rosyjską z Pomorza i Prus Wschodnich, podpisał
z Fryderykiem II pokój, a następnie sojusz wymierzony w Austrię
1762
przewrót pałacowy w Petersburgu: obalenie Piotra III i wyniesienie Katarzyn)
II; aprobata pokoju z Prusami, lecz rezygnacja z sojuszu
1763
pokój w Hubertsburgu między Prusami a Austrią i Saksonią
oraz w Paryżu między Anglią a Francją i Hiszpanią
Ważniejsze postanowienia pokoju w Hubertsburgu
potwierdzono przedwojenne granice
Maria Teresa ostatecznie wyrzekła się Śląska
August III odzyskał wyniszczoną Saksonię
Równocześnie trwała wojna w koloniach, do której Anglia (William
Pitt Starszy) przywiązywała wielkie znaczenie, ograniczając swoje działania na kontynencie europejskim. W 1761 r. prawie całe imperium
kolonialne Francji było już podbite przez Anglików, a losów wojny nie
odwróciło nawet przystąpienie do niej Hiszpanii (1762), gdyż siły zbrojne
tego państwa nie potrafiły odnieść sukcesów. Zmagania zakończył trójstronny pokój podpisany w Paryżu równocześnie z układem hubertsburskim. Dokonano w nim niezwykle korzystnego dla Anglii podziału
francuskich kolonii.
Wojna siedmioletnia zmieniła układ sił w Europie, gdyż:
1. Anglia zmniejszyła zainteresowanie Belgią, Holandią i Hanowerem,
zwracając się ku morzom;
2. Francja straciła na znaczeniu w Europie;
3. Prusy ostatecznie dołączyły do grona mocarstw europejskich;
4. Rosja dowiodła, że ma głos rozstrzygający w sprawach środkowoeuropejskich, których ranga tymczasem wzrosła.
Rozdział 11.
Kryzys wschodni lat 1768-1774
i l rozbiór Polski
1. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej
Zerwanie przez Rosję w 1762 r. sojuszu dworów cesarskich
spowodowało powstanie dwóch nowych przymierzy: państw połu-
dniowych (Francja, Austria, Hiszpania oraz luźniej związana Turcja) oraz
„systemu północnego" (Rosja, Prusy, Anglia). Licząc się z kolejną wojną
z Turcją, Rosja była skłonna zgodzić się na ograniczone reformy w Polsce.
Pragnęła, aby podporządkowana jej Rzeczpospolita częściowo zastąpiła
Austrię w tej wojnie. Z tą myślą doprowadziła do elekcji Stanisława
Augusta Poniatowskiego zamiast popieranych przez państwa południowe
Wettynów. Polityce tej Fryderyk II, acz niechętnie, musiał się podporządkować.
W tych latach sprawa polska wysunęła się na naczelne miejsce
w polityce rosyjskiej. Warunkiem wprowadzenia Polski do „systemu
północnego" była realizacja dotkliwych dla suwerenności tego państwa
żądań Rosji. Rozmijały się one z ambitnymi planami Stanisława Augusta,
który chciał poszerzyć zakres niezależności poprzez zbliżenie z państwami
południowymi - Austrią i Francją. Z kolei reformatorskie posunięcia
nowego monarchy wzbudziły sprzeciw Prus, a całokształt nowej polityki
- oburzenie konserwatywnej większości społeczeństwa szlacheckiego
(s. 164). Katarzyna II, udzielając w 1768 r. gwarancji dla zasad dawnego
ustroju, określiła miejsce Polski w „systemie pomocnym" jako państwa już
formalnie zależnego.
Kontynuacją konfederacji radomskiej (1767-1768) była konfederacja
barska, która zawiązała się na początku 1768 r. i zakwestionowała
legalność panowania Stanisława Augusta. Jej działacze byli związani
z dynastią saską, a przez to z państwami południowymi. Nowo powstały
związek został wykorzystany przez uczestników tego przymierza jako
dywersja, mająca zapobiec rozszerzaniu się wpływów państw „systemu
północnego".
Państwa południowe podobnie patrzyły na tzw. wojnę wschodnią
(turecko-rosyjską, 1768-1774), nazywaną w Turcji „wojną polską".
Prócz usilnej inspiracji francuskiej oraz przyzwolenia Austrii, spowodowały ją zadawnione konflikty graniczne turecko-rosyjskie, a także
zaniepokojenie Wysokiej Porty umacnianiem się Katarzyny II w Rzeczypospolitej.
Kryzys międzynarodowy i wojna domowa wywołana przez konfederatów barskich spowodowały, że rozbiór słabej Rzeczypospolitej
- teoretycznie możliwy od dawna - doszedł do skutku.
2. Przebieg wojny wschodniej (1768-1774)
a l rozbiór Polski
1768
wypowiedzenie wojny Rosji przez Turcję
1769
sukcesy wojsk rosyjskich na froncie tureckim: zajęcie Mołdawii i Azowa;
Austria zajmuje Spisz
1770
sukcesy Rosji na lądzie i morzu - Turcy bronią linii Dunaju; Austria
zajmuje starostwa: nowotarskie, sądeckie i czorsztyńskie; finansowe i kadrowe wsparcie Francji dla konfederacji barskiej; jej Generalność ogłasza
detronizację Stanisława Augusta, licząc na wsparcie któregoś z państw
zainteresowanych polską koroną
1771
początek prusko-rosyjskich tajnych rokowań rozbiorowych; sojusz austriacko-turecki wywołany obawami Wiednia przed zbytnim wzmocnieniem
Rosji; ostateczna porażka Turcji: Rosjanie sforsowali linię Dunaju i zajęli
Krym
1772
Rosja wciąga Austrię do rokowań rozbiorowych i godzi się z nią,
rezygnując z Mołdawii i Wołoszczyzny; podpisanie w Petersburgu traktatów rozbiorowych między Austrią, Rosją i Prusami (5 VIII); początek
rosyjsko-tureckich rokowań pokojowych
1773
ratyfikowanie traktatów rozbiorowych przez polski sejm rozbiorowy
1774
korzystny dla Rosji pokój z Turcją w Kuczuk-Kainardżi
1775
zawarcie traktatów handlowych między Rzeczpospolitą a państwami
zaborczymi (szczególnie niekorzystny z Prusami)
3. l rozbiór Polski (1772)
• Był rezultatem wyłamania się Rzeczypospolitej za sprawą konfederatów barskich spod parasola „systemu północnego"; nie mieli oni
jednocześnie szans na skuteczną ochronę ze strony państw południowych.
• Stanowił rozwiązanie splotu sprzecznych interesów mocarstw
ościennych: Austrii starającej się o odzyskanie Śląska i z niepokojem
patrzącej na wzrost znaczenia Rosji, Prus zabiegających o powiększenie
swego terytorium kosztem Polski, i Rosji, która najchętniej sprawowałaby
protektorat nad całą Rzeczpospolitą. Gdy w Petersburgu zdecydowano się
przystać na rozbiorowe propozycje Prus, Austria dołożyła starań, aby nie
dać się ubiec partnerom, licząc, że nabytki zdoła w przyszłości wymienić na
upragniony Śląsk. Nowsza historiografia utrzymuje, że nie Prusy, a właśnie
Austria najwięcej zyskała w I rozbiorze.
• Był wynikiem konfliktu wewnętrznego, który uniemożliwiał zarządzanie państwem. Umieszczone zatem w konwencji rozbiorowej uzasadnienie tego kroku „całkowitym rozkładem państwa" nie mijało się
z prawdą tak bardzo jak ówczesne wywody „historyczne", mające
uzasadnić pretensje mocarstw rozbiorowych do zabieranych Polsce ziem.
Nabytki mocarstw w I rozbiorze Polski
Państwo
Powierzchnia
2
w tyś. km
Ludność
w min osób
Austria
83
2,65
Prusy
36
0,58
Rosja
92
1,3
4. Międzynarodowe konsekwencje l rozbioru Polski
Wydarzenia na Bałkanach i w Polsce doprowadziły do rozpadu
przeciwstawnych systemów: południowego i północnego. W ich miejsce
powstał w Europie Środkowej sojusz trzech państw zaborczych, scementowany nabytkami kosztem Rzeczypospolitej. Stanowił on największą siłę
militarną ówczesnego świata. Próby przeciwdziałania jego narodzinom ze
strony Francji czy Anglii były spóźnione i nieskuteczne.
Rozdziat 12.
Europejski teatr wojny o niepodległość
Stanów Zjednoczonych
Trwająca od 1775 r. wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych
przekształciła się w wojnę powszechną i skupiła na sobie uwagę Europy
Zachodniej. Wolnościowe oblicze walki Amerykanów często budziło
sympatię. Największą jednak rolę w rozszerzeniu wojny odegrało dążenie
Francji do rewanżu za porażki w wojnie siedmioletniej. Z tego też powodu
wojna toczyła się nie tylko w Ameryce Północnej, lecz również na morzach
i w innych koloniach.
Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych (faza druga: ogólnoeuropejska)
1778
podpisanie przymierza francusko-amerykańskiego
1779
przystąpienie Hiszpanii do wojny po angielskiej odmowie zwrotu Gibraltaru
1780
przystąpienie Holandii do wojny z Anglią, która blokowała handel
z koloniami w Ameryce Płn.; powstanie Ligi Zbrojnej Neutralności
w obronie gwałconej przez Anglię swobody handlu i bezpieczeństwa
neutralnych okrętów (Dania, Szwecja, Rosja, Holandia, potem też Francja,
Hiszpania, Portugalia, Austria, Prusy, Królestwo Neapolu i Sycylii)
1780
udział regularnych wojsk francuskich w wojnie w Ameryce
1781
opanowanie Minorki przez Hiszpanię
1781
decydująca dla przebiegu wojny w Ameryce Płn. porażka Anglików pod
Yorktown
1783
podpisanie traktatu wersalskiego kończącego wojnę
Skutkiem wojny w Europie była porażka Anglii i powrót Francji do
znaczenia, którego pozbawiła ją wojna siedmioletnia. Francja zapłaciła
jednak za to ruiną finansów państwa, a także wzmocnieniem antyabsolutystycznych nastrojów we własnym kraju.
Warunki pokoju wersalskiego (1783)
Stany Zjednoczone - uzyskały uznanie suwerenności, korzystną granice
z Kanadą oraz obszar na południe od Wielkich Jezior i na wschód od Missisipi;
otrzymały dostęp do łowisk nowofundlandzkich, a także subwencję od Francji
Francja - odzyskała faktorie w Indiach, posiadłości w Senegalu, a także otrzymała
dwie wyspy na Antylach; uzyskała też dostęp do łowisk nowofundlandzkich
Hiszpania - otrzymała Florydę i Minorkę
Rozdział 13.
Kryzys wschodni lat 1787-1792
oraz II i III rozbiór Polski
1. Geneza kryzysu
Od 1780 r. nastąpiło zbliżenie rosyjsko-austriackie spowodowane
ekspansją Katarzyny II w kierunku Morza Czarnego. Rosja podjęła
kolonizację stepów nadmorskich, dążyła do likwidacji Kozaczyzny, a następnie Tatarszczyzny. W Petersburgu powstał tzw. plan grecki, przewidujący wskrzeszenie pod berłem młodszego wnuka Katarzyny II, wielkiego
księcia Konstantego, cesarstwa bizantyjskiego obejmującego Konstantynopol, Grecję, Macedonię, Trację i Bułgarię. Jego realizacja zależała od
wyparcia Turków z Europy.
2. Wojna turecko-rosyjska a wydarzenia
w Rzeczypospolitej
Wojna wschodnia 1787-1792 a wydarzenia w Rzeczypospolitej
1787
wybuch wojny turecko-rosyjskiej
1788
powstanie trójprzymierza Anglii, Holandii i Prus wymierzonego przeciw
Rosji i Austrii; przystąpienie Austrii do wojny po stronie Rosji; wybuch
wojny szwedzko-rosyjskiej; początek obrad Sejmu Czteroletniego - odrzucenie gwarancji rosyjskiej
1790
przymierze prusko-tureckie oraz prusko-polskie; śmierć Józefa II, następcą
Leopold II, zmiana polityki Austrii: pokój austriacko-turecki; pokój
rosyjsko-szwedzki
1792
pokój turecko-rosyjski w Jassach: niewielkie zyski rosyjskie (wybrzeże
czarnomorskie między Bohem a Dniestrem); utworzenie konfederacji
targowickiej; wkroczenie wojsk rosyjskich do Polski i wojna rosyjsko-polska; koniec obrad Sejmu Czteroletniego
Podobnie jak w latach 1768-1774, wokół wojny wschodniej zogniskowały się najważniejsze wydarzenia polityczne w Europie. Dodatkowo
rewolucja we Francji wyłączyła to państwo z polityki międzynarodowej,
dając wolną rękę państwom trójprzymierza. W 1792 r. wojna Francji
z Austrią i Prusami związała państwa niemieckie, pozostawiając Rosji
swobodę działania w Rzeczypospolitej. Obok zakończenia wojny turecko-rosyjskiej był to drugi co do ważności czynnik przesądzający o fiasku
emancypacyjnej polityki Sejmu Czteroletniego.
3. Konfederacja targowicka (1792-1793)
Została zawiązana oficjalnie w Targowicy, a faktycznie w Petersburgu,
pod dyktando Katarzyny II, przez grupę magnatów i związanej z nimi
szlachty, którzy sprzeciwiali się reformom i polityce zagranicznej Sejmu
Czteroletniego. Pretekstem były postanowienia Konstytucji 3 maja. Nikłe
wpływy targowiczan w początkowym okresie pozwalają traktować tę konfederację jako przedsięwzięcie marionetkowe, mające tylko uzasadnić rosyjską
interwencję w Rzeczypospolitej. Po przystąpieniu do Targowicy króla Stanisława Augusta, który liczył na ocalenie choć części reform Sejmu Czteroletniego,
i po przerwaniu działań wojennych, konfederaci objęli władzę w kraju. Opierała
się ona na stacjonujących w Rzeczypospolitej wojskach rosyjskich, mimo to
jednak nie była sprawna. Rozbiór był dla przywódców Targowicy zaskoczeniem, mimo że własnym postępowaniem walnie się doń przyczynili.
Przywódcy konfederacji targowickiej (1792)
Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski (Korona);
Józef i Szymon Kossakowscy (Litwa)
4. II rozbiór Polski (1793)
Zajęcie Polski przez wojska rosyjskie nie przesądzało jeszcze o rozbiorze.
Wiodły do niego długie negocjacje, łączące sprawę polską z odszkodowaniami za kampanię antyfrancuską na zachodzie Europy. Ostatecznie najmocniej związana nad Renem Austria została zmuszona do rezygnacji z udziału
w rozbiorze. Prusy i Rosja prędko doszły do porozumienia, przy czym Berlin
nabytki traktował jako wynagrodzenie za kampanię antyfrancuską, a Petersburg jako rekompensatę za niewielkie zyski w długotrwałej wojnie
z Turcją. Na decyzję Katarzyny II wpłynęła też niezdolność władz konfederackich do wprowadzenia w Rzeczypospolitej sprawnych rządów,
a także rozbudzone apetyty rosyjskich generałów i wyższych urzędników,
pragnących wzbogacić się kosztem ziem polskich. Sejm rozbiorowy zwołany
do Grodna zatwierdził oba traktaty po krótszym w przypadku Rosji,
a dłuższym w odniesieniu do Prus, manifestacyjnym oporze.
Nabytki mocarstw w II rozbiorze Polski
Państwo
Powierzchnia
tyś. km2
Ludność
w min osób
Prusy
58
1,14
Rosja
250
3,06
5. Powstanie kościuszkowskie (1794)
Inicjatywa insurekcji wyszła z kręgów patriotycznej emigracji przebywającej w Saksonii od końca rosyjsko-polskiej wojny 1792 r. Gdy II rozbiór
okazał się faktem, działacze ci zwrócili się w stronę Francji, licząc na jej
bezpośrednią pomoc oraz na skłonienie przez nią Szwecji i Turcji do
wystąpień. Reakcje Francji zmieniały się w zależności od tego, które
ugrupowanie znajdowało się u władzy; w rezultacie jednak jakobini nie
udzielili powstaniu żadnej pomocy. Wpływy francuskie w Stambule spowodowały za to, że Turcja przygotowywała się do nowej wojny z Rosją, co
częściowo upodobniło sytuację międzynarodową do znanej z lat 1768-1774
i 1787-1792.
Na terenie kraju spisek zawiązał się wiosną 1793 r. Przyczyną
odraczania daty wystąpienia był niedostateczny stopień przygotowań.
Ostatecznie termin wybuchu wybrano pod wpływem zarządzonej redukcji
regularnego wojska koronnego i litewskiego oraz na skutek aresztowań
w szeregach konspiracji warszawskiej.
Kalendarium powstania kościuszkowskiego (1794)
12 marca
wystąpienie bryg. Antoniego Madalińskiego
24 marca
przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku Głównym w Krakowie
4 kwietnia
bitwa pod Racławicami (kosynierzy)
17-18 kwietnia
insurekcja warszawska - klęska Rosjan
22 kwietnia
wybuch powstania w Wilnie - klęska Rosjan
maj
Uniwersał połaniecki;
„wieszania sądowe" w Warszawie;
wkroczenie armii pruskiej na ziemie polskie, w porozumieniu
z Rosją
czerwiec
porażka Kościuszki w bitwie z wojskami rosyjskimi i pruskimi
pod Szczekocinami;
„wieszania pozasądowe" w Warszawie
13 lipca-5 września
oblężenie Warszawy przez armię prusko-rosyjską;
pokojowa deklaracja Turcji i zwolnienie wojsk Aleksandra
Suworowa z frontu tureckiego;
kapitulacja Wilna przed wojskami rosyjskimi;
antypruskie powstanie w Wielkopolsce;
wyprawa gen. Jana Henryka Dąbrowskiego do Wielkopolski
10 października
klęska powstańców pod Maciejowicami; ranny Kościuszko w niewoli;
4 listopada
zdobycie Pragi przez wojska Suworowa
17 listopada
kapitulacja Warszawy
16 listopada
kapitulacja resztek wojsk powstańczych pod Radoszycami
6. III rozbiór Polski (1795)
Rokowania rozbiorowe rozpoczęły się jeszcze w trakcie walk. Tym
razem Rosja prędko doszła do porozumienia z pominiętą w II rozbiorze
Austrią i 3 stycznia 1795 r. traktat między nimi został podpisany. Prusy nie
chciały przystać na zyski Austrii, toteż rokowania trwały znacznie dłużej
i zakończyły się 24 października 1795 r. podpisaniem trójstronnego
porozumienia o demarkacji granic zaborów.
Nabytki mocarstw w III rozbiorze Polski
Państwo
Powierzchnia
2
w tyś. km
Ludność
w min osób
Austria
47
1,5
Prusy
48
1,0
Rosja
120
1,2
25 listopada 1795 r. abdykował król Stanisław August Poniatowski.
Ostatnim akordem rozbiorów była konwencja petersburska z 26 stycznia
1797 r., która tajnym artykułem zobowiązywała sygnatariuszy do nieużywania nazwy Królestwo Polskie we własnej tytulaturze monarszej.
Rozdział 14.
Wojny rewolucyjnej Francji z Europą (1792-1797)
Wojna została wywołana przez rząd żyrondystowski, który liczył, że
łatwe zwycięstwo umocni jego położenie wewnętrzne. W rzeczywistości
długotrwały konflikt przyczynił się do upadku tego ugrupowania, przetrwał jego następców i stał się jednym z najistotniejszych czynników
w polityce francuskiej doby rewolucji i Dyrektoriatu.
Wojna Francji z Austrią i Prusami
1792
wypowiedzenie wojny Austrii przez Francje; przyłączenie się Prus, a następnie
Sardynii; sukcesy pruskie; przełomowe znaczenie bitwy pod Valmy; kontrofensywa francuska - zajęcie i przyłączenie do Francji Sabaudii, Nicei i Bazylei, nad
Renem zajęcie Spiry, Wormacji i Moguncji; klęska Austriaków pod Jemappes
Wojna Francji z I koalicją
1793
po straceniu Ludwika XVI Anglia zorganizowała koalicję z udziałem Austrii,
Prus, Toskanii, Hiszpanii, Portugalii, Neapolu, Holandii; Rosja obiecała
wsparcie; ofensywa sprzymierzonych
1794
zwycięstwo francuskie pod Fleurus, które przesądziło o losie kampanii:
Francuzi zajęli Belgię i wkroczyli do Holandii (Republika Batawska) i Niemiec
1795
Toskania, Prusy i Hiszpania podpisały pokój z Francją, wycofując się z koalicji
Wojna Austrii z Francją 1795-1797
1795
trójprzymierze Austrii, Anglii i Rosji chroniące Wiedeń przed atakiem Prus;
sukcesy austriackie nad Renem
1796
Bonaparte objął komendę we Włoszech, zwyciężył pod Lodi i proklamował
Republikę Lombardzką, wyprawił się do Państwa Kościelnego i opanował
Włochy
1797
utworzenie Legionów Polskich (gen. Jan Henryk Dąbrowski) w Republice
Lombardzkiej; zwycięstwo Bonapartego nad Austriakami w bitwie pod Rivoli,
zajęcie Wenecji, przymusowe przekształcenie Republiki Genueńskiej w zależną
od Francji Republikę Liguryjską
1797
pokój francusko-austriacki w Campo Formio: Austria zrzekła się Lombardii,
Belgii i posiadłości Rzeszy na zachód od Renu, otrzymując w zamian
terytorium państwa weneckiego
Wykorzystując sytuację międzynarodową oraz zamieszki w Rzymie
Francuzi wkroczyli w 1798 r. do Wiecznego Miasta, internowali Piusa VI
(zmarł w rok później), znieśli jego władzę świecką i ustanowili republikę.
W tymże roku w Szwajcarii wybuchło powstanie wywołane przez demokratów, do których dołączyło drobnomieszczaństwo i chłopstwo niechętne
utrwalonym rządom bogatego patrycjatu miejskiego. Powstańców wsparły
wojska francuskie i pod ich osłoną uchwalono centralistyczną konstytucję
nowej Republiki Helweckiej.
III. EUROPA A RESZTA ŚWIATA
1. Odkrycia geograficzne
W końcu XV i w XVI w. poczyniono najpoważniejsze odkrycia
geograficzne. Moment ich dokonania został wyznaczony przez różnorakie czynniki.
Czynniki skłaniające do podejmowania poszukiwań geograficznych
zainteresowanie handlem ze Wschodem - z Chinami i Indiami (nieprawdziwa
jest dawna teza, że Turcy całkiem odcięli Europę od kontaktów z Orientem)
ciekawość innych cywilizacji wynikająca z intelektualnej rewolucji renesansu
nowy obraz świata kształtowany dzięki odkryciom geograficznym i astronomicznym, który skłaniał do dalszych poszukiwań
postęp w technice nawigacyjnej (nowoczesny ster, busola magnetyczna, mapy,
większe statki - karawele) umożliwiający dalekie podróże
zapał religijny zachęcający do nawracania niechrześcijan
przeludnienie skłaniające do poszukiwań nowych obszarów dla osadnictwa
chęć ucieczki przed różnego rodzaju prześladowaniami
ambicje poszczególnych państw, ich mieszkańców oraz współzawodnictwo
panujących w odkrywaniu nowych lądów
pogoń za zyskiem (ten czynnik na początku epoki nie odgrywał zasadniczej roli)
Podróże za ocean poprzedziło stopniowe poznawanie zachodnich
wybrzeży Afryki, do których docierano drogą morską. W początkowym
okresie odkryć geograficznych prymat należał niepodzielnie do Portugalczyków i Hiszpanów; żeglarze innych państw i narodowości włączyli się do
współzawodnictwa z opóźnieniem. O ile ekspedycje portugalskie organizowano planowo, a zajęte terytoria poddawano ścisłej kontroli
państwa, o tyle wyprawy hiszpańskie miały żywiołowy charakter, prowadzili je rywalizujący ze sobą konkwistadorzy, a głównym motorem
skłaniającym do ich podejmowania była żądza złota. W celu uregulowania
stosunków między tymi państwami, przy mediacji papieża Aleksandra VI
(Hiszpana z pochodzenia) wyznaczono (1494, traktat w Tordesillas) strefy
wpływów wzdłuż linii przechodzącej przez Atlantyk: obszary na wschód od
niej przypadły Portugalii (odkryta później Brazylia, wybrzeża afrykańskie
i Indie Wschodnie), na zachód zaś - Hiszpanii (reszta Ameryki).
Odkrycia geograficzne Europejczyków w XV i XVI w.
Rok i miejsce
Przywódcy wypraw
1488 - Przylądek Dobrej Nadziei
Bartolomeo Diaz (Portugalczyk)
1492 - Hispaniola (Haiti), Kuba i inne
Krzysztof Kolumb (Włoch w służbie hiszpańskiej)
1493-1504 - Małe Antyle, wybrzeża Ameryki Środkowej i Południowej
Krzysztof Kolumb
1497-1498 - droga do Indii wzdłuż wybrzeży Afryki
Vasco da Gama (Portugalczyk)
1498 - ujście rzeki Orinoko
(Hiszpanie)
1499 - wschodnie wybrzeża Ameryki Południowej
Amerigo Yespucci (Włoch w służbie
hiszpańskiej)
1513 - przekroczenie Przesmyku Panamskiego
(Hiszpanie)
1519-1522 - opłynięcie Ziemi (Cieśnina
Magellana, Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo)
Ferdynand Magellan (Portugalczyk w służbie hiszpańskiej)
1577-1580 - opłynięcie Ameryki Południowej (i świata)
Francis Drakę (Anglik)
Odkrywanie Azji przez Europejczyków następowało stopniowo. Kontakty z niektórymi regionami tego kontynentu trwały od stuleci, inne zaś
pozostawały nie zbadane aż do przełomu XIX i XX w. Równocześnie
z omówionymi powyżej odkryciami postępowała ekspansja moskiewska na
wschód: w II pół. XVI w. dokonano podboju zachodniej Syberii, zaś
w końcu XVII w. Rosja sięgnęła już do Oceanu Spokojnego.
Choć wiele było jeszcze obszarów nie znanych i nie zbadanych, to jednak
z kontynentów do odkrycia pozostawała tylko Australia. Na początku
XVII w. dotarli do niej Hiszpanie, później żeglarze holenderscy (m. in. Abel
Tasman, w latach 1642-1643 odkrywca wyspy nazwanej później na jego
cześć), znano jednak zaledwie fragmenty jej terytorium. Mapę wybrzeży
Australii i Nowej Zelandii opracował dopiero Anglik James Cook w rezultacie
trzech ekspedycji zorganizowanych w latach 1768-1779.
Skutki odkryć geograficznych
poszerzenie wiedzy o świecie
zasadnicza zmiana obrazu świata w świadomości ludzkiej (przyroda, geografia,
kultura, religia)
rozwój umiejętności i techniki żeglarskiej
napływ produktów kolonialnych (korzenie, owoce płd., jedwab, herbata, kawa,
kakao, tytoń, trzcina cukrowa, kukurydza, ziemniaki, pomidory, bawełna,
kauczuk naturalny; zwierzęta: indyk, niektóre ryby)
rozszerzenie rynków zbytu na towary europejskie
produkcja cukru z trzciny cukrowej i szybkie upowszechnienie jego spożycia
w Europie
napływ kruszców szlachetnych (złoto i srebro)
napływ czarnych niewolników i handel niewolnikami
„rewolucja cen" (gwałtowne podrożenie wszystkich towarów) i przyspieszona
akumulacja kapitału handlowego
zapoczątkowanie ekspansji Europy na inne kontynenty
nowe szlaki handlowe w świecie
zmiany w układzie szlaków handlowych w Europie
W początkowym okresie ekspansji Europejczyków najbardziej znaczącymi artykułami sprowadzanymi zza morza były złoto (z wysp Ameryki
Środkowej, a następnie z Peru, Meksyku i Brazylii) oraz srebro.
2. Budowa imperiów kolonialnych
Odkrycia geograficzne stanowiły wstęp do opanowania nowych terytoriów. I w tej dziedzinie do początku XVII w. prymat należał do Portugalczyków i Hiszpanów. Portugalczycy nie kolonizowali nowych ziem (z wyjąt-
kiem Brazylii), koncentrując się na handlu. Na terenie Azji nie tworzyli przy
tym nowych ośrodków wymiany, lecz przejmowali istniejące dawniej.
W portugalskim handlu zamorskim mógł brać udział każdy pod warunkiem
uzyskania zezwolenia monarchy. Natomiast Hiszpanie osiedlali się na
zajętych terenach, niezbędne więc było zorganizowanie administracji królewskiej. Wokół jej ośrodków od razu zaczęły powstawać miasta. W połowie
XVI w. z posiadłości hiszpańskich zorganizowano dwa wicekrólestwa:
Nowej Hiszpanii z siedzibą w Meksyku i Nowej Kastylii ze stolicą w Limie.
Z Europy przeniesiono też wzory feudalne, nadając osadnikom ziemię wraz
z osiadłą na niej ludnością indiańską, zobowiązaną do pracy na roli na rzecz
pana. Ekspansja hiszpańska doprowadziła do wyniszczenia wielu kultur
Indian środkowo- i południowoamerykańskich.
Państwa, które później włączyły się do rywalizacji o posiadłości
zamorskie: Holandia, Anglia, Francja, były w XVI w. reprezentowane
wyłącznie przez flotylle korsarskie. Atakowały one hiszpańskie statki
kursujące między metropolią a Nowym Światem. Korsarze byli przeważnie
popierani przez władców krajów, z których pochodzili.
W I pół. XVII w. na pierwsze miejsce pod względem tonażu okrętów
wysunęła się flota holenderska, prawie dwukrotnie przewyższająca floty
Anglii i Francji łącznie. Rozbudowa floty holenderskiej łączyła się przede
wszystkim z rozwojem prowadzonego przez Holendrów handlu, który
obejmował Europę, Afrykę i Azję. W Azji Holendrzy na pocz. XVII w.
opanowali posiadłości portugalskie i znaczną ich część utrzymali. Ich
nabytki w obu Amerykach okazały się nietrwałe, w przeciwieństwie do
południa Afryki, gdzie byli pierwszymi białymi osadnikami.
W XVII w. do zmagań o kolonie włączyły się Anglia oraz Francja, która
początkowo zajęła znaczne obszary Ameryki Północnej (tereny późniejszej
Kanady i Luizjany), lecz większość z nich utraciła w ciągu XVIII w. Do
budowy kolonialnej potęgi Anglii (tzw. pierwsze imperium) - zarówno
w Indiach, jak i w Ameryce Pomocnej - doszło dopiero w XVIII w.
W odróżnieniu od poprzedników, Holendrzy, Anglicy i Francuzi oparli
ekspansję kolonialną na działalności kompanii (spółek akcyjnych) zakładanych do handlu i opanowania nowych obszarów. Kraje, w których
kompanie miały możliwość swobodnej działalności (Holandia, Anglia),
odniosły większe sukcesy w podbojach kolonialnych niż te, gdzie władza
centralna krępowała aktywność spółek. Tym tłumaczy się powodzenie
angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej i brak sukcesów analogicznej
spółki francuskiej.
Podboje i kolonizacja zamorska w XV, XVI i XVII w.
Kraje i faktorie
Lata
PORTUGALIA
Ceuta (Maroko)
Madera
Azory
Mombasa (Kenia)
Kalikat (Indie)
Wybrzeża Brazylii
Makao (Chiny)
1415
1418-1422
ok. 1430
1505
1513
od 1530
1557
HISZPANIA
Wyspy Kanaryjskie
Hispaniola (Haiti)
Floryda
Meksyk
Peru
Północne Chile
Założenie Buenos Aires
Filipiny
1402
1493
1513
od 1519
od 1531-1533
od 1535
1535
1542
HOLANDIA
Nowe Niderlandy (Ameryka Płn., rejon Nowego Jorku)
Nowa Holandia (w Brazylii)
Ceylon
Wyspy Indonezji
Kapsztad i Pretoria (Płd. Afryka)
1624 (do 1664)
1633 (do 1661)
1638-1656
II pół. XVII w.
1652
ANGLIA
Wirginia
następne kolonie bryt. w Ameryce Płn.
Madras (Indie)
Bombaj (po Portugalczykach)
Nowe Niderlandy (Ameryka Płn., rejon Nowego Amsterdamu,
późn. Nowego Jorku)
Kalkuta
FRANCJA
Kanada
Pondichery (Indie)
Senegal
Martynika
Luizjana
1584
pocz. XVII w.
1639
1661
1667
1690
XVI/XVII w.
1674
II pół. XVII w.
II pół. XVII w.
1682
Odmienność ekspansji kolonizatorów na obszarze obu Ameryk w stosunku do innych kontynentów polegała na dość masowym przesiedlaniu
si? tam Europejczyków, którzy przenosili swój sposób życia i zakładali
„filialną" Europę. Kolonizatorzy mieli na uwadze nie tylko zysk, jak w Azji
czy Afryce, lecz także osadnictwo. Stan ten zaowocował rozpowszechnieniem się europejskiego stylu życia na świecie.
3. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki
W XVII w. wzrastała liczba angielskich kolonii w Ameryce Północnej.
Wpołowie stulecia były to: Plymouth, Massachusetts, Connecticut, Rhode
Island, New Haven, Maine i New Hampshire (nazywane łącznie Nową
Anglią) oraz - położone na południu - Maryland i Wirginia. W 1664 r.
Anglicy zdobyli Nowe Niderlandy i utworzyli kolonie: Nowy Jork i New
Jersey. Wkrótce powstała też Pensylwania. Już wówczas zarysował się
dualizm rozwoju Północy i Południa. W Nowej Anglii dominowała bowiem
niewielka własność rolna, sprzyjająca wykształceniu się demokratycznych
stosunków społecznych, podczas gdy w stanach południowych na mocy
nadań królewskich powstawały wielkie majątki - plantacje, w których
pracowali niewolnicy murzyńscy. Kolonie podlegały monarsze angielskiemu, od początku jednak zachowywały znaczny margines autonomii
i samorządu.
W połowie XVIII w. istniało już 13 kolonii angielskich, które z jednej
strony uświadamiały sobie odrębność swych interesów od interesów
metropolii, z drugiej zaś - stopniowo - wspólnotę własnych celów.
Przyczyniły się do tego wojny kolonialne (m. in. Georgii z hiszpańską
Florydą w 1739 r. oraz Wirginii z francuską Kanadą w 1754 r.). W obu
wypadkach konflikty zapoczątkowane w koloniach doprowadziły do walk
między państwami-metropoliami. Szczególną rolę w emancypacji kolonii
odegrała wojna siedmioletnia 1756-1763 (s. 206), w której wyniku Kanada
przeszła na własność Korony brytyjskiej. W toku zmagań doszło do
rozluźnienia zwierzchnictwa angielskiego nad koloniami. Gdy Londyn po
zakończeniu wojny próbował je wzmocnić, napotkał opór, który przerodził się w wojnę o niepodległość kolonii.
W wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych wzięło udział wielu
cudzoziemców. Najbardziej znani to: Francuzi baron Jean de Kalb oraz
markiz Marie Joseph de La Fayette, Niemiec baron Fryderyk von Steuben
oraz Polacy: Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski. Oddziaływanie
demokratycznych idei, na których została oparta organizacja nowego
państwa w Ameryce, zaznaczyło się w następnych dziesięcioleciach,
zwłaszcza w pierwszym okresie rewolucji francuskiej.
Kalendarium uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone
1764-1774 ustawy podatkowe (w tym od herbaty) i celne nałożone przez parlament
angielski na kolonie w Ameryce Płn.
1773
zatopienie transportu herbaty w Bostonie
1774
represyjne ustawy parlamentu angielskiego przeciw stanowi Massachusetts
i jego stolicy - Bostonowi; zwołanie Kongresu Kontynentalnego do
Filadelfii (12 kolonii - bojkot podatków i towarów angielskich; utworzenie
gwardii obywatelskiej)
1775
wybuch wojny między koloniami a Anglią (bitwa pod Lexington); dowództwo nad kolonistami w rękach Jerzego Waszyngtona
1776
ogłoszenie niepodległości; uchwalenie Deklaracji Niepodległości opracowanej przez Thomasa Jeffersona, demokratycznej proklamacji stanowiącej
później podstawę konstytucji amerykańskiej
1776-1781 wojna z Anglią: niepowodzenia militarne kolonistów - utworzenie armii
regularnej oraz specjalne pełnomocnictwa dla Waszyngtona; zwycięstwo
Waszyngtona w bitwie pod Saratogą; przystąpienie Francji do wojny po
stronie kolonistów; rozstrzygnięcie losów kampanii na korzyść kolonii
1783
uznanie suwerenności Stanów Zjednoczonych przez Anglię
1787
uchwalenie konstytucji Stanów Zjednoczonych (pierwszej w świecie)
wprowadzającej rozdzielność władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (autorzy: Jerzy Waszyngton, James Madison i Alexander Hamilton); konstytucja ta obowiązuje do dziś
1791
uchwalenie pierwszych „poprawek" (uzupełnień) do konstytucji
IV. SPOŁECZEŃSTWO l GOSPODARKA
Rozdział 1.
Ludność
Dane z epok poprzedzających pierwsze spisy powszechne (pół.
XVIII w.) mają z konieczności jedynie orientacyjny charakter. Ponadto
dane przeciętne z natury swej skrywają pokaźne niekiedy różnice
pomiędzy częściami składowymi państw (np. rzadsze zaludnienie Litwy
niż Korony). Mimo to poniższe zestawienie gęstości zaludnienia w wybranych państwach europejskich dobrze ilustruje odmienności warunków każdego z nich. Na powolność rozwoju ludnościowego Europy
wpływały cykliczne nieurodzaje (zwykle na każde stulecie przypadało 20-25 lat nieurodzaju), powodujące wzrost umieralności. Mniejsze znaczenie niż w średniowieczu miały natomiast epidemie, które
pojawiały się lokalnie (głównie w miastach) i nie ogarniały całego
kontynentu. Dalsza minimalizacja ich oddziaływania była zasługą zarządzeń sanitarno-higienicznych; w pół. XVIII w. z pomocą przyszła
wiedza medyczna (szczepienie ospy). Nadal jednak niska była średnia
długość życia ludzkiego, a bardzo wysoka umieralność niemowląt
i dzieci.
Zaludnienie Europy w epoce nowożytnej
Lata
Ludność
w min osób
Przyrost
procentowy
1500
1550
1600
1650
1700
1750
1800
69
78
89
100
115
140
187
x
13
14
12
15
25
34
Zaludnienie niektórych państw Europy ok. 1600 r.
(dane szacunkowe)
Kraj
Włochy
Hiszpania i Portugalia
Niderlandy
Szwecja, Norwegia
i Finlandia
Dania
Rzeczpospolita
Ludność
w min osób
Gęstość
zaludnienia
2
na 1 km
12
10
3
36
17
40
1,4
0,6
7,5
1,2
15
9,2
Rozdział 2.
Wieś europejska w XVI-XVI 11 w.
W epoce nowożytnej gospodarka prawie wszystkich regionów Europy
była nadal zdominowana przez rolnictwo i hodowlę. Dlatego mówiąc
o stosunkach na wsi w stuleciach XVI-XVIII, trzeba pamiętać, że traktuje
się o większości ludności, która (z nielicznymi wyjątkami miast-państw)
wytwarzała przeważającą część produktu społecznego.
Dziedzictwem średniowiecza był podział ludności wiejskiej na posiadających ziemię panów feudalnych i poddanych im chłopów. Już od
XIII w. - stopniowo i z różnym nasileniem w poszczególnych państwach
Europy Zachodniej - zależności te zmniejszały się i zanikały, powodując
(przy wielu wariantach pośrednich) ukształtowanie się modelu dzierżawy
ziem pańskich przez wolnych już osobiście chłopów. Chłop po opłaceniu
czynszu mógł swobodnie dysponować wypracowaną nadwyżką. Skłaniało
go to do intensyfikacji gospodarki (melioracja, rozszerzanie obszaru
upraw). Natomiast właściciel ziemski zamieniał się w rentiera (tzn.
otrzymywał rentę pieniężną z tytułu dzierżaw, których udzielał chłopom).
W Europie Środkowej i Wschodniej warunki dla podobnego przebiegu
zjawisk gospodarczych stworzyła kolonizacja na tzw. prawie niemieckim
(s. 102). W XV w. wstrzymano jednak dalsze lokacje na wsi, a od końca
tego stulecia renta odrobkowa zaczęła odgrywać coraz większą rolę,
minimalizując znaczenie czynszu w świadczeniach chłopa na rzecz pana.
Doszło do tzw. wtórnego poddaństwa chłopów; przyczyny tych procesów
zostaną wyjaśnione poniżej.
W rezultacie Europa podzieliła się na trzy strefy gospodarcze:
1. gospodarki czynszowej (dzierżawy), z likwidacją zależności osobistej
i sądowej - obejmującą Europę Zachodnią od (w przybliżeniu) linii Łaby;
2. połownictwa, które polegało na oddawaniu panu przez chłopa
określonej części (często, choć nie zawsze, połowy) zbiorów w zamian za
dzierżawę ziemi - występowało w południowej Europie;
3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (zob. niżej) - obejmującą
Europę Środkową i Wschodnią, na wschód od linii Łaby.
1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy
Wśród tych zróżnicowań szczególne znaczenie miał podział południkowy, w dalszej perspektywie oddzielający przemysłową Europę Zachodnią od rolniczej Europy na wschód od Łaby. Jego skutki nie ograniczały się
do sfery gospodarczej, lecz wpływały również na zmiany społeczne, sferę
kultury, a nawet - pośrednio - na losy polityczne tego obszaru.
2. Rewolucja cen
Na początku XVI w. w całej Europie gwałtownie wzrosły ceny na
wszystkie towary. Było to spowodowane przez napływ z Ameryki Płd.
kruszców (złota, srebra), które dzięki powiązaniom rynkowym przedostawały się do wszystkich krajów europejskich.
Równocześnie następowała zmiana relacji cen artykułów rolniczych do
artykułów rzemieślniczych. Żywność drożała, zaś produkty rzemiosła
relatywnie taniały. Urbanizacja zachodniej części kontynentu oraz znaczne
zwiększenie się tam odsetka ludności miejskiej wywoływały popyt na
produkty żywnościowe, pociągający za sobą dalszy wzrost cen. Związki
gospodarcze powodowały, że do podobnych zmian relacji cen dochodziło
również w Europie Środkowej i Wschodniej. Wzrost cen na artykuły
żywnościowe w XVI w. pogłębił rolniczy charakter gospodarki środkowoi wschodnioeuropejskiej, zahamował tempo inwestycji w sektorze miejskim.
3. Grodzenia w Anglii
Stanowiły z początku metodę reorganizacji produkcji rolnej po
kryzysie XIV w. i „czarnej śmierci", która spowodowała wyludnienie
Europy. Służyły komasacji gruntów i usprawnieniu uprawy roli. W XVI w.,
na skutek wzrostu opłacalności hodowli owiec (z wełny produkowano
sukno) w stosunku do produkcji roślinnej, grodzenia najczęściej łączyły się
z przekształceniem dawnych gruntów rolnych w obszerne pastwiska.
Hodowla owiec wymagała bowiem minimalnych nakładów materialnych
i małego wkładu pracy. Nowe sposoby gospodarowania można było
stosować tylko w większych gospodarstwach, toteż stopniowo dochodziło
do koncentracji ziemi w rękach stosunkowo nielicznych posiadaczy. Ubożsi
chłopi (nie bez prób oporu) wyzbywali się gospodarstw lub oddawali je
w dzierżawę zamożniejszym sąsiadom, a sami często wędrowali do miast.
Grodzenie pastwisk z użyciem żywopłotów zmieniło krajobraz Anglii.
W XVII w. pojawiły się tzw. grodzenia nowego typu, których celem
było przygotowanie pokaźnych obszarów ziemi pod produkcję roślinną.
Prowadzona nowymi metodami (gospodarstwa farmerskie), z wykorzystaniem ulepszeń technicznych, umożliwiła ona uzyskiwanie większej
wydajności i osiągnięcie przez Anglię w końcu XVII w. najpierw samowystarczalności, a potem nadwyżki zbóż na eksport. Gospodarka angielska
dostosowała się w ten sposób do koniunktury na produkcję zbożową,
z której w poprzednim stuleciu korzystała Europa Środkowa i Wschodnia.
Grodzenia miały doniosłe konsekwencje społeczne. Właściwymi reformatorami angielskiego rolnictwa byli bogaci wolni chłopi oraz - przede
wszystkim - nowa szlachta (gentry), którą tworzyli ludzie rozmaitego
pochodzenia społecznego, wyróżniający się aktywnością gospodarczą.
Coraz częstsze w XVI i XVII w. kupowanie tytułów szlacheckich z rąk
zawsze potrzebującego pieniędzy monarchy lub jego urzędników dodatkowo ułatwiało wejście do stanu szlacheckiego. Nie istniał podział zajęć na
szlacheckie i mieszczańskie. Członkowie gentry zajmowali się handlem, zaś
mieszczanie nieraz posiadali dobra ziemskie. Często w tych samych rękach
pozostawały i stada owiec z pastwiskami, i manufaktury produkujące
sukno. Zacierał się więc podział stanowy, a jedynym regulatorem procesów
gospodarczych stawał się pieniądz. Ostateczne zrośnięcie się szlachty
i burżuazji dokonywało się po „sławetnej rewolucji" (s. 148), w ciągu 150
lat określanych jako złoty wiek ziemiaństwa angielskiego.
4. Nowe uprawy w rolnictwie
W XVI w. rozpowszechniła się uprawa kukurydzy oraz ryżu (dolina
Padu), co przyczyniło się do przezwyciężenia klęsk głodu. W tym samym
czasie we Włoszech rozpowszechniła się uprawa cytryn i pomarańczy.
W XVII w. w Holandii, a w XVIII w. w Anglii zaczęto uprawiać rośliny
pastewne (motylkowe, np. koniczyna, oraz okopowe - rzepa, później
burak pastewny). Od początku XVIII w. rozpoczęła się na masową skal?
uprawa kartofli. Nowości te w krajach Europy Środkowej upowszechniły
się dopiero w ciągu XIX w.
5. Rewolucja agrarna
Rewolucja agrarna, zapoczątkowana w Holandii i Anglii w XVIII w.,
trwała w innych państwach przez cały wiek XIX. Polegała na: zastosowaniu płodozmianu i wyeliminowaniu ugorów, zastosowaniu maszyn
i doskonalszych narzędzi, intensywnego nawożenia (także nawozami
sztucznymi) i melioracji (osuszanie, nawadnianie, niwelacja), a także na
wprowadzeniu nowych upraw przemysłowych i paszowych oraz selekcji
nasion, na wprowadzeniu uszlachetnionych gatunków żywego inwentarza
i rozwoju hodowli przy wykorzystaniu nowej bazy paszowej, na uprzemysłowieniu rolnictwa i utowarowieniu indywidualnych gospodarstw. Najważniejsza ze zmian - wprowadzenie płodozmianu - spowodowała
rozszerzenie powierzchni upraw, a przez to wzrost globalnej produkcji.
6. Nowa szlachta
W większości państw europejskich doszło w XVI-XVII w. do powstania nowej szlachty. W monarchiach absolutnych wywodziła się ona
z nabywców urzędów, najczęściej mieszczan, którymi monarchia posługiwała się przy organizowaniu fachowej administracji i skarbowości.
Dołączali do niej wzbogaceni dzierżawcy podatków, dostawcy dla wojska
oraz wierzyciele królewscy.
Najbardziej znanym przykładem jest francuska noblesse de robe
(szlachta sukni, czyli urzędnicza), kształtująca się od końca XVI w.;
podobne grupy pojawiały się też w innych państwach. Choć nowa szlachta
różniła się i była odróżniana od dawnej szlachty rodowej, po paru
stuleciach stopiła się z nią w jedno.
Rozdział 3.
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana
1. Folwark pańszczyźniany
Folwark pańszczyźniany, który wrósł w krajobraz gospodarczy centralnej i wschodniej Europy, to gospodarstwo rolnicze lub rolniczo-hodowlane pierwotnie prowadzone przez pana feudalnego na własny
użytek (tzw. ziemie dworskie). Pojawienie się koniunktury zachęcającej do
eksportu zboża spowodowało, że od przełomu XV i XVI w. folwarki
zaczęto powiększać przez karczunki i zagospodarowywanie pustek, wykupywanie gruntów sołeckich, zagarnianie opuszczonych gruntów chłopskich. Na ogół nie rugowano kmieci, gdyż powodowałoby to brak siły
roboczej do uprawy zwiększonego areału folwarcznego. Często zdarzało
się natomiast, że ograniczano obszar uprawianej przez nich ziemi, niekiedy
tak drastycznie, że kmiecie stawali się zagrodnikami. Na przełomie XV
i XVI w. przeciętny folwark miał od 2-3 do 6-8 łanów (łan = 16-25 ha),
później jego powierzchnia często wzrastała (nawet do kilkudziesięciu
łanów w dobrach wielkich właścicieli ziemskich). Folwark przypadał na
jedną lub kilka wsi - w zależności od dawnych stosunków własnościowych.
Jego powierzchnia na ogół nie przekraczała łącznej powierzchni gruntów
chłopskich. W XVI - I pół. XVII w. folwarki powstały w większości wsi
w Koronie, poza regionami najbardziej (Żuławy Wiślane) i najmniej
(Pogórze Karpackie) rozwiniętymi, zarówno w dobrach szlachty, jak
i w królewszczyznach, w majątkach kościelnych, a nawet w należących do
większych miast. W XVI w. ziemie folwarczne stanowiły od 17 do 33%
gruntów uprawnych w centralnej Polsce.
Gospodarka folwarczna opierała się na darmowej pracy chłopów
(pańszczyzna ciągła i piesza) przy użyciu kmiecego sprzężaju i narzędzi. Od
XVI w. jej udział stał się dominujący, a wymiar pańszczyzny rósł (zwłaszcza
w XVII i I pół. XVIII w.) w miarę powiększania się powierzchni ziem
folwarcznych, które musiały zostać uprawione. Granicę eksploatacji
chłopów wyznaczała groźba wyludnienia wsi. Dwór był więc zainteresowany w utrzymaniu liczebności wiejskiej populacji. Stale też, choć w zmieniających się proporcjach, obok pańszczyzny wykorzystywano najemną sił?
roboczą (ludzie luźni, robotnicy sezonowi, a nawet kmiecie, jeśli zapotrzebowanie przekroczyło wymiar pańszczyzny, do jakiej byli zobowiążąni).
W omawianym okresie częściej wykorzystywano żelazo w używanych
narzędziach (lemiesze i kroje pługów, żelazne zęby bron, wozy okute).
Zmiany te następowały i na folwarkach, i w gospodarstwach chłopskich; te
ostatnie, mimo mniejszych środków, przodowały w rozwoju techniki rolnej
i uzyskiwały na ogół lepsze plony.
Korzyści płynące z handlu zbożem dodatkowo stymulowały naturalny
proces koncentracji majątków szlacheckich w rękach bogatych i najbogatszych rodów. Zjawisko to, jakkolwiek zróżnicowane terytorialnie, jest
wyraźnie widoczne w stuleciach XVI-XVIII. Istotną role w majątkowym
różnicowaniu się szlachty odgrywały dochody z królewszczyzn, które,
inwestowane w ziemię, stały się źródłem niejednej pokaźnej fortuny
dziedzicznej. Podstawową społeczną konsekwencją koncentracji dóbr
ziemskich było wzmagające się z czasem rozwarstwienie stanu szlacheckiego, zanik niezależnej szlachty jednowioskowej i uformowanie się
klientel magnackich, które łącząc się, dały początek fakcjom magnackim.
2. Handel zbożem
Racją bytu folwarku była produkcja na zbyt za granicę, gdyż
zapotrzebowanie krajowe mogły zaspokoić gospodarstwa chłopskie. Istniejące drogi handlowe, głównie wodne, wyznaczały więc zarówno kolejność przechodzenia poszczególnych rejonów na system folwarczno-pańszczyźniany, jak i (później) wielkość eksportu zbożowego. Dla Korony
funkcję tę pełniła Wisła i jej dopływy, a leżące nad nią miasta i położony
u ujścia rzeki Gdańsk stały się ważnymi ośrodkami tego handlu. W krajach
sąsiadujących podobną rolę odgrywały: Szczecin dla dorzecza Odry,
Lubeka dla Meklemburgii, Królewiec dla Prus Książęcych i Litwy oraz
Ryga i Rewel dla Inflant i północnej Litwy.
Na podstawie rejestrów celnych w Sundzie, odzwierciedlających cały
handel bałtycki, ocenia się, że pod koniec XV w. Rzeczpospolita eksportowała przez Gdańsk ok. 10 tyś. łasztów (l łaszt to 2,2 - 2,41) zboża, w roku
1583 - 60 tyś. łasztów, w 1608 r. - 87 tyś. łasztów, a w rekordowym roku
1618-116 tyś. łasztów. Przez Gdańsk wywożono 80-90% eksportowanego
zboża, toteż globalne wielkości dla całego kraju były nieco wyższe. Wywóz
zboża zapewniał dodatni bilans handlu zagranicznego, do czego przyczyniała się też korzystna aż do I połowy XVII w. relacja cen zbóż
i artykułów przywożonych z zagranicy (tzw. terms of trade), która
powodowała, że za tę samą ilość zboża można było kupić coraz więcej
towarów, które sprowadzano do Rzeczypospolitej.
Handlem zbożem (obok handlu towarami leśnymi) zajmowała się
sama szlachta. Potrafiła ona wmówić sobie i innym warstwom społecznym,
że praktyka ta nie kłóci się z obowiązującymi zakazami (grożącymi utratą
klejnotu) podejmowania przez szlachtę zajęć mieszczańskich. O sile tej
perswazji decydowała ekonomiczna atrakcyjność przedsięwzięcia.
W XVI w. pośrednictwem w handlu zbożowym trudniła się drobna
szlachta, często pochodząca z Mazowsza. W ciągu XVII w. i tę dziedzinę
zmonopolizowała magnateria, działająca za pośrednictwem swych korni-
sarzy. Szlachecki i magnacki spław zboża do Gdańska ograniczał rolę
i dochody z tego tytułu innych miast. W interesie właścicieli majątków
leżało ograniczenie kontaktów chłopów z miastem, aby uniemożliwić
sprzedaż chłopskiego zboża w nieszlacheckie ręce. Dokonywano tego m.
in. przez rozwijanie rzemiosła wiejskiego oraz zakładanie karczem i wprowadzanie przymusu korzystania z nich przez chłopów.
W rejonach skąd trudno było spławiać zboże i gdzie na miejscu nie
było na nie popytu (Ukraina), hodowano woły i konie, a zboże
przerabiano na wódkę. Przymus propinacyjny (obowiązek kupowania
przez chłopów trunków wyłącznie w pańskiej karczmie; często określano
ilości, które każdy chłop obowiązany był nabyć), upowszechniony
w XVII w., w następnym stuleciu stał się głównym źródłem dochodów
dworskich na tych terenach. Bez wielkiego znaczenia gospodarczego, lecz
charakterystyczne dla panujących stosunków było wykorzystanie pracy
pańszczyźnianych chłopów w manufakturach (zob. niżej) tworzonych
w I pół. XVIII w. w dobrach magnackich. Świadczy to o niskiej cenie
i dostępności tej siły roboczej.
3. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
Do połowy XVII w. gospodarka folwarczno-pańszczyźniana zapewniała gospodarczy rozwój kraju. Kryzys przyszedł w okresie wojen
w połowie tego stulecia. Zniszczenia i wyludnienie wsi (zróżnicowane
terytorialnie, lecz prawie wszędzie dotkliwe) spowodowały spadek produkcji o ok. 50% i postawiły na porządku dziennym rekonstrukcję gospodarczą. Obejmowała ona przede wszystkim folwarki i odbywała się kosztem
gospodarstw chłopskich. W tym właśnie czasie gwałtownie wzrosła liczba
ubogich zagrodników i komorników we wsiach, a w ogólnej liczbie
przepracowanych dniówek zwiększył się udział pańszczyzny pieszej. Pojawił się też najem przymusowy, upadło rzemiosło wiejskie, gdyż zajmujący
się nim ludzie zostali zmuszeni do pracy w polu. Dóbr ziemskich całkowicie
zostały pozbawione miasta, zwiększyły się natomiast majątki duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów, na skutek testamentowych zapisów szlachty
wychowanej w kolegiach prowadzonych przez ten zakon.
Efekty odbudowy gospodarki folwarcznej w końcowych dziesięcioleciach XVII w. zniweczyła wojna północna lat 1700-1721. Dopiero
następne dekady pokoju za panowania Wettynów przyniosły ponowny
wzrost produkcji i eksportu zbożowego (od 1751 r.). Jeżeli chodzi o handel
przez Gdańsk, tendencja ta uległa zahamowaniu na skutek I rozbioru
i nałożenia przez Prusy zaporowych ceł na artykuły wywożone z Polski.
W XVIII w. polskie zboże napotykało już konkurencję zboża rosyjskiego, którego eksport, zapoczątkowany w XVII w., w następnym
stuleciu zyskał spore znaczenie gospodarcze. W II pół. XVIII w.
niektórzy magnaci, pod wpływem wzorów zagranicznych, idei humanitarnych oraz wskazań ówczesnej literatury fachowej podjęli próby
reorganizacji swych dóbr poprzez oczynszowanie chłopów i rezygnację
z pańszczyzny. Podobne reformy przeprowadzono w części królewszczyzn. Ale z wielu takich inicjatyw reformatorzy musieli się wycofać,
gdyż nikły rozwój rynku lokalnego uniemożliwiał chłopom sprzedaż ich
produktów i opłacenie czynszu. Dlatego m.in. Konstytucja 3 maja
milczy o czynszowaniu, jest w niej natomiast mowa o gwarantowanych
przez państwo umowach między chłopami a panami, regulujących
wzajemne zobowiązania.
Społeczne konsekwencje rozpowszechnienia gospodarki
folwarczno-pańszczyźnianej
1. wzrost znaczenia magnaterii i bogatej szlachty na skutek koncentracji w ich
rękach własności ziemskiej;
2. wzrost liczby ubogiej szlachty i gołoty na skutek tego samego procesu;
3. zawężanie się rynku wewnętrznego;
4. upadek miast w rezultacie pozbawienia ich aktywnej roli w handlu
lokalnym, którego nie potrzebowała ani szlachta, ani chłopi żyjący w samowystarczalnych pod względem gospodarczym kompleksach dóbr;
5. wyraźne zmniejszenie znaczenia miast i mieszczaństwa w państwie, w rezultacie - odwrotnie niż w większości państw Europy Zachodniej - nie wykształcił
się silny „stan trzeci";
6. zahamowanie rozwoju miast nadwiślańskich (z wyjątkiem Gdańska),
leżących na szlaku spławu zboża, w rezultacie przejęcia tego handlu przez
szlachtę i magnaterię;
7. zubożenie chłopstwa, wzrost liczebny uboższych jego grup (zagrodników,
komorników) oraz zwiększenie wymiaru nakładanej na nie renty odrobkowej;
8. brak zainteresowania państwa aktywną polityką handlową lub przemysłową
Rozpowszechnienie się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, przynosząc doraźnie wiele bogactwa krajowi, przesądziło na następne stulecia
o typie ekonomiki, strukturze społeczeństwa, charakterze stosunków
politycznych i panujących w Rzeczypospolitej wzorach kultury.
Rozdział 4.
Społeczeństwo wiejskie Rzeczypospolitej
1. Szlachta
Dominującą pozycję społeczną miała bardzo liczna szlachta (wg różnych
szacunków od 7 do 10% ludności w XVIII w.). Nie był to jednak stan
całkowicie zamknięty. Uchwalanym podczas sejmów restrykcjom, ograniczającym królewskie prawo do nobilitowania (nadawania szlachectwa) i nadawania indygenatu (dopuszczenia zagranicznej szlachty do polskiego szlachectwa), towarzyszył żywiołowy i trudny do ilościowego oszacowania proces
nielegalnego przenikania w szeregi szlachty ludzi z niższych stanów. Zjawisko
to umożliwiał brak instytucji rejestrujących szlachtę (heroldii) i poddanie tej
kwestii jedynie kontroli społecznej w najbliższym sąsiedztwie oraz-w razie
pojawienia się zarzutów - kontroli sądowej (nagana szlachectwa). Nielegalny
napływ ludzi z niższych warstw do stanu szlacheckiego był zapewne jedną
z przyczyn tak wielkiej liczebności szlachty w Rzeczypospolitej.
Wbrew postępującemu z upływem czasu rozwarstwieniu, wśród
szlachty panowała ideologia równościowa. W myśl niej był „szlachcic na
zagrodzie równy wojewodzie", mimo że przedstawiciele majątkowej elity
magnatów należeli do najbogatszych ludzi w Europie, bogatszych od
niejednego monarchy, a szlachta zagrodowa niczym poza klejnotem,
szablą i odmienną świadomością nie różniła się od chłopstwa. Równościowe hasła przysłaniały coraz dalej idące uzależnienie drobnej szlachty,
w znacznej części złożonej z analfabetów, od magnackich przywódców.
Dotkliwe skutki tego stanu rzeczy dla życia politycznego kraju skłoniły
twórców reform Sejmu Czteroletniego do pozbawienia najuboższej szlachty praw politycznych. Była to jedna z tych uchwał sejmu, które wzbudziły
nawiększe kontrowersje. Jej lustrzanym odbiciem było projektowane przez
Hugona Kołłątaja, lecz zrealizowane tylko w bardzo ograniczonym
zakresie, dopuszczenie do praw politycznych mieszczan - posesjonatów (tj.
właścicieli nieruchomości miejskiej lub wiejskiej). W koncepcji tej uwidoczniła się charakterystyczna dla XVIII w. chęć zastąpienia kryterium
pochodzenia stanowego warunkiem odpowiedniej zamożności zarówno
szlachty, jak i mieszczan. W Rzeczypospolitej końca XVIII w. brak było
zgody społecznej (tzn. szlacheckiej) na realizację tego projektu. Zniesienie
podczas Sejmu Czteroletniego anachronicznego podziału zajęć na szlacheckie i miejskie, co upodobniło tradycyjną pod tym względem Rzeczpospolitą
do wielu państw zachodnioeuropejskich, było w znacznym stopniu legalizacją stanu faktycznego, gdyż wiele osób z licznie rozrodzonej szlachty od
dawna przebywało w miastach, imając się rozmaitych zajęć. Najmniej
kontrowersyjnym z nich była praca urzędnicza w instytucjach powstałych
w II pół. XVIII w. W ten sposób część ubogiej szlachty weszła w skład
warstwy inteligenckiej, powstającej pod koniec istnienia Rzeczypospolitej.
W wypadku szlachty procesy polonizacyjne zostały właściwie zakończone w XVIII w. Już w końcu XVII stulecia zrezygnowano z języka
ruskiego w dokumentach urzędowych wystawianych na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a na początku panowania Stanisława Augusta prawosławna szlachta w Rzeczypospolitej była już bardzo nieliczna. Do
polonizacji szlachty walnie przyczyniła się kontrreformacja, dając początek utożsamieniu Polaka z katolikiem. Enklawą przeważnie obcojęzycznej szlachty pozostała Kurlandia, która jednak (podobnie jak miasta
pruskie) w korespondencji urzędowej posługiwała się łaciną, a nie używanym na co dzień językiem niemieckim. Rozpowszechnienie francuszczyzny
w XVIII w. zniwelowało wśród elit nawet te różnice. Pominięcie w Konstytucji 3 maja kwestii dualizmu państwowego Rzeczypospolitej (Korona
- Litwa) dowodziło osłabienia poczucia odrębności, które dotąd było
mocno podkreślane przy wszystkich okazjach.
2. Magnateria
W Rzeczypospolitej - odmiennie niż w większości państw europejskich
- nie istniała wyodrębniona prawnie warstwa arystokracji. Honorowano
wprawdzie książęce tytuły kniaziów litewsko-ruskich, a od XVI w.
możnowładcy polscy chętnie przyjmowali książęce i hrabiowskie tytuły
cesarstwa, jednak na ogół w kraju ich nie używali, ustępując pod presją
egalitarnie nastawionej szlachty. W XVIII w. sejm nadał kilku rodzinom
tytuły książęce, jednak i wówczas nie powstała warstwa arystokratyczna.
Magnateria była to górna warstwa stanu szlacheckiego, wyróżniająca
się majątkiem, znaczeniem politycznym i prestiżem. Wyodrębnia się ją,
uwzględniając następujące czynniki:
- posiadanie znacznych dóbr ziemskich,
- sprawowanie urzędów senatorskich,
- uczestniczenie w dochodach państwa (starostwa),
- niezależność polityczną,
- koligacje w obrębie warstwy magnackiej,
- posiadanie rezydencji i na ogół związanego z nią dworu.
Magnateria nie była warstwą zamkniętą. Jedne rody wymierały lub
podupadały, inne zajmowały ich miejsce. Drogi awansu wiodły przez zasługi
wojenne lub polityczne, a także poprzez koligacje. Późniejszym, ale
nieodzownym czynnikiem magnackiego statusu był majątek (królewszczyzny). Istotną rolę w kreowaniu nowych rodów magnackich odgrywali
monarchowie, którym zależało na stworzeniu oddanej sobie elity władzy.
W ciągu półwiecza należeli do magnaterii reprezentanci przeciętnie 180-190
rodów, z których wywodziło ok. 350 osób sprawujących urzędy senatorskie.
Magnateria ta od połowy XVII w. była już spolonizowana. Swój
rosnący prestiż wzmacniała mitami genealogicznymi, opartymi przeważnie
na tradycji antycznej. Dopiero w II pół. XVIII w. reformatorzy, krytycznie
oceniający dotychczasową rolę magnatów i lansujący wzorzec średniego
szlachcica - dobrego obywatela, zdołali częściowo podważyć wysokie
poważanie, którym dotąd cieszyła się magnateria.
Ważną rolę społeczną odgrywał dwór magnacki, w szerszym sensie
obejmujący także administrację dóbr i wojska nadworne. Jego wielkość
zależała od zamożności magnata. Często bywał równy dworowi królewskiemu lub nawet większy. Dwór był środkiem wpływów i narzędziem
władzy magnata. Oferował zatrudnienie, opiekę, awans społeczny, wykształcenie, a także polor, ogładę i styl życia. Skupiał przedstawicieli
wszystkich warstw stanu szlacheckiego - od zubożałych kniaziów niskich
do „gołoty". Wytwarzał własną hierarchię, dyscyplinę i reguły funkcjonowania. Na ogół osobną jego część stanowił żeński dwór małżonki magnata.
3. Duchowieństwo
Stanowiące odrębny stan duchowieństwo nie było grupą jednorodną.
Wyższe stanowiska: biskupstwa, kanonie, opactwa na ogół były obsadzane
przez duchownych wywodzących się z magnaterii i bogatej szlachty. I tu
zdarzały się jednak wyjątki dowodzące, że niekiedy ponad pochodzenie
przedkładano zdolności i kwalifikacje. Niższe duchowieństwo stanowiło
mozaikę ludzi najrozmaitszego pochodzenia; dla wielu z nich stan duchów-
ny był jedyną dostępną drogę awansu społecznego. Pod względem
politycznym i ideowym wyższe duchowieństwo było dość wiernym odbiciem społeczności szlacheckiej. Przewyższało ją wykształceniem, gdyż
w XVIII w. alfabetyzacja objęła 100% duchownych (łącznie z zakonami).
Dla gołoty szlacheckiej był to wskaźnik nieosiągalny. Również wykształcenie wyższe znacznie częściej występowało wśród kleru niż w kręgu
świeckich. Nic zatem dziwnego, że do 1773 r. zakony (jezuici, pijarzy,
teatyni) dominowały w szkolnictwie, a po ustanowieniu Komisji Edukacji
Narodowej eks-jezuici stanowili znaczącą część personelu nauczającego.
4. Chłopstwo
Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej powodował ważkie
konsekwencje dla chłopstwa. Powiększanie folwarku pociągało za sobą
zmniejszanie pól kmiecych (nieraz do 1/4 łanu). Stopniowo malała różnica
między kmieciem gospodarującym na części łanu a zagrodnikiem. Zapotrzebowanie folwarku na robociznę zaowocowało zwiększaniem liczby zagrodników, a także komorników i innych kategorii bezrolnych. Rosła liczba czeladzi,
jak nazywano folwarcznych pracowników najemnych. W miarę zamykania się
dóbr szlacheckich przed kontaktami zewnętrznymi rosła liczba wiejskich
rzemieślników („partaczy"), łączących rękodzieło z pracą na roli.
Zmiany zachodziły także w obrębie wiejskich warstw uprzywilejowanych.
Malała liczba sołectw i wybraniectw (dziedzicznych gospodarstw zwolnionych
od powinności dworskich w zamian za służbę wojskową) pozostających
w rękach chłopów. Z biegiem czasu za chłopów zaczęto uważać młynarzy,
kuźników i karczmarzy, których status pierwotnie był odmienny.
W coraz większym stopniu folwark i wieś stawały się jednym
organizmem połączonym niezliczonymi więziami i zależnościami. To
właśnie, w równym stopniu co formalny zakaz, powodowało, że zbiegostwo chłopów nie było bardzo częste.
Rozdział 5.
Miasta w Europie Zachodniej
1. Urbanizacja
Epoka nowożytna to okres, w którym postępowała urbanizacja
Europy. Wzrastało zaludnienie większości miast, przy utrzymujących się
znacznych różnicach między ludniejszymi miastami zachodnioeuropejs-
kimi a mniej ludnymi ośrodkami w centrum i na wschodzie kontynentu
(Paryż i Londyn w pocz. XVIII w. po ok. 700 tyś., Neapol ok. 400 tyś.,
Palermo ok. 200 tyś., podczas gdy w połowie tegoż wieku Wiedeń liczył
175 tyś., Berlin 105 tyś., a Moskwa 150 tyś.; Warszawa przekroczyła liczbę
100 tyś. mieszkańców dopiero w nietypowym okresie Sejmu Czteroletniego).
Ważne zmiany w geografii procesów urbanizacyjnych zachodziły pod
wpływem dwóch głównych czynników miastotwórczych: handlu i funkcji
administracyjnych (w tym zwłaszcza stołecznych). Pierwszy z nich powodował rozwój miast w okresach, gdy przechodziły przez nie szlaki
handlowe (Lizbona w XVI w., Sewilla w XVI-XVII w., Kadyks
w XVII-XVIII w., Livorno i Marsylia w XVII-XVIII w., w tychże
stuleciach Frankfurt nad Menem, w XVIII w. Liverpool, Bristol, Le Havre,
Bordeaux, Nantes). Wzrostowi nowych ośrodków miejskich często towarzyszył upadek znaczenia dawniejszych centrów, jak np. miast hanzeatyckich, Wenecji, Genui, Florencji w XVII w. Niekiedy bliskie sobie
geograficznie miasta przejmowały jedno od drugiego dotychczasową rolę,
np. Antwerpia do końca XVI w. i wzrastający od początku następnego
stulecia Amsterdam. Czynnik stołeczności wpłynął na rozwój większości
stolic państw europejskich, w tym również Warszawy w końcu XVIII w.,
gdy rozbudowywano administrację państwową.
Warunki życia w miastach nie poprawiały się wraz ze wzrostem ich
zaludnienia. Ciasna, w dużej części drewniana zabudowa była przyczyną
wielu pożarów. Nieznajomość podstawowych zasad higienicznych i sanitarnych sprzyjała epidemiom. Miasto nowożytne było środowiskiem znacznie mniej zdrowym dla mieszkańców niż tereny wiejskie.
2. Rzemiosło
Od początku XVI w. narastał kryzys rzemiosła cechowego. Stosunkowo wysoka cena jego wytworów oraz nacisk na jakość, a nie na ilość
produkowanych artykułów stały w sprzeczności z rosnącym zapotrzebowaniem wielkich miast oraz - w coraz większym stopniu - ludności
wiejskiej. W wyniku rewolucji cenowej XVI-XVII w. ceny produktów
rolnych rosły znacznie szybciej niż ceny artykułów rzemieślniczych, co
wielu wytwórców cechowych doprowadziło do upadku. Specjalizacja
w produkcji prowadziła do powstawania nowych zawodów i nowych
cechów, które osłabiały dawniej istniejące i popadały z nimi w konflikty.
Wreszcie reglamentacja produkcji rzemieślniczej przez cechy prowadziła
do konfliktów z władzami państwowymi, które w coraz większym stopniu
zajmowały się kwestiami gospodarczymi i często ułatwiały wytwórcom
łamanie cechowego monopolu przez nadawane przywileje.
3. Nakład
Zapotrzebowanie na większą ilość tańszej produkcji starano się
zrealizować, stosując na szerszą skalę znane od XIII w. formy organizacji
pracy: nakład i manufakturę. Pierwsza z nich (tożsama z chałupnictwem)
polegała na wykonywaniu towarów przez rzemieślnika z własnych lub
powierzonych przez przedsiębiorcę surowców i za pomocą własnych lub
oddanych do dyspozycji narzędzi.
Nakład stosowano w kilku różniących się od siebie formach. Minimalnąjego konsekwencją było oderwanie od rynku wytwórcy, który otrzymywał określoną przez przedsiębiorcę zapłatę za wykonany artykuł. Maksymalną zaś - sprowadzenie rzemieślnika do roli wynagradzanego od sztuki
wykonawcy, produkującego z cudzych surowców - cudzymi narzędziami.
Nakład oznaczał pozbawienie rzemieślników swobody gospodarowania. Przedsiębiorcy stosujący system nakładu korzystali z rzemieślników
cechowych, nieraz wręcz angażując do swoich poczynań całe cechy.
Najczęstszym sposobem związania rzemieślnika z przedsiębiorcą było
wcześniejsze udzielenie mu pożyczki, której nie mógł spłacić. W przeciwieństwie do luźno tylko zrzeszonych w cechu samodzielnych warsztatów
rzemieślniczych nakład stanowił całość ekonomiczną. Stosowano go na
szeroką skalę we włókiennictwie w północnych Włoszech, Anglii, Flandrii.
4. Manufaktura
Całością ekonomiczną i technologiczną była manufaktura. O ile tzw.
manufaktura rozproszona niewiele różniła się od zaawansowanych form
nakładu i polegała na wykończaniu pod wspólnym dachem wytworów
wielu różnych producentów, o tyle tzw. manufaktura scentralizowana była
przedsiębiorstwem zlokalizowanym w jednym miejscu, którego działanie
opierało się na podziale pracy między wyspecjalizowanych w danych
czynnościach robotników. Możliwe było wykorzystanie w niej także
niewykwalifikowanej siły roboczej oraz spożytkowanie w większym zakresie siły mechanicznej (koło młyńskie).
Manufaktury przeważnie produkowały taniej, nieraz lepiej, a z reguły
oszczędniej niż klasyczne rzemiosło, które zostało przez nie wyparte z wielu
dziedzin wytwórczości. Umożliwiały zatrudnienie licznej biedoty miejskiej.
Prócz manufaktur zakładanych przez prywatnych przedsiębiorców,
które zwykle miały większe szansę na przetrwanie, w prawie wszystkich
krajach Europy powstawały też manufaktury państwowe, niejednokrotnie
deficytowe i podtrzymywane dotacjami skarbowymi. W Prusach i krajach
monarchii habsburskiej (podobnie jak w Rzeczypospolitej) manufaktury
często korzystały z pańszczyźnianej siły roboczej. Największe manufaktury
londyńskie zatrudniały nawet do 5 tyś. pracowników.
5. Regiony gospodarcze
W produkcji sukna dominowały: Anglia, północne Włochy, Hiszpania, a w mniejszym stopniu Flandria. W XVII w. zmalał z kolei udział
Włoch w tej produkcji. Tkaniny jedwabne, oprócz Genui, Mediolanu,
Lukki i Florencji, w XVI w. zaczęto produkować w Antwerpii, Bazylei,
Zurychu i Kolonii, a w XVII w. głównym ośrodkiem stał się Lyon. Płótno
eksportowano z obszaru Niemiec (Saksonia, Brandenburgia), Czech
(Śląsk) i Polski (Wielkopolska). W XVII i XVIII w. w produkcji cienkiego
białego płótna przodowały Holandia i północna Francja.
Ważne ośrodki przemyski metalowego znajdowały się w Anglii
(Birmingham i Sheffield) oraz w Nadrenii (Solingen i Ruhra). Część rud
i surówki była sprowadzana w XVII w. ze Szwecji, a od XVIII w. również
z Rosji. Już w XVII i I pół. XVIII w. na czoło producentów węgla wysunęła
się Anglia.
6. Handel
Stulecia XVI, XVII aż do pół. XVIII bywają nazywane okresem
rewolucji handlowej - przez analogię do późniejszej rewolucji przemysłowej. Handel bowiem (a nie produkcja) odgrywał najważniejszą roi?
w gospodarce tego okresu. Rozmiary, wartość i zasięg geograficzny
wymiany wzrosły w bezprecedensowy sposób, obejmując dzięki odkryciom
geograficznym cały glob ziemski i wszystkie grupy społeczne, także te,
które dotąd - jak np. chłopi - miały niewielką styczność z rynkiem.
W dziedzinie handlu detalicznego zaszły niewielkie zmiany, choć i tu
doszło do koncentracji obrotów: wzrosła rola kupca osiadłego, prowadzącego rozległe interesy w porównaniu do wędrownych kupców, charakterystycznych dla wcześniejszych stuleci.
Handel hurtowy zrewolucjonizowały giełdy towarowe (ogólne lub
specjalistyczne), na których zawierano transakcje dotyczące towarów
masowych z określonymi terminami dostaw. Od początku część transakcji
miała charakter spekulacyjny i prowadziła do częstych krachów. Za
najstarszą z giełd towarowych uważa się giełdę w Antwerpii (ok. 1530 r.
oddzieliła się ona od giełdy pieniężnej).
Na terenie Europy spadło znaczenie lądowego szlaku handlowego
północ-południe (przez Alpy), gdyż część towarów wożono drogą morską
przez Cieśninę Gibraltarską, inne zaś, przeznaczone do Indii - drogą
wodną dookoła Afryki.
Wzrastała natomiast wymiana między wschodem a zachodem Europy,
którą wzmagał dualizm rozwoju agrarnego krajów kontynentu. Handel
ten odbywał się zarówno drogą lądową, jak i morską (towary masowe),
przy czym prawie cały transport bałtycki znajdował się w rękach Holendrów. Część przywiezionych z basenu Bałtyku towarów zużywali oni na
własne potrzeby, część zaś reeksportowali do innych krajów (np. do
Francji, która była największym odbiorcą drewna używanego do budowy
okrętów, oraz do Hiszpanii, odbiorcy wschodnioeuropejskiego zboża).
W XVI w. zachował także znaczenie handel wschód-zachód w basenie
Morza Śródziemnego, prowadzony przez Wenecję, której świetność powoli gasła, oraz przez Francuzów z Marsylii. Zarówno handel bałtycki, jak
i lewantyński uległ w XVII w. znacznemu ograniczeniu, lecz nie zamarł.
Wzrost obrotów handlowych wynikał także z objęcia wymianą kolonii.
W odniesieniu do amerykańskich posiadłości Hiszpanii początkowo trudno
wprawdzie mówić o handlu, gdyż był to raczej rabunek Nowego Świata.
Dopiero później sytuacja uległa zmianie. W kontaktach z ludami Azji od
początku handlowano; była to wymiana bardzo korzystna dla Europejczyków. Wszystkie państwa kolonialne ustanawiały monopol handlu ze swymi
koloniami i strzegły się konkurencji. Na tym tle dochodziło do zatargów
i wojen, zaś w XVI i na początku XVII w. nagminne były ataki angielskich,
francuskich i holenderskich korsarzy (popieranych przez swych monarchów) na konwoje hiszpańskie płynące z Ameryki. Po złamaniu hiszpańskiego monopolu te same lub podobne praktyki zastosowały w swych własnych
koloniach państwa inspirujące piratów. Każde z nich, choć w różnym czasie,
wyciągnęło z handlu kolonialnego wiele korzyści.
Przedmiotami handlu na kontynencie europejskim były: sukno angielskie, które wyparło flandryjskie i włoskie, płótno z północnej Francji,
Niderlandów, Niemiec i Europy Środkowej (Śląsk, później Wielkopolska),
jedwab z Włoch, futra z Europy Wschodniej; stopniowo pojawiały się też
w handlu wyroby gotowe z tych produktów. Towarami masowymi były
zboża (żyto, na mniejszą skalę jęczmień i pszenica) wysyłane z rejonu Bałtyku
do Antwerpii, a potem Amsterdamu, stamtąd zaś do Francji, Hiszpanii,
Portugalii, a niekiedy nawet do Włoch. W zasadzie jednak kraje basenu Morza
Śródziemnego zaopatrywały się w pszenicę na Sycylii i w Egipcie. Z rejonu
Bałtyku eksportowano też drewno do budowy okrętów, klepki bednarskie,
smołę oraz potaż do bielenia płótna. W północnej Europie kupowano
francuską sól oraz holenderskie śledzie. Z Indii sprowadzano pieprz,
cynamon, goździki, gałkę muszkatołową, ryż, kawę, opium, herbatę, indygo,
a w XVII i XVIII w. też perkale i jedwabie. Z Ameryki poza kruszcami
przywożono kakao i tytoń, a z Małych Antyli - trzcinę cukrową. Z Europy
wywożono: do Azji - sukno i kruszce, do Afryki - wyroby metalowe i drobną
galanterię, zaś do Ameryki - tkaniny, wyroby metalowe, broń i narzędzia.
Szczególnym towarem byli niewolnicy wywożeni z Afryki do Ameryki.
Spośród państw europejskich największymi obrotami handlowymi
w I pół. XVII w. mogła poszczycić się Holandia, a w II pół. tego stulecia
i w XVIII w. - Anglia, która korzystała głównie z handlu oceanicznego.
W dziedzinie wymiany wewnątrz Europy prymat dzierżyła ludna Francja.
Rozwój handlu doprowadził do poprawy stanu bitych dróg lądowych,
a także do rozbudowy żeglugi śródlądowej dzięki sieci kanałów. Do
ulepszenia połączeń komunikacyjnych (zarówno lądowych, jak i wodnych)
wielu starań dołożyły monarchie absolutne. Od epoki wielkich odkryć
geograficznych udoskonalano też konstrukcję i wyposażenie statków
morskich. Ważny w działalności handlowej obieg informacji ułatwiły
organizowane od końca XVI w. państwowe poczty, których obroty znacząco
wzrosły w połowie XVIII stulecia. Od początku XVII w. zaczęły ukazywać
się czasopisma, a sto lat później dzienniki; od razu też pojawiły się periodyki
gospodarcze. Płatne ogłoszenia prasowe upowszechniły się w XVIII w.
7. Spółki akcyjne
Realizacja szeroko zakrojonych imprez handlowych (także, choć
w mniejszym stopniu, produkcyjnych i usługowych) często przekraczała
możliwości pojedynczego przedsiębiorcy lub nawet kilku wspólników.
Miejsce ich zajęły szeroko rozpowszechnione w Europie Zachodniej od
przełomu XVI i XVII w. spółki akcyjne, które po wprowadzeniu akcji na
okaziciela (o niskich nominałach) umożliwiły mobilizowanie kapitato
bardzo licznych, mało zamożnych akcjonariuszy. Akcjami spółek (obok
innych papierów wartościowych jak obligacje państwowe, polisy ubez-
pieczeniowe, a także np. weksle, tj. skrypty dłużne) handlowano na
giełdach pieniężnych, wywodzących się z północnych Włoch, a rozpowszechnionych w Europie po 1530 r. (początkowo Antwerpia, Londyn,
później inne większe miasta europejskie).
Do najpotężniejszych spółek akcyjnych należały holenderskie Kompanie: Wschodnioindyjska (1602) i Zachodnioindyjska (1621) oraz angielska
Kompania Wschodnioindyjska (l 600). Z licznych przedsięwzięć francuskich
największe znaczenie miała własna Kompania Wschodnioindyjska, która
jednak nigdy nie dorównała wielkością kompanii angielskiej. Fakt ten należy
wiązać ze sprzyjającymi warunkami, jakie dla przedsięwzięć tego rodzaju
tworzyła wolność gospodarcza w Anglii. Ingerencje królewskiej administracji w działalność kompanii francuskiej uniemożliwiły jej podobny rozwój.
8. Banki i pieniądz
Rozwój handlu i operacji finansowych byłby niemożliwy bez sieci
banków. W XV w. w Genui i Barcelonie istniejące już dawniej kantory
wymiany przekształciły się w banki prywatne. Trwalsze podstawy i pewniejsze gwarancje miały banki publiczne, powstające od końca XVI w.
(Wenecja 1587 r., Mediolan, Amsterdam 1609 r. - zasięg światowy).
W1668 r. w Sztokholmie utworzono pierwszy centralny bank państwowy
na świecie. W ślad za tym w końcu XVII, a zwłaszcza w XVIII w.
utworzono bliźniacze instytucje w Anglii (największe obroty; wzór dla
nowoczesnych banków centralnych), Danii, Prusach, Rosji i in.
Większość pieniędzy bita była ze złota i srebra. Rozpowszechniło się
stosowanie znanego od XII w. weksla (zobowiązania do zapłacenia
w określonym terminie pewnej kwoty). Posługiwanie się nim uwalniało
kupca od operowania gotówką oraz przyspieszało obieg pieniądza w gospodarce. Wymagało też sprawnego systemu rozliczeń międzybankowych
w skali międzynarodowej.
W końcu XVII i w XVIII w. w wielu państwach podjęto próbę emisji
pieniędzy papierowych, mających częściowe pokrycie w zdeponowanym
w banku centralnym kruszcu. Nadmierna emisja banknotów spowodowała fiasko kilku takich przedsięwzięć i przyczyniła się do podważenia
zaufania do papierowych pieniędzy na długie lata. Prócz tych eksperymentów trwałą inflację powodowało nagminne psucie pieniędzy (obniżanie
zawartości kruszcu w monetach) przez monarchów poszukujących dodatkowych dochodów.
9. Merkantylizm
Terminem tym określa się zarówno epokę w dziejach gospodarczych
Europy (XVI-poł. XVIII w.), jak i formułowane przez ówczesnych
teoretyków wskazania ekonomiczne, których realizacja doprowadziła do
rozwoju gospodarczego tego kontynentu. Merkantylizm nie był jednorodny - poglądy jego zwolenników różniły się w zależności od miejsca i czasu.
Również realizacja jego zaleceń nie wszędzie przebiegała jednakowo
i w tym samym czasie. Wspólny mianownik tworzyły następujące zasady:
Najważniejsze zasady merkantylizmu
rozwój handlu (korzystny eksport i import, zachęta do reeksportu, starania
o unifikację miar, monety i wewnętrznych taryf celnych dla ułatwienia obiegu
towarów i pieniędzy)
utrzymanie dodatniego bilansu handlowego (samowystarczalność gospodarcza,
cła protekcyjne, zakaz wywozu surowców, w niektórych krajach również rozwój
manufaktur, niechęć do odprowadzania funduszy kościelnych poza granice)
wzrost liczby ludności jako czynnik decydujący o dobrobycie i sile państwa
(werbunki osadników, zakazy emigracji)
włączenie całej ludności w proces pomnażania bogactw (praca przymusowa
włóczęgów, żebraków, więźniów, mieszkańców przytułków)
rozbudowa własnej floty handlowej i wojennej
dążenie do uzyskania kolonii, które miały dostarczać surowców, rąk roboczych oraz prestiżu państwu, a także stanowić rynki zbytu
sprzeciw wobec przejawów luksusu w życiu codziennym, gdyż blokuje on cześć
funduszy i uniemożliwia ich gospodarcze wykorzystanie
10. Fizjokratyzm
Kierunek myśli ekonomicznej powstały we Francji w II pół. XVIII w.
za sprawą Francoisa Quesnaya. Jego filozoficzną podbudowę stanowiła
idea „porządku naturalnego" opartego na prawie natury, a podstawowe
założenia obejmowały wolność osobistą, swobodę działania, wolność
konkurencji oraz interes własny jako główny bodziec działania gospodarczego. Za główne źródło bogactwa fizjokraci uważali rolnictwo, a za prac?
produkcyjną - pracę w rolnictwie. Fizjokratyzm stanowił reakcję na
panujący wcześniej merkantylizm. Hasła fizjokratyzmu były popularne
m.in. w Polsce z uwagi na agrarny charakter jej gospodarki.
11. Liberalizm ekonomiczny
Inaczej leseferyzm (od franc. laisserfaire - pozwolić robić) - doktryna
ekonomiczna (oraz polityka gospodarcza na niej oparta) głosząca, że
jpaństwo i inne organizacje nie powinny ingerować w gospodarkę, za to
Wszystkie jednostki gospodarujące powinny otrzymać pełną swobodę
(działania stosownie do własnych interesów. Doktryna ta narodziła się
w Anglii w XVII i XVIII w. (David Hume), rozwinęli ją fizjokraci,
a ostateczny kształt nadali tacy przedstawiciele ekonomii klasycznej, jak
Adam Smith i David Ricardo. Kładła ona nacisk na akumulację kapitału,
której tempo zależy od wysokości stopy zysku i siły konkurencji. Wysoki
poziom obu tych wielkości zapewniał szybki rozwój gospodarczy, gdyż
kapitaliści lokowali fundusze w tych gałęziach, które zapewniały wyższą
stopę zysku, a to prowadziło do wzrostu społecznego popytu i produkcji.
Rozdział 5.
Narodziny kapitalizmu i rewolucja przemysłowa
1. Narodziny kapitalizmu
Termin kapitalizm ma wiele znaczeń. Karol Marks i jego zwolennicy
rozumieli przez to pojęcie jedną z kilku formacji społeczno-ekonomicznych,
na które dzielono historię ludzkości (niewolnictwo - feudalizm - kapitalizm
- socjalizm). Wedle marksistów, istotą systemu kapitalistycznego jest
podział społeczeństwa na kapitalistów i najemną siłę roboczą, czyli
posiadających środki produkcji (manufaktury, fabryki i narzędzia) i nie
posiadających ich, a także utowarowienie pracy - praca ma swoją cenę,
wahającą się w zależności od sytuacji rynkowej, i jako taka musi być
uwzględniana w rachunku ekonomicznym. Celem produkcji w tym systemie
jest zysk, a o miejscu jednostki w hierarchii społecznej decyduje już nie
urodzenie, lecz wielkość posiadanego kapitału i sposób jego inwestowania.
Definicja ta nie pozwala na precyzyjne wskazanie początku kapitalizmu. Zarówno sam Marks, jak i jego kontynuatorzy początek kapitalizmu
umieszczali w XVI w., zdając sobie sprawę, że jegOn.-zr.eby powstały
wcześniej w miastach włoskich. Nowsze badania .wykazały* jak wiele
elementów traktowanych jako wyróżniki kapitalizmu powstało przed
XVI w. Wskazano również, że nie ma bezpośredniej łączności między
kapitałem handlowym i finansowym z jednej, a kapitałem przemysłowym
z drugiej strony. Nie potwierdza się bowiem przypuszczenie, że pieniądze
zarobione dzięki handlowi bądź operacjom finansowym lokowano w przedsięwzięcia przemysłowe. Przeciwnie, wiadomo, że w wielu krajach (Hiszpania w I pół. XVII w., płn. Włochy w XVII w., Polska w końcu XVIII w.)
dochodziło do tzw. infeudalizacji kapitałów mieszczańskich, polegającej na
przeznaczaniu uzyskanych dochodów na zakup posiadłości ziemskich.
Dążeniem mieszczan było bowiem awansowanie, w ramach ówczesnej
struktury społecznej, do stanu szlacheckiego. W tej sytuacji upowszechnia się
pogląd, że narodziny właściwego kapitalizmu, porównywalnego ze zjawiskiem określanym tą nazwą w XIX w. i polegającego na rządach kapitału,
nastąpiły w czasie rewolucji przemysłowej w II pół. XVIII w.
Marksistowski termin akumulacja pierwotna kapitału oznacza proces
tworzenia siłą i przemocą wolnej i pozbawionej środków produkcji siły
roboczej, tj. proletariatu, oraz równoczesnego koncentrowania w rękach
powstającej burżuazji środków produkcji odebranych dotychczasowym
właścicielom. W zachodniej Europie procesy te miały wystąpić już
w XVI-XVII w., w pozostałych państwach zaś - w XVIII i I pół. XIX w.
(ziemie polskie).
2. Rewolucja przemysłowa
Terminem tym określa się zmiany w produkcji przemysłowej, do
których doszło głównie na skutek wynalazków technicznych dokonanych
w połowie XVIII w. W większości były one dziełem praktyków. Szczególną
rolę Anglii w tej dziedzinie tłumaczą następujące względy:
• szerokie upowszechnienie manufaktur, które skłaniało do poszukiwania nowych rozwiązań technicznych
• likwidacja reglamentacji cechowej krępującej postęp techniczny już
na pocz. XVIII w.
• gwarancje swobód obywatelskich, przyciągające fachowców emigrujących z Holandii, Francji, Niemiec i Włoch na skutek nietolerancji
religijnej bądź prześladowań ze strony monarchów
• istnienie od pocz. XVII w. prawa patentowego
• obfitość i taniość surowców (wełna, węgiel, rudy żelaza) sprzyjająca
gospodarczym eksperymentom
• większa stabilność koniunktury w Anglii niż na kontynencie
• znaczne zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe.
Najważniejsze wynalazki doby rewolucji przemysłowej
pompa parowa (Thomas Newcomen, 1712 )
zastosowanie koksu do wytopu żelaza (wynaleziono w 1717 r., szersze zastosowanie
w Anglii i we Francji w pół wieku później)
czółenko mechaniczne umożliwiające przyspieszenie produkcji i uzyskiwanie tkanin
i o większej szerokości (John Kay, 1733)
pierwsza maszyna przędzalnicza (1741)
maszyna parowa (James Watt, 1769)
wielki piec hutniczy (Henry Cort, 1 784)
krosno mechaniczne (Edmund Cartwright, 1787)
zastosowanie napędu parowego do poruszania statków (1788 r. - udane próby; Robert
Fulton, 1808 r. - pierwszy pływający statek parowy)
maszyna papiernicza (1799)
Większość wyliczonych wynalazków była później wielokrotnie ulepszana i znajdowała nowe zastosowania (np. maszyna parowa do parowozu). Innowacje objęły trzy najważniejsze dziedziny przemysłu angielskiego:
włókiennictwo, górnictwo i hutnictwo. Dzięki nim Anglia zapewniła sobie
w tych branżach przodującą pozycję w XIX w. Duża wydajność maszyn
skłaniała właścicieli fabryk do redukcji zatrudnienia, toteż wielu robotników traciło pracę. Dochodziło do poważnych zamieszek, niszczenia
maszyn, a nawet czynnych wystąpień przeciw wynalazcom. Przewrót
techniczny wymusił też zmianę kalkulacji ekonomicznej przedsiębiorców.
Większą rolę odgrywały obecnie koszty stałe (nieruchomości i urządzenia),
mniejsze zaś, w porównaniu do dawnego systemu, były możliwości
elastycznego reagowania na zmiany sytuacji rynkowej. Zwiększało się więc
ryzyko i wzrastała niepewność koniunktury gospodarczej. Najważniejszym
jednak skutkiem zastosowania nowych wynalazków było bardzo znaczne
obniżenie cen, powodujące rozszerzenie rynku zbytu i wzrost obrotów.
Rozdział 6.
Miasta w Rzeczypospolitej
Na tle omówionych stosunków miejskich w Europie Zachodniej
szczególnie wyraziście rysują się różnice wielkości, znaczenia i położenia
ekonomicznego miast w Rzeczypospolitej.
1. Czynniki hamujące rozwój miast
W XVI w. polskie miasta nie odbiegały wielkością od podobnych
ośrodków w Europie Środkowej. W połowie tego stulecia Poznań liczył 15
tyś. ludności, pod koniec wieku 20 tyś. W tym samym czasie Warszawa
osiągnęła 20 tyś. mieszkańców, a Kraków 28 tyś. Wyjątkową pozycję miał
Gdańsk liczący 75 tyś. mieszkańców. Zniszczenia z okresu wojen z polowy
XVII w., a później wojny północnej (1700-1721) spowodowały spadek
liczby ludności miast o połowę; w mniejszych ośrodkach był on jeszcze
większy (łącznie straty szacuje się na 60-80%). Równocześnie oddziaływały niekorzystne czynniki ekonomiczne: przejęcie znacznej części handlu
zbożowego przez szlachtę i magnaterię oraz załamanie się tego wywozu
w połowie XVII w. Rozwój miast nie mógł się również oprzeć na drugiej
miejskiej specjalności - rzemiośle, gdyż zubożenie chłopstwa i dążenie
szlachty, aby odciąć poddanych od kontaktów z miastem (m.in. przez
rozwój rzemiosła wiejskiego) ograniczyło rynek zbytu na produkty rzemieślników. Takie same skutki powodował napływ towarów konsumpcyjnych
z zagranicy, które chętnie kupowała szlachta. W rezultacie miasta polskie
(poza Warszawą) aż do końca XVIII w. nie rozwijały się, a często ich
zaludnienie zmniejszało się. Była to tendencja odwrotna do obserwowanej
w wielu krajach Europy Zachodniej.
Nie znaczy to, że nie lokowano nowych miast. Akty takie wydawano
w XVI, XVII, a niekiedy i w XVIII w., zwłaszcza w dobrach prywatnych.
Z reguły jednak nie były to duże ośrodki i bardzo często ekonomiczne
podstawy ich bytu okazywały się wątpliwe. Do wyjątków należą miasta
zachodniej Wielkopolski (Leszno, Rawicz, Kępno), które stały się ważnymi ośrodkami sukiennictwa. Poza kilkunastoma większymi miastami,
w Koronie istniało w XVI w. ponad 1000 (ponad 850 w końcu XVIII w.)
osad szczycących się prawami miejskimi. Gdyby nie obowiązujące wówczas prawne kryterium wyróżniania miast, większość z nich trudno byłoby
do nich zaliczyć. Ani wielkością, ani charakterem zajęć ludności, ani
- nieraz - zabudową nie odbiegały od większych wsi, zwłaszcza w Wielkim
Księstwie Litewskim. Niektórzy dziedzice (lub starostowie w miastach
królewskich) usiłowali nawet od mieszczan z małych miast żądać odbywania pańszczyzny.
Największe bodaj szansę rozwoju miały miasta - rezydencje magnackie (np. Zamość, Rydzyna, Białystok), w których znaczna, część ludności
znajdowała zatrudnienie przy obsłudze dworu i administracji dóbr mag-
nackich. W szczególnym położeniu była Warszawa. Aż do 1764 r. liczba jej
mieszkańców nie przekraczała 30 tyś., gdyż w okresie panowania Wettynów brak było stale rezydującego dworu królewskiego. Szybki rozwój
Warszawy, aż do przekroczenia 100 tyś. ludności w ostatnich latach
istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczął się dopiero za panowania króla Stanisława Augusta i wywołany był głównie jej funkcjami
stołecznymi. Natomiast Gdańsk po I rozbiorze podupadał i w końcu
XVIII w. liczył zaledwie 40 tyś. mieszkańców.
Poza ogólną koniunkturą gospodarczą ziem polskich oraz ukształtowanymi na przełomie XV i XVI w. podstawami ustroju Rzeczypospolitej, na niekorzyść miast działało kilka innych czynników. Szlachta
uzyskała wpływ na sądownictwo miejskie, gdy instancją apelacyjną dla
miast stał się sąd asesorski złożony ze szlachty, a wyższe instancje
sądownictwa miejskiego utraciły swoje znaczenie. Te nieliczne miasta,
które początkowo miały prawo wysyłać reprezentantów na sejmy (Kraków, po 1569 r. też Wilno), zrezygnowały z udziału swych przedstawicieli
w obradach.
W bezpośrednim sąsiedztwie miast szlachta oraz duchowieństwo już
od XVI w. zakładali na swych gruntach jurydyki - samodzielne osady nie
podlegające prawu miejskiemu i rygorom cechowym oraz podatkowym
ustanowionym przez magistraty. Jurydyki stawały się konkurencyjnymi
ośrodkami rzemieślniczymi i handlowymi, rozsadzającymi skostniałą
strukturę miast, które reglamentowały i ceny, i prawo prowadzenia
działalności gospodarczej. W jurydykach często osadzano Żydów, rugowanych z niektórych miast obawiających się konkurencji ekonomicznej
z ich strony. W mniejszych miasteczkach Żydzi stanowili znaczącą
(niekiedy przeważającą) część ludności i pełnili funkcje właściwe mieszczaństwu, łącznie z udzielaniem pożyczek na procent. Ocenia się, że
w miastach i miasteczkach żyło 75% z około miliona wyznawców religii
mojżeszowej zamieszkałych na terenie Rzeczypospolitej.
Do podważenia przeżywających się przywilejów cechowych przyczyniali się też tzw. partacze, tzn. rzemieślnicy pozacechowi, produkujący
w mieście lub jego bezpośrednim sąsiedztwie wyroby tańsze, a zazwyczaj
równie dobre, jak wytwarzane przez rzemieślników cechowych. Partaczami byli zwykle chrześcijanie, a ich istnienie nie było związane
zjurydykami.
Wewnątrz miast dochodziło w XVI i XVII w. do walk o władzę,
spowodowanych różnicowaniem się majątkowym mieszczaństwa i domi-
nującą pozycją coraz bardziej zamykającego się jako warstwa społeczna
patrycjatu (zwykle 2-3% ogółu mieszkańców). W wyniku licznych zaburzeń i sporów w wielu miastach ukształtował się podział władzy między trzy
tzw. ordynki. Za pierwsze dwa, tradycyjnie zdominowane przez patrycjat,
uznawano radę i ławę. Trzeci ordynek reprezentował pospólstwo (zwykle
50-80% ludności) i miał pewien wpływ na finasową działalność władz
miejskich.
2. Produkcja i handel
Ważną gałęzią gospodarki było hutnictwo żelaza, w mniejszym
stopniu miedzi, ołowiu i srebra oraz górnictwo (rud metali i soli).
Zniszczenia z połowy XVII w. spowodowały, że obniżyła się produkcja
metali kolorowych; zrezygnowano też z wydobycia rud z części złóż. Nadal
trwał jednak wytop żelaza oraz wydobycie soli. Utrata wielickich i bocheńskich salin w wyniku I rozbioru stanowiła ważny problem gospodarczy
i doprowadziła do znacznego wzrostu cen soli.
Powstające w XVIII w. manufaktury zajmowały się produkcją artykułów konsumpcyjnych, często luksusowych, i - zarówno z tego
powodu, jak i ze względu na nietrwałość przedsięwzięć - nie odegrały
znaczącej roli gospodarczej.
W dziedzinie handlu na pierwszy plan wysuwa się handel zbożowy
prowadzony drogami wodnymi (Wisła, Warta, Niemen). Miał on decydujące znaczenie dla eksportu z Rzeczypospolitej. Ze szlaków lądowych,
ważnych przede wszystkim z uwagi na import, zachowały znaczenie
połącznia południkowe: Kraków - Piotrków - Toruń - Gdańsk oraz Lwów
- Lublin - Toruń - Gdańsk. Istotne znaczenie miała droga Wilno
- Warszawa - Poznań. Leżący bardziej na południe szlak Lwów - Kraków
Wrocław w XVI w. nie odgrywał już tak wielkiej jak poprzednio roli; jego
znaczenie ponownie wzrosło po kolonizacji Ukrainy, gdy pędzono nim
woły i konie na jarmarki w Saksonii. Na odrębnych zasadach był
zorganizowany dochodowy handel solą, prowadzony, podobnie jak i wydobycie tego bogactwa, na podstawie specjalnych przywilejów królewskich. Zajmowały się nim spółki, z których dochody czerpał m. in.
monarcha. Liczne spółki były też tworzone przez zamożniejszych kupców
do realizacji rozmaitych projektów handlowych. Najbogatsi z nich zajmowali się też świadczeniem usług bankowych. Skala tych przedsięwzięć,
ograniczona zubożeniem po wojnach XVII w., była nieporównanie
mniejsza niż na zachodzie Europy. Dopiero w XVIII w. powstał dom
bankierski Piotrów Tepperów (ojca, później syna), liczący się w międzynarodowym świecie finansów, a w Rzeczypospolitej najzamożniejszy.
W połowie XVIII w. zaznaczył się wzrost obrotów zarówno w handlu
wewnętrznym, jak i zagranicznym. Na tej ostatniej dziedzinie zaciążył
I rozbiór i nałożone przez Prusy wysokie cło tranzytowe. Podejmowane po
1775 r. próby skierowania eksportu z Rzeczypospolitej poprzez Morze
Czarne, choć przyniosły pierwsze obiecujące doświadczenia, nie zdołały
zmienić niekorzystnego bilansu handlowego Rzeczypospolitej. Podobnie
było z lądowym handlem przez Czechy, Saksonię i Austrię.
3. Spóźnione próby reform
Dopiero w ostatnim trzydziestoleciu istnienia Rzeczypospolitej uwidoczniła się zdecydowana polityka państwa w dziedzinie handlu, przemysłu,
ceł, spraw monetarnych, stanu dróg, poczty itp. Jej brak w poprzednich
dekadach wynikał z atrofu aparatu państwowego i decentralizacji władzy.
W rezultacie takie typowe posunięcia merkantylistów, jak: cła protekcyjne,
usprawnienie systemu podatkowego, budowa kanałów, ulepszenie dróg,
poczt, rozbudowa manufaktur, jednolity kurs monety, zbieranie informacji o stanie państwa itp. zaczęły być w Rzeczypospolitej na dobre
realizowane z półtorawiekowym opóźnieniem, dopiero podczas panowania ostatniego króla, w nader niekorzystnej sytuacji politycznej rosyjskiego
protektoratu i często wbrew stanowisku większości szlachty. Czynniki te
przesądzały o częściowym jedynie powodzeniu reform.
V. KOŚCIÓŁ
1. Reformacja (reforma protestancka)
Reformacją nazywa się ruch religijny rozwijający się w Europie
w XVI w., który doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa
Kościołów protestanckich. Ruch ten nawiązywał do dawniejszych prądów reformatorskich w Kościele średniowiecznym potępionych jako
heretyckie (Joachim z Fiore, Jan Wiklef, Jan Hus). Stanowił reakcję na
głęboki kryzys Kościoła rzymskiego, którego przejawami na przełomie
XV i XVI w. były: formalizacja życia religijnego, nadmierny fiskalizm
papieski (ściąganie opłat od hierarchów, np. za objęcie biskupstwa,
stałych świadczeń od kościołów lokalnych, zakonów, sprzedaż odpustów
ogłoszona przez papieży Juliusza II i Leona X w związku z budową
bazyliki św. Piotra w Rzymie itp.), bogacenie się wyższego duchowieństwa, zeświecczenie i demoralizacja części kleru oraz kryzys papiestwa
(nepotyzm, pełne przepychu dwory Aleksandra VI w końcu XV w.
i Leona X w początkach XVII w., uwikłanie w wojny włoskie, brak
reformy, do której dążono w Kościele przez cały wiek XV). Tło reformacji
stanowiło poczucie winy i obawa przed śmiercią, przejawiające się
w późnośredniowiecznej sztuce (tańce śmierci), przepowiedniach końca
świata itp.
Okolicznościami sprzyjającymi zaistnieniu reformacji były:
• powszechny antyklerykalizm przy zachowaniu pobożności i zmysłu
religijnego (świeccy z pomocą Kościołowi),
• upowszechniające się czytelnictwo ksiąg drukowanych,
• przekłady Biblii na języki narodowe,
• humanizm pozwalający na krytyczne podejście do Biblii (tak jak do
innych tekstów),
• inne czynniki polityczne (wojny) i gospodarcze (przebudowa po
kryzysie z pół. XIV w.)
252
Trzy doktryny wspólne dla protestantyzmu
1. usprawiedliwienie przez wiarę (sama wiara, a nie uczynki, jest podstawą
zbawienia),
2. powszechne kapłaństwo (odrzucenie roli kapłana jako pośrednika między
wiernymi a Bogiem),
3. nieomylność jedynie Biblii (odrzucenie roli tradycji i dogmatyki katolickiej;
Biblia jako jedyne źródło objawienia)
Poczynania reformatorskie przez dłuższy czas mieściły się na pograniczu Kościoła rzymskiego; podejmowano też liczne próby pogodzenia
reformatorów z ortodoksją. Trudno więc wskazać moment, od którego
rozbrat miał charakter nieodwracalny. Tradycyjnie wiąże się go z losami
Marcina Lutra, choć i w jego wypadku wiele lat po słynnym wystąpieniu
podejmowano próby pojednawcze. Na ich niepowodzenie w równym
stopniu co kwestie doktrynalne wpływały względy polityczne, prestiżowe
i ambicjonalne, a także zwykłe przypadki. Dlatego gdy mowa o reformacji,
trzeba rozróżniać dzieje doktryny i losy społeczne zjawiska zwanego
reformacją.
Luteranizm
Marcin Luter (1483-1546) studia na uniwersytetach w Erfurcie
i Wittenberdze uwieńczył doktoratem z teologii. Był kapłanem w zakonie
augustianów o surowej regule. W 1517 r. rozesłał przyjaciołom-uczonym
do dyskusji 95 tez potępiających „sprzedaż" odpustów, możliwość
„kupienia" łaski Bożej oraz odrzucających katolicką koncepcję czyśćca.
Do dyskusji włączyło się wielu reformatorsko zorientowanych teologów,
natomiast Kuria Rzymska wykazała się niewielką elastycznością.
W 1520 r. Luter został wyklęty przez papieża Leona X, a w rok później
skazany tzw. edyktem wormackim na banicję (jego pisma polecono
spalić). Od 1521 r. Luter ukrywał się na zamku w Wartburgu, korzystając z pomocy możnego protektora, elektora saskiego Fryderyka
Mądrego. Przetłumaczył wówczas Nowy Testament na język niemiecki.
W 1524 r. zrzucił habit zakonny, a w rok później ożenił się z byłą
mniszką. Wiele pisał i nie brał udziału w wydarzeniach społecznych
i politycznych, które towarzyszyły rozprzestrzenianiu się reformacji.
Wojnę chłopską w Niemczech (l 524-1526), którą nieraz wiązano z jego
wystąpieniem, Luter potępił.
Najważniejsze pisma Marcina Lutra
O wolności chrześcijanina ( 1 520), O niewoli babilońskiej Kościoła ( 1 520), List do szlachty
chrześcijańskiej narodu niemieckiego (1526), Wielki i Maly katechizm (1529)
Kluczowa dla doktryny Lutra była koncepcja zbawienia. Powołując
się na św. Pawła, twierdził on, że najważniejsza jest wiara w Boga i jego
słowa wyrażone w Ewangelii. Tylko dzięki wierze, łasce i pokucie można
osiągnąć zbawienie. Dobre uczynki nie wystarczają, gdyż człowiek
grzeszy nawet wówczas, kiedy nie chce tego czynić. Tym bardziej Luter
potępiał „fałszywe dobre uczynki", np. odpusty. Odrzucał koncepcję
wolnej woli, podkreślał wagę grzechu pierworodnego, utożsamiał też
grzech z pokuszeniem. Kładł nacisk na Ojca, a nie na Syna, odrzucał
Kościół hierarchiczny, celibat, liturgię, łacinę jako język, w którym ją
sprawowano. Uznawał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię pod
dwiema postaciami. Luter odrzucał przeistoczenie, uważając, że kapłan
nie odnawia każdorazowo podczas Mszy św. ofiary Krzyża, lecz ją
przypomina; Krew i Ciało Chrystusa uznawał za stale obecne w winie
i chlebie. Odrzucał kult Marii i świętych, czyściec, spowiedź za pośrednictwem kapłana (pozostawił spowiedź „cichą" powszechną) oraz pielgrzymki. Wypowiadał się też za likwidacją zakonów oraz sekularyzacją
majątków kościelnych.
Ruch reformacyjny w Niemczech
1517
wystąpienie Marcina Lutra
1521
po sejmie Rzeszy w Wormacji wydano edykt skazujący Lutra jako
heretyka; edykt wywołał sprzeciw zwolenników Lutra, którzy stopniowo
radykalizowali się; naukę Lutra popularyzowali w Niemczech liczni mnisi,
którzy porzucili zakony
1522
radykalne społecznie wystąpienia tzw. proroków zwickawskich (T. Munzer, N. Storch), którzy przybywszy- do Wittenbergi rozpoczęli rozruchy
społeczne - Luter ostro ich potępił
1524-1526 wojna chłopska w zachodnich Niemczech - represje wobec chłopów
1529
sejm Rzeszy w Spirze: na żądanie cesarza Karola V, aby w sprawach
kościelnych nie wprowadzać żadnych zmian, mniejszość zebranych książąt
Rzeszy złożyła protest, który później podpisało też 14 miast niemieckich
- odtąd zwolenników reformacji zwano protestantami
N530
na sejmie Rzeszy w Augsburgu przedstawiono luterańskie wyznanie wiary
(zwane później augsburskim), w 28 artykułach (tzw. confessio augustiana),
ułożone przez teologa Filipa Melanchtona i początkowo poparte przez
Lutra;
cesarz Karol V potwierdził edykt wormacki, żądając, aby protestanci
zwrócili Kościołowi wszystko, czego go pozbawili
k-i
1"
:
,1546-1547 wojna szmalkaldzka (nazwa od zawiązanej w 1531 r. przez książąt
protestanckich ligi w Schmalkalden), spowodowana przez spory religijne
oraz dążenia Karola V do wzmocnienia władzy cesarskiej w Niemczech
- zakończyło ją rozgromienie ligi i uwięzienie jej przywódców
1548-1552 nowa wojna książąt z cesarzem
1555
pokój religijny ustalony przez sejm Rzeszy w Augsburgu - prawne uznanie
wyznania protestanckiego i zapewnienie mu wolności kultu; skasowanie
urysdykcji biskupów katolickich w odniesieniu do protestantów; przyznanie protestantom dóbr sekularyzowanych przed 1552 r.; ustalenie na
>rzyszłość zasady cuius regio eius religio (czyj kraj tego religia) wycluczającej wolność religijną w Niemczech; zakaz przejmowania w przyszłości majątków kościelnych przez protestantów, nawet gdyby administrujący nimi biskup przechodził na nową wiarę
Pokój augsburski, choć nie zakończył wojen religijnych w Niemczech,
zwieńczył pierwszy ich etap. Wojny te wzmocniły partykularyzm książąt
niemieckich. Ich władza została wzmocniona przez wprowadzenie zasady
cuius regio eius religio, a jej gospodarcze podstawy - przez dokonaną
sekularyzację dóbr.
Współcześnie z Lutrem działało wielu innych reformatorów, często jak
i on wywodzących się z kleru Kościoła rzymskiego. Część z nich
współpracowała z Lutrem, część spierała się o kwestie teologiczne.
W okresie największego fermentu w każdym dużym mieście naukę swą
głosił odrębny reformator (np. Ulrich Zwingli w Zurichu).
Kalwinizm
Do następnego pokolenia natomiast należał reformator kościoła
genewskiego i twórca drugiego co do znaczenia i wpływów wyznania
protestanckiego, Jan Kalwin. Studiował filozofię, filologię i prawo w Paryżu i Orleanie, gdzie brał udział w tłumaczeniu Biblii na język francuski oraz
w proluterańskich wystąpieniach na Sorbonie. W 1534 r. zerwał z Kościołem rzymskim, uciekł do Strasburga, a później do Bazylei, gdzie opracował
zasady swej wiary. W latach 1536-1538 po raz pierwszy przebywał
w Genewie, zajmując się kaznodziejstwem i wykładając prawo. Skłócony
z Radą Miejską, która nie chciała przyjąć nowej wiary, zmuszony został do
ucieczki do Bazylei i Strasburga. W 1541 r. powrócił do Genewy i rozpoczął
reformy.
Działalność Kalwina rozpatrywać trzeba nie tylko na płaszczyźnie
teologicznej, lecz również politycznej, administracyjnej, a nawet gospodarczej. Uważał bowiem, że działalność władzy świeckiej powinna być
podporządkowana Kościołowi i jak on - służyć państwu. Gminę genewską
przekształcił w organizację państwowo-kościelną, podległą konsystorzowi
(radzie); najgłębiej bodaj ze wszystkich ówczesnych kościołów ingerowała
ona w życie prywatne wyznawców. Członków gminy Kalwin poddał ostrej
dyscyplinie (m. in. zakaz zawierania małżeństw mieszanych wyznaniowe),
a do rangi dogmatu podniósł zasadę nietolerancji wobec przeciwników.
Ustanowił cztery urzędy kościelne (pastorów, doktorów, diakonów oraz
konsystorz) ze ściśle określonymi obowiązkami, a także akademię w Genewie. W ten sposób stworzył najbardziej zwarty i prężny ze wszystkich
kościołów protestanckich.
Najważniejsze pisma Jana Kalwina
Wychowanie chrześcijańskie (1536), Ustawy kościelne (1541), Traktat o wiecznej Bożej
predestynacji (1552)
Doktryna Kalwina kształtowała się na przestrzeni lat pod wpływem
Lutra oraz innych reformatorów. Uznawał on dwa sakramenty (chrzest
i komunię świętą), negował możliwość przemiany chleba i wina w Ciało
i Krew Chrystusa. Najbardziej charakterystyczną częścią jego nauki jest
doktryna predestynacji. Kalwin uważał, że grzech pierworodny zniszczył
wolę człowieka i osłabił jego inteligencję. Dlatego nie podejmuje się on
niczego, co by nie było złe, zepsute i skalane. Zło bowiem pociąga. Nawet
małe dzieci są grzesznikami. Byłoby sprawiedliwe, aby wszyscy ludzie
zostali potępieni, lecz Bóg posłał Syna, aby niektórych odkupić. Wybór
tych, którzy zostaną odkupieni, dokonany przed wiekami, stanowi całkowicie wolny akt Boga, a człowiek nie może go nie przyjąć. W stosunku do
doktryny katolickiej Kalwin wprowadził znamienne odwrócenie: ludzie są
potępieni nie dlatego, że grzeszą, lecz grzeszą dlatego, że zostali potępieni,
Człowiek daje świadectwo, że został wybrany przez Boga, przyjmując
głoszoną mu naukę. Zbawia bowiem wiara, a dobre uczynki, cnotliwe
życie, rezygnacja z przyjemności mogą być ubocznymi znakami, iż
człowiek został wybrany przez Boga.
Z pesymistycznego przesłania swej doktryny o uczynkach i zbawieniu
Kalwin nie wyciągał jednak uzasadnionego - zdawałoby się - wniosku
0 celowości poniechania wszelkich starań i zabiegów ziemskich. Przeciwnie, uważał, że sukcesy w pracy stanowią znak, iż właśnie ten człowiek
został wybrany do zbawienia. Ponieważ równocześnie za „powołanie"
człowieka uznawał wszelką pracę przynoszącą zysk (dystansując się od
tradycyjnie niechętnego stanowiska Lutra wobec handlu i lichwy), więc
przypisuje mu się (Max Weber) dużą rolę w ukształtowaniu mentalności
kapitalistycznej, która- legła u podstaw nowożytnego rozwoju gospodarczego zachodniej Europy. Pogląd ten w nowszych badaniach zmodyfikowano, wiążąc narodziny mentalności kapitalistycznej ze wskazaniami
purytanizmu (s. 258).
Ze względu na treści zawarte w nauczaniu oraz działalność polityczną
1 organizacyjną Kalwin jest traktowany jako prekursor nowożytnej
ekonomii (kult specjalizacji), kapitalizmu („duch" aktywności gospodarczej) oraz nowoczesnego totalitaryzmu.
Anglikanizm
Król Anglii, Henryk VIII, początkowo należał do przeciwników
reformacji. Polemizował nawet w druku z Lutrem, za co otrzymał od
papieża tytuł obrońcy wiary. W jego państwie myśl reformacyjna szerzyła
się jednak szybko, natrafiając na nastroje antyklerykalne. Na akces
Henryka VIII do obozu reformacyjnego wpłynęły też czynniki polityczne
(rosnąca potęga cesarza Karola V, której pragnął się przeciwstawić) oraz
dynastyczno-osobiste (zamiar unieważnienia dotychczasowego małżeństwa i zawarcia nowego związku). Gdy papież nie wyraził zgody na rozwód
króla, doszło do zerwania z Rzymem.
Reformacja w Anglii
I etap
1534
Akt supremacji uznający króla Anglii głową narodowego Kościoła anglikańskiego
1535-1539 dokonywane na zlecenie króla kasacje klasztorów i konfiskaty ziem
kościelnych, które otrzymywała „nowa" arystokracja; prześladowania
katolików
1539
Akt o sześciu artykulach - próba sprecyzowania dogmatycznych podstaw
nowej wiary; nie wprowadzono poważniejszych zmian w stosunku do
katolicyzmu
1547-1553
panowanie małoletniego Edwarda VI (syna Henryka VIII): kontynuacja
represji wobec katolików, silne wpływy protestantyzmu, a zwłaszcza
kalwinizmu (wprowadzenie języka angielskiego do nabożeństw, zniesienie
celibatu księży, skasowanie wielu obrzędów katolickich, odwołanie Aktu
o sześciu artykułach)
1553-1558
panowanie Marii Tudor - próba restauracji katolicyzmu; ponowne podporządkowanie Kościoła angielskiego Rzymowi; represje wobec protestantów
II etap
1558
początek panowania Elżbiety I - rzeczywiste narodziny Kościoła anglikańskiego jako formy pośredniej między katolicyzmem a kalwinizmem:
przywrócenie Aktu supremacji oraz ustaw antykatolickich;
synod biskupów angielskich uchwalił 39 Artykułów (1563), stanowiących
wyznanie wiary Kościoła anglikańskiego: prymat Biblii nad tradycją,
symboliczny charakter eucharystii, odrzucenie prymatu papieża, wiary
w czyściec, kultu świętych, celibatu duchowieństwa; zachowano natomiast
hierarchiczną, episkopalną (biskupi) organizację kościelną przejętą z Kościoła katolickiego
1570
ekskomunikowanie Elżbiety I przez papieża
W XVI w. znaczne wpływy zdobył purytanizm, dążący do oczyszczenia
Kościoła anglikańskiego z pozostałości katolicyzmu i wprowadzenia czystości doktrynalnej w duchu kalwinizmu. Purytanie dążyli też do uniezależnienia Kościoła od władzy królewskiej. Propagowali bogobojność, pracowitość, wstrzemięźliwość i posuniętą aż do skąpstwa oszczędność. Historycy
angielscy sądzą, że właśnie te cnoty uformowały wzorzec człowieka nowej
epoki, przyczyniając się do ukształtowania mentalności kapitalistycznej.
W purytanizmie doszło do rozłamu na:
• prezbiterian - zwolenników czysto kalwińskiej organizacji Kościoła:
władzę nad gminą wyznaniową sprawowali jej seniorowie - prezbiterzy,
• independentów - propagujących „demokratyczny" Kościół, głoszących swobodę religijną i uznających wszelkie nakazy w zakresie kultu za
sprzeczne z nakazami Biblii.
Podział ten, za którym stały odmienne wizje społeczeństwa, odegrał
znaczącą rolę podczas rewolucji angielskiej XVII w.
Reformacja we Francji
W I pół. XVI w. we Francji rozprzestrzeniła się reformacja typu
luterańskiego. W II pół. stulecia wspólnoty protestanckie opanowała
nauka Kalwina promieniująca z Genewy. Maksymalne szacunki liczby
protestantów we Francji w latach sześćdziesiątych sięgają 25% ludności.
W latach 1545-1557 francuski dwór królewski stanowczo i krwawo
zwalczał protestantów. Represje doprowadziły do zorganizowania się
kalwinów. W następnych latach (1559-1574) na konflikty religijne nałożyła się walka o władzę pomiędzy pretendującymi do hegemonii we Francji
rodzinami arystokratycznymi i ich zwolennikami. Starcia te przybrały
postać wojny domowej z udziałem interweniujących państw ościennych
(s. 132), przerywanej czasowymi porozumieniami, na ogół przyznającymi
swobodę kultu protestantom (nazywanym hugenotami).
Największą zbrodnią nietolerancji była paryska noc św. Bartłomieja
(23/24 sierpnia 1572), gdy za zgodą króla Karola IX i jego matki, Katarzyny
Medycejskiej, tłum zachęcony przez katolickich arystokratów wymordował
ok. 3 tyś. hugenotów przybyłych do stolicy na królewskie wesele.
Wydarzenia te wywołały powszechne oburzenie w Europie i spowodowały,
że wojna domowa wybuchła ze zdwojoną siłą. W latach 1574-1590 walczyli
w niej przeciw sobie trzej pretendenci do tronu francuskiego. Rywalizacja ta
zakończyła się zwycięstwem hugenoty, Henryka Burbona króla Nawarry,
który po zwycięstwie przeszedł na katolicyzm i panował we Francji jako
Henryk IV (l 589-1610). Z jego staraniami o pacyfikację stosunków w kraju
po długotrwałych wojnach wiąże się wydanie edyktu nantejskiego.
Postanowienia edyktu nantejskiego (1598)
pełna wolność wyznania dla hugenotów w całej Francji;
ograniczona wolność kultu dla hugenotów (m. in. wyłączenie Paryża i okolic);
zrównanie hugenotów z katolikami w zakresie praw politycznych i obywatelskich;
wyznaczenie 200 tzw. miejsc bezpieczeństwa dla hugenotów na terenie Francji
Chociaż edykt nantejski nie rozstrzygał ostatecznie sprzeczności
między wyznaniami, to jednak na dłuższy czas położył kres walkom
i stanowił podstawę stabilizacji wewnętrznej Francji, a następnie - pośrednio - wzrostu jej znaczenia międzynarodowego.
Równocześnie jednak liczebność i spoistość wewnętrzna hugenotów,
która przesądzała o ich sile politycznej, stanowiła przeszkodę w budowie
absolutyzmu we Francji. Z tego powodu edykt nantejski był parokrotnie
ograniczany, a ostatecznie odwołał go król Ludwik XIV w 1685 r. Decyzja
ta spowodowała emigrację 200 tyś. hugenotów (ok. 20% wszystkich) do
Anglii, Holandii, Brandenburgii oraz do angielskich kolonii w Ameryce
Północnej. Emigranci byli najczęściej wysokiej klasy rzemieślnikami, toteż
ich wyjazd odbył się ze szkodą dla Francji, przyniósł zaś korzyści
państwom przyjmującym.
Rozprzestrzenienie się reformacji w Europie do końca XVI w.
Kraje protestanckie
Kraje mieszane wyznaniowe
północne, wschodnie i centralne państwa Rzeszy; Dania; państwa Półwyspu Skandynawskiego; Zjednoczone
Prowincje
Niderlandów;
Anglia
i Szkocja; Prusy Książęce; Kurlandia
Czechy, Morawy, Łużyce; Węgry,
Siedmiogród; Szwajcaria
Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające go od
katolicyzmu
• Biblia jako jedyne źródło objawienia; negowanie roli tradycji
i dogmatyki katolickiej;
• zasada „usprawiedliwienia przez samą wiarę";
• akcentowanie indywidualizmu religijnego i roli subiektywnej świadomości religijnej;
• uznawanie tylko dwóch sakramentów (chrztu i komunii św.), które
traktuje się jako znaki, a nie źródła łaski;
• odrzucenie spowiedzi indywidualnej i roli kapłana jako pośrednika;
• odrzucenie kultu Marii, kultu świętych, relikwii, odpustów, zakonów, celibatu;
• zastąpienie pojęcia „kościoła widzialnego" (jako hierarchicznej
instytucji zbawczej) pojęciem „kościoła niewidzialnego" (zgromadzenia
wiernych) i wynikające stąd odrzucenie hierarchii kościelnej, a zwłaszcza
prymatu papieża;
• zmniejszenie znaczenia duchownych w kościele i dopuszczenie
wiernych do udziału w zarządzaniu nim.
2. Reformacja w Rzeczypospolitej
Reformacja w Polsce miała przebieg i charakter odmienny niż na
zachodzie Europy. Ani nie była wprowadzana odgórnie przez władzę
państwową, ani jej nie przeciwdziałano zbyt stanowczo. Edykty królewskie
z lat 1522-1551 wprawdzie jej zakazywały, lecz ich wprowadzanie w życie
nie było ani konsekwentne, ani skuteczne. Choć w okresie największego
rozprzestrzenienia się reformacji nowe wyznania obejmowały ok. 1/3
szlachty, to jednak dosyć szybko utraciły masowy charakter, oddziałując
bezpośrednio przeważnie tylko na dwa pokolenia. Nie tłumaczy tego
wyłącznie przeciwdziałanie Kościoła katolickiego, lecz raczej powierzchowne przyjmowanie nowej wiary (bardziej moda niż głębokie przeżycie,
raczej zainteresowanie nowinkami niż duchowy przełom). Pogląd ten
potwierdza nikłe w masach wiernych zainteresowanie dla kwestii teologicznych, natomiast skupienie się na zagadnieniach organizacyjnych, prawnych i liturgicznych nowych wyznań. Równocześnie protestanci nie
tworzyli własnych ugrupowań politycznych, wobec których państwo
musiałoby zająć stanowisko, a choć np. w ruchu egzekucyjnym odgrywali
istotną rolę, to jednak ani celami działalności, ani stylem życia nie
odróżniali się od ogółu szlachty. Taki stan rzeczy dodatkowo przyczynił się
do ukształtowania modelu polskiej tolerancji.
Wpływy poszczególnych wyznań docierały do Rzeczypospolitej w różnym czasie. Najwcześniej (ok. 1520) napłynęły nowinki luterańskie, które
zdobyły sobie powodzenie dzięki „taniemu",(tj. pozbawionemu majątków)
i bliższemu wiernym Kościołowi oraz Pismu ś_w. w zrozumiałym języku.
Szlachta była zainteresowana zniesieniem dziesięciny (często ściąganej
z pola). Kalwinizrn,_ który zdobył wpływy w pół. XVI w., przyciągał
wiernych ze względu ną.dużąxplę świeckich w gminach tego wyznania, tym
większą, że dominowała w nich przeważnie szlachta - protektorzy zborów.
Kalwińskimi „ministrami" (urzędnikami powołanymi do głoszenia słowa
Bożego) byli zwykle plebejusze uzależnieni od szlachty. Z kolei bracia
_cze§cy nawiązywali do żywych tu i ówdzie w Polsce tradycji husyckich.
Wreszcie arianie, wyznanie, które w ostatecznej formie ukształtowało się
dopiero po 1562 r., skupiało radykałów etycznych i społecznych, stanowiących margines w każdej społeczności. Wszystkie wyznania reformowane
przywiązywały dużą wagę do szkolnictwa, tworząc gimnazja różnowiercze;
brak uniwersytetu protestanckiego rekompensowano sobie studiami zagranicznymi (m.in. w Królewcu). Wyznania rywalizowały ze sobą, drukując własne tłumaczenia Pisma św. i księgi liturgiczne.
Najwybitniejsi teologowie polskiej reformacji
Jan Łaski mł. (1499-1560)
Piotr z Goniądza (ok. 1530-1573)
Jan Seklucjan (między 1510 a 1515-1578)
Marcin Czechowic (1532-1613)
Społeczny krąg oddziaływania wyznań protestanckich w Polsce
luteranie - mieszczanie (zwłaszcza Prus Królewskich), w mniejszym stopniu
szlachta Prus Królewskich i Wielkopolski
kalwini - zamożna szlachta małopolska i magnateria litewska (oraz ich
poddani)
bracia czescy (odłam husytów) - południowa Wielkopolska
arianie (antytrynitarze, gdyż odrzucali dogmat Trójcy Świętej) - zamożna
szlachta małopolska, rzadziej magnateria litewska (oraz ich poddani)
Najważniejsze wydarzenia z dziejów reformacji w Polsce
1525
hołd pruski: zgoda Zygmunta Starego na przyjęcie luteranizmu przez Prusy
Książęce
1551
zawieszenie obowiązującej dotąd jurysdykcji (uprawnień sądowych) biskupiej w sprawach wiary
1552
propozycja stworzenia kościoła narodowego zgłoszona przez polskie
środowiska kalwińskie
1555
propozycja zwołania soboru narodowego, który miałby położyć kres
rozbiciu religijnemu; wniosek poparty przez króla i biskupów katolickich,
a odrzucony przez papieża, upadł
1561
Zygmunt August przyjmuje zwierzchnictwo lenne nad Kurlandią, akceptując jej przejście na luteranizm
1562
rozłam w ruchu reformacyjnym i powstanie zboru większego (kalwińskiego) oraz mniejszego (ariańskiego)
; 1562-1565 zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów duchownych (oznaczało
to, że nie miał kto ich wykonywać)
1570
ugoda sandomierska: kompromis i współpraca między kalwinami, luteranami i braćmi czeskimi, z wykluczeniem arian (zobowiązanie do odbywania
wspólnych synodów, ustalania taktyki działań oraz dyskutowania nad
kwestiami moralności i szkolnictwa)
1573
akt konfederacji warszawskiej uchwalony na sejmie konwokacyjnym
w okresie niepewności co do osoby przyszłego monarchy, w pół roku po
rzezi protestantów w Paryżu - zobowiązanie posłów i senatorów do
stworzenia prawnych gwarancji pokoju religijnego w kraju; uważany za
pomnik polskiej tolerancji
3. Kontrreformacja (reforma katolicka)
Od dawna obecny w piśmiennictwie termin kontrreformacja sugeruje,
że stanowiła ona przeciwdziałanie wobec wcześniej istniejącej reformacji.
Nowsza historiografia albo zastępuje ten termin określeniem reforma
katolicka, akcentując równoległość i równorzędność obu reform, a nie ich
przeciwstawienie, albo też stosuje oba określenia, miano kontrreformacji
rezerwując dla działań, środków i metod, za pomocą których Kościół
katolicki zwalczał reformację. Tak pojmowana kontrreformacja nie wyczerpuje całej problematyki reformy katolickiej.
Już w okresie poprzedzającym wystąpienie Lutra notuje się wiele
lokalnych prób reformatorskich przy utrzymującym się wysokim poziomie
pobożności powszechnej. Działania te podejmowali poszczególni biskupi,
legaci papiescy w niektórych krajach oraz synody diecezjalne. Zreformowało się także wiele zakonów, powracając do surowszych reguł.
Powstawały nowe zgromadzenia zakonne (teatyni oraz - nieco później
-jezuici). Posunięcia te w równym stopniu co wystąpienia późniejszych
protestantów stanowiły reakcję na kryzys Kościoła katolickiego. Reformom tym nie towarzyszyły jednak zmiany na szczytach hierarchii Kościoła
rzymskiego. Doszło do nich dopiero po szoku wywołanym rozłamem
w chrześcijaństwie zachodnim.
Sobór trydencki
Po kilku papieżach, którzy albo nie dostrzegali niebezpieczeństwa,
albo nie umieli mu się przeciwstawić, dopiero za pontyfikatu Pawła III
(1534-1549) doszło do zwołania soboru w Trydencie (1545-1563). Trwał
on przez trzy kolejne pontyfikaty, przemożny wpływ na jego przebieg
wywierały wypadki polityczne, całkowitej wymianie uległo też grono jego
uczestników. Ostatecznie jednak sobór dokonał jednej z najważniejszych
reform w dziejach Kościoła rzymskiego. Nie zmieniono wszakże zasad
wiary ostro atakowanych przez protestantów.
Najważniejsze postanowienia soboru trydenckiego
Teologia
uznanie roli tradycji (czyli orzeczeń papieży, uchwał soborów, pism Ojców
Kościoła) przy objaśnianiu Pisma św.;
podkreślenie, że dzięki Chrystusowi dokonało się pojednanie człowieka
z Bogiem, przez co ograniczone zostało znaczenie grzechu pierworodnego;
podtrzymanie koncepcji wolnej woli i odpowiedzialności człowieka za swoje
czyny;
potępienie doktryny o predestynacji;
wiara warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do zbawienia; potrzeba
dobrych uczynków;
podkreślenie znaczenia i mocy wszystkich sakramentów;
potwierdzenie doktryny o przeistoczeniu (Msza św. ofiarą);
potwierdzenie doktryny o istnieniu czyśćca;
Dyscyplina i duszpasterstwo
wymóg pełnienia funkcji duszpasterskich przez episkopat i kler niższy;
zakaz łączenia kilku diecezji w jednym ręku;
wymogi dotyczące wykształcenia, prawomyślności doktrynalnej i obyczajności dla kandydatów na biskupów oraz księży;
obowiązek rezydencji (przebywania) biskupa w diecezji i proboszcza w parafii;
umocnienie jurysdykcji biskupiej;
obowiązek okresowej wizytacji parafii należących do diecezji;
określenie minimalnej granicy wieku przy święceniach kapłańskich;
utworzenie seminariów duchownych;
zaostrzenie przepisów dyscyplinarnych i organizacyjnych w odniesieniu do
zakonów;
wprowadzenie rejestracji wiernych w parafiach (metryki chrztów, ślubów
i pogrzebów);
Inkwizycja i „Indeks ksiąg zakazanych"
Choć sobór trydencki ograniczył się do dogmatów i organizacji Kościoła,
to równocześnie jego hierarchia podejmowała inne środki w celu przeciw-
działania reformacji. Smutną sławę zdobył utworzony w 1542 r. najwyższy
trybunał inkwizycyjny (6 kardynałów). Stosowane przezeń represje walnie
przyczyniły się do likwidacji reformacji we Włoszech. Za pontyfikatu papieża
Pawła IV ogłoszono po raz pierwszy Index librorum prohibitorum („Indeks
ksiąg zakazanych", 1559), który stał się synonimem dławienia wolności myśli
i wolności druku. Właśnie Index... zakazał czytania Pisma św. w językach
narodowych, co sobór trydencki dopuścił w okolicznościach prywatnych,
publicznie nakazując posługiwanie się łacińskim tłumaczeniem (Wulgatą).
Jezuici
Wiele kontrowersji wywołała również działalność założonego (1540 r.)
przez Ignacego Loyolę zakonu jezuitów, którego członkowie składali
dodatkowe śluby posłuszeństwa papieżowi. Obok niewątpliwych zasług,
m. in. w zakresie nowoczesnego naówczas szkolnictwa (kolegia jezuickie,
które odegrały wielką rolę w Polsce) oraz kaznodziejstwa, sprzeciw budził
udział jezuitów - monarszych spowiedników w wielkiej polityce, a także
stosowana przez ten świetnie zorganizowany, światły i dynamiczny zakon
zasada „cel uświęca środki".
Wprowadzanie w życie uchwał soboru trydenckiego
Realizacja uchwał soborowych następowała na ogół dość prędko.
W latach 1565-1570 wydano katechizm parafialny, brewiarz i mszał
rzymski, stanowiące odtąd wykładnię wiary katolickiej. Postanowienia
trydenckie napotykały opór w tych państwach, w których umocnieniem
Kościoła czuła się zagrożona absolutna władza monarsza (Francja,
Hiszpania); w innych krajach katolickich uchwały te przyjęto bez trudności
(także w Rzeczypospolitej: w 1564 r. król, w 1577 r. na synodzie
w Piotrkowie Kościół polski jako całość). Nie znaczy to, że od razu
zrealizowano wszystkie zamierzenia, gdyż np. tworzenie seminariów
przeciągnęło się na całe dziesięciolecia, a wprowadzenie rejestracji metrykalnej następowało w poszczególnych krajach bardzo nierównomiernie.
Najważniejsze środki oddziaływania na wiernych stosowane przez
kontrreformację:
• kaznodziejstwo;
• druk (kazania, modlitewniki, żywoty świętych);
• edukacja, zwłaszcza elit (nowe zakony);
• rozbudowa liturgii, teatralizacja ceremonii religijnych, przepych
świątyni barokowej.
Misje
W okresie potrydenckim Kościół katolicki zintensyfikował podjętą już
wcześniej akcję misyjną. Objęto nią wybrzeża Afryki, Indii, Japonię,
Filipiny, część Chin, Indochiny oraz Amerykę Środkową, a następnie
Południową; na mniejszą zaś skalę - także zdominowaną przez protestantów Amerykę Północną.
Działalność misyjną prowadziły przede wszystkim zakony: franciszkanie,
jezuici i dominikanie, a także augustianie, kapucyni i in. Sukcesy w pracy
misyjnej sprawiły, że katolicyzm stał się religią światową. W XVI i XVII w.
istniało nawet w Kościele przekonanie, że straty poniesione wskutek reformacji z powodzeniem można zastąpić zyskami na innych kontynentach.
Nowy kierunek aktywności Kościoła wymagał nowych wzorców osobowych;
najbardziej znany jest „misyjny święty" Franciszek Ksawery.
Akcja misyjna nie obywała się bez przeszkód, zarówno ze strony
miejscowych władców, jak i - paradoksalnie - ze strony Rzymu, który nie
rozumiał lokalnych warunków i wynikających z nich potrzeb, a ponadto
nader często angażował się w polityczne rozgrywki z władcami. Nawet
powołana w 1622 r. rzymska Kongregacja Propagandy Wiary pierwotnie
była zorientowana na nawracanie heretyków i walkę z protestantyzmem,
a ewangelizację zaczęła traktować jako swe zadanie z opóźnieniem.
Czynniki te spowolniły chrystianizację kontynentów pozaeuropejskich.
4. Oświecenie przeciw Kościołowi
Realizacja uchwał trydenckich przeciągnęła się na długie dziesięciolecia, sięgając w głąb XVIII w. Znakiem czasów był intensywny rozwój
szkolnictwa różnych szczebli, zarówno katolickiego, jak i protestanckiego.
W Kościele istniały (podobnie jak w innych epokach) liczne odłamy
zbliżone do sekt, pojawiały się też próby wyjścia poza chrześcijaństwo
(religia naturalna, deizm, masoneria), lecz miały charakter elitarny i na
początku XVIII w. nieznacznie wpływały na postawy wiernych. Późniejszy
kryzys Kościoła katolickiego narodził się na dwóch płaszczyznach: polityki
i świadomości warstw oświeconych.
WII pół. XVII i I pół. XVIII w. słabł autorytet świecki papieży, którzy
przestali odgrywać rolę w dyplomacji europejskiej, raz po raz w trakcie
najazdów i okupacji tracili ziemie Państwa Kościelnego, spotykali si?
z buntami poddanych, często powodowanymi przez nadużycia papieskich
urzędników. Równocześnie rósł nacisk monarchów, którzy dążyli do
ograniczenia wpływu Rzymu na kościoły lokalne (ograniczenie jurysdykcji
świeckiej nuncjuszy, zmniejszenie opłat przesyłanych do Rzymu, zakaz
publikowania encyklik i buli papieskich bez zgody władzy świeckiej),
w zamian umacniając własną władzę w sprawach dotyczących Kościoła
(nominacje biskupów, uprawnienia decyzyjne dla synodów narodowych,
zwierzchność krajowej hierarchii duchownej, a niekiedy nawet administracji
świeckiej nad zakonami, prawo władz świeckich do nakładania podatków,
a nawet sekularyzowania dóbr kościelnych). W rezultacie Rzym zawarł
w latach 1737-1757 serię konkordatów (z Polską w 1737 r.), w których
rezygnował z części dotychczasowych uprawnień na rzecz władców świeckich. Ustępstwa te odwlokły (choć mu nie zapobiegły) gwałtowny kryzys
w szóstej i siódmej dekadzie tego wieku, gdy zabrakło wybitnego, skłonnego
do porozumienia i kompromisów papieża, Benedykta XIV (zm. 1758).
Kryzys świadomości europejskiej
Na przełomie XVI i XVII w. doszło do tzw. kryzysu świadomości
europejskiej. Doprowadziły doń osiągnięcia nauki i filozofii w stuleciach
poprzednich. Wierzono w wielkie możliwości ludzkiego rozumu i obecny
w dziejach ludzkości postęp (Gottfried Wilhelm Leibniz). Pojęcie to
zaczęto rozciągać na sfery moralności i polityki, stawiając wymagania
państwom i władcom. Równocześnie uświadamiano sobie, że o postęp
należy walczyć. Upowszechnienie idei postępu, wraz ze wszystkimi tego
konsekwencjami, miało stać się dziełem tej epoki (Wolter).
Wolnomyślicielstwo
Klasyczna definicja oświecenia (Immanuel Kant) utrzymuje, iż była to
epoka wolnomyślicielstwa, rozumianego jako odwaga samodzielnego
posługiwania się rozumem. Pojęcie wolnomyślicielstwa nie ograniczało się
wiec - jak nieraz później przyjmowano - do tendencji antyreligijnej czy
antyklerykalnej. Niemniej zawierała się w nim zapowiedź konfliktu
z Kościołem i istotnie w światopoglądowych sporach oświecenia stosunek
do religii miał znaczenie zupełnie zasadnicze.
Trwające od czasu reformacyjnego rozłamu w chrześcijaństwie polemiki co do interpretacji Pisma św. i tradycji, upowszechnienie dzieł
starożytnych i wiedzy o religiach antycznych oraz kontakty z pozaeuropejskimi cywilizacjami i ich religiami wykształciły umiejętność wykazywania
błędów innych wyznań. Najpierw zajmowali się tym pisarze katoliccy i protestanccy (egzegeza Biblii). W epoce oświecenia „libertyni" i „filozofowie"
zaczęli zwalczać już nie „niesłuszne" wiary, a wszelką religię z pozycji laickich.
Takie stanowisko było jednak prezentowane tylko przez wąskie elity.
Deizm i religia naturalna
Częściej spotykaną postawą wśród warstw oświeconych było niezrywanie z wyznaniem, w którym się urodziło, ale „lekkie" traktowanie
jego dogmatów i obrzędów. W innych religiach dostrzegano raczej
elementy wspólne niż to, co dzieliło. Poglądom tym hołdowało nawet wielu
duchownych protestanckich i katolickich. Takie podejście oznaczało
istotne osłabienie roli Kościoła katolickiego.
Odwoływano się także do religii naturalnej, czyli takiej, której
podstawowe prawdy pozostają zgodne z naturą. Kontakty z religiami
spoza kręgu śródziemnomorskiego przekonały, że istnieje wspólny, właśnie „naturalny" mianownik tych wyznań. Tzw. deiści uważali, iż skoro
z „objawienia pierwotnego" można na drodze rozumewej wyprowadzić
podstawowe prawdy wiary, objawienie nie jest konieczne.
Deizm - zespół poglądów filozoficzno-religijnych, zgodnie z którym Bóg
stworzywszy świat, nie ingeruje odtąd w bieg przyrody. W szerszym rozumieniu deizm redukuje religię objawioną do najogólniejszych treści wspólnych
wszystkim bardziej rozwiniętym religiom.
Deiści odrzucali więc wiarę w objawienie i w cuda, zmierzali do
eliminowania z religii pierwiastków niezrozumiałych i tajemniczych,
traktując świat jako wielki zegar puszczony w ruch przez boskiego
„zegarmistrza". Należy podkreślić, iż deiści różnili się między sobą,
a terminem „deizm" określano różne zjawiska.
Rozwój nauki a religia
Rozwój nauki w epoce nowożytnej polegał m. in. na usamodzielnianiu
się poszczególnych dyscyplin, które w średniowieczu wykładano jako
siedem sztuk wyzwolonych. Szczególny rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych nie prowadził jednak do kryzysu wiary religijnej, jak si?
nieraz sądzi. Wielu najwybitniejszych uczonych zaliczało się do gorliwych
chrześcijan (np. Izaak Newton). Z pewnością natomiast Kościół katolicki
zbyt wolno reagował na najnowsze osiągnięcia nauki i, zajmując postaw?
obronną wobec odkryć i twierdzeń sprzecznych z ówczesną wykładnią
wiary, umożliwiał ich wykorzystanie do zwalczania religii.
5. Kasacja zakonu jezuitów
W tej sytuacji po śmierci papieża Benedykta XIV doszło do największego
napięcia w stosunkach między Rzymem a „republiką literacką" (tak
określano ówczesne elity intelektualne Europy) oraz katolickimi monarchami.
Wiatach 1759-1763 potępione zostały Encyklopedia oraz pisma Helvetiusa,
Holbacha i Rousseau, a encyklika papieża Klemensa XIII przeciw „modernizmowi" usztywniła doktrynę kościelną. Odpowiedzią drugiej strony (w tej
sprawie występującej wspólnie) stał się atak na jezuitów, „straż przedmą"
Kościoła w wielu bataliach (w tym również przeciw „filozofom"), a przy tym
potęgę organizacyjną, ekonomiczną (handel kolonialny oraz posiadłości
ziemskie w wielu państwach europejskich), edukacyjną i opiniotwórczą
(wydawnictwa, ambony i konfesjonały). Wizja jezuickiego spisku była żywa
głównie w krajach protestanckich i wśród „filozofów", jednak nawet
w Kościele katolickim niechętnych jezuitom nie brakło, zarówno wśród kleru
świeckiego, jak i w innych zakonach, zazdrosnych o ich uprzywilejowaną
pozycję w świecie i w Kościele. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do kasaty
zakonu jezuitów, najpierw w kolejnych państwach (Portugalia, Francja,
Hiszpania), a potem (1773) całkowitej przez papieża Klemensa XIV. Do
likwidacji nie dopuścili: Fryderyk II (na Śląsku i na Pomorzu Gdańskim) oraz
Katarzyna II (na Białorusi), z powodu zapotrzebowania na szkoły dla
katolickich poddanych. Ewentualne obawy umniejszało zaś przekonanie,
że pozbawione zagranicznego kierownictwa władze jezuickie będą lojalne
wobec monarchii (w 1814 r. zakon jezuitów reaktywowano).
Podczas długiego pontyfikatu Piusa VI (1775-1799) Rzym przeżywał
lata pozornej świetności - rozrastały się zbiory muzealne i biblioteczne,
podejmowano potrzebne reformy wewnętrzne. Równocześnie jednak we
Francji i w Austrii kasowano setki klasztorów, a zarówno tam, jak i w innych
państwach ograniczano uprawnienia papiestwa. Napoleon Bonaparte,
tworząc Republikę Rzymską, pozbawił papieża jego państwa, skazał Piusa
VI na wygnanie, wywiózł ponadto do Francji wiele dóbr kultury.
6. Kościół unicki
Od czasów unii florenckiej (1439), zawartej między Kościołem katolickim a patriarchą Konstantynopola, żywe były tendencje do likwidacji
podziału chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Tendencje takie
wzmogły się wobec strat poniesionych przez Kościół katolicki na skutek
reformacji. Dla Rzeczypospolitej problem był ważny także z przyczyn
społecznych i politycznych. W ostatniej dekadzie XVI w. doszło do
powstań kozackich na Ukrainie (s. 191), które uwypukliły różnice religijne
między przeważnie katolicką szlachtą a prawosławną ludnością wschodnich ziem państwa. Ponadto wzrost politycznego znaczenia Moskwy
stawiał na porządku dziennym kwestię podległości poddanych Rzeczypospolitej władzom kościelnym znajdującym się poza jej granicami, tym
bardziej że od 1589 r. metropolię moskiewską podniesiono do godności
patriarchatu. Przy znanym uzależnieniu rosyjskiej Cerkwi od carów
uzasadnione były obawy, że występując w obronie prawosławnych mieszkańców w Rzeczypospolitej, posłuży ona jako narzędzie polityki Moskwy.
Rozwiązaniem dla Polski mogło być stworzenie własnego Kościoła
prawosławnego (autokefalia - co doradzał podówczas kanclerz Jan Zamoyski) bądź też unia. Osłabienie Moskwy, wola króla Zygmunta III, rady
jezuitów i Kurii Rzymskiej sprawiły, że zdecydowano się na wariant unijny.
W 1596 r. w Brześciu Litewskim uroczyście proklamowano unię,
tworząc nowy obrządek grekokatolicki Kościoła rzymskiego. Był on
podporządkowany papieżowi, dogmatycznie zgodny z katolicyzmem, lecz
w liturgii bliski prawosławiu.
Już w trakcie wstępnych pertraktacji zaznaczył się rozłam na zwolenników i przeciwników unii. Podział ten przebiegał przez wszystkie województwa, wszystkie warstwy społeczne, dzielił duchownych i świeckich.
W istocie zamiast przyłączenia polskiego prawosławia (zwanego odtąd
często dyzunią) do Kościoła katolickiego doszło do powołania nowego
Kościoła - niechętnego prawosławiu i wrogo przez nie traktowanego.
Unia rozszerzała się do końca XVII w. na ziemiach wschodnich
Rzeczypospolitej, a nawet poza jej granicami. W następnym stuleciu,
w miarę politycznego umacniania się Rosji i coraz ściślejszego podporządkowywania sobie Cerkwi przez carat, wystąpiła tendencja wypierania
obrządku grekokatolickiego. W XIX w. na unitów spadły prześladowania.
Wyraźnie polityczny charakter miała walka z unią prowadzona
w latach 1755-1768 na wschodnich kresach Rzeczypospolitej z poduszczenią popieranych przez Petersburg biskupów prawosławnych. Stanowiła
ona przygotowanie do instrumentalnego podjęcia sprawy dysydenckiej
przez dyplomację rosyjską w początkowych latach panowania króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego. Właśnie doświadczenia tych lat
skłoniły Sejm Czteroletni do utworzenia własnego Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, a także do włączenia unickiego metropolity (lecz
nie biskupów) w skład senatu.
DZIEJE NAJNOWSZE
l. Wiek XIX
Rozdział 1.
Główne linie rozwoju
1. Cezury epoki
Wyznaczenie granic XIX w. budzi - jak i inne cezury - wiele
kontrowersji. Cześć historyków skłonna jest wiązać początek tego stulecia
z wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), inni rozpoczynają od
upadku Napoleona (1814), czy obrad kongresu wiedeńskiego (1815).
Większość zgadza się, iż wiek ten, rozumiany jako epoka w dziejach
ludzkości, kończy wybuch I wojny światowej (1914).
Wiek XIX - to epoka wielkich przeobrażeń, a jednocześnie wielkich
konfliktów i antynomii, nieodłącznie związanych z przyspieszeniami w historii.
Wydarzenia biegły w tej epoce bardzo szybko, zmieniając kształt Europy
i świata: fenomen Napoleona, kongres wiedeński, ład Świętego Przymierza,
Wiosna Ludów i rozbudzenie się uczuć narodowych, powstanie nowych potęg
europejskich, lecz również niesłychany rozwój Stanów Zjednoczonych
Ameryki - to tylko niektóre fakty z historii wielkich przemian politycznych.
Równie zasadnicze zmiany dokonywały się w sferze gospodarczej,
nauce i technice, komunikacji i informacji, wreszcie w życiu codziennym.
Nad filozofią, kulturą i sztuką dominował w I pół. stulecia spór przedstawicieli oświecenia z romantykami; nad polityką i ekonomią - spór
konserwatystów z liberałami.
2. Oświecenie a romantyzm
Ludzi oświecenia charakteryzowała bezkrytyczna wiara w postęp:
dokonania w dziedzinie nauki budziły przekonanie o wszechpotędze
ludzkiego rozumu. Funkcją postępu miał być doskonały człowiek i doskonałe społeczeństwo.
Wyrazem ideologii oświecenia był klasycyzm. Swe zainteresowanie
zwracał nie ku jednostce, jej interes podporządkowano dobru ogólnemu,
lecz ku społeczeństwu i państwu, normy zaś estetyczne uzasadniano
wymaganiami rozumu. Chętnie nawiązywano do tradycji antycznych,
zwłaszcza rzymskich. Szczególnie było to widoczne w propagandzie
rewolucyjnej i napoleońskiej Francji.
Romantyzm stanowił swoistą kontrakcję w stosunku do klasycyzmu.
Zrodzony w krajach germańskich, pierwotnie był kierunkiem literacko-artystycznym, szybko jednak zawładnął całym życiem umysłowym
i uczuciowym, stał się symbolem epoki. Pod jego wpływem pozostawali nie
tylko poeci i artyści, ale też filozofowie, uczeni, politycy.
Romantyzm:
przeciwstawiał się racjonalizmowi; szczególne znaczenie przydawał uczuciom
(także religijnym) oraz doznaniom mistycznym;
opowiadał się za nieskrępowanym rozwojem jednostki i eksponował jej rolę
w wydarzeniach historycznych; bohater romantyczny przeważnie wchodził
w konflikt z obowiązującymi normami społecznymi i moralnymi;
idealizował przeszłość, nawiązywał zwłaszcza do średniowiecza, jako epoki
najbliższej „duchowi" i emocjom romantyków;
uznawał szczególną rolę narodu, stąd w wielu krajach zainicjowano badania
nad własną kulturą, historią i językiem;
sztukę romantyczną charakteryzowały wyraziste środki ekspresji; uznawano
twórczą moc geniuszu i szaleństwa oraz prawo artysty do łamania dotychczasowych norm estetycznych.
Romantyzm miał skrajnie różne oblicza polityczne. Jedni odczytywali
go jako apoteozę silnej władzy monarszej - stąd popierało ten ruch wielu
konserwatystów (np. Francois Chateaubriand we Francji), inni czytali
w jego hasłach wezwanie do walki z tyranią (Giuseppe Mazzini, Adam
Mickiewicz). Romantykami mogli więc być zarówno konserwatyści, jak
i liberałowie oraz demokraci.
3. Konserwatyzm
Za konserwatystów w rozumieniu potocznym uchodzili w XIX w. ci
wszyscy, którzy chcieli powrotu do starej, przedrewolucyjnej rzeczywistości.
Konserwatyzm jest jednak kierunkiem politycznym (zarazem ideologią), który
nie ogranicza się jedynie do głoszenia haseł utrzymania starego porządku. Jego
rzecznicy zdawali sobie sprawę, że restytucja dawnych instytucji i praw nie jest
możliwa. Konserwatyści nie występowali więc przeciwko zmianom jako takim
(przeciwstawiali się natomiast rewolucji, jako metodzie zmian), lecz
poszukiwali trwałych i ponadczasowych zasad zapewniających ład.
Konserwatyści odrzucali myśl filozoficzną, społeczną i polityczną
oświecenia, uznając ją za utopię. Społeczeństwo traktowali jako jednolity
organizm, nadrzędny nad jednostką, państwo zaś - jako rozwinięcie
rodziny z jej patriarchalnym układem, w którym nie ma miejsca na
realizowanie zasady równości.
Konserwatyści:
uznawali za naturalny ustrój stanowy (z wyjątkiem konserwatystów angielskich), nierówności ekonomiczne i nieograniczoną władzę monarchy;
odrzucali konstytucję (nie uznawali podmiotowości jednostki i społeczeństwa);
za czynniki zespalające społeczeństwo i państwo uznawali naród (charakter
narodowy) i religię (przyznając jej funkcje polityczne);
stąd też głosili potrzebę sojuszu władzy świeckiej (monarchy) i duchownej
(papieża) - sojusz „ołtarza" i „tronu";
większość konserwatystów dążyła jednak jednocześnie do podporządkowania
Kościoła państwu (sprzeciwiali się temu tzw. ultramontanie).
Ideologowie konserwatyzmu:
Ludwik von Hałler (1768-1854) Restauracja nauki o państwie; Adam Miiller
(1779-1829) O sztuce rządzenia państwem
4. Liberalizm
Ojczyzną liberalizmu była Anglia - kraj największych przemian
gospodarczych i społecznych. Adam Smith (1723-1790), świadek angielskiej rewolucji przemysłowej, głosił, że źródłem bogactwa jest przede
wszystkim praca, a społeczeństwo osiąga dobrobyt dzięki wolności
ekonomicznej jednostek i nieskrępowanemu handlowi.
Rozwój i rozkwit liberalizmu przypada na koniec XVIII i I pół. XIX w. Jego
głównym hasłem było podkreślanie i manifestowanie roli jednostki i jej
interesu. Nieskrępowana swoboda jednostki miała być oparta na prawie
stanowionym przez wszystkich, stąd liberałowie popierali ideę ustroju konstytucyjnego. Od państwa oczekiwali ochrony wolności obywateli - przede
wszystkim wolności posiadania (własności), pracy, a ponadto wolności słowa,
zebrań, swobód religijnych i wolności sumienia. Układ polityczny w państwie
gwarantowany miał być „wolną grą sił" (Beniamin Constant), zaś ład
gospodarczy, odgraniczony od politycznego, samoregulować się zgodnie
z zasadą „laissez faire, laissez passer" - wolności działań jednostki dążącej do
maksymalnych korzyści materialnych.
Tak rozumiany liberalizm ekonomiczny był całkowitym zaprzeczeniem fizjokratyzmu (s. 244), merkantylizmu (s. 244) i wszelkiej ingerencji
państwa w życie gospodarcze. Była to więc ideologia nowej, bogacącej się
szybko burżuazji, a ponieważ na początku XIX stulecia zwracała się ona
pizeciw absolutyzmowi i zależnościom stanowym bądź aparatowi biurokratycznemu państwa, odgrywała wielką rolę w kształtowaniu się nowych
stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych. Pamiętać trzeba
jednocześnie, że u swych źródeł liberalizm był oświeceniowy - a więc
antyabsolutystyczny i antyfeudalny, ale też antyrewolucyjny.
Wydarzenia lat 30. i 40. (Wiosna Ludów) przyniosły pewne zmiany
w ideologii liberałów. Świadomość zagrożenia ładu społecznego spowodowała modyfikację postulatów wolnościowych: wprowadzanie cenzusów
wyborczych (np. wykształcenia czy majątku) oznaczało ograniczenie
zasady wolności. Od tego też czasu datują się podziały na liberałów
umiarkowanych i radykalnych. Ci ostatni, zwani demokratami, opowiadali się w dalszym ciągu za pełną równością.
W II pół. XIX stulecia liberalizm zdobywał dalszych zwolenników. Mimo wyraźnego potępienia przez Kościół (encyklika Quanta
Cura z 1864 r.), wpływ tej ideologii uwidaczniał się niekiedy nawet
w działaniach konserwatystów (np. reformy gospodarcze w Austrii
po 1848 r.).
Ważniejsze prace myślicieli liberalnych:
Jeremy Bentham (1748-1832) Fragment o rządzie
Beniamin Constant (1767-1830) O monarchii konstytucyjnej i rękojmi wladz
publicznych
Alexis de Tocqueville (1805-1859) O demokracji w Ameryce
5. Socjalizm utopijny
W opozycji do konserwatyzmu i liberalizmu, problemy epoki
próbowali zdefiniować i rozwiązywać myśliciele, zwani później socjalistami utopijnymi. Ich uwagę przyciągały trudne warunki życia proletariatu i coraz częstsze konflikty społeczne, związane z rozwojem przemysłu.
Socjaliści utopijni zaczynali przeważnie od działalności filantropijnej,
by następnie przejść do poszukiwania doskonałego ładu społecznego,
który mógłby zastąpić tak krytykowany przez nich kapitalizm. Decydują-
cym czynnikiem miało być stworzenie systemu produkcji opartego na
współpracy samorządnych komun. Powstanie takich wspólnot znosiłoby
wszelką hierarchię społeczną i walkę konkurencyjną, likwidując jednocześnie własność prywatną.
Twórców socjalizmu utopijnego cechowała przejęta z epoki oświecenia wiara w możliwość stworzenia społeczeństwa idealnego. Z kolei
kierujące nimi współczucie wobec najuboższych (stąd działalność charytatywna) płynęło niewątpliwie z inspiracji chrześcijańskiej (ewangelicznej), choć odżegnywali się oni od instytucjonalnych związków z Kościołem.
Socjaliści utopijni
Charles Fourier (1772-1837): postulował utworzenie falansterów - zrzeszeń
pracowników wszystkich zawodów, którzy dzieliliby się między sobą swoimi
produktami;
Robert Owen (1771-1858): postulował tworzenie „korporacyjnych wsi"
rolnych wytwórców, wymieniających między sobą towary (ideę tę usiłował
wcielić w życie w trakcie swego pobytu w Ameryce, jednak jego eksperymentalna kolonia upadła po kilku latach).
Działalność Fouriera, Owena, Saint-Simona i in. nabrała sporego
rozgłosu: mianem socjalistów - w pierwotnym tego słowa znaczeniu (lata
20.) - określano właśnie zwolenników Owena. Generalnie jednak ideologia
socjalizmu utopijnego nie wywarła większego wpływu na środowiska
robotnicze. Nawiązały do niej natomiast deklaracje socjalistyczne z końca
lat 40., szczególnie Manifest komunistyczny Karola Marksa i Fryderyka
Engelsa (1848), którzy z krytyki stosunków ekonomicznych i społecznych
wyprowadzali wniosek o nieuchronności wywalczenia nowego ładu społecznego drogą rewolucji.
6. Nauka i technika
Cechą XIX w. był dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych, opierają-:
cych się coraz bardziej na matematyce, obserwacji, eksperymencie. Tak 5
było w astronomii (odkrycia nowych planet za pomocą coraz doskonal- \
szych teleskopów), chemii organicznej i nieorganicznej (atom, wzór ]
chemiczny), fizyce (nauka o elektryczności, teoria pola magnetycznego), j
biologii (badania komórek organizmów żywych).
'
W parze z rozwojem nauki szły wynalazki techniczne, a ich wdrażanie
do produkcji powodowało ogromny rozwój przemysłu. Udoskonalenie
maszyny parowej, przechodzenie na produkcję maszynową i silniki
mechaniczne zrewolucjonizowały przemysł. Maszyna parowa zapoczątkowała też przewrót w komunikacji: kolej żelazna i statek parowy stały się
symbolem postępu.
Rozwój nauk humanistycznych oraz kultury dokonywał się pod
presją romantyzmu. Rozbudzenie ambicji narodowych doprowadziło
do rozwoju badań nad własną kulturą i językiem, stąd narodziny
nowoczesnej historiografii, rozwój językoznawstwa i filologii, a także
nauk o państwie i prawie. W filozofii dominowały kierunki idealistyczne (George Wilhelm Hegel) i pozytywistyczne (Auguste Comte, John
Stuart Mili), chociaż nie brakło też kierunków spirytualistycznych, metafizycznych, często szczególną wagę przywiązujących do narodu (przykład polskich filozofów Bronisława Trentowskiego i Augusta Cieszkowskiego).
Rozdział 2.
Teoria państwa i ustroje polityczne
Wiek XVIII przyniósł dla doktryny państwowej przełomowe
rozwiązania: zasady suwerenności narodu i umowy społecznej, powodujące przemianę poddanego w obywatela, obdarzonego wieloma prawami, gwarantującymi mu m.in. udział w życiu politycznym, a także
monteskiuszowską doktrynę trójpodziału władzy na: ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą. Wszystkie te zasady miały być ujęte
w jednej ustawie - konstytucji, co zresztą w końcu stulecia stało się
faktem.
Teorię państwa rozwijali w swych rozważaniach filozofowie, jego
realny kształt był dziełem polityków różnych orientacji - tak konserwatystów, jak i liberałów. Na obie te formacje wpływ wywierał też romantyzm,
powodując ewolucje postaw od prorewolucyjnych ku konserwatywnym
(np. kraje niemieckie) lub od legitymistycznych ku liberalnym (np.
Francja).
Konserwatywną ideę państwa realizowały ustalenia kongresu wiedeńskiego, choć i wtedy doszło do odstępstw od tych zasad (przykładem
liberalna konstytucja Królestwa Polskiego). Następne kilkadziesiąt lat - to
okres krystalizowania się i wchodzenia w życie nowych idei organizujących
państwo.
1. Prawa obywatelskie
Prawa obywatelskie po raz pierwszy zostały spisane we francuskiej
deklaracji praw z 1789 r. Od tej pory obecne będą we wszystkich
konstytucjach. Katalog tych praw bywał różny, przy czym do najważniejszych należały:
• grupa praw wolnościowych: wolność posiadania, wolność osobista,
wolność sumienia, wolność druku, zrzeszania - wszystkie stanowiące
podstawę doktryn liberalnych,
• równość wobec prawa, przekreślająca nierówność feudalną (kiedy
każdy ze stanów miał inne prawa),
• prawa ekonomiczne i socjalne (np. prawo do pracy, oświaty),
szczególnie rozwijające się od pół. XIX w.,
• prawo wyborcze; sformułowanie jego zasad nastręczało liczne
trudności, a do realizacji idei powszechnego prawa wyborczego dochodzono stopniowo: w XIX w. od udziału w wyborach odsuwano
obywateli ze względu na cenzus majątkowy, cenzus wieku i cenzus płci.
Generalnie podkreślić trzeba, że omawianą epokę charakteryzuje
walka o rozszerzanie praw politycznych i demokratyzację systemu wyborczego. Takie zasady, jak: równość, tajność, bezpośredniość i proporcjonalność wyborów wykształcać się będą w II pół. stulecia. Klasyczny 4-przymiotnikowy system wyborczy zostanie zapisany w konstytucji III Republiki Francuskiej (1875) i II Rzeszy Niemieckiej (1871), a rozpowszechni si?
po I wojnie światowej.
2. Trójpodział władzy
Idea rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej,
sformułowana przez Monteskiusza (1689-1755), zainspirowała twórców
konstytucji amerykańskiej i służyła za punkt wyjścia wszystkich konstytucji aż po wiek XX. Rozdział ten był ściśle związany z ideą suwerenności ludu, którą realizowano m.in. poprzez organy przedstawicielskie.
Pamiętać jednak należy, że w większości państw europejskich wystąpił
w XIX w. konflikt między ową ideą a instytucją dziedzicznego monarchy.
Większość władców uważała ideę suwerenności za sprzeczną z zasadą.
legitymizmu, toteż przeważnie nie respektowali oni w pełni postanowień
konstytucji, którą sami nadawali krajowi. Z trudem torowała sobie drogf
teoria, że król wykonuje ze swych uprawnień tylko te, które należą do
dziedziny władzy wykonawczej.
Władza ustawodawcza: należała do wybieranego organu przedstawicielskiego, wzorem angielskim przeważnie dwuizbowego. Zakres kompetencji - to
przede wszystkim ustawodawstwo, decyzje budżetowe, podatkowe, ew. funkcje kontrolne.
Władza wykonawcza: w rękach króla, prezydenta lub rządu.
Do I wojny najczęstszą w Europie formą ustrojową była monarchia. Stopniowo jednak
władza panującego była ograniczana prawem, przy czym stopień tych ograniczeń
przedstawiał się różnie. W niektórych monarchiach konstytucyjnych (Francja 1814-1830,
Prusy od 1850 r.) król pozostawał czynnikiem rzeczywiście rządzącym, choć współdziałał
z organem przedstawicielskim - stąd nazwa: monarchia ograniczona. W innych natomiast
(Anglia, Belgia, Holandia) władzę wykonawczą sprawował kontrolowany przez parlament rząd, zaś monarcha „panował, lecz nie rządził" (monarchia parlamentarna).
W XIX w. wykształciły się też formy rządów republikańskich. Na czele państwa stał
prezydent, a w zależności od zakresu jego władzy republika miała charakter prezydencki
(duży zakres władzy prezydenta, np. Stany Zjednoczone Ameryki) bądź parlamentarny
(zakres władzy prezydenta ograniczony na rzecz wyłanianego przez parlament rządu,
np. III Republika Francuska).
Władza sądownicza: najistotniejszą sprawą było zniesienie zasady sądownictwa stanowego i wprowadzenie - zgodnie z ideą równości obywateli - sądownictwa powszechnego, co pociągało za sobą powstanie nowych, kilkuinstancyjnych sądów powszechnych (wzorem Francji i Anglii).
Praktyka pokazała, że idea równowagi władzy ustawodawczej i wykonawczej nigdzie nie została osiągnięta, a relacje między tymi elementami
władzy staną się w przyszłości centralnym problemem większości ustrojów
państw europejskich. Ewolucja przebiegała zazwyczaj w kierunku zwiększania uprawnień władzy wykonawczej.
3. Konstytucje
Idea spisanej konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej
- konstytucja miała być jej przypomnieniem i gwarantować zasady
podziału władzy, funkcjonowania państwa i prawa obywatelskie.
Jeśli nadanie konstytucji odbywało się dzięki szczególnej łasce monarchy (konstytucja oktrojowana), to podkreślała ona przede wszystkim jego
pozycję jako suwerena państwa (np. konstytucje napoleońskie - m.in.
Księstwa Warszawskiego; Francja w 1814 r.; Królestwo Polskie w 1815 r.).
Formą bardziej demokratyczną było uchwalenie konstytucji przez
organ przedstawicielski (np. konstytucja amerykańska z 1787 r., francuska
z 1848 r.), czasem w drodze kompromisu z monarchą (np. francuska z
1830 r.). Szczególne miejsce zajmowała Anglia ze swym systemem konstytucji nie spisanej (s. 147).
4. Prawo
Oświecenie przyniosło nowe rozumienie prawa. Myśliciele i filozofowie twierdzili, że istnieją prawa przyrodzone, poznawalne rozumem.
Odkrycie istoty owego prawa natury, rządzącego życiem społecznym,
ekonomią i polityką zapewnić miało ład społeczny, a jego przestrzeganie
szczęście jednostek i społeczeństw. Stąd też szkoła prawa natury zmierzała
do stworzenia kodyfikacji prawnych. Prace rozpoczęte we Francji w dobie
Wielkiej Rewolucji zaowocowały na początku XIX w. powstaniem pięciu
kodeksów: prawa cywilnego (1804), procedury cywilnej (1807), handlowego (1807), postępowania karnego (1808), karnego (1810). Ten francuski model kodyfikacyjny stał się następnie wzorem dla wielu państw.
Najważniejszym owocem kodyfikacji był kodeks cywilny (zwany
Kodeksem Napoleona) - pierwszy w świecie nowoczesny kodeks prawa
cywilnego. Opierał się na zasadach: wolności osobistej jednostki, formalnej
równości obywateli wobec prawa oraz swobody umów. Szczególne
znaczenie przywiązywali autorzy kodeksu do prawnej ochrony nienaruszalności własności prywatnej, wprowadzali też świecki charakter małżeństwa
i instytucję rozwodów. W rozwiązaniach szczegółowych uwzględnili wiele
instytucji francuskiego prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego i prawa
kanonicznego.
Kodeks, uznany powszechnie za arcydzieło sztuki legislacji (m.in. dzięki
swej zwięzłości i jasności), rychło stał się symbolem nowego porządku
prawnego, stanowiąc jedną z podstaw systemu napoleońskiego - w Europie
był wprowadzany we wszystkich krajach przyłączonych do francuskiego
imperium. Obowiązywał z niewielkimi zmianami w Księstwie Warszawskim
i Królestwie Polskim (w Polsce ostatnie przepisy kodeksu zniesiono w 1946 r.).
Rozdział 3.
Naród
1. Suwerenność narodu
Problem narodowy pojawił się w XIX w. we wszystkich płaszczyznach
- m.in. filozoficznej, literackiej, politycznej i ekonomicznej. Wyekspono-
wanie tego problemu przyniósł romantyzm, upatrując w tożsamości
i świadomości narodowej najważniejszy element funkcjonowania społeczeństw, a w przywiązaniu do własnej grupy narodowej - patriotyzmie
- siłę sprawczą działań jednostki.
WI pół. stulecia rewolucyjni romantycy godzili fascynację odmiennością, poszczególnych kultur z ideą braterstwa ludów - dokument założycielski Młodej Europy (1834) przeciwstawiał „Europie królów" swą wizję
„Europy ludów", zorganizowanej na wzór federacji kantonów szwajcarskich. Późniejsze lata przyniosły rozwój postaw nacjonalistycznych, wywodzących się z przekonania o fundamentalnych sprzecznościach interesów
poszczególnych narodów. Ideologia nacjonalistyczna okazała się szalenie
nośna i zdominowała historię polityczną Europy II pół. XIX w., przeciwstawiając się powiedeńskiemu ładowi pokojowemu.
Rewolucja francuska przyniosła Europie teorię narodu jako suwerena
wszelkiej władzy państwowej, działania Napoleona natomiast zmieniły
dotychczasową mapę polityczną kontynentu. Wydarzenia te wyzwoliły
(przypadek Włoch) bądź utrwaliły (przypadek Polski) dążenia niektórych
narodów do stworzenia własnego, niepodległego państwa.
2. Dążenia do niepodległego bytu narodowego
i powstania narodowe
Tendencji tych nie uwzgędnili twórcy ładu europejskiego w 1815 r.
Zasady kongresu wiedeńskiego ignorujące dążenia narodów paradoksalnie przyczyniły się do ich utrwalenia i skrystalizowania. Charakterystyczne, że ruchy narodowe zagroziły przede wszystkim mocarstwom tworzącym ten ład w Europie. W Austrii największe problemy stwarzali Włosi,
Polacy, Węgrzy, Czesi i Rusini (Ukraińcy), w Rosji - Polacy, Ukraińcy
i Finowie, w Prusach - Polacy i Duńczycy.
Dążenia niepodległościowe objawiły się w formie zbrojnych rewolucji
i powstań, a objęły - choć z różnym natężeniem - cały niemal kontynent
europejski. Wiele z nich kończyło się klęską: wojska Świętego Przymierza
stłumiły w latach 20. powstania w Kadyksie, w Neapolu, Turynie, na
Sycylii i w Piemoncie.
Z ogromnym zainteresowaniem i poparciem społeczeństw Europy
spotkały się wolnościowe aspiracje ludów bałkańskich. Nadzieję na sukces
wzbudzał głęboki kryzys wewnętrzny, jaki w pierwszym 20-leciu XIX w.
przeżywała Turcja. Rozbudzona świadomość narodowa Greków spowodowała wybuch powstania przeciw Turcji (w 1829 r. Grecja zdobyła
niepodległość). Kryzys w Turcji wykorzystali też Serbowie. W 1815 r.
chwycili za broń, w wyniku czego powstało autonomiczne Księstwo
Serbskie - podstawa do utworzenia w 100 lat później Jugosławii.
W latach 30. stary kontynent był świadkiem dwóch powstań narodowych. Pierwsze z nich - to belgijskie przeciw Holandii (Jeg° sukces
spowodował ogłoszenie niepodległości Belgii w 1830 r., potwierdzonej
przez mocarstwa Świętego Przymierza). Drugim było polskie powstanie
listopadowe, zakończone klęską i represjami.
3. Kwestia narodowa w okresie Wiosny Ludów
Największe nasilenie ruchów narodowych przypadło na późne lata 40.,
określane w historiografii mianem Wiosny Ludów. Interesy grup narodowych zamieszkujących poszczególne państwa były jednak w tym okresie ze
sobą sprzeczne (np. Niemcy - Polacy, Węgrzy - Czesi), co w znacznym
stopniu osłabiło siłę ich działań. Pozornie w 1849 r. sytuacja europejska
wróciła do normy i ład wiedeński został utrzymany. Jednak wyzwanie
zostało rzucone. Następne 20 lat to okres konfliktów i wojen zmieniających
oblicze Europy i w konsekwencji prowadzących do powstania nowych
organizmów państwowych, bazujących na wspólnotach narodowych.
Nowe państwa w Europie w II pół. XIX w.
1858
faktyczna niepodległość Czarnogóry
1859-1870
zjednoczenie Włoch pod berłem dynastii sabaudzkiej
1861
księstwo Rumunii (od 1881 r. królestwo)
1867
Austria przekształca się w dualistyczną monarchię Austro-Węgier
1867
faktyczna niepodległość Serbii (formalnie niepodległa od 1878 r.)
1871
zjednoczenie Niemiec (II Rzesza)
:
4. Problem narodowy na ziemiach polskich
Na ziemiach polskich wiek XIX to - podobnie jak w wielu krajach
europejskich - czas kształtowania się nowoczesnego narodu, obejmującego nie tylko szlachtę, lecz także inne grupy społeczne. Proces ten
pozostawał w ścisłym związku z zachodzącymi w tym okresie przemianami
społeczno-ekonomicznymi, które likwidowały stanowe stratyfikacje feudalne. Powstawanie narodowych więzi ponadzaborowych miało miejsce
w drugiej połowie stulecia. W pierwszej - świadomość przynależności do
jednej, polskiej grupy narodowej właściwa była przede wszystkim szlachcie-ziemiaństwu. Dla ogromnej części społeczeństwa podstawowe wspólnoty
to dwór-wieś, miasto, region. Więzi z nimi słabły wraz z rosnącą ruchliwością
terytorialną. Oczywiste jest zatem, iż również pod koniec wieku stopień
świadomości narodowej był większy wśród szlachty-ziemiaństwa, burżuazji
i inteligencji, a mniejszy wśród robotników i chłopów.
Specyficzny charakter nadawały procesom narodowotwórczym warunki polityczne. Utrata niepodległości zmuszała do postawienia pytania
o możliwość istnienia narodu bez państwa (w okresie rewolucji francuskiej
zaczęto łączyć pojęcia przynależności narodowej i państwowej). Idee
romantyzmu pozwoliły jednak wymknąć się z tej pułapki. Romantyczny
„naród" (wspólnota duchowa) zastępował powoli oświeceniowe rozumienie terminu „ojczyzna" (wspólnota polityczna). Jednocześnie zagrożenie,
niepewność sytuacji politycznej i dyskryminacja, z jaką spotykali się
Polacy, okazały się katalizatorem rozwoju uczuć i więzi narodowych.
Z drugiej jednak strony brak własnych i akceptowanych instytucji
państwowych (z wyjątkiem krótkiego okresu istnienia Królestwa Polskiego, a także sytuacji w autonomicznej Galicji) powodował, że w społeczeństwie polskim nie wykształciły się cechy tzw. narodu politycznego.
Powiększało to dystans między ziemiami polskimi a większością krajów
europejskich, gdzie nowoczesne organy przedstawicielskie opierały się na
coraz to szerszej bazie społecznej. Dzięki temu powstawał ów naród
polityczny - czyli taki, który czynnie i aktywnie kreuje swą reprezentację,
wykształcała się zasada współudziału obywateli w życiu państwa. Z tego
punktu widzenia wiek XIX był dla narodu polskiego stracony, a konsekwencje widoczne były u progu tworzenia własnej państwowości po I wojnie
światowej.
Specyfika każdego z trzech zaborów (inny zakres swobód obywatelskich, kulturalnych, wyznaniowych itp.) powodowała, iż proces formowania się nowoczesnego narodu polskiego przebiegał różnie w poszczególnych dzielnicach. Wykształciło to swoiste, charakterystyczne dla każdego
z zaborów modele zachowań i mentalności narodowej, funkcjonujące
długo poza epoką, która je stworzyła.
Duże znaczenie dla wykształcenia świadomości narodowej miały
niewątpliwie powstania - listopadowe i styczniowe. Hasła niepodległościowe, walka zbrojna, wreszcie klęska, emigracja, represje i zsyłki przetrwały w pamięci narodu, przetworzone w legendę, i na długie lata
ukształtowały model patriotyzmu polskiego. Pamiętajmy jednak, że powstańcy i rewolucjoniści byli w społeczeństwie wyraźną mniejszością. W powstaniu
listopadowym wzięło udział ok. 200 tyś. ludzi, w 1848 r. w Poznańskiem - 40
tyś., w powstaniu styczniowym ok. 200 tyś. (liczba Polaków w trzech zaborach
sięgała 10 min). W okresach międzypowstaniowych nie brakło też postaw
biernych i obojętnych, jeśli nie lojalistycznych. Charakterystyczne jest, że np.
po klęsce powstania listopadowego jego bohater, Piotr Wysocki, nie mógł
znaleźć w Warszawie adwokata z wyboru, który zdecydowałby się go bronić.
Rozdział 4.
Przeobrażenia społeczne
Rewolucyjne przemiany przełomu XVIII i XIX w. przyniosły ze sobą
przeobrażenia społeczeństw europejskich na skalę dotychczas nie spotykaną. Podziały społeczne, właściwe dla feudalizmu, utrwalone przez stulecia,
zmieniały się szybko, a nowe kryteria podziału, oparte na własności,
zastępowały stare, związane z urodzeniem. Procesy te miały różny przebieg
w poszczególnych krajach, warunkowany tradycją, sytuacją polityczną,
poziomem rozwoju gospodarczego. Wspólne - choć nie równoczesne
- było powstawanie dwóch nowych grup: burżuazji i klasy robotniczej.
1. Burżuazja
Burżuazja - to grupa społeczna, której rodowód sięgał w wieki
XVI-XVII, a dynamiczny rozwój przypadł na I połowę XIX stulecia. Jej
działalność była siłą motoryczną kształtującego się w Europie nowego
systemu gospodarczego, opierającego się na rozwoju przemysłu, handlu,
przepływie i koncentracji wielkiego kapitału. Burżuazję cechowało więc
uznanie idei wolnego handlu, znajomość zasad rynkowych, łamanie
ograniczeń cechowych, aktywna postawa i bezwzględna konkurencja,
umiejętność przystosowania się do nowych sytuacji oraz zdolność wdrażania wynalazków technicznych do produkcji.
Niezależnie od lokalnych różnic burżuazja wszędzie rekrutowała się
spośród aktywnych i ambitnych ludzi interesu. We Francji byli to głównie
rzemieślnicy, w Niemczech, Włoszech, Austrii, Rosji - kupcy, posiadacze
znacznych kapitałów. W Anglii w I pół. XIX w. zawiązał się swoisty sojusz
ludzi interesu wywodzących się ze szlachty i z mieszczaństwa. Obie grupy
zajmowały się zarówno gospodarką rolną, jak i pomnażaniem majątku
przez transakcje kapitałowe, handlowe bądź inwestycje przemysłowe.
W miarę rozszerzania swego majątku i zdolności produkcyjnych
burżuazja zdobywała coraz potężniejszą pozycję społeczną i polityczną.
Na tym polu dochodziło do ostrych starć z tradycyjnym mieszczaństwem, wyrosłym z epoki feudalnej. Nie potrafiło ono zaakceptować
zasady leseferyzmu, całkowicie sprzecznej z jego dotychczasowym systemem wartości, broniło anachronicznego systemu monopoji cechowych
i tradycyjnych organizacji kupieckich. Część tej grupy zdołała zaadaptować się do nowych warunków i zasiliła burżuazjef część zaś uległa
pauperyzacji.
/
Powstająca burżuazja zetknęła się też we wszystkich krajach z silną
pozycją szlachty (ziemiaństwa) w życiu społecznym i politycznym. Układ
ten utrzymywał się bardzo długo, jako że zmianj/w stratyfikacji społecznej
i obyczajowości zachodzą znacznie wolnie/niż szybkie, dynamiczne
przemiany ekonomiczne. Niejednokrotnie burżuazja łatwo i chętnie przyjmowała mentalność i zwyczaje ziemiaństwa. Również posiadanie ziemi
stało się stopniowo dla burżuazji atrakcyjną formą lokowania kapitału.
Na zakończenie dodać należy, że termin „burżuazja" był nadużywany
i upraszczany przez historiografię marksistowską. Wmontowano go
w ogólny schemat funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki. Klasa
burżuazji była kojarzona z bezwzględnym wyzyskiem ekonomicznym
i w przekonaniu autorów tego schem/tu już w połowie XIX w. zaczęła
hamować dalszy rozwój społeczny.
2. Klasa robotnicza
Zmiany zasad ładu społecznego i jednej, a burzliwy rozwój przemysłu
z drugiej strony doprowadziły do vyróżnienia nowej grupy społecznej
-klasy robotniczej. Jej liczebność rc sła bardzo szybko, natomiast świadomość odrębności własnych intere sów grupowych pojawiła się w tej
warstwie dopiero w II pół. tego sti lecia.
Ok. 1840 r. w Anglii robotnicy stanowili ok. 5% społeczeństwa, we Francji
- 3%, w Prusach, Szwajcarii - 2%.
Duże skupiska robotnicze twbrzyły się przy wielkich zakładach
przemysłowych (w I pół. XIX w. za wielką uznawano fabrykę zatrudniającą ok. tysiąca robotników). Warunki życia i pracy były bardzo złe.
Dzień roboczy trwał od 12 do 16 godzin na dobę, masowo zatrudniano
kobiety i dzieci (młodsze niż 9-letnie). Zjawiska te były powszechne i na tyle
rażące, że budziły oburzenie i próby przeciwdziałania.
3. Ustawodawstwo socjalne
Pojawiło się najpierw w Anglii, następnie w innych krajach, m.in
w postaci skracania dnia pracy (najpierw do 12, a w 1848 r. do 10 godzin),
zakazu zatrudniania małych dzieci (Anglia - 1833, Prusy - 1839, Francja
- 1841, Rosja - 1882). Walka o o poprawę warunków życia i pracy
oznaczała początek tworzenia się świadomości grupowej robotników.
Doprowadziła też ona do powstania związków zawodowych (Anglia - ok.
1825 r.) i robotniczych organizacji politycznych. W Anglii ruch o nazwie
„czartyści" (od programu tzw. People's Charter, 1836) po raz pierwszy
podjął walkę o prawa polityczne.
Dużą rolę w tworzeniu się więzi klasowych odegrały też czynne
wystąpienia robotników. Żywiołowe protesty tkaczy w Lyonie (1831,
1834) przeciw głodowym zarobkom nosiły jeszcze charakter rozruchów
rzemieślniczych, ale rewolucja 1830 r. we Francji i przede wszystkim rok
1848 - były już wystąpieniami świadomych grup robotniczych.
4. Likwidacja zależności feudalnych na wsi
Wszystkie te zmiany stały się możliwe po likwidacji zależności
feudalnych. Proces likwidacji poddaństwa rozpoczął się w końcu XVIII w.:
w Szwecji (1772), na ziemiach dziedzicznych Habsburgów (1781), w Danii
(1788), we Francji (1789) i był kontynowany w XIX w.: w Prusach (1807)
i krajach systemu napoleońskiego. Najpóźniej rozwiązano ten problem
w Rosji (1861) oraz należących do niej ziemiach polskich (1864).
5. Przeobrażenia społeczne na ziemiach polskich
Miały one podobną naturę, co procesy w innych krajach, zachodziły
jednak później niż w Europie Zachodniej i odznaczały się specyficznym
charakterem ze względu na nietypową strukturę społeczną (duży udział
procentowy szlachty). Na przebiegu i kształcie tych przeobrażeń zaciążyła
w ogromnym stopniu niewola narodowa: ewolucja struktury społecznej
i kształtowanie się świadomości narodowej były bardzo silnie związane
z walką o niepodległość, natomiast podział ziem polskich między państwa
o różnych zasadach prawnych i różnej polityce społecznej powodował, że
przemiany te przebiegały odmiennie w każdym z zaborów.
Generalne tendencje były jednak wspólne: przechodzenie od społeczeństwa feudalnego - stanowego, do społeczeństwa klasowego, gdzie
0 stratyfikacji w coraz większym stopniu decydować będzie majątek
1 posiadanie, nie zaś urodzenie.
Szlachta
Pełnię praw w Polsce przedrozbiorowej miała niemal wyłącznie
szlachta, grupa stanowiąca szacunkowo ok. 10% społeczeństwa, bardzo
niejednolita wewnętrznie. Już ostatnie lata przed rozbiorami przyniosły
umniejszenie roli szlachty nieposiadającej, a państwa zaborcze kontynuowały tę linię postępowania. Tracący przywileje i prawa polityczne członkowie tej grupy pauperyzowali się bądź upodabniając się do chłopów, bądź
zasilając grupy inteligenckie i drobnomieszczańskie.
Szlachta posiadająca stała się trzonem ziemiaństwa. W zaborze
pruskim została ona formalnie zrównana z pruską szlachtą, ale - w ramach
walki z polskością - ograniczono jej pozycję. Po 1848 r. wszelkie przywileje
stanowe zniesiono, formalnie zrównując wszystkich obywateli wobec
prawa.
Wielkie przemiany społeczne zapowiadała konstytucja Księstwa Warszawskiego, zrównując wszystkich obywateli wobec prawa. Uprzywilejowaną pozycję polityczną i ekonomiczną przyznano jednak szlachcie.
W zaborze rosyjskim rozciągnięto przywileje szlachty rosyjskiej tylko na
szlachtę wpisaną do ksiąg specjalnie powołanego urzędu - Heroldii.
Większość praw politycznych szlachta utraciła po powstaniu listopadowym, wraz z likwidacją polskiego sejmu. Mimo zniesienia poddaństwa
(1807), brak regulacji uwłaszczeniowej (do 1864 r.) powodował utrzymanie
się feudalnych w istocie stosunków między ziemiaństwem a chłopami.
W Galicji poddaństwo utrzymywało się do 1848 r., dzięki czemu
szlachta miała nadal silną władzę nad chłopami. Jej status uległ jednak
pogorszeniu w porównaniu z okresem przedrozbiorowym. W czasie
rządów Józefa II (1780-1790) odebrano jej samorząd i prawa polityczne,
utraciła też wolności podatkowe, nietykalność osobistą i majątkową.
We wszystkich trzech zaborach widoczna była tendencja do zniesienia
przywilejów stanowych szlachty. Faktycznie jednak dominacja polityczna
i społeczna tej grupy utrzymała się jeszcze daleko w głąb XIX stulecia.
Decydowały o tym zdobyte przez wieki: pozycja kulturalna, tradycja
i obyczaj, wykształcenie, wreszcie poczucie solidarności stanowej.
Chłopi
W końcu istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną, bardzo niejednolitą wewnętrznie pod względem
sytuacji prawnej (badacze wyróżnili ponad 20 rodzajów różnego typu
statusów prawnych - różne dobra, różne zobowiązania).
Przy rozważaniu pozycji chłopów w XIX w. należy uwzględnić kwestię
wolności osobistej oraz kwestię własności ziemi - obie były różnie
regulowane w trzech zaborach.
Kwestia chłopska do 1863 r.
Księstwo Warszawskie
1807
konstytucja Księstwa znosi poddaństwo osobiste chłopów; tzw.
dekret grudniowy (z tego samego roku) stwierdzał, iż uprawiana
przez chłopa ziemia wraz ze znajdującym się na niej majątkiem
należy do dziedzica, dozwalał też na rugowanie chłopów z ziemi
- efektem tych postanowień było utrzymanie się pańszczyzny
Królestwo Polskie
1815
konstytucja Królestwa potwierdza wolność osobistą chłopów,
utrzymując własność ziemi w rękach szlachty
1841
władze rosyjskie zaczynają zamieniać chłopom w dobrach rządowych pańszczyznę na czynsz (za tym przykładem idą niektórzy
właściciele prywatni)
1846
ukaz carski wprowadza ochronę niektórych kategorii chłopów
przed rugami z ziemi
1862
ukaz carski zapowiada przeprowadzenie przez władze państwowe
oczynszowania chłopów, odsuwając jednocześnie w dalszą przyszłość reformę uwłaszczeniową
1863
powstańczy Rząd Narodowy wydaje dekrety o uwłaszczeniu
chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym
Zabór pruski
1797
wejście w życie ustaw regulujących kwestie społeczne: utrzymanie
wyłącznej własności ziemi w rękach szlachty, zakaz usuwania
chłopów z ziemi bez wyroku sądowego
1807
edykt królewski o zniesieniu poddaństwa osobistego
1811
edykt regulacyjny: umożliwiał większości chłopów z dóbr prywatnych nabycie własności ziemi i likwidację pańszczyzny - uwłaszczenie odbywać się miało za odszkodowaniem (chłopi oddawali
panu 1/3 lub nawet 1/2 swego gruntu)
Edykty z lat 1807-1811 nie obejmowały ziem należących wówczas do Księstwa Warszawskiego, które po kongresie wiedeńskim przypadły z powrotem Prusom, jako
tzw. Wielkie Księstwo Poznańskie).
1816
deklaracja królewska ogranicza zasięg uwłaszczenia, wyłączając
z niego niektóre kategorie gospodarstw
1823
ustawa regulacyjna dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego - podobna do przepisów z lat 1811-1816
1848-1850
sejm pruski znosi wszelkie wyłączenia z uczestnictwa w regulacji
uwłaszczeniowej (uwłaszczeniem zostają objęci chłopi małorolni)
Likwidację stosunków feudalnych na wsi w zaborze pruskim przeprowadzono etapami, przez odgórne zarządzenia władz. Ziemia została podzielona między wielką własność folwarczną (zachowała ona w swych rękach 50-60% gruntów i wszystkie lasy
- ustawy regulacyjne likwidowały serwituty, czyli uprawnienia chłopów do korzystania
z dworskich lasów i pastwisk) oraz ludność wiejską, jednak jedynie część chłopów
weszła w prawa własności (ci, którzy nie otrzymali ziemi, stawali się najemną siłą
roboczą, zatrudnianą w folwarkach). Regulacja ułatwiła ziemiaństwu unowocześnienie metod gospodarowania, na wsi zaś sprzyjała powstawaniu dużych (przeciętnie 14 ha), zdolnych do gromadzenia funduszy na inwestycje gospodarstw.
Rzeczpospolita Krakowska
1833
zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach narodowych i duchownych (także w części majątków prywatnych)
Zabór austriacki
1780-1790
846
wprowadzenie kontroli państwa nad postępowaniem szlachty
wobec chłopstwa (m.in. przyznanie chłopom prawa apelacji od
decyzji dziedzica do urzędu starosty), wprowadzenie nieusuwalności chłopów z ziemi (większość tych przepisów odwołano
w następnych latach)
manifest powstańczego Rządu Narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej obwieszcza zniesienie pańszczyzny, przekazanie chłopom
posiadaczom ziemi na własność i obdzielenie chłopów bezrolnych
ziemią z dóbr narodowych
1848
patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny: objął wszystkich chłopów posiadaczy, pozostawiał im serwituty (w trakcie realizacji
reformy większość sporów serwitutowych zostało roztrzygni?tych przez sądy na niekorzyść wsi), właściciele folwarków otrzymali odszkodowanie w papierach procentowych (ich wykupem
obciążono całą ludność w formie specjalnego dodatku do podatków)
W efekcie reformy ziemiaństwo zachowało w swych rękach 43% gruntów uprawnych
oraz 90% lasów, reforma obdzielała ziemią duży odsetek chłopów (większy niż w zaborze pruskim), co powodowało rozdrobnienie wsi (2/3 chłopów otrzymało nadziały
poniżej 5,7 ha).
Miasta: rozwój nowej struktury społecznej
W Królestwie Polskim pierwsze inicjatywy przemysłowe dokonywały
się pod auspicjami Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, a ich realizatorami byli ludzie wywodzący się głównie z arystokracji
i ziemiaństwa (m.in. bracia Feliks i Henryk Łubieńscy, Rajmund Rembieliński, Tomasz Ostrowski). Mimo niewątpliwych osiągnięć gospodarczych i ekonomicznych nie stali się oni zalążkiem nowej grupy - burżuazji
- raczej się od niej izolując. Burżuazję tworzyli bogacący się kupcy
i bankierzy coraz częściej zainteresowani przemysłem, rzadziej rzemieślnicy awansujący na fabrykantów, wreszcie dość liczny element napływowy
(głównie z Niemiec). Te tradycyjne grupy mieszczańskie dopiero w II pół.
stulecia zostaną zdominowane przez nieliczną, lecz silną grupę przemysłowców i bankierów.
W zaborze pruskim burżuazja była przede wszystkim niemiecka;
specyfiką tego zaboru jest podejmowanie przez wielkich właścicieli ziemskich inwestycji przemysłowych i włączanie się tej grupy do kapitalistycznej
działalności nierolniczej.
W słabej gospodarczo Galicji burżuazja w ogóle się nie wykształciła,
można mówić co najwyżej o bogatym drobnomieszczaństwie. Drobnomieszczaństwo - rzemieślnicy, drobni kupcy i handlarze - to grupa silna
liczebnie w omawianym okresie, stanowiła bowiem ok. 50% mieszkańców
miast i miasteczek w poszczególnych zaborach.
W I pół. XIX w. proces powstawania warstwy robotniczej zaledwie się
rozpoczynał (wyjątkiem był Śląsk). Pracownicy zatrudnieni w przemyśle
rolno-spożywczym (gorzelnie, młyny, cukrownie itp.), ulokowanym na
wsi, to w większości robotnicy sezonowi, rekrutujący się głównie spośród
chłopów. W pierwszych miejskich ośrodkach przemysłowych (np. Warszawa, Łódź, Bielsko, Białystok) grupy robotników były zasilane przez
bezrolną ludność wiejską, napływającą do miast w poszukiwaniu pracy,
drobnych rzemieślników i biedotę miejską. Dopiero rozwój przemysłu
powodował powstanie większych skupisk robotniczych, połączonych
najpierw więziami typu lokalnego, następnie świadomością grupową,
wykraczającą poza jeden zakład czy osiedle.
Dla przemian społecznych XIX w. na ziemiach polskich niezmiernie
charakterystyczne było powstanie wówczas inteligencji. W jej skład
wchodzili urzędnicy różnych szczebli, nauczyciele, prawnicy, lekarze
i duchowieństwo. Najkorzystniejsze warunki do narodzin tej grupy
wystąpiły na terenach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa
Polskiego. Wolniej tworzyła się natomiast - wobec braku polskich
instytucji państwowych (a więc miejsc pracy) - w zaborach austriackim
i pruskim. W dużej części była ona pochodzenia drobnoszlacheckiego,
choć z czasem przybywało ludzi pochodzenia mieszczańskiego. Inteligencja dość szybko wykształciła własną tożsamość, swój etos, była
grupą kulturotwórczą i opiniotwórczą oraz nośnikiem postaw patriotycznych
Mimo odmienności prawnych w poszczególnych zaborach faktyczne
zanikanie różnic stanowych na ziemiach polskich było dość zbliżone
w czasie. W zaborze austriackim i rosyjskim rzeczywistość społeczna
wyprzedzała jednak uregulowania prawne, co powodowało większe napięcia społeczne, w zaborze pruskim - odwrotnie - legislacja ubiegła zmiany
społeczne.
Rozdział 5.
Przemiany ekonomiczne
Na przełomie XVIII i XIX w. w Europie i świecie doszło do
dynamicznych przeobrażeń społeczno-gospodarczych. Wynalazki i odkrycia naukowe, rewolucja przemysłowa, przekształcenia w rolnictwie,
coraz szybszy obieg informacji - wszystko to zmieniło życie państw,
społeczeństw, jednostek w tempie dotychczas niespotykanym. Bytowanie
ludzkie w ciągu jednego - dwóch pokoleń nabierało w sposób dostrzegalny
innego charakteru, co w żyjących niemal identycznie przez stulecia
społeczeństwach już samo w sobie jest rewolucją.
1. Wzrost demograficzny
W I pół. XIX w. ludność kontynentu europejskiego wzrosła o ponad
40%, a jej udział w zaludnieniu Ziemi (24%) nigdy przedtem nie był tak duży.
Wzrost ludności świata (szacunki w min)
Kontynenty
Europa (z Rosją)
Azja (bez Rosji)
Afryka
Ameryka
Rosja
1750
1850
145
265
500
750
100
100
18
60
35
60
Wśród przyczyn tak szybkiego tempa wzrostu demograficznego trzeba
wymienić:
• dostrzegalny spadek umieralności (szczególnie niemowląt) - wynik
coraz powszechniejszego przestrzegania zasad higieny oraz sukcesów
medycyny i farmakologii (w latach 20. XIX w. upowszechniła się w Europie
szczepionka przeciw ospie),
• wzrost produkcji żywności - m.in. prowadzona na coraz większą
skalę uprawa ziemniaka.
Mimo to w pierwszej połowie stulecia klęski głodu i „zarazy" nadal
jeszcze powodowały dotkliwe straty (w latach 30. cholera spustoszyła
Francję i Anglię, w Irlandii klęska głodu 1845-1847 spowodowała
zmniejszenie się populacji aż o 50%).
Ważnym elementem przemian w Europie była dynamiczna urbanizacja. Na ogół nie były to miasta duże (przeciętnie kilkanaście tysięcy
mieszkańców), ale kilka wielkich aglomeracji osiągnęło imponujące rozmiary - Londyn na początku wieku liczył ok. miliona mieszkańców.
Wśród nowych procesów demograficznych odnotować też należy duże
ruchy migracyjne. Względy ekonomiczne spowodowały, że zjawisko to
wybuchło z wielką siłą w I pół. XIX w.
W latach 1800-1820 emigrowało z Europy (w skali rocznej) ok.10 tyś. osób,
w latach 1820-1840 już 50-100 tyś.
Główny kierunek wychodźstwa: Ameryka Północna.
90% migrantów pochodziło z Anglii, Irlandii i krajów niemieckich (w latach 30.
dołączyli do nich, choć nie tak licznie, migranci z Europy Środkowowschodniej).
Te same tendencje demograficzne - wzrost liczby ludności, wzrost
gęstości zaludnienia - obserwujemy na ziemiach polskich, choć swoje
apogeum osiągną one dopiero w II pół. XIX stulecia, kiedy przemiany
gospodarcze i cywilizacyjne nabiorą wyraźnego przyspieszenia.
Ludność na ziemiach polskich (w min osób)
Terytoria
1800
1870 Wzrost w %
Królestwo Polskie
2,7
4,8
Galicja
4,6
3,8
Zabór pruski (bez Śląska) 0,82 tyś. 1,3
77
22
65
2. Rewolucja agrarna
Wzrost liczby ludności spowodował wzmożone zapotrzebowanie na
żywność. Zwiększenie zaś produkcji nie było możliwe bez postępu
w rolnictwie. Osiągnięto ten cel kilkoma sposobami: udoskonalono
narzędzia i zaczęto stosować maszyny rolnicze, wprowadzono nowe
uprawy, zmodernizowano gospodarkę hodowlaną, a koń stał się powszechnie używaną siłą pociągową. Tempo i natężenie tych zmian były
rewolucyjne i spowodowały, iż europejskie rolnictwo zmieniło się z ekstensywnego w intensywne. Na przykład Anglia już w połowie XVIII w. była
w stanie wywozić ok. 13% wytworzonej żywności. Mimo to nie brakło
pesymistycznych prognoz. Thomas R. Malthus (1766-1834), ekonomista
angielski, w ogromnym wzroście liczby ludności upatrywał wielką tragedię
świata - nie widział bowiem możliwości wyżywienia takich mas!
Wskaźnikiem zwiększającej się wydajności rolnictwa był wzrost
odsetka ludności miejskiej, a więc pracującej poza rolnictwem.
Ludność miejska przekroczyła 50% ogólnej liczby mieszkańców: w Anglii
-w 1830 r., w Belgii -w 1840 r., w Holandii -w 1850 r., we Francji, Niemczech
i Szwajcarii - w 1870 r.
Na ziemiach polskich rozciągnięcie w czasie reform uwłaszczeniowych
sprawiło, że w I pół. XIX w. ziemie zaboru pruskiego pod względem metod
gospodarczych i osiąganych wyników różniły się zdecydowanie od pozostałych ziem polskich, zbliżając się do poziomu zachodniej Europy. Będzie
to tak wyraźne, iż granica zaboru pruskiego stanie się powoli linią dzielącą
nie tylko ziemie polskie, ale i Europę na strefy rozwojowe.
Mimo tego niejednakowego tempa wzrostu wszędzie wystąpiły podobne trendy: zwiększenie areału ornego (do połowy wieku o blisko 50%),
porzucanie dwupolówki i trójpolówki na rzecz płodozmianu, wprowadzanie nowych, ulepszonych narzędzi pracy (zwłaszcza w majątkach szlacheckich), bardzo duży wzrost hodowli owiec, trzody i bydła. Rewolucyjną
zmianą było wprowadzanie nowych kultur rolniczych - roślin pastewnych
i okopowych (przede wszystkim ziemniak). Wszystkie sygnalizowane tu
tendencje nabiorą większego tempa w II pół. stulecia.
3. Rozwój przemysłu
Przełom XVIII i XIX w. określa się jako zasadniczą cezurę w dziejach
ludzkości, oddzielającą epokę przemysłową od przedprzemysłowej. Wiek
XIX był wiekiem maszyn: nowoczesne wynalazki zostały zastosowane
w produkcji fabrycznej oraz w życiu codziennym. Rewolucja rozpoczęła się
w II pół. XVIII stulecia w Anglii i ten właśnie kraj stał się pionierem
nowoczesnego kapitalizmu i uprzemysłowienia.
Maszyny: przędzalnicza i tkacka przystosowane do produkcji w halach fabrycznych, zasilane maszyną parową pozwoliły na zwielokrotnienie
produkcji brytyjskiej wełny i bawełny, które dzięki niskiej cenie i dobrej
jakości zawojowały rynek, stając się materiałami powszechnie używanymi.
Szybko rosnąca produkcja stali (otrzymywana z surówki, dzięki
zastosowaniu nowoczesnej technologii) zwiększyła znacznie popyt na
węgiel. Takie wynalazki jak młot parowy, prasa kowalska, tokarka czy
wiertarka zastosowane w praktyce nadały mocne tempo przemianom
w przemyśle maszynowym. W latach 40. powstało największe w świecie
zagłębie przemysłowe nad Renem i Ruhrą, rywalizujące z podobnym
ośrodkiem na Górnym Śląsku.
Zbliżone procesy industrializacyjne objęły wkrótce cały kontynent
europejski, choć nigdzie nie przebiegały aż tak dynamicznie jak w Anglii
i na ziemiach niemieckich. Wszędzie zakłócały je cykliczne kryzysy:
w gospodarce wczesnokapitalistycznej po okresie koniunktury (wzrost
produkcji, łatwiejszy dostęp do kredytów, wzrost cen), następowało
gwałtowne załamanie gospodarcze (spadek wartości akcji na giełdzie,
spadek produkcji, spadek cen, bankructwa i zamykanie zakładów).
Kryzysy te, spowodowane zjawiskiem nadprodukcji (wynalazki techniczne
oraz taniość siły roboczej sprzyjały tworzeniu nowych zakładów przemysłowych, lecz źle opłacani robotnicy nie mieli pieniędzy na zakup towarów
- stosunkowo łatwo dochodziło więc do sytuacji, w której możliwości
wytwórcze przemysłu były większe niż chłonność rynku) pojawiały się
mniej więcej co 10 lat, a te dłużej trwające - co 50 lat.
Rozwój przemysłu napotykał też inne przeszkody - ziemie niemieckie
np. podzielone były na wiele państw, a każde miało własne granice celne.
Realia gospodarcze wymusiły jednak ich zniesienie: w latach 20. powstał
Związek Celny, który ok. 1850 r. obejmował 4/5 terytorium całych
Niemiec.
Na ziemiach polskich w I pół. XIX w. postępy industrializacji były
nikłe, a produkcja przemysłowa odbywała się przede wszystkim w manufakturach i warsztatach rzemieślniczych. Wystąpiły jednak również zjawiska
zapowiadające istotne zmiany w tym zakresie.
W Królestwie Polskim w latach 1824-1830 ważną rolę odegrała
protekcyjna polityka ministra Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, który
z budżetu państwowego finansował budowę zakładów hutniczych i górniczych w Zagłębiu Staropolskim. Prócz państwa istotną rolę w gromadzeniu kapitału odegrało ziemiaństwo (nie mieszczaństwo -jak na zachodzie
Europy). Trzy najzyskowniejsze wówczas gałęzie przemysłu Królestwa - to
przetwórstwo spożywcze, włókiennictwo, górnictwo i hutnictwo.
Najprężniej rozwijającym się regionem przemysłowym był niewątpliwie Śląsk. Zainicjowane przez rząd pruski udoskonalenia techniczne
(zastąpienie węgla drzewnego koksem przy wytopie surówki żelaznej, nowe
metody wyrobu stali) otworzyły perspektywy rozwoju, toteż od lat 30. ten
lesisty, nieurodzajny rejon zaczął nabierać cech okręgu wielkoprzemysłowego. Z czasem jednak (druga połowa stulecia) pozostał w tyle za
Zagłębiem Ruhry i Saary (gorsze wyposażenie techniczne hut i kopalń), co
wyraziło się w malejącym udziale Śląska w produkcji całych Niemiec.
Galicja w tym okresie pozostawała dzielnicą słabo uprzemysłowioną,
choć nastąpił pewien rozwój górnictwa i hutnictwa (Śląsk Cieszyński),
przemysłu Iniarskiego i gorzelnictwa.
4. Wymiana handlowa
Przewrót w europejskim przemyśle był siłą sprawczą rozwoju wymiany
handlowej wykraczającej poza stary kontynent. Europa stała się centrum
tej wymiany - importowała żywność i surowce, była zaś eksporterem
towarów przemysłowych i kapitału (przede wszystkim w formie pożyczek),
umożliwiając tym samym rozwój innych regionów świata (m.in. większość
linii kolejowych w Ameryce Płn. powstała dzięki europejskim kredytom).
Ogólny bilans światowego handlu w I półwieczu zwiększył się siedmiokrotnie. I w tej dziedzinie hegemonem stała się Anglia - przypadało na nią aż
25% obrotów handlowych.
Powstanie szerokiego rynku światowego spowodowało rozwój nowoczesnych systemów bankowych i obrót papierami wartościowymi. Wymianę handlową ułatwiało też oparcie większości walut na parytecie złota.
Banki współpracowały z rządami, z przemysłem, stając się wielką siłą
motoryczną w tworzącym się światowym systemie gospodarczym.
W 1825 r. powstał w Warszawie Bank Polski, udzielający kredytów
inwestycyjnych dla górnictwa i przemysłu. W latach 1833-1842 Bank
ten administrował górnictwem i hutnictwem całego Królestwa Polskiego.
Rozdział 6.
Epoka napoleońska
1. Francja Napoleona
Okres od upadku Dyrektoriatu (przewrót 18 brumaire'a 1799 r.),
kiedy Napoleon został konsulem, do ostatecznej klęski cesarza w 1815 r.
nazywany jest epoką napoleońską. Określenie to dotyczy nie tylko Francji,
ale też całej niemal Europy, nad którą Francja sprawowała hegemonię.
Rządy napoleońskie historycy oceniają bardzo różnie. Dla jednych
Napoleon to świadectwo zwycięstwa kontrrewolucji, dla drugich - cesarz
reprezentuje następny etap rewolucji, w którym zachowane zostają
podstawowe zdobycze ostatnich lat przy cesarskiej fasadzie rządów.
Po roku 1799 Napoleon dążył do umocnienia swojej władzy. W Konstytucji roku VIII (1799) nie zamieszczono deklaracji praw, większość
obywateli została pozbawiona realnego wpływu na sprawy polityczne,
a I Konsul - Napoleon miał ogromne, dyktatorskie kompetencje. Pozornie
zachowany został trójpodział władz, ale znaczenie ciał ustawodawczych
zostało drastycznie zmniejszone (w praktyce o ich składzie decydował
Napoleon). Mimo tych ograniczeń chłopi i mieszczanie silnie identyfikowali się z reżimem. Francja cieszyła się ze swych zwycięstw i mocarstwowej
pozycji. Kiedy w 1802 r. przeprowadzono referendum (nb. często stosowana i wykorzystywana propagandowo w epoce napoleońskiej forma
demokracji bezpośredniej) z pytaniem, czy naród chce przekazać władz?
dożywotnio Napoleonowi, ogromna większość odpowiedziała „tak".
Koronacja cesarska i zasada dziedziczności tronu (1804) dopełniła ambicji
Napoleona. Niekoherentność konstrukcji, łączącej ideę suwerenności ludu
ł, boskiej sankcji władzy królewskiej, zaaprobowanej przez papieża,
wyrażał oficjalny tytuł: „Napoleon z łaski bożej i mocy konstytucji
Republiki Cesarz Francuzów".
Bardzo istotną rolę w systemie rządów napoleońskich odgrywała armia
narodowa, dająca ogromne możliwości awansu społecznego i politycznego
(wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej). Generalicja tej
armii - zresztą o bardzo zróżnicowanych umiejętnościach wojskowych
- stanowiła trzon napoleońskiej elity władzy. Pod wpływami cesarza
znalazły się wszystkie dziedziny życia, także szkolnictwo, kultura i sztuka,
wykorzystywane bez żenady do celów politycznych. Jednocześnie wprowadzono cenzurę, obejmującą gazety, książki, teatr i sztuki plastyczne.
Przeciw takiej wizji państwa występowała opozycja legalna, liberalna,
grupująca intelektualistów i polityków żądających wolności życia politycznego (m. in. Germaine de Stael, Beniamin Constant) i spiskowa - rojalistyczna, wierna Burbonom (m. in. Francois de Chateaubriand). Mimo że
nie stanowiła ona poważnego zagrożenia dla reżimu, to uzmysławiała, że
nie wszyscy poddali się propagandzie Napoleona. Działalność obu nurtów
opozycji, które niebawem wpłyną w znaczący sposób na losy Francji,
wychodziła naprzeciw oczekiwaniom burżuazji, w której swobody polityczne i ekonomiczne uderzył Napoleon (nieustanne wojny zakłócały życie
gospodarcze kraju).
2. Hegemonia Francji w Europie
Piętnastoletni okres rządów Napoleona to, oprócz umacniania pozycji
cesarza wewnątrz kraju, budowa hegemonii Francji w Europie, powstawanie napoleońskiego imperium. U szczytu swej potęgi znalazło się
ono po zawarciu pokoju wiedeńskiego w 1809 r.
Imperium napoleońskie 1812 r.
Włączone do Francji: Belgia, Nadrenia, Szwajcaria, Piemont, Liguria, Toskania, Państwo Kościelne, Iliria, Holandia, wybrzeża Morza Północnego,
Katalonia
Państwa zależne: Królestwo Włoch, Królestwo Neapolitańskie, Księstwo
Warszawskie, Związek Reński
Prusy i Austria po klęsce 1809 r. pozostawały w cieniu Francji, nie
inicjując akcji zaczepnych. Rosja po Tylży była sprzymierzeńcem Napoleona, prawda, że bardzo niepewnym. Szwecja nie przystąpiła do IV
i V koalicji antynapoleońskiej. Tylko na Półwyspie Pirenejskim trwał od
1808 r. zbrojny konflikt, a niepokonana Anglia opierała się zarówno
militarnym, jak i ekonomicznym akcjom Napoleona, który w 1806 r,
ogłosił blokadę kontynentalną, zabraniając Europie handlu z Wyspami
Brytyjskimi.
W podległych państwach władzę obejmowali zazwyczaj członkowie
rodziny Bonaparte lub ludzie z nimi spokrewnieni. Wprowadzano tam
system rządów opartych na nadawanych przez cesarza konstytucjach
o wspólnych charakterystycznych cechach: wolność osobista dla wszystkich obywateli, silna, uzależniona od Napoleona władza wykonawcza,
przy bardzo słabej ustawodawczej, brak samodzielności w polityce zagranicznej. Jednocześnie - na wzór francuski - tworzono sieć nowej
administracji i policji, powszechne sądownictwo, wprowadzano francuskie
kodeksy prawne (przede wszystkim cywilny - Kodeks Napoleona). W ten
sposób dojść miało - w intencji cesarza - do unifikacji imperium.
W większości krajów narzucony reżim nie zyskał społecznej aprobaty.
Było to spowodowane nieposzanowaniem lokalnych tradycji i ogromną
eksploatacją ekonomiczną podbitych terenów. Nie docenione przez Napoleona uczucia narodowe i nacjonalizmy doprowadziły do antyfrancuskiego
powstania w Hiszpanii, nastroje patriotyczne mas rosyjskich wykorzystał
też w walce z Napoleonem car Aleksander I.
Europa w epoce napoleońskiej
Koalicje antyfrancuskie
1793
I koalicja: Anglia, Austria, Hiszpania, Holandia, Królestwo Neapolitańskie, Parma, Państwo Kościelne, Portugalia, Prusy, Toskania
1798
II koalicja: Anglia, Austria, Neapol, Portugalia, Rosja, Turcja
1805
III koalicja: Anglia, Austria, Królestwo Neapolitańskie, Rosja, Szwecja
1806
IV koalicja: do państw III koalicji dołączają Prusy
1809
V koalicja: Anglia, Austria, Hiszpania, Portugalia
1813
VI koalicja: Anglia, Austria, Prusy, Rosja, Szwecja
Wydarzenia polityczne
1796-1797
kampania włoska Napoleona
1798-1799
kampania egipska Napoleona
1800
Francuzi zwyciężają wojska austriackie w bitwie pod Marengo
1801
pokój francusko-austriacki i francusko-rosyjski
1802
pokój francusko-angielski
1805
klęska floty francuskiej pod Trafalgarem
zwycięstwo Francuzów w bitwie pod Austerlitz (tzw. bitwa trzech cesarzy:
Austrii, Rosji i Francji)
1806
klęska wojsk pruskich w bitwach pod Jena i Auerstedt
1807
po bitwie pod Friedlandem zawarcie pokoju rosyjsko-francuskiego
w Tylży (powstanie Księstwa Warszawskiego)
1808
początek antyfrancuskiego powstania w Hiszpanii
1809
Austria wypowiada wojnę Francji; zwycięstwo Francuzów w bitwie pod
Wagram
1812
wyprawa Napoleona na Rosję, zwycięstwo Francuzów pod Borodino
i zajęcie Moskwy; od października odwrót armii francuskiej i jej porażka
w bitwie nad Berezyną
1813
klęska wojsk francuskich w bitwie pod Lipskiem (tzw. Bitwa narodów)
1814
abdykacja Napoleona, początek obrad kongresu wiedeńskiego
1815
powrót Napoleona do władzy (tzw. sto dni)
klęska wojsk francuskich w bitwie pod Waterloo
Epoka napoleońska, choć trwała tak krótko, przeobraziła Europę.
Mapa polityczna zmieniła się na 15 zaledwie lat, ale model sprawowania
władzy i sądownictwo przetrwały długo poza czasy, które je stworzyły.
3. Ziemie polskie w latach 1795-1807
Konsekwencje rozbiorów
Rozbiory Polski były w historii Europy wydarzeniem bez precedensu:
duże, liczące się państwo, o wielowiekowej historii i bogatej kulturze, przestało
istnieć nie w wyniku wojny, lecz w konsekwencji zaborczych planów
rosnących w siłę sąsiadów. Fakt ten spowodował - z czego ówcześnie nie
zdawano sobie w pełni sprawy - przewartościowanie europejskiego układu sił:
wzmocniła się znacznie pozycja Rosji i Prus, a trwały (z konieczności!) sojusz
trzech zaborczych mocarstw zapowiadał nowy ład europejski, w 20 lat później
wykrystalizowany na kongresie wiedeńskim w postaci Świętego Przymierza.
W wyniku rozbiorów:
Rosja zajęła 63% terytorium z 45% ludności dawnej Rzeczypospolitej
Austria odpowiednio 17% z 33%
Prusy odpowiednio 20% z 22%
Nowy układ polityczny pociągnął za sobą zasadnicze zmiany w życiu
polskiego społeczeństwa. Likwidacji uległy struktury polskiej państwowości: sejm, organa władzy wykonawczej i sądowej, wojsko, instytucje
samorządu lokalnego, przestały istnieć funkcje, stanowiska i wiążące się.
z nimi kariery polityczne. Zagrożone zostały polskie tradycje polityczne
(zasada samorządności i aktywnego udziału szlachty w życiu politycznym), odbudowane w nowym kształcie w okresie wielkich reform końca
XVIII w., zniszczony został ruch mieszczański, którego owocem było
prawo o miastach, włączone do Konstytucji 3 maja.
Postawa społeczeństwa
Zachodzące zmiany wyzwoliły wśród świadomych politycznie grup
różnorodne postawy: najliczniejsza część pozostała bierna, wycofała się
z życia publicznego, wybierając ucieczkę na wieś, do własnych dóbr.
Stosunkowo niewielką grupę cechował lojalizm i służba zaborcy, motywowana głównie doraźnymi korzyściami.
Pojawiły się również postawy antyzaborcze, niezbyt powszechne, ale
przybierające różne formy. Była to między innymi działalność podtrzymująca i kreująca polską kulturę i naukę - gromadzenie romantycznych, patriotycznych kolekcji pamiątek narodowych (Czartoryscy w Puławach), patriotyczne przedstawienia teatru Bogusławskiego, działalność
Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ważną rolę odgrywały polskie biblioteki
(Czackiego w Krzemieńcu, Ossolińskich we Lwowie, Raczyńskich w Poznaniu). Chlubą polskiego szkolnictwa stało się Liceum w Krzemieńcu,
a przede wszystkim Uniwersytet Wileński.
Rozpoczęto też działalność konspiracyjną (np. spisek Franciszka
Gorzkowskiego, 1796, Towarzystwo Republikanów Polskich, 1798),
a polscy emigranci we Francji stworzyli tzw. Deputację (dążyła do
wywołania w kraju powstania ludowego i wprowadzenia - na wzór
francuski - republiki) oraz tzw. Agencję (była przeciwna powstaniu,
duże znaczenie przywiązywała natomiast do działalności dyplomatycznej).
Legiony Polskie
Pierwszą udaną próbę realizacji planów militarnych podjął generał
Jan Henryk Dąbrowski. Doświadczony żołnierz, owiany legendą wojen
1792 i 1794 r., przejawiał duże zdolności taktyczne i organizacyjne.
W 1796 r. uzyskał zgodę Napoleona na stworzenie polskich formacji
wojskowych, które powstały w styczniu 1797 r. jako siła zbrojna
posiłkująca Republikę Lombardzką. Odezwa kolportowana w całej
Europie spowodowała napływ ochotników (w kwietniu Legiony liczyły
3600 żołnierzy).
Ideą przyświecającą Dąbrowskiemu było stworzenie wojska narodowego, wykształcenie nowoczesnego, świadomego celów politycznych,
zdyscyplinowanego korpusu oficerskiego, edukacja żołnierzy w duchu
demokratycznym i republikańskim. Symbolem tych idei stała się pieśń
legionowa - tzw. Mazurek Dąbrowskiego.
Legiony Polskie
1797-1799
udział Legionów (Polski Korpus Posiłkowy) w walkach we Włoszech
(przeciwko wojskom austriackim, rosyjskim i neapolitańskim) - ponoszą
one bardzo wysokie straty
1799
utworzenie Legii Naddunajskiej (dowódca - gen. Kazimierz Kniaziewicz): w 1800 r. wzięła udział (w składzie armii francuskiej) w kampanii
frankfurckiej Napoleona
1800
odbudowa Legionów we Włoszech i ich udział w walkach w płn. Włoszech
(w 1801 r. polskie formacje liczyły ok. 16 tyś. ludzi)
1801
pokój francusko-austriacki - ponieważ w układzie pominięto kwestię
polską, część legionistów na znak protestu opuściła Legiony
1802-1803
Napoleon wysyła Legiony do tłumienia powstania ludności murzyńskiej
na San Domingo (z 5 tyś. żołnierzy wojnę przeżyło ok. 300)
1806
Legiony zostają wcielone do armii włoskiej
Przez Legiony przewinęło się w ciągu 5 lat ok. 25 000 żołnierzy i ponad
1000 oficerów. Bezkrytyczna wiara w Napoleona spowodowała, że straty
ludzkie - bez wyraźnych korzyści - były ogromne. A jednak działalność
Legionów nie poszła całkiem na marne: wykształciły one świetnych
dowódców i oficerów (co potwierdziło się szczególnie w 1831 r.) i - co
bardzo ważne, choć niewymierne - ich przykład oddziaływał inspirująco na
kolejne pokolenia walczących o odzyskanie niepodległości Polaków.
4. Księstwo Warszawskie
Jesienią 1806 r. Napoleon doszczętnie rozbił armię pruską pod Jena
i Auerstedt. Chcąc zawrzeć korzystny dla siebie pokój z Prusami i Rosją,
postanowił wykorzystać sprawę polską, tworząc jednocześnie zaplecze dla
swych planów podboju tej części Europy. Dzięki działaniom powstańczym
w Wielkopolsce, dowodzonym przez Henryka Dąbrowskiego i Józefa
Wybickiego, Napoleon mógł prowadzić politykę faktów dokonanych,
zajmując ziemie polskie, organizując tam polskie instytucje zarządu krajem
(Komisja Rządząca), zaciągając rekruta.
Losy wojny rozstrzygnęły się dopiero w 1807 r., kiedy to wojska
francuskie pokonały pod Friedlandem armię rosyjską. Pokój zawarto
w Tylży w lipcu 1807 r. Sprawa polska była tu przedmiotem przetargu
- Francji i Rosji zależało na zapewnieniu sobie wpływów w środkowej
Europie, ale też na zachowaniu względnej równowagi politycznej w obliczu
spodziewanego przez Napoleona i Aleksandra konfliktu zbrojnego i ostatecznej rozprawy.
Decyzja o losach monarchii pruskiej miała tu kluczowe znaczenie:
Napoleon dążył do likwidacji państwa pruskiego i w zamian za to gotów
był zgodzić się na włączenie ziem polskich do Rosji, Aleksander za cen?
utrzymania silnych Prus godził się na przyłączenie części ziem polskich do
imperium Napoleona. Kompromisem było więc stworzenie z ziem polskich
II i III zaboru pruskiego tzw. Księstwa Warszawskiego, pod berłem
Fryderyka Augusta, króla sprzymierzonej z Francją Saksonii.
Terytorium Księstwa Warszawskiego
1807
ziemie II i III zaboru pruskiego - bez Pomorza Gdańskiego
i Gdańska (został wolnym miastem pod protektoratem Francji,
Saksonii i Prus) oraz obwodu białostockiego (włączony do Rosji)
1809
po wojnie z Austrią: włączenie do Księstwa 4 departamentów
galicyjskich
Konstytucję nadał Księstwu Warszawskiemu Napoleon rychło po
pokoju w Tylży (1807). Zawierała ona zasady, które stanowiły podstaw?
napoleońskiego imperium i powtarzały się w konstytucjach nadawanych
krajom wchodzącym w jego skład (s. 298). Choć nowoczesne w koncepcji
ustrojowej i rozwiązaniach formalnoprawnych, były one obce polskiej
myśli politycznej i wprowadzały istotne zmiany do zastanej struktury
społecznej. Sejm - wedle szlacheckiej tradycji najważniejszy organ władzy
w kraju - stracił ogromną większość swych kompetencji.
System władzy w Księstwie Warszawskim
Władza wykonawcza
król (tron dziedziczny dla dynastii saskiej);
ministrowie (powoływani przez króla, przed nim odpowiedzialni) - m.in.
sprawiedliwości, policji, przychodu i skarbu, spraw wewnętrznych i religijnych,
wojny;
Rada Stanu (ministrowie + 6 radców stanu): kompetencje doradcze, opracowywanie projektów ustaw, sądownictwo kasacyjne i administracyjne
Władza ustawodawcza
sejm dwuizbowy: izba senatorska (senatorowie mianowani przez króla, dożywotni); izba poselska (posłowie wybierani przez szlachtę, deputowani wybierani
przez mieszczan i chłopów);
sejm podejmował decyzje w sprawie zmian w systemie prawnym i w sprawach
podatkowych
Władza sądownicza
sieć powszechnego, niezawisłego sądownictwa; oddzielenie sądownictwa karnego od cywilnego; wprowadzenie Kodeksu Napoleona
Niesłychanie istotne były te przepisy konstytucji, które zapowiadały
zniesienie niewoli osobistej chłopów, zrównanie wszystkich wobec prawa
i wprowadzenie systemu sądownictwa powszechnego, wreszcie dopuszczenie do życia politycznego osób nie tylko na podstawie cenzusu urodzenia,
ale też majątku i zasług. W sejmie, w przeważającej części szlacheckim,
pojawili się po raz pierwszy z równym prawem głosu nieszlacheccy
deputowani.
Kraj podzielono według wzoru francuskiego na departamenty, organizując w imponującym tempie nowoczesny zarząd administracyjny,
a także sprawnie działającą sieć sądów. Wiązało się to z zatrudnieniem
dużej liczby nowych, fachowych urzędników. Pobierali oni pensje ze
skarbu państwa (w Rzeczypospolitej urzędy były honorowe) - traktowali
więc państwo jako pracodawcę. Była to nowa, biurokratyczna elita władzy,
charakterystyczna dla nowoczesnego państwa burżuazyjnego. Dla niej też
stworzono w Księstwie pierwszą szkołę kształcącą dla potrzeb państwowych - Szkołę Prawa.
Inne postawy polityczne reprezentowali ci, którzy - powołując się na
polską tradycję - krytycznie oceniali faktyczną likwidację polskiego
parlamentaryzmu (sejm zebrał się zaledwie trzy razy: 1809, 1811, 1812).
Opozycja o charakterze staroszlacheckim odwoływała się do wartości
przedrozbiorowych, negując potrzebę istnienia rozbudowanej administracji i reform o charakterze burżuazyjnym. Starała się ona z pozytywnym
skutkiem ożywić sejm i pozakonstytucyjnymi metodami wzmocnić jego
polityczną pozycję i prestiż społeczny.
Polityka zagraniczna Księstwa całkowicie poddana była woli i decyzjom Napoleona. Udział wojsk Księstwa w wojnach napoleońskich (z
Austrią w 1809 r., kampania rosyjska 1812 r.) i wiążąca się z tym
konieczność przygotowania zaplecza dla armii i poboru rekruta prowadziły do eksploatacji ekonomicznej zniszczonego kraju.
Wojna 1809 r.
kwiecień
Austria wypowiada wojnę Francji, a jej wojska wkraczają w granice
Księstwa Warszawskiego; bitwa pod Raszynem: armia Księstwa (książę
Józef Poniatowski) zadaje Austriakom duże straty, lecz po bitwie
wycofuje się do Warszawy; kapitulacja Warszawy
maj
ofensywa wojsk Księstwa na prawym brzegu Wisły oraz w Galicji:
zdobycie Sandomierza, Zamościa i Lwowa
lipiec
bitwa pod Wagram - rozstrzygnięcie wojny na korzyść Francji
Na sytuację gospodarczą Księstwa wpływała też blokada kontynentalna, oznaczająca przerwanie eksportu polskiego zboża do Anglii.
Rezultatem złej koniunktury dla polskiego rolnictwa był z jednej strony
upadek wielkich fortun, przede wszystkim ziemskich, z drugiej jednak
narodziny nowych - powstałych w wyniku organizowania dostaw dla
wojska, wykorzystywania załamania się niektórych działów gospodarki
i luk rynkowych. Blokada spowodowała nie tyle stagnację, ile gwałtowne wstrząsy i przemieszczanie się kapitału, zdobycie nowych rynków
zbytu (Prusy, Rosja, Austria, Saksonia), a także przestawienie si?
rolnictwa na nową produkcję (m.in. uprawa ziemniaków i hodowla
owiec).
Epoka napoleońska była trudnym okresem w dziejach narodu polskiego. Na intensywne życie polityczne nakładały się bowiem zmiany
w modelu państwa i prawa oraz przemiany społeczne. Jednak fakt istnienia
własnego państwa, co w dużym stopniu przyczyniło się do zniwelowania
.szoku rozbiorów, doprowadził do aktywizacji społeczeństwa polskiego
i wzrostu świadomości narodowej we wszystkich grupach społecznych.
Instytucje napoleońskie, choć nie dawały gwarancji samodzielności
politycznej, dzięki tworzącym je ludziom stały się kontynuatorami polskiej
państwowości. Polacy, inaczej niż inne narody (Włosi, Niemcy, Serbowie,
Grecy czy Rumuni), które wystąpiły przeciw okupacji wojsk napoleońskich,
dążenia niepodległościowe związali z orientacją profrancuską. Stąd też
w początkach XIX w. na ziemiach polskich zapanował niezwykły kult
Napoleona. Przetrwał on wiele dziesiątków lat, podobnie jak skłonność do
traktowania Francji jako głównego sojusznika „sprawy polskiej" w Europie.
Rozdział 7.
W dobie Świętego Przymierza
1. Kongres wiedeński
Kongres wiedeński (1815) zgromadził monarchów i dyplomatów
państw zwycięskiej antynapoleońskiej koalicji, wśród których najważniejszą
rolę odegrali: minister spraw zagranicznych Austrii Klemens ks. Metternich,
kanclerz Prus Karl von Mardenberg, minister spraw zagranicznych Wielkiej
Brytanii Robert Castlereagh, kanclerz Rosji Karol Nesselrode, a z czasem
także minister spraw zagranicznych Francji Charles de Talleyrand.
Zmęczona długoletnimi wojnami Europa oczekiwała ustanowienia
trwałego porządku politycznego. Dla polityków zebranych w Wiedniu
porządek ten miał się opierać na dwóch zasadach: równowagi europejskiej
i legitymizmu.
Zasada równowagi oznaczała, iż żadne z mocarstw europejskich nie
powinno osiągnąć przewagi nad innymi. Orędownikiem tej koncepcji była
przede wszystkim Wielka Brytania, stosująca ją w swej polityce zagranicznej już od XVIII w. Traktowała ją zresztą w dobie pokongresowej bardzo
mechanicznie: odpowiedzią na sojusz Prus i Rosji było zbliżenie Austrii,
Francji i Wielkiej Brytanii.
Legitymizm, druga z kongresowych zasad, uznawał boską legitymację do
sprawowania władzy monarszej, przeciwstawiając się rewolucyjnym hasłom
suwerenności ludu i prawa narodów do stanowienia o sobie. Tak więc władcy,
których usunęła rewolucja bądź Napoleon, mieli powrócić na tron;
respektowanie praw monarchów oznaczało też zwrot zabranych im w czasach
rewolucji terytoriów (w praktyce kłóciło się to często z zasadą równowagi).
Jesieniąl815 r. został podpisany akt Świętego Przymierza. Przystąpiły
do niego wszystkie państwa europejskie prócz Turcji, Państwa Kościelnego
i Anglii. Ta ostatnia, mimo iż formalnie nie należała do Przymierza, brała
udział w jego kongresach. Pozycję mocarstwową w Europie zajęła Austria,
wielkie, spełnione po latach możliwości otwierały się przed Prusami. Po
ugruntowaniu swej pozycji w Europie z planami ekspansji terytorialnej
w innych rejonach świata zaczęła występować Rosja, stając do rywalizacji
z Anglią.
Święte Przymierze miało zacieśniać więzy między mocarstwami i gwarantować powiedeński ład. W swej idei stanowiło próbę stworzenia zasad
współpracy europejskiej i mimo że w istocie konserwatywne, nie było
wymierzone w „ludy Europy", choć taki jego obraz przekazała romantyczna historiografia niemiecka, podobnie jak i polska nauka historyczna,
rozpatrująca problem wyłącznie z punktu widzenia polskiej racji stanu.
Postanowienia kongresu wiedeńskiego
utworzenie Związku Niemieckiego, z udziałem 34 (potem 35) państw i 4 wolnych
miast, pod przewodnictwem Austrii
włączenie do Prus 2/3 terytorium Saksonii oraz Torunia, Gdańska a także
departamentów poznańskiego i bydgoskiego z dawnego Księstwa Warszawskiego
utworzenie Królestwa Polskiego (z części ziem dawnego Księstwa Warszawskiego), połączonego unią personalną z Rosją
utworzenie Wolnego Miasta Krakowa (pod protektoratem trzech zaborców),
przyłączenie Lombardii, Wenecji i Dalmacji do Austrii
utworzenie Królestwa Obojga Sycylii
przywrócenie Państwa Kościelnego papieżowi
połączenie Belgii z Holandią (w Królestwo Niderlandów)
utworzenie Federacji Szwajcarskiej (przyjęła ona zasadę wieczystej neutralności)
włączenie Finlandii do Rosji (kosztem Szwecji), zaś Norwegii do Szwecji
(kosztem Danii)
powrót Francji do granic z 1792 r.
2. Europa po kongresie wiedeńskim
Pierwsze 25-30 lat po kongresie wiedeńskim było w Europie okresem ścierania się dwóch ideologii: konserwatyzmu i liberalizmu. Po
roku 1815 monarchowie dążyli do wprowadzenia w życie zasad uchwalonych na kongresie i przywrócenia porządku sprzed rewolucji. I choć
w sferze polityki obserwujemy pozorne zwycięstwo starego porządku
- ponad połowa mieszkańców Europy żyła w monarchiach absolutnych
- to coraz wyraźniejsze były też symptomy wielkich przemian liberalnych.
W wielu krajach organizowała się opozycja, domagająca się wprowadzenia konstytucjonalizmu i swobód obywatelskich. W tych państwach, gdzie jawne występowanie przeciwko istniejącemu porządkowi
było niemożliwe, opozycja ta działała pod postacią różnego rodzaju
tajnych związków, wśród których najważniejszą rolę odgrywały loże
masońskie (wolnomularskie) oraz tzw. węglarstwo (karbonaryzm). Dużą
część Europy ogarnęła też fala ruchów narodowych, dążących do uzyskania niepodległości i występujących przeciwko polityce Świętego Przymierza.
Austria
W tzw. erze Metternicha (lata 1815-1848) władze roztoczyły policyjną
kontrolę nad życiem politycznym, gospodarczym i umysłowym. Odebrano
wszelkie znaczenie sejmom stanowym w poszczególnych prowincjach,
cenzura uniemożliwiała wymianę myśli, szkolnictwo znalazło się pod
ścisłym nadzorem, stosowano represje wobec osób znanych z niezależności
poglądów politycznych lub naukowych.
Prusy
Również tutaj rząd tłumił wszelkie objawy opozycji za pomocą
cenzury i policji. Polityka ta wywoływała niezadowolenie nie tylko
burżuazji, lecz także części szlachty, która nie chciała pogodzić się z utratą
przywilejów, zlikwidowanych w imię wzmocnienia pozycji panującego.
Władze pruskie starały się nakłonić do podobnego kursu politycznego
władze innych państw niemieckich, podejmowane jednak gdzieniegdzie
(Bawaria, Badenia) próby zniesienia liberalnych konstytucji nie udały się
z powodu silnego oporu społecznego.
Rosja
Aleksander I uchodził za najbardziej liberalnego władcę tej epoki,
w rzeczywistości jednak nie dokonał on żadnych reform istniejącego
modelu samodzierżawia. Jego brat i następca Mikołaj I nie tworzył już
nawet pozorów liberalizmu. Stłumił on krwawo powstanie dekabrystów
(1825), rozszerzył kompetencje cenzury, zaostrzył kontrolę uniwersytetów,
udoskonalił system policyjnej inwigilacji społeczeństwa.
Francja
Dzięki lansowanej przez Anglię powiedeńskiej polityce równowagi sił
zmniejszono kontrybucje nałożone na Francję i wycofano z niej wojska
okupacyjne. Francja powoli wracała na arenę polityczną jako licząca si?
siła. Karta konstytucyjna Ludwika XVIII zapewniła dużą władzę królowi,
ale jednocześnie powołała ciało ustawodawcze i gwarantowała równość
obywateli wobec prawa oraz wolność osobistą. Ograniczono za to
swobodę prasy i wolność zrzeszania się, stosowano represje wobec
dawnych zwolenników Napoleona.
W końcu lat 20. konflikt między królem Karolem X (koronowany w 1824 r.) a siłami liberalnymi w Izbie Deputowanych przerodził
się w jawne starcie. Na żądanie Izby, domagającej się odpowiedzialności ministrów przed parlamentem, Karol odpowiedział rozwiązaniem przedstawicielstwa. Wywołało to gwałtowne rozruchy w końcu
lipca 1830 r. (rewolucja lipcowa), zakończone obaleniem dynastii Burbonów.
Nowym władcą został Ludwik Filip z dynastii orleańskiej (linia
orleańska Burbonów), Francja przekształciła się w monarchię parlamentarną, wprowadzono wolność prasy i zreformowano oświatę. Jednak
„król-obywatel" szybko wycofał się z polityki dalszych reform, co
spowodowało wykształcenie się nowej opozycji, już nie tylko parlamentarnej, która stanie na czele wydarzeń 1848 r.
Anglia
Rewolucyjnych ruchów na szeroką skalę uniknęła Anglia (od
1801 r. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii), a to dzięki
umiejętnym rządom torysów (zaś od początku lat 40. koalicji wigów
i peelitów).
Torysi, wigowie: ugrupowania polityczne utworzone w końcu XVII w.;
torysi opowiadali się za zwiększeniem uprawnień króla w procesie rządzenia,
w XIX w. stali się zalążkiem partii konserwatywnej;
wigowie optowali za podporządkowaniem króla parlamentowi, przeciwstawiali
się próbom przywrócena absolutyzmu; od XIX w. używali nazwy partia liberalna.
Peelici: zwolennicy Roberta Peela (od 1821 r. sekretarza spraw wewnętrznych), odłam torysów uznających potrzebę umiarkowanych reform społecznych i gospodarczych.
W latach 20. młodzi członkowie partii torysowskiej doprowadzili do
szeregu reform społecznych, m.in. złagodzenia prawa karnego i cenzury
oraz legalizacji związków zawodowych. Kiedy w wyniku kryzysu gospodarczego do władzy doszli wigowie, przeprowadzili oni reformę prawa
wyborczego (1832), rozszerzając liczebność grupy obywateli mających
prawo głosowania. Pod presją rodzącego się ruchu robotniczego wprowadzono też ustawy regulujące stosunki pracy, co rozładowało istniejące
w kraju napięcia społeczne.
Nie rozwiązany pozostał natomiast problem Irlandii. Zawarta
w 1801 r. unia rozczarowała Irlandczyków, gdyż nie przyniosła im ani
równouprawnienia politycznego, ani ekonomicznego (prawie cała wielka
własność ziemska pozostawała w rękach Anglików). Katastrofalna klęska
głodu w 1847 r. spowodowała zaostrzenie form walki prowadzonej przez
ludność irlandzką przeciwko panowaniu Anglików.
Polityka kolonialna
W polityce państw europejskich tej doby widoczne było wyraźne
zainteresowanie ekspansją kolonialną. Uwaga Francji zwracała się w stronę Algierii (nie udała się natomiast francuska próba zajęcia Wietnamu),
Wielka Brytania kupiła Singapur, kontynuując też podbój Indii i uzależnianie Birmy, Rosja zdradzała zainteresowanie Zakaukaziem. W tych
wszystkich działaniach chodziło przede wszystkim o imperialne, polityczne
interesy, mniejszą rolę odgrywała natomiast motywacja ekonomiczna.
Królestwo Polskie
Królestwo Polskie, często zwane Kongresowym, powstało na mocy
postanowień kongresu wiedeńskiego. Stanowiło ono autonomiczną część
Rosji, złączoną z nią osobą panującego. O ile jednak Aleksander I jako car
sprawował władzę absolutną, o tyle zakres jego władzy jako króla
polskiego był ograniczony postanowieniami nadanej Królestwu przez
monarchę konstytucji.
Konstytucja, uznając zasadę trójpodziału władzy, zapewniała prymat
władzy wykonawczej nad ustawodawczą.
Ustrój Królestwa Polskiego
Władza ustawodawcza
sejm dwuizbowy: izba senatorska (mianowana przez króla), izba poselska
(posłowie wybierani przez szlachtę, deputowani wybierani przez mieszczan
i chłopów); kompetencje parlamentu były niewielkie (lecz większe niż w Księstwie Warszawskim), m.in. uchwalanie budżetu, decydowanie o systemie
monetarnym, ustalanie zasad prawodawstwa cywilnego
Władza wykonawcza
król (w jego zastępstwie - namiestnik), o dużych kompetencjach i prawie do
inicjatywy ustawodawczej, współpracujący z Radą Stanu;
Rada Stanu: 1) Rada Administracyjna (5 ministrów), ciało o charakterze
doradczym przy namiestniku, wykonujące postanowienia królewskie; 2)
Zgromadzenie Ogólne (ministrowie i doradcy) - zajmowało się przygotowywaniem projektów ustaw
Władza sądownicza
system sądownictwa powszechnego, niezawiśli sędziowie
Prawa obywatelskie
m.in. wolność wyznania, wolność słowa i nietykalność osobista
(prawo głosu otrzymało ok. 100 tyś. obywateli - we Francji w tym okresie
jedynie 80 tyś., przy 10-krotnie większej liczbie ludności)
Praktyka polityczna dość szybko okazała się daleka od konstytucyjnej
teorii. Ograniczanie swobód obywatelskich, wprowadzenie cenzury, ingerowanie w obrady sejmu, w którym pojawiła się głosząca hasło
przestrzegania konstytucji opozycja (na czele z braćmi Niemojewskimi)
i wreszcie niezwoływanie sejmu dowodnie świadczyły o odchodzeniu od
liberalnych deklaracji. Wysokie, nie przewidziane konstytucją miejsce
w życiu publicznym zajęli: wielki książę Konstanty - wódz armii polskiej
i Mikołaj Nowosilcow - komisarz carski. Natomiast mianowany namiestnikiem gen. Józef Zajączek, bohater napoleoński, okazał się bezwolnym karierowiczem.
Łamanie zasad konstytucji i tłumienie legalnej opozycji sprzyjało
rozwojowi tajnych związków. Najgłośniejsze z nich to Towarzystwo
Filomatów oraz Wolnomularstwo Narodowe, przemienione później w Towarzystwo Patriotyczne. Represje lat 1822-1823 spowodowały rozbicie
tych struktur. Wskazały one jednak drogę postępowania, a jej ucieleśnieniem stał się kierujący Towarzystwem Patriotycznym Walerian Łukasiński, skazany przez sąd wojskowy na ciężkie więzienie, w którym
przebywał 44 lata. Szeroki oddźwięk społeczny miał też proces patriotów
przed Sądem Sejmowym (1827-1828). Występujący w roli sądu senat nie
ugiął się pod naciskami rosyjskimi i odmówił uznania za zbrodnię stanu
dążeń do odbudowy Polski.
Zupełnie inną linię polityki reprezentował Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu w latach 1821-1830. Przyszłość i interes gospodarczy Królestwa widział on w ścisłym związku ekonomicznym
z Rosją jako ogromnym, chłonnym rynkiem zbytu. Korzystna w tej
dobie działalność ekonomiczna Druckiego szła w parze z jego lojalizmem w stosunku do cara oraz potępianiem dążeń niepodległościowych.
Mimo różnorakich ograniczeń i konfliktów Królestwo było w tym
czasie centrum życia politycznego, narodowego i kulturalnego Polaków,
a lata pokongresowe (do 1830 r.) - najkorzystniejsze dla rozwoju polskiej
kultury i tożsamości narodowej w całym, ponad 100-letnim okresie utraty
niepodległości.
3. Powstanie listopadowe
Spisek podchorążych
W końcu 1828 r. wokół Piotra Wysockiego, podporucznika i instruktora Szkoły Podchorążych, zgromadziło się grono młodych wojskowych,
wspierane przez członków Towarzystwa Patriotycznego. Zrodzony wśród
nich pomysł zbrojnego powstania, niezbyt zresztą przygotowany politycznie i przemyślany organizacyjnie, zaowocował atakiem na Belweder
- siedzibę księcia Konstantego, nocą 29 listopada 1830 r. (książę zdołał
uciec). Decyzję spiskowców przyspieszyły wiadomości o wydarzeniach
lipcowych we Francji i o powstaniu belgijskim - zachęcające do walki,
a jednocześnie rodzące obawy, by polskie wojsko nie zostało skierowane do
tłumienia tych wystąpień.
Podchorążowie nie zyskali początkowo tak oczekiwanego poparcia
politycznego, stykając się z reakcją wręcz niechętną. Po długich przetargach ster powstania znalazł się w rękach konserwatystów z Adamem
Czartoryskim na czele. Oni to przez blisko miesiąc mediowali z carem,
starając się załagodzić powstały konflikt i uzyskać prawo łaski dla
uczestników insurekcji. Nieustępliwa postawa cara, nacisk radykalnych
kół Towarzystwa Patriotycznego, wiara w doskonale wyszkoloną armi?
polskę i wreszcie entuzjazm warszawskiej ulicy spowodowały, iż Rada
Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Musiał on
uznać, że powstanie stało się faktem dokonanym, tym bardziej że na
prowincji organizowały się samorzutnie oddziały wojskowe, a do Królestwa przybywali ochotnicy z Galicji i Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
W grudniu 1830 r. sejm ogłosił powstanie za narodowe, w styczniu zaś
1831 r. obwieścił detronizację cara z tronu polskiego i powołał Rząd
Narodowy.
Władze powstańcze
XII 1830
Rząd Tymczasowy (3 dni)
XII 1830-I 1831
dyktatura gen. Józefa Chlopickiego (6 tygodni)
I-YIII 1831
najwyższą władzą stał się sejm, ciałem wykonawczym Rząd Narodowy
(z ks. Adamem Czartoryskim na czele)
VIII -IX 1831 faktyczna dyktatura gen. Jana Krukowieckiego (prezes rządu)
Wodzowie naczelni
II-YIII 1831 Jan Skrzynecki
VIII 1831
Henryk Dembiński
VIII IX 1831 Jan Krukowiecki
Wojna polsko-rosyjska
Z chwilą detronizacji cara powstanie przerodziło się w wojnę poisko-rosyjską, która rozpoczęła się w lutym 1831 r., kiedy armia rosyjska
wkroczyła w granice Królestwa. Rosjanie od początku mieli wyraźną
przewagę, tak liczebną, jak i pod względem uzbrojenia wojsk. Atutem
strony polskiej było doskonałe wyszkolenie żołnierzy (notabene w dużym
stopniu dzięki ks. Konstantemu), ich zaangażowanie patriotyczne oraz
fachowość dowódców liniowych. Natomiast dowództwo naczelne składało
się z ludzi nieudolnych i niechętnych walce.
Przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1831 r.
luty
zwycięstwo wojsk polskich pod Stoczkiem
luty -marzec
walki po prawej stronie Wisły
marzec -kwiecień
ofensywa wojsk .polskich wedle planu Ignacego Prądzyńskiego - zwycięskie bitwy pod Dębem Wielkim i Iganiami
maj
klęska wojsk polskich pod Ostrołęką
sierpień
rewolta uliczna w Warszawie przeciwko nieudolnemu dowodzeniu powstaniem, samosądy nad generałami uznanymi za zdrajców
wrzesień
szturm wojsk rosyjskich na Warszawę i kapitulacja stolicy
listopad
oddziały polskie (ok. 20 tyś. żołnierzy), rząd, posłowie i politycy
opuszczają kraj (przez Prusy na zachód Europy)
Sejm powstańczy nie podjął nigdy problematyki chłopskiej - wielu
publicystów i polityków analizujących przyczyny klęski powstania uważało to za błąd. Rząd carski starał się wykorzystać ten społeczny konflikt,
prowadząc politykę antyszlachecką, wymierzoną w uczestników powstania, m.in. poprzez nieśmiałe jeszcze działania prochłopskie: w dobrach
państwowych zamieniano pańszczyznę na czynsz.
Powstanie listopadowe - mimo klęski - weszło do narodowej mitologii. Zgodnie z romantyczną ideologią, popularną w Europie, jego
inicjatorom chodziło bardziej o niepodległość narodu niż państwa, chcieli
czynnie zademonstrować odrzucenie postaw nastawionych na współpracę
z zaborcą, nawet jeśli współpraca ta mogła przynieść poszerzenie swobód
politycznych i gospodarczych.
Od tej pory romantyczna idea niepodległościowego czynu zbrojnego
ścierać się będzie ze stanowiskiem tych, którzy nie uznawali walki za
wszelką cenę i niepotrzebnych ofiar krwi. Ten emocjonalny spór o cel, sens
i skuteczność obu postaw trwa w polskiej historii od powstania listopadowego aż po dzień dzisiejszy.
4. Polityka państw zaborczych
Sytuacja Królestwa i ziem zaboru rosyjskiego
W wyniku porażki militarnej Królestwo straciło odrębność państwową, stając się prowincją rosyjską (funkcję namiestnika objął dowódca
zwycięskiej armii, feldmarszałek Iwan F.Paskiewicz).
Rosyjska polityka wobec Królestwa Polskiego po 1831 r.
zniesienie konstytucji (w jej miejsce wprowadzono Statut organiczny), likwidacja
sejmu i wojska polskiego, podporządkowanie administracji centrali w Petersburgu
wprowadzenie rosyjskiego podziału administracyjnego na gubernie
stopniowe wprowadzanie języka rosyjskiego w urzędach
wprowadzenie rosyjskiego kodeksu karnego
wprowadzenie (w latach 40. ) rosyjskiego systemu monetarnego
ostre represje wobec uczestników powstania: wysokie wyroki wiezienia, zsyłki
i przesiedlenia w głąb Rosji, konfiskaty majątków, wybudowanie w Warszawie
Cytadeli - rosyjskiej twierdzy wojskowej, zarazem ciężkiego więzienia śledczego (X Pawilon)
prześladowania polskiej kultury i oświaty, dążenie 'do jej rusyfikacji: m.in.
zamknięcie Uniwersytetu Warszawskiego oraz części szkół średnich, rozwią^
zanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zmniejszenie nakładów prasy i książek
kasacje zakonów, represje wobec kleru katolickiego; wcielenie Kościoła
unickiego do Cerkwi prawosławnej
Wszystkie te wydarzenia na długo osłabiły potencjał polityczny na
ziemiach Królestwa, a życie polityczne stało się domeną emigracji (s. 322).
Poza granicami Królestwa Polskiego znajdowało się duże skupisko
ludności polskiej, zamieszkałej na terenach prawobrzeżnej Ukrainy (gubernie:
kijowska, wołyńska, podolska), wcielonych do państwa rosyjskiego. Byłato.
grupa jednolita, niemal w całości szlachecka (większy niż na terenach
Królestwa odsetek szlachty bezrolnej i drobnej). Po 1831 r. władze carskie
zaczęły energicznie dążyć do wynarodowienia tej ludności. Najczęściej
odbywało się to poprzez degradację społeczną. Uboga szlachta, pozbawiana
praw politycznych, możliwości korzystania z oświaty i dostępu do katolickiego
kościoła, upodabniała się do chłopów, co było wstępem do pełnej rusyfikacji.
Położenie pozostałych ziem polskich
Kongres wiedeński zdecydował o utworzeniu w Krakowie Wolnego
Miasta pod patronatem trzech mocarstw zaborczych. W 1818 r. otrzymało
ono konstytucję, zgodnie z którą funkcję republikańskiego rządu pełniłSenat Rządzący, a władza ustawodawcza spoczywała w rękach Zgromadzenia Reprezentantów o niewielkich uprawnieniach. Oczywiście wszelkie
iprawy dotyczące polityki zewnętrznej należały do mocarstw zaborczych,
j ścisła kontrola sytuacji wewnętrznej - do ich rezydentów.
- Galicja była w początkach XIX w. krajem nieudolnie rządzonym
teksploatowanym gospodarczo. Władze austriackie nakładały coraz to nowe
jjpdatki, zlikwidowały samorząd miejski, germanizowały oświatę (wprowadzono język niemiecki w Akademii Krakowskiej). Cenzura i policyjne represje
doprowadziły da upadku wielu polskich instytucji kulturalnych.
'Wśród mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego 80% stanowi] li Polacy. Władze unikały początkowo ostentacyjnych działań germanizai cyjnych, konsekwentnie zmierzały jednak do integracji Księstwa z resztą
państwa, m.in. poprzez wprowadzenie języka niemieckiego do szkół,
itwarzanie dogodnych warunków niemieckim kolonistom (chłopom, rzemieślnikom, nauczycielom itp). W prowincji ustanowiono polskiego
namiestnika (ks. Antoni Radziwiłł), wprowadzono system administracji
pruskiej, z czasem powstały (podobnie jak w innych rejonach królestwa)
sejmy prowincjonalne i sejmiki powiatowe (o charakterze głównie dorad'czym), reprezentujące ziemian, miasta i gminy wiejskie.
Po upadku powstania listopadowego Austria i Prusy - idąc śladem
Rosji - zaostrzyły politykę antypolską, dążąc do zacierania wszelkich
granic między ziemiami polskimi a krajem zaborcy. Władze pruskie zniosły
stanowisko namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wzmożone
germanizację szkół i administracji, przeprowadzono kasatę zakonów
katolickich. W zaborze austriackim rozpoczęto tropienie „polskich spiskowców" (w środowiskach szlacheckich), przeprowadzając rewizje i aresztowania, dochodziło też do wydawania wyroków wieloletniego więzienia.
Państwa zaborcze ograniczyły radykalnie autonomię Wolnego Miasta
Krakowa, które po 1841 r. pozostawało niepodległe jedynie na papierze.
Praca organiczna
Upadek powstania listopadowego i represje zaborców kazały się
zastanowić nad celowością programu zbrojnej walki o niepodległość. Jego
alternatywą stała się w latach 40. koncepcja ratowania, a nawet umocnienia
polskiego stanu posiadania przez działania w sferze kultury, oświaty
i gospodarki. Zwolennicy tej formuły, określanej mianem „pracy organicznej", twierdzili, iż ich poczynania lepiej służą sprawie narodowej aniżeli
bezowocne spiski i konspiracje (w przyszłości postawę tę zaadaptują
irozwiną pozytywiści - s. 361). Najlepsze warunki do uprawiania tej polityki
znaleźli oni w zaborze pruskim, wykorzystując liberalizacyjne tendencje
w polityce wewnętrznej, związane z osobą króla Fryderyka Wilhelma IV
(l 840-1861). Przykładem tej postawy była m.in. działalność Tytusa Działyń-.
skiego, Edwarda Raczyńskiego, wzorcowe gospodarstwo Dezyderego Chłapowskiego i propagowanie przez niego kultury rolnej oraz zainicjowana
przez Karola Marcinkowskiego budowa Bazaru Polskiego (hotel, sklepy,
warsztaty) w Poznaniu. W Królestwie Polskim zwolennicy tej tendencji
skupiali się wokół Andrzeja Zamoyskiego, propagując oświatę rolniczą.
5. Ruchy niepodległościowe po 1831 r.
Ruchy spiskowe
Zbrojnych prób odzyskania niepodległości po powstaniu listopadowym było kilka. Nie miały one masowego charakteru, rodziły się zaś
głównie wśród młodzieży szlacheckiej, inteligenckiej i mieszczańskiej. Ich
inicjatorzy, wyciągając wnioski z wydarzeń lat 1830-1831, starali si?
dotrzeć do chłopów. O ile w rozmaitych manifestach dość łatwo można
było kreować wizję patriotycznego „ludu" i przeciwstawiać go szlachcie
ziemiańskiej, o tyle rzeczywista zmiana mentalności społecznej: szlachty
z jednej, a chłopów z drugiej strony, nie była prosta.
1833
nieudana próba wywołania powstania w zaborze austriackim i rosyjskim, podjęta przez nieliczną grupę młodych ludzi skupionych wokół
Józefa Zaliwskiego; wysokie wyroki dla przywódców: kara śmierci dla
Artura Zawiszy, zesłanie na katorgę Zaliwskiego
1835
w Krakowie i zaborze rosyjskim rozpoczyna działalność Stowarzyszenie,
Ludu Polskiego; 1838 r. - rozbicie spisku i egzekucja przywódcy
Stowarzyszenia, Szymona Konarskiego (1839)
1844
aresztowania i wyroki więzienia dla przywódców Związku Chłopskiego
(ksiądz Piotr Ściegienny), prowadzącego nielegalną działalność na
Kielecczyźnie
1845-1846
władze pruskie likwidują siatkę polskiej konspiracji; 1847 r. pokazowy
proces spiskowców (tzw. proces moabicki) w Berlinie (254 osoby); jeden
z głównych oskarżonych - Ludwik Mierosławski - wygłosił wtedy słynną
mowę broniącą polskich racji powstańczych i dążeń niepodległościowych
Powstanie 1846 r.
Plan powstania przeciw trzem zaborcom, oparty na radykalnym
programie społecznym, przygotował też Edward Dembowski. Aresztowa-
nie przez władze pruskie Ludwika Mierosławskiego (1846) pozbawiło
spiskowców zdolnego, energicznego wojskowego. Jednocześnie Austriacy,
chcąc odebrać powstańcom szansę na zdobycie poparcia wśród chłopów,
Sprowokowali ruchy antyszlacheckie. Nienawiść do dworu, wynikająca
z utrzymywania się poddaństwa i pańszczyzny, sprzyjała nastrojom buntu.
• Między lutym a kwietniem 1846 r. chłopskie oddziały niszczyły majątki
; szlacheckie, mordując ich mieszkańców („rzeź galicyjska"). „Rabacja"
chłopska (przewodził jej Jakub Szela) została ostatecznie spacyfikowana
przez wojska austriackie. Uwidoczniła ona przepaść dzielącą wieś od
dworu, uświadamiając części ziemiaństwa potrzebę reform społecznych,
choć jednocześnie umocniła też opór przeciwników oczynszowania i zniesienia poddaństwa.
Większe szansę powodzenia miała insurekcja w Wolnym Mieście
Krakowie (1846). Wydany przez powstańców „Manifest do Narodu
Polskiego" wzywał do walki o wolność i zapowiadał zniesienie przywilejów
stanowych, tj. pańszczyzny i poddaństwa. Jednak i tu Austriacy wykorzystali wieś przeciwko szlacheckim spiskowcom. Ich przywódca, Edward
Dembowski, zginął, próbując przekonać chłopów do idei powstania.
Represje popowstaniowe dotknęły wszystkich uczestników, a rząd austriacki zlikwidował Wolne Miasto Kraków, wcielając je do Galicji.
6. Wiosna Ludów
Wiosna Ludów - termin określający wydarzenia lat 1846-1848 w Europie
jest zapewne nacechowany egzaltacją, ale trafnie oddaje nastroje większości
społeczeństw i ich wiarę w możliwości zmiany dotychczasowych zasad życia:
• młoda burżuazja oczekiwała realizacji zasad liberalnych, które
pozwoliłyby jej rozwinąć działalność ekonomiczną i zająć należne miejsce
w systemie politycznym;
• powstający proletariat pragnął poprawy wyjątkowo ciężkich warunków bytu materialnego (zaraza ziemniaczana wywołała w latach 1848-1849
falę głodu w Europie);
• rozwój świadomości narodowej spowodował, iż pozbawione niepodległości narody zwracały się przeciwko istniejącemu porządkowi
terytorialnemu.
Połączenie wszystkich tych czynników, a nade wszystko masowość
ruchu, który ogarnął niemal całą Europę - to cechy charakterystyczne tej
rewolucji.
Przebieg Wiosny Ludów w Europie
Francja
II 1848
zajścia uliczne w Paryżu, zakończone abdykacją Ludwika Filipa
i obaleniem monarchii; rząd republikański zapowiada zmian?
zasad prawa wyborczego (przyznanie prawa głosu wszystkim
mężczyznom powyżej 21 roku życia), wolność prasy i zgromadzeń
oraz zniesienie niewolnictwa we francuskich koloniach
VI 1848
rozruchy robotnicze, wywołane opieszałością we wprowadzaniu
w życie hasła o prawie do pracy (krwawo słumione przez rząd)
XI 1848
nowa konstytucja przekształca Francję w republikę prezydencką
(prezydent wybierany w ogólnonarodowym plebiscycie)
XII 1848
Ludwik Napoleon Bonaparte (reprezentujący bonapartystów
i obóz burbońsko-orleański) zostaje wy(brany prezydentem: ogranicza on prawa wyborcze, swobodę prasy i zgromadzeń, rozbudowuje aparat policyjny
1852
Ludwik Napoleon przywraca monarchię, ogłaszając się cesarzem
Napoleonem III
Austria
III 1848
antyrządowe demonstracje w Wiedniu i ustąpienie kanclerza
Metternicha;
początek rewolucji węgierskiej pod hasłami powołania niezależnego rządu węgierskiego i swobód narodowych (przywódcy:
m.in. Ludwik Kossuth, Józef Bem)
IV 1848
cesarz nadaje krajowi nową konstytucję (nie obejmowała ziem
włoskich oraz Węgier) - zwiększenie znaczenia ciał ustawodawczych, wprowadzenie swobód obywatelskich
V 1848
rozruchy w Wiedniu, wywołane przez młodzież studencką domagającą się dalszych zmian ustrojowych
VI 1848
nieudane powstanie antyaustriackie w Pradze oraz antywęgierskie (wywołane przez Serbów) w Wojwodinie
VII 1848
zniesienie pańszczyzny na terenie całego cesarstwa
IX 1848
Ludwik Kossuth obejmuje władzę na Węgrzech; początek ofensywy wojsk austriackich przeciw Węgrom; antywęgierskie wystąpienia Rumunów w Siedmiogrodzie
X1848
antyrządowe powstanie w Wiedniu (na znak protestu przeciw
interwencji na Węgrzech), stłumione przez wojsko
XII 1848
Franciszek Józef obejmuje tron cesarski
III 1849
cesarz nadaje krajowi nową, centralistyczną konstytucję - ustępstwem na rzecz narodów monarchii było utworzenie w poszczególnych krajach sejmów, pozbawionych jednak realnego znaczenia
II- VIII 1849
stłumienie powstania węgierskiego przez wojska austriackie i rosyjskie (początek interwencji rosyjskiej - II 1849 r.)
Wiosnę Ludów w Austrii charakteryzowała intensywność wystąpień wolnościowych
zamieszkujących monarchię narodów (Czechów, Słowaków, Węgrów, Serbów, Rumunów); rząd potrafił jednak wykorzystać istniejące między nimi sprzeczności interesów, np.
Rumuni, Serbowie i Chorwaci wystąpili przeciwko Węgrom (mimo obietnic rządu nie
uzyskali w nagrodę spodziewanej autonomii).
Związek Niemiecki
II 1848
wiadomość o wydarzeniach we Francji aktywizuje środowiska
liberalne, które występują z żądaniami wprowadzenia swobód
obywatelskich oraz zwołania parlamentu ogólnoniemieckiego
III 1848
rewolty chłopskie (hasła ekonomiczne); powstanie w Berlinie
(pod wpływem wieści o obaleniu Klemensa Metternicha) - król
pruski ogłasza amnestię dla więźniów politycznych, wprowadzenie wolności prasy oraz zgromadzeń i obiecuje nadanie konstytucji; utworzenie rządu z udziałem liberałów
III-IY 1848
obrady tymczasowego parlamentu we Frankfurcie: deputowani
przyjmują zasadę powszechnego i równego prawa wyborczego,
pozostawiając sprawę przeprowadzenia wyborów rządom poszczególnych państw związkowych
IV 1848
nieudane powstanie w Badenii pod hasłami utworzenia republiki
V 1848
początek obrad ogólnoniemieckiego parlamentu (we Frankfurcie); początek obrad pruskiego Zgromadzenia Narodowego
(silna pozycja liberałów i demokratów)
VI 1848
manifestacje robotników i studentów w Berlinie pod hasłami
poparcia dla Zgromadzenia Narodowego
VIII 1848
powołanie przez parlament frankfurcki rządu ogólnoniemieckiego
(decyzja ta, o wymowie symbolicznej, w praktyce nie umniejszała
władzy książąt w poszczególnych państwach związkowych)
IX 1848
nieudane powstania w Badenii i Frankfurcie, wywołane przez
demokratów na znak protestu przeciwko kompromisowej postawie parlamentu frankfurckiego wobec króla pruskiego
XI 1848
kontrofensywa sił konserwatywnych w Prusach: wprowadzenie
stanu oblężenia w Berlinie, otoczenie przez wojsko gmachu
Zgromadzenia Narodowego, zawieszenie demokratycznej prasy
XII 1848
król pruski rozwiązuje parlament i ogłasza konstytucję: wzmocnienie pozycji władzy królewskiej (król mógł m.in. zawieszać
prawa podstawowe i miał prawo veta wobec postanowień
parlamentu), jednocześnie gwarancje równości obywateli wobec
prawa, wolności prasy, stowarzyszeń, nauczania i wyznań, liberalna ordynacja wyborcza (kompromisowy charakter konstytucji, będącej mieszaniną rozwiązań liberalnych i konserwatywnych,wynikał z braku stabilizacji i obaw królewskich przed
nawrotem rewolucji)
"y
III 1849
uchwalenie przez parlament frankfurcki konstytucji ogólnoniemieckiej - Niemcy federacją państw z dziedzicznym cesarzem,
wspólnym rządem i dwuizbowym parlamentem; cesarzem wybrano króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV, który odmówił
jednak przyjęcia tej godności z rąk parlamentu, nie uznał
konstytucji i wysłał swe wojska do Frankfurtu
V 1849
powstania w Nadrenii, Westfalii, Palatynacie i w Badenii w obronie konstytucji frankfurckiej, słumione przy pomocy wojsk
pruskich
Wiochy
Po kongresie wiedeńskim Włochy podzielone były na 8 części: pod wpływami Habsburgów
znajdowały się Lombardia, Wenecja, Parma, Modena i Toskania; Księstwo Lukki
(przyłączone w 1847 r. do Toskanii) było rządzone przez Burbonów; w Królestwie
Sardynii rządziła dynastia sabaudzka; na tronie Królestwa Obojga Sycylii zasiadał
Ferdynand II; w części środkowej Italii istniało Państwo Kościelne, rządzone przez
papieża.
1846
początek pontyfikatu Piusa IX: ogłoszenie reform w Państwie
Kościelnym - amnestia dla więźniów politycznych, złagodzenie
cenzury, utworzenie przy papieżu rady doradczej w sprawach
państwowych; posunięcia te zaktywizowały liberałów w innych
państwach włoskich (w Toskanii i Piemoncie wprowadzono
swobodę prasy i zapowiedziano dalsze reformy)
11848
udane powstanie w Palermo (Królestwo Obojga Sycylii): król
Ferdynand II ogłasza (II 1848) konstytucję - wprowadzenie
dwuizbowego parlamentu i parlamentarnej odpowiedzialności
ministrów, równość obywateli wobec prawa, wolność prasy; za
tym przykładem ustrój konstytucyjny zostaje wprowadzony
również w Sardynii, Toskanii i Lukce, a nawet w Państwie
Kościelnym (III 1848)
III 1848
antyaustriackie powstanie w Wenecji, Lombardii, Farmie i Modenie; Sardynia i Toskania wypowiadają wojnę Austrii
VII 1848
klęska wojsk włoskich pod Custozzą
1X1848
radykalni demokraci występują w Rzymie przeciw świeckiej
władzy papieża (Pius IX chroni się w państwie neapolitańskim)
II 1849
Zgromadzenie Konstytucyjne w Rzymie ogłoszą przekształcenie
Państwa Kościelnego w Republikę Rzymską; obalenie władzy
książęcej w Toskanii
III 1849
Austriacy zwyciężają wojska Sardynii pod Novarą ; Austriacy
pokonują armię Piemontu
IV 1849
Austriacy zajmują Modenę, Parmę i Toskanię
VI-VII 1849 zaniepokojona zwycięstwami austriackimi Francja interweniuje
we Włoszech: wojska francuskie zdobywają Rzym i przywracają
władzę papieską, włoscy demokraci chronią się w Piemoncie lub
emigrują do Anglii
Po porażkach militarnych na niemal całym terytorium Włoch zapanował stary porządek;
rozpoczęto prześladowania rewolucjonistów, anulowano też nadane .uprzednio konstytucje. Ustrój konstytucyjny utrzymał się jedynie w Królestwie Sardynii, gdzie przy poparciu
króla Wiktora Emanuela II coraz większego znaczenia nabierały środowiska liberalnej
burżuazji, dążącej do przekształcenia Piemontu (od 1720 r. wchodzącego w skład
Królestwa Sardynii) w nowoczesne państwo liberalne. Z imieniem premiera Piemontu,
Camillo Cavoura (1852-1861), związana jest koncepcja stworzenia królestwa północnowłoskiego, a z czasem zjednoczenia całych Włoch.
Ziemie polskie
III 1848
powstanie w Poznaniu, podjęte na wieść o powstaniu berlińskim:
utworzenie Komitetu Narodowego i komitetów lokalnych, organizowanie oddziałów wojskowych (pod dowództwem Ludwika
Mierosławskiego);
w Galicji zbieranie podpisów pod adresem do cesarza, w którym
domagano się swobód narodowych, autonomii i zniesienia pańszczyzny (inicjatywa Franciszka Smółki i Floriana Ziemiałkowskiego)
IV 1848
działacze demokratyczni tworzą w Krakowie Komitet Narodowy
(przystąpił on do organizowania polskich sił zbrojnych), a we
Lwowie Radę Narodową;
aby nie dopuścić do rozszerzenia się niepokojów, gubernator
Franz Stadion ogłasza (bez porozumienia się z Wiedniem)
zniesienie pańszczyzny;
wojska austriackie ostrzeliwują Kraków, rozwiązanie Komitetu
Narodowego
IV-V 1848
wojska pruskie rozbijają oddziały polskie, aresztowanie Mierosławskiego
XI 1848
wojska austriackie ostrzeliwują Lwów, kapitulacja Rady Narodowej
,
Hasła Wiosny Ludów - postulaty rozszerzenia praw wyborczych, wolności obywatelskich,
wprowadzenia gwarancji konstytucyjnych - pojawiły się również w Hiszpanii (walki
zbrojne), Belgii, Szwecji, Norwegii, Danii i Szwajcarii (1848 r. - nowa konstytucja
i utworzenie państwa związkowego).
Wiosna Ludów 1848-1849 zakończyła się w Europie zwycięstwem starych
reżimów. Ruchy rewolucyjne były jeszcze zbyt słabe i zantagonizowane,
a sprzeczności i konflikty narodowe wręcz się nasiliły. Piękne hasło braterstwa
ludów okazało się utopią, a jego twórcy znaleźli się w więzieniach bądź
ratowali się ucieczką. Sukces sił konserwatywnych był jednak w dużej mierze
pozorny. Nie udało się bowiem odwrócić zapoczątkowanych w czasie Wiosny
Ludów zasadniczych zmian w świadomości wielu narodów. Po raz pierwszy na
tak masową skalę w Europie wzięły one udział w walce o demokrację. Mimozę
cofnięto wiele nadanych już konstytucji, to pozostała utrwalona w społecznej
świadomości potrzeba takich gwarancji prawnych dla obywateli i ograniczeń
dla władców. Warto jeszcze dodać, że ostatecznie (poza Rosją) zniknęła
pańszczyzna, co nasiliło procesy przekształceniowe społeczeństw europejskich.
7. Emigracje polityczne w l pół. XIX w.
Konflikty polityczne i narodowe stały się bezpośrednim powodem
emigracji politycznych. Emigracja była z jednej strony ucieczką przed
represjami - więzieniem, zesłaniem, z drugiej zaś szansą na kontynuację działalności politycznej, niemożliwej w kraju.
W I pół. XIX w. najczęściej - choć nie zawsze chętnie - gościła
emigrantów Francja. Niektórzy z wychodźców zatrzymywali się w Szwajcarii i Belgii. Tylko najbardziej radykalni spośród nich osiadali w Wielkiej
Brytanii. Dopiero w latach 50. głównym ośrodkiem emigracji politycznych
stał się Londyn. Do najliczniejszych w Europie grup wychodźców należeli
Polacy, Włosi, Niemcy, Hiszpanie, a w latach 50. - Francuzi.
Polska tzw. Wielka Emigracja rozpoczęła się wraz z upadkiem
powstania listopadowego - na Zachód udało się 44,5 tyś. uchodźców,
witanych entuzjastycznie, zwłaszcza w państwach niemieckich. Kolejne,
nie tak już liczne fale uchodźców pojawiły się w 1846 r. i w latach
1848-1849. Skład społeczny emigracji politycznej różnił się nieco w poszczególnych okresach. Po powstaniu listopadowym na obczyźnie znalazła
się niemal cała elita polityczna kraju, a także bardzo wielu artystów
i intelektualistów. Była to grupa w ogromnej większości szlachecka - od
tego schematu odbiegał jedynie skład Gromad Ludu Polskiego. W latach
40. i 50. coraz liczniejsi byli przedstawiciele drobnej szlachty, inteligencji,
rzemieślników, niższych oficerów i żołnierzy pochodzenia nieszlacheckiego. Ponad połowa polskich emigrantów szukała schronienia we Francji.
Polska emigracja wyróżniała się wśród innych grup długim okresem
działania, niezwykle rozbudowaną strukturą organizacyjną, ogromną
rolą, jaką odgrywała w życiu kulturalnym narodu. Jak wszystkie emigracyjne środowiska i to, polskie, podlegało ostrym podziałom: w latach
1831-1871 powstało ok. 50 komitetów, związków i stowarzyszeń oraz ok.
70 instytucji naukowych i oświatowych. Rozbicie emigracji wynikało po
części z tego, iż dopiero na wychodźstwie, w trakcie sporów i rozliczeń
z przeszłością, powstawały plany i programy na przyszłość. Istotne było też
rozumienie terminu „rewolucjonista". W XIX-wiecznym znaczeniu uznawano zań każdego, kto walczył o niepodległość. Określenie to było więc
wyznacznikiem postaw, nie poglądów. Etos rewolucyjny był w tej epoce
szlacheckim etosem narodowym, ze swą naiwną wiarą w nadzwyczajne siły
narodu polskiego.
Programy polityczne i społeczne polskich ugrupowań emigracyjnych
miały jeden rys wspólny - odzyskanie niepodległości. Dzieliły je metody,
którymi chciały cel ten osiągnąć (od międzynarodowych mediacji do
ogólnonarodowego powstania), stosunek do kwestii społecznych i zasad
ustrojowych przyszłego państwa.
W pierwszych latach po powstaniu listopadowym na emigracji
powstawały kolejno liczne organizacje i komitety próbujące konsolidować
wychodźstwo. Takie działania podejmowali m.in. Bonawentura Niemojowski i Joachim Lelewel.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie
Najważniejsza, najdłużej i najskuteczniej działająca organizacja emigracyjna. Utworzona w 1832 r., deklaracja założycielska (tzw. Mały Manifest)
krytykowała przywódców powstania listopadowego, następnie jej program
przechodził ewolucję. W 1836 r. ogłosiła tzw. Wielki Manifest, łączący hasła
narodowe (walka o niepodległość) i społeczne (uwłaszczenie chłopów).
Najaktywniejszy okres TDP, wypełniony żywą działalnością polityczną,
publicystyczną i pracą emisariuszy w kraju, skończył się około 1850 r., po
czym w wyniku rozłamów bardzo podupadło (formalnie istniało do 1862 r.);
czołowi działacze: m.in. Wiktor Heltman, Tomasz Malinowski, Wojciech
Darasz.
Hotel Lambert
'
Skupiał umiarkowanych konserwatystów (przywódca: książę Adam Jerzy
Czartoryski, a po jego śmierci w 1861 r. -jego syn Władysław, inni działacze to
m.in. Władysław Zamoyski i Stanisław Barzykowski). Ugrupowanie to
otoczone było kilkoma związkami politycznymi (Związek Jedności Narodowej, Związek Insurekcyjno-Monarchistyczny) oraz instytucjami kulturalnymi
i naukowymi (Towarzystwo Literackie Polskie, Biblioteka Polska w Paryżu).
Program Hotelu nawiązywał do Konstytucji 3 maja (przyszła Polska jako
monarchia konstytucyjna), zaś stosunek do kwestii społecznej ewoluował pod
wpływem wydarzeń politycznych (ważną cezurą było powstanie 1846 r.) od
poglądów konserwatywnych (niechęć wobec idei reformy agrarnej) do liberalnych (uznanie konieczności zniesienia pańszczyzny). W bieżącej działalności
ogromną wagę obóz ten przykładał do oceny sytuacji międzynarodowej
i powodzenia odpowiednich akcji dyplomatycznych.
Młoda Polska
Założona w 1834 r. przez grupę emigrantów związanych z wolnomularstwem
(jej nazwa nawiązywała^ do Młodych Włoch Giuseppe Mazziniego). Pozostawała pod wpływem poglądów Joachima Lelewela, kultywowała tradycje
powstania listopadowego, pragnąc przyciągnąć lud do sprawy narodowej, ale
bez zrażania sobie warstw szlacheckich (stąd nie określała bliżej swego
stanowiska w kwestii agrarnej). Dążyła do przejęcia kierownictwa nad
organizacjami lewicy emigracyjnej, w 18.35 j. jej najaktywniejsi działacze udali
się do kraju (Szymon Konarski); istniała do 1836 r.
Gromady Ludu Polskiego
Utworzone w 1835 r. przez secesjonistów z TDP, zwolenników całkowitego
jzerwania z tradycją szlachecką i zwrócenia się w stronę ludu. Potępiały
wszelkie formy wyzysku (stąd obok antyszlacheckich, wysuwały także hasła
antykapitalistyczne), odwołując się do wskazań Ewangelii, zaś utopijne idee
programowe (dążenie do zaprowadzenia powszechnej sprawiedliwości)
ubierały w mistyczną formę. Działały w Anglii (Gromada Grudziąż,
Gromada Humań), izolując się od innych nurtów emigracji, w latach 40.
straciły wszelkie znaczenie (przywódcy: m.in. Stanisław Worcell, Zenon
Świętosławski).
8. Ziemie polskie po 1848 r.
Lata 1848-1849 przyniosły Polakom klęskę kolejnych nadziei i tym
razem wydawało się, że jest to kres marzeń o niepodległości. Nastroje apatii
dominowały nie tylko w kraju, ale i na emigracji - porażka rewolucji
europejskiej i pozorne umocnienie się starych reżimów sprzyjało takiemu
pesymizmowi.
Zabór pruski
W takiej sytuacji cieszyły się coraz większym uznaniem społecznym
postawy organicznikowskie (s. 315), które (zwłaszcza w Wielkopolsce)
pozwoliły na wzmocnienie ekonomiczne polskiego rolnictwa. Rozwijające
się tam nowe techniki rolne, budowa instytucji samopomocy i rozwój
instytucji kredytowych umożliwiały wsi skuteczne przeciwstawienie się
germanizacji.
Zabór austriacki
Po stłumieniu rewolucji władze austriackie starały się przywrócić
system rządów absolutnych, co rzutowało również na położenie Galicji.
Nowy jej namiestnik, Agenor Gołuchowski, był zwolennikiem ugody
z dynastią habsburską. Jego polityka zmierzała do obrony interesów
warstw ziemiańskich (interpretował on w sposób niekorzystny dla
chłopów postanowienia ~refomy uwłaszczeniowej), przeciwstawiał się też
próbom konspiracji. Działania Gołuchowskiego przygotowywały grunt
pod porozumienie sił lojalistycznych Galicji z Wiedniem, zrealizowane
w latach 60.
Królestwo Polskie
W Królestwie Polskim, gdzie żywa była pamięć o klęsce powstania
listopadowego, w latach 1848-1849 nie podejmowano prób walki zbrojnej.
Polacy starali się wykorzystać koniunkturę gospodarczą, wywołaną zapotrzebowaniem na produkty rolne na rynkach europejskich i coraz silniejszymi związkami ekonomicznymi z Rosją (zwłaszcza po zniesieniu granicy
celnej w 1851 r.). Coraz większego znaczenia nabierało środowisko
skupione wokół Andrzeja Zamoyskiego i powstałego w 1857 r. Towarzystwa Rolniczego,, popularyzującego unowocześnienie metod uprawy roli
oraz - co ważniejsze - uwłaszczenie chłopów. Inne postulaty Towarzystwa
dotyczyły równouprawnienia Żydów i wprowadzenia samorządu miejskiego.
Ożywienie polityczne przyniosła wojna krymska (1853-1856) i nadzieje związane z klęską Rosji. Po stronie Turcji opowiedziały się Anglia
i Francja i na przyjazną aktywność dyplomatyczną tych właśnie państw
w sprawie Polski liczyła emigracja spod znaku Czartoryskiego (Hotel
Lambert). Wyrazem tych nadziei było tworzenie przez Adama Mickiewicza polskich formacji wojskowych w Turcji. Jednak mimo klęski
Rosji sprawę polską w czasie rokowań pokojowych potraktowano bardzo
marginalnie.
Rosnące niezadowolenie z tej sytuacji-wyraziło się w działalności
powstających od 1859 r. konspiracyjnych Organizacji młodzieżowych
i akademickich, występujących zarówno przeciwko władzom, jak i przeciw
postawom organicznikowskim (Towarzystwo Rolnicze). Wyrazem nastrojów społeczeństwa były też liczne na początku lat 60. demonstracje
patriotyczne. Msze w intencji ojczyzny, śpiewy narodowe (m.in. Boże coś
Polskę), manifestacje uliczne doprowadziły rychło do kontrakcji ze strony
rosyjskich władz stolicy. W lutym 1861 r. padli w starciach pierwsi zabici
i ranni, a w październiku ponownie wprowadzono zniesiony przed trzema
laty stan wojenny. Jednocześnie jednak carat zdecydował się na ustępstwa.
W marcu 1861 r. reaktywowano Radę Stanu (zlikwidowaną po powstaniu
listopadowym) oraz Komisję Wyznań i Oświaty. Próbą rozładowania
rosnącego napięcia była też nominacja (czerwiec 1862 r.) brata cara,
wielkiego księcia Konstantego, uważanego powszechnie za liberała, na
urząd namiestnika Królestwa Polskiego i powołanie naczelnika rządu
cywilnego (został nim Aleksander Wielopolski), porozumienie z Kościołem oraz ukazy zapowiadające reformy.
9. Powstanie styczniowe
Wprowadzenie stanu wojennego położyło kres dalszym jawnym
demonstracjom. Powstające w tym okresie w podziemiu organizacje
niepodległościowe - tzw. „Białych" i „Czerwonych" - musiały szukać
innych sposobów mobilizowania patriotycznych nastrojów społeczeństwa.
„Biali" i „Czerwoni"
Ruchy polityczne utworzone w końcu 1861 r. głosiły hasła niepodległościowe,
połączone z postulatami reform społecznych, traktując uwłaszczenie jako
warunek przyciągnięcia chłopów do ewentualnego wystąpienia zbrojnego.
„Czerwoni" koncentrowali się na przygotowanich do walki zbrojnej (w ruchu
tym rysowały się zresztą znaczne różnice poglądów), natomiast „Biali" kładli
nacisk na działania organicznikowskie i korzystanie z ustępstw rządowych.
Byli jednocześnie przeciwni przedwczesnemu wybuchowi powstania, uznając,
iż nie jest ono odpowiednio przygotowane (w powstaniu uczestniczyli
ostatecznie od marca 1863 r.). Obozem „Białych" kierowała Dyrekcja
(działacze: Leopold Kronenberg, Karol Majewski, Karol Ruprecht, Edward
Jurgens), obozem „Czerwonych" Komitet Miejski , a od VII 1862 r. Komitet
Centralny (działacze: Jarosław Dąbrowski, Konstanty Kalinowski, Zygmunt
Padlewski, Agaton Giller)
Skupieni wokół Zamoyskiego legaliści nie akceptowali idei walki
zbrojnej, dążyli do osiągnięcia możliwie jak największej autonomii, ale nie
godzili się na bezpośrednią współpracę z carem. Wszystkie te ruchy
zwalczały jednocześnie politykę Wielopólskiego.
Aleksander Wielopolski, od 1861 r. dyrektor Komisji Rządowej Wyznań
i Oświecenia Publicznego, a od 1862 r. naczelnik rządu cywilnego Królestwa
Polskiego, przeprowadził wiele istotnych reform (m.in. ukaz o dobrowolnej
zamianie pańszczyzny na czynsz, ukaz o wprowadzeniu ciał samorządowych),
był też inicjatorem rozbudowy i polonizacji szkolnictwa oraz nadania praw
ludności.. żydowskiej. Jednocześnie negował całkowicie sens działań spiskowych i powstańczych, nie cofając się przed drastycznymi metodami ich
zwalczania. Niepopularny osobiście, ze względu na okazywaną pogardę
wobec opinii publicznej, działał w zupełnymosamotnieniu, nie oglądając się na
istniejące w kraju nastroje, pragnąc przez kompromisy zapewnić krajowi
maksimum koncesji ze strony caratu. Jego postawa stała się dla jednych
symbolem lojalizmu, dla innych wzorem mądrego realizmu, nie rozumianego
przez społeczeństwo, kierujące się względami emocjonalnymi.
Zwolennicy powstania rozpoczęli budowę struktur państwa podziemnego (m.in. poprzez tworzenie systemu podatkowego), powiązano siecią
kontaktów organizacyjnych miasta Kongresówki, dążono do podporządkowania konspiracyjnych organizacji na Litwie, Rusi, w Galicji i Poznańskiem. Nawiązano kontakty z emigracją, szukano też - bardzo na nie licząc
- poparcia mocarstw zachodnich.
Działania te, mimo niewątpliwych sukcesów organizacyjnych, nie zostały
zakończone: dobrze zorientowany w sytuacji Wielopolski, chcąc przeszkodzić
przygotowaniom do powstania, zarządził na początek stycznia 1863 r. pobór
do wojska (tzw. brankę). Objęła ona przede wszystkim młodzieższlachecką,
studentów, ludzi podejrzanych o działalność konspiracyjną. W tym samym
czasie władze carskie udaremniły duży przerzut francuskiej broni na tereny
Królestwa, aresztowano wielu działaczy, rozbito podziemne drukarnie.
W tej nerwowej atmosferze, pełnej intryg i kłótni, „Czerwoni" podjęli
decyzję o rozpoczęciu działań zbrojnych nocą z 22 na 23 stycznia 1863 r.
- w najbardziej nie sprzyjającej powstaniu zimowej porze. Komitet
Centralny ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał dekrety
o uwłaszczeniu chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym. Miało to zapewnić
poparcie, a nawet czynny udział chłopów w powstaniu.
W odróżnieniu od powstania listopadowego powstanie styczniowe
miało charakter wojny partyzanckiej. Większość potyczek i bitew kończyła
się rozbiciem powstańczych oddziałów. W dowództwie toczyły się nieustanne spory między „Białymi" a „Czerwonymi", chłopi stawiali się do
oddziałów nielicznie, nie nadchodziła też - oczekiwana zwłaszcza przez
„Białych" - interwencja z Zachodu. Pewną pomocą były organizowane
w zaborach pruskim i austriackim polskie oddziały, wkraczające w granice
Królestwa. Próbowano też rozpocząć działania zbrojne na ziemiach
przyłączonych do Cesarstwa: zaniemeńskich i zabużańskich.
Największe sukcesy odnieśli- powstańcy latem 1863 r. Sprawnie
funkcjonowała wtedy administracja tajnego państwa, policja i żandarmeria, ściągano podatek narodowy, wreszcie ukazywała się polska prasa
podziemna. Mimo ofiarności społeczeństwa i zaangażowania dużych
środków finansowych przyjęta przez dowództwo powstania taktyka
„demonstracji zbrojnej" okazała się nieskuteczna.
Ostatnią próbę ratowania powstania podjął jesienią 1863 r. Romuald
Traugutt. Jego najpoważniejszym krokiem było wydanie dekretu zapowiadającego bezwzględne wykonanie reformy uwłaszczeniowej. Na chłopach
bowiem miało bazować planowane na wiosnę 1864 r. pospolite ruszenie.
Rząd rosyjski uprzedził te plany, koncentrując ogromne siły zbrojne (ok.
400 tyś. żołnierzy) oraz ogłaszając w marcu 1864 r. carski ukaz o uwłaszczeniu (był on niemal wierną kopią o rok wcześniejszych - lecz nie
zrealizowanych - dekretów rządu powstańczego).
Przebieg powstania styczniowego
11863
początek powstania, Komitet Centralny („Czerwonych") ogłasza
się Tymczasowym Rządem Narodowym
III 1863
początek powstania na Litwie; przyłączenie się „Białych" do
powstania; krótkotrwała dyktatura Mariana Langiewicza (popieranego przez „Białych")
IV 1863
„Biali" majoryzują kierownictwo powstania
Y1863
ukonstytuowanie się Rządu Narodowego; krótkotrwałe walki na
Ukrainie
VI 1863
rząd „Białych" (Karola Majewskiego)
K 1863
rząd „Czerwonych" - odsuwanie się „Białych" od powstania
X1863
początek dyktatury Romualda Traugutta
II 1864
załamanie się partyzantki gen. Józefa Hauke-Bosaka
IV 1864
aresztowanie Traugutta (stracony w VIII 1864)
XII 1864
aresztowanie Aleksandra Waszkowskiego, ostatniego powstańczego naczelnika Warszawy
IV 1865
rozbicie ostatnich grup powstańczych (oddziały księdza Stanisława Brzóski)
Łącznie przez oddziały powstańcze przewinęło się ok. 200 tyś. osób (ich liczebność
jednorazowo nie przekraczała 20-30 tyś.), stoczyły one ok. 1200 potyczek (przeważnie
defensywnych), najwięcej w okresie V-VIII 1863.
Klęska powstania niosła ze sobą trudne do oszacowania straty.
Tysiące poległych i rannych, represje wobec uczestników powstania i ich
rodzin (więzienia, zsyłki, katorgi), zubożenie kraju, a jednocześnie zlik-
widowanie samodzielności administracyjnej Królestw^ rusyfikacja administracji i szkolnictwa, prześladowania Kościoła katolickiego. Większość społeczeństwa została utwierdzona w przekonaniu, że nie można
marzyć o wyzwoleniu kraju własnymi siłami. Ożył więc znów spór
o celowość powstań i sens pracy organicznej.
10. Stany Zjednoczone Ameryki
Pierwsza połowa XIX stulecia przyniosła niezwykle dynamiczny
rozwój Stanów Zjednoczonych Ameryki. W rezultacie masowego osadnictwa powstawały kolejne stany, zgłaszające swój akces do Unii: Indiana
- 1816, Missisipi - 1817, Illinois - 1818, Alabama - 1819. Terytorium
państwa powiększano też przez zakupy (np. w 1803 r. od Francji kupiono
Luizjanę, a w 1819 r. od Hiszpanii - Florydę) oraz wojny z sąsiadami (z
Meksykiem w 1848 r.). Tak więc liczba stanów stale się zwiększała: w roku
1837 było ich 26, a w 1861 r. - już 34.
'
Szybki rozrost terytorialny kraju, konieczność zagospodarowania
nowych obszarów oraz stworzenia tam aparatu administracyjnego pochłaniały niemal bez reszty uwagę społeczeństwa. Był to czas, kiedy
Ameryka interesowała się wielką, światową polityką tylko okazjonalnie.
Tendencjom do izolacjonizmu sprzyjały też zjawiska związane z powstawaniem amerykańskiego narodu. Emigrantów przybywających z różnych stron świata wiele różniło (kultura, religia, język, obyczaj), łączył
natomiast świadomy, zdeterminowany wybór nowej ojczyzny i chęć
zapomnienia o swych europejskich przeżyciach.
Wyjątkiem w tej postawie było zaangażowanie się USA w sprawy
Ameryki Środkowej i Południowej, gdzie od przełomu XVIII i XIX w.
toczyły się walki o niepodległość. W pierwszym ćwierćwieczu XIX w.
zdobyły ją wszystkie państwa kontytentu (pod władzą Hiszpanii została
tylko Kuba i Puerto Rico).
Stany Zjednoczone wykorzystały tę sytuację do ogłoszenia (1823)
doktryny Jamesa Monroe'go. Hasło „Ameryka dla Amerykanów" oznaczało, iż odtąd wszystkie próby mieszania się państw europejskich
w sprawy kontynentów amerykańskich lub dążenie do nabycia tu posiadłości uznawane będą za akt wrogi wobec USA.
Proces konsolidowania się narodu amerykańskiego widoczny był przy
wielu okazjach -jedną z nich stanowiła wojna z Anglią (1812-1814), nie
tak ważna politycznie i militarnie, co znacząca właśnie z owego narodowe-
go punktu widzenia. Przy tym wszystkim w Wielkiej Brytanii widziano
źródło tradycji i inspiracji w dziedzinie prawa i ustroju państwowego
(językiem Amerykanów pozostał angielski). Zasadniczo różnił się natomiast system władzy w obu państwach: republiki prezydenckiej w USA
i monarchii parlamentarnej w Anglii.
Jeśli chodzi o model ustrojowy, to już od początków istnienia
amerykańskiego państwa spierano się o zasadnicze kwestie: federaliści
sprzeciwiali się poszerzaniu autonomii poszczególnych stanów, ich przeciwnicy w tej właśnie autonomii widzieli szansę rozwoju kraju. Wielu
problemów dostarczały kwestie etniczne (konflikty z Indianami i ich
wypieranie przez ekspansywną cywilizację czy wręcz eksterminacja - to
niewątpliwie ciemna karta w historii USA), a także dysproporcje w rozwoju gospodarczym kraju (coraz wyraźniejszy podział na rolnicze Południe i przemysłową Północ, pociągający za sobą poważne implikacje
polityczne).
Nasilający się w połowie stulecia konflikt wewnętrzny związany był
z niewolnictwem, zjawiskiem już wówczas powszechnie potępianym.
W I pół. XIX w. ostatecznie zniosły niewolnictwo w swoich koloniach:
Francja, Hiszpania, Portugalia, Anglia i Dania. W Stanach w tym czasie
liczebność niewolników wzrastała. Na Południu, gdzie podstawą gospodarki było rolnictwo, a zwłaszcza wymagająca dużego nakładu pracy
uprawa bawełny, niewolnicy byli, jak sądzono, niezbędni. Nie zawsze
traktowano ich dobrze, z zasady odmawiano praw do podstawowego
choćby wykształcenia, ich los leżał całkowicie w rękach właściciela.
Obecność murzyńskich niewolników, ich status prawny i społeczny
odciskały piętno na obyczajowości, stylu życia i myślenia mieszkańców
Południa, coraz bardziej różniąc ich od Amerykanów ze stanów północnych.
Spór wokół kwestii niewolnictwa stawał się coraz bardziej zdecydowany wraz z zaostrzeniem się konfliktu ekonomicznego między Północą
i Południem (warunki pracy czarnych mieszkańców Północy - choć
osobiście wolnych - często nie były dużo lepsze niż Murzynów z Południa).
Rozbieżności interesów coraz wyraźniej groziły rozpadem kraju.
Stał się on faktem, gdy do władzy doszli republikanie, rzecznicy
abolicjonizmu (zniesienia niewolnictwa) a jednocześnie zwolennicy wprowadzenia ceł ochronnych. Miały one chronić przemysł Północy przed
konkurencją z Europy (na Północy znajdowało się aż 4/5 zakładów
przemysłowych i kopalń, 2/3 linii kolejowych), ale ich wprowadzenie
groziło odwetem ze strony Europy - zakazem importu bawełny. Stany
południowe zareagowały na to buntem: jako pierwsza dokonała secesji
(wystąpiła z Unii) Południowa Karolina (1860). Wkrótce jej śladem poszło
kolejnych 10 stanów; razem stworzyły Konfederację i przyjęły własną
konstytucję. Kroku tego Unia nie uznała.
Wojna domowa - zwana secesyjną - trwała blisko 4 lata (1861-1865),
a prowadzona była przez obie strony z ogromną zaciętością i brutalnością.
Wojska Południa, nieporównanie mniej liczne, górowały nad przeciwnikiem wyszkoleniem żołnierzy i oficerów. Federaliści mieli przewag?
dzięki flocie, blokującej porty Południa, i ponad dwukrotnie większej
armii, choć ich dowództwo było gorsze.
W 1863 r. prezydent Abraham Lincoln ogłosił akt o abolicji: dał on
niewolnikom wolność (choć nie przyznał ziemi, na której pracowali). Gest
ten przyciągnął Murzynów do Unii, miał też propagandowe znaczenie
międzynarodowe, uniemożliwiał bowiem krajom Europy opowiedzenie się
po stronie Południa. Wojna zakończyła się klęską Konfederacji.
Kapitulacja Południa nie zakończyła walki politycznej. W 1865 r.
z ręki zamachowca zginął prezydent Lincoln. Już po jego śmierci na mocy
dwóch poprawek do Konstytucji zniesiono niewolnictwo na całym obszarze Stanów Zjednoczonych, a Murzynom przyznano pełnię praw
obywatelskich. Praktyczna realizacja tej zasady nie przebiegała bezkolizyjnie, a problem rasizmu właściwie do dziś pozostał nie rozwiązany.
W rezultacie wojny doszło do wyraźnych zmian w strukturze społecznej: zmniejszyło się znaczenie wielkich właścicieli ziemskich - plantatorów
z Południa, wzrosła pozycja wywodzącej się z Północy burżuazji przemysłowej. Wojna doprowadziła do utrwalenia istniejącego do dziś systemu
dwupartyjnego. Partia republikańska ma tradycyjne oparcie na Północy,
demokratyczna - na Południu.
11. Wydarzenia w Europie w II pot. XIX w.
Wojna krymska
Połowa XIX stulecia przyniosła przewartościowania w układzie sił
europejskich i zachwianie się ładu wiedeńskiego. Osłabła mocarstwowa
pozycja Rosji. Car Mikołaj I wywołał w 1853 r. wojnę z Turcją pod
pretekstem obrony praw ludności prawosławnej (wojna krymska). Do
działań wojennych po stronie Turcji włączyły się w 1854 r. Anglia, Francja
i Piemont, zaniepokojone początkowymi zwycięstwami Rosji. Losy wojny
przesądziło zdobycie, po blisko rocznym oblężeniu przez wojska alianckie,
potężnej twierdzy rosyjskiej - Sewastopola. Nowy car Aleksander II
zdecydował się na zakończenie wojny i podpisanie traktatu pokojowego
(Paryż 1856 r.).
W rezultacie wojny krymskiej Rosja utraciła przywileje w basenie
Morza Czarnego, m.in. nie miała prawa utrzymywania tam swojej floty,
zrzekła się też protektoratu nad Mołdawią i Wołoszczyzną. Prowincje te,
korzystając z faktu, że i Turcja wyszła z konfliktu osłabiona, zjednoczyły
się i ogłosiły niezależność (Rumunia). W rywalizacji potęg europejskich
coraz wyraźniej zostawała też w tyle Austria. Na Półwyspie Apenińskim
utraciła ona Lombardię (1859) i Wenecję (1866), natomiast po wojnie
zPrusami Cesarstwo Austriackie przekształciło się (1867-1868) w Monarchię Austro-Węgierską - dwa równorzędne państwa: Austrię i Węgry, ze
wspólnym monarchą i niektórymi wspólnymi instytucjami, lecz odrębnym
ustawodawstwem i administracją.
Zjednoczenie Włoch
Wielkie zmiany zaszły na Półwyspie Apenińskim. Tendencje zjednoczeniowe dały o sobie znać już w latach 30. i 40., ale nasiliły się po 1848 r.
Były one związane z narastającym nacjonalizmem włoskim, dążącym do
stworzenia jednego państwa ogólnonarodowego, jak też z prawidłowościami rozwoju ekonomicznego. W pomocnych prowincjach Włoch rozwijał się dynamicznie przemysł. Naturalnym rynkiem zbytu dla jego
produkcji stać się mogły chłonne, rolnicze tereny środkowych i południowych Włoch. Możliwości zjednoczenia Włoch, choćby w formie
federacji, otworzyły się jednak dopiero w sprzyjających warunkach
międzynarodowych. Przyczynił się do tego zwłaszcza Napoleon III, dążący
do zmiany konfiguracji w polityce europejskiej i ostatecznego osłabienia
Austrii.
Porozumienie piemoncko-francuskie (1858) za cel postawiło sobie
stworzenie królestwa północnowłoskiego, powiększenie Piemontu o Lombardię i Wenecję oraz utworzenie ogólnowłoskiej federacji z królem
Sardynii na czele. Wojna z Austrią, sprowokowana tym porozumieniem,
wybuchła w 1859 r. i toczyła się pomyślnie dla Francji i Piemontu. Jednak
przestraszony gwałtownym wzrostem nastrojów rewolucyjnych i nacjonalistycznych we Włoszech Napoleon III zdecydował się na szybki pokój
z Austrią. Sardynia otrzymała Lombardię, Toskanię, Parmę, Modenę
i Romanie.
W tym samym czasie (1860) na Sycylii rozpoczęło się powstanie, na
którego czele stanął Giuseppe Garibaldi. Radykalne reformy powstańców
(rozdanie ziemi chłopom, zniesienie części przywilejów arystokracji i kleru)
na tyle przeraziły Camillo Benso Cavoura (premiera Piemontu), iż.
obawiając się rozprzestrzenienia ruchu, wkroczył w granice Państwa
Kościelnego i Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi, stawiając sprawę
zjednoczenia Włoch wyżej niż ambicje, podporządkował się królowi
sardyńskiemu. Plebiscyt przeprowadzony w Królestwie Obojga Sycylii
zdecydował o przyłączeniu tych terenów do Piemontu, a pierwszy ogólnowłoski parlament zebrany w Turynie (1861) tytuł króla Włoch nadał
władcy Sardynii, Wiktorowi Emanuelowi II.
Zjednoczenie Niemiec
Wśród potęg europejskich szczególne miejsce zajmowały Prusy.
Wyraźnie ekspansywna polityka tego państwa przejawiła się w wojnie
z Danią o Szlezwik i Holsztyn (1864) oraz z Austrią (1866). Klęska Austrii
zakończyła trwającą blisko 100 lat rywalizację Austrii i Prus o dominację
nad państwami niemieckimi.
W 1867 r. z inicjatywy Prus powstał Związek Północnoniemiecki,
obejmujący wszystkie państwa niemieckie leżące na północ od Menu. Sejm,
wyłoniony w powszechnych wyborach, uchwalił konstytucję Związku,
zaaprobowaną przez przedstawicielstwa poszczególnych państw. Rada
związkowa (Bundesrat) i sejm (Reichstag) sprawowały władzę ustawodawczą. Władza wykonawcza leżała w rękach kanclerza, odpowiedzialnego
przed prezydentem Związku (a zarazem królem Prus).
Polityką Prus od 1861 r. kierował wytrawny, konserwatywny polityk
- kanclerz Otto von Bismarck. Stanowczo i konsekwentnie budując potęg?
swego państwa, toczył zaciętą walkę z opozycją liberalną. Polityczne
i gospodarcze sukcesy jego działań sprawiły, że z czasem duża część
liberalnej burżuazji poparła kanclerza i jego program zjednoczenia Niemiec. Okazję do objęcia hegemonii w Europie miało dać Prusom sprowokowanie wojny z Francją. Wojny tej pragnął zwłaszcza junkierski korpus
oficerski i generalicja, dążąca do zajęcia najwyższej pozycji w państwie.
Pretekstem do wojny stała się sprawa obsadzenia tronu hiszpańskiego.
Jej rozpoczęcie wywołała słynna „depesza emska", prowokująca cesarza
Francuzów. Francja wypowiedziała Prusom wojnę w lipcu 1870 r. Nadzieje
Napoleona III na szybkie zwycięstwo nie spełniły się. Doskonale przygotowana armia pruska zmusiła wojska francuskie do kapitulacji pod Sedanem
(Napoleon III dostał się do niewoli), a następnie otoczyła Paryż, który
poddał się po wielomiesięcznym oblężeniu.
Zgodnie z podpisanym w 1871 r. traktatem pokojowym Francja
oddawała Niemcom Alzację i część Lotaryngii, zobowiązana też była
zapłacić bardzo wysoką kontrybucję (do czasu jej spłacenia wojska
niemieckie miały stacjonować we Francji).
Po tym sukcesie w Prusach zapanowała euforia, która przeniosła się na
inne państwa niemieckie (niektóre z nich wzięły udział w wojnie po stronie
Prus). To „ogólnoniemieckie" zwycięstwo wykorzystał Bismarck do
ostatecznego zjednoczenia Niemiec. Umiejętną akcją dyplomatyczną
przekonał rządy i władców Badenii, Wirtembergii, Bawarii i Hesji do
przyłączenia się do Związku, odtąd zwanego Rzeszą Niemiecką (II
Rzesza). Oficjalne ogłoszenie cesarstwa odbyło się w Wersalu, w 1871 r. Na
jego czele stanął dziedziczny cesarz niemiecki - król pruski.
Wydarzenia we Francji
Na wieść o klęsce pod Sedanem w stolicy Francji wybuchła rewolucja,
obalono cesarstwo, proklamowano powstanie III Republiki i powołano
liberalno-demokratyczny rząd Obrony Narodowej.
Po przyjęciu trudnych warunków kapitulacji, w napiętej sytuacji
politycznej odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego. Na czele
rządu stanął Adolf Thiers, surowy krytyk Napoleona III. Podjęta przez
niego decyzja o rozbrojeniu Paryża spotkała się z niezadowoleniem
mieszkańców miasta. W Paryżu wciąż jeszcze panowały - w przeciwieństwie do reszty kraju - nastroje rewolucyjne, a wielkim zaufaniem cieszyła
się, utworzona w czasie oblężenia, Gwardia Narodowa i jej Komitet
Centralny. W tej sytuacji decyzja Thiersa wywołała rozruchy i wybuch
rewolty. Rząd ewakuował się z miasta, gdzie władzę objęła Komuna i jej
Rada, wybrane w powszechnych wyborach (1871). Większość zdobyli
rewolucyjni radykałowie. Było to niewątpliwie wyrazem protestu przeciw
upokorzeniu Francji przez niemieckiego najeźdźcę, ale też swoistym votum
nieufności w stosunku do rządu, wynikiem strachu przed odbudowaniem
monarchii. Toczyły się dyskusje nad kształtem państwa, zakresem ustawodawstwa socjalnego, jednocześnie szybko przystąpiono do organizacji
życia w mieście. Członkowie Komuny byli bezpośrednio odpowiedzialni
przed swymi wyborcami, uchwały podejmowane przez nią - realizou ały
komisje. W przedsiębiorstwach powstawały komisje robotnicze kontrolujące ich działalność. Stworzono robotnicze zrzeszenie produkcyjne.
Armię z zaciągu zastąpiła ochotnicza Gwardia Narodowa. Thiers nie
chciał uznać ani władzy, ani reform Komuny. Oblężenie Paryża przez
wojska wierne rządowi zakończyło się zdobyciem miasta, a krwawe walki
i okrucieństwo obu walczących stron na długo pozostały w pamięci
paryżan.
Trwająca 72 dni historia Komuny stała się też przedmiotem mitologii:
marksistowscy pisarze i historycy traktowali rządy komunardów jako
pierwowzór państwa komunistycznego. Stąd m.in. wyolbrzymiali znaczenie tego incydentu, sławiąc dokonania Komuny, pomijając za to milczeniem niektóre podejmowane przez nią kroki (np. stosowanie terroru
wobec politycznych przeciwników).
II. NARODZINY WIEKU XX
Rozdział 1.
Rewolucja przemysłowo-naukowa
i jej konsekwencje
1. Druga faza rewolucji przemysłowej
Rewolucja przemysłowa została zapoczątkowana w XVIII w. serią
wynalazków Jamesa Watta. W latach 70. XIX stulecia, kiedy odkryto nowe
źródła energii, a miejsce maszyny parowej zaczął zajmować silnik spalinowy
i elektryczny, rozpoczęła się jej druga faza, zwana również „rewolucją
naukową". O ile bowiem w XVIII w. przemiany w życiu gospodarczym były
efektem wynalazków „praktyków" - ludzi nie posiadających żadnej wiedzy
teoretycznej, bądź jedynie niewielką, o tyle w XIX w. stanowiły one rezultat
rozwoju nauki. Wpływ tego rozwoju zaznaczył się zarówno w procesach
produkcji, jak i w życiu codziennym. Wiele urządzeń, uważanych za oczywisty
składnik współczesnej cywilizacji (silnik spalinowy, telefon, mikrofon, lampa
elektryczna, telegraf, opony powietrzne, maszyna do pisania, rower, włókna
syntetyczne) powstało w ostatnim trzydziestoleciu ubiegłego wieku, choć
upowszechnione~zostały dopiero po I wojnie światowej.
Niektóre osiągnięcia nauki i techniki na przełomie XIX i XX w.
1856
Wilhelm Siemens (Niemcy) opatentował nowy typ pieca
1860
Etienne Lenoir (Francja) skonstruował silnik spalinowy
1870
Zenobe Gramme (Belgia) skonstruował prądnicę elektryczną
1876
Aleksander Bell (USA) skonstruował telefon
1879
Thomas Edison (USA) skonstruował żarówkę
1883-1885
Carl Benz i Gottlieb Daimler zbudowali pierwszy samochód z silnikiem benzynowym
1895
bracia August i Luis Lumiere (Francja) opatentowali aparat do wykonywania i wyświetlania zdjęć ruchomych
1899
Gugliemo Marconi (Włochy) wysłał pierwszy telegram radiowy
1903
bracia Orville i Wilbur Wright (USA) skonstruowali samolot
Nowe wynalazki umożliwiły gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej. Aż do wybuchu I wojny światowej czynnikiem rozwoju gospodarczego pozostawał węgiel kamienny. On poruszał maszyny parowe, a poddany destylacji służył jako gaz świetlny. Był też głównym surowcem dla
energetyki i rodzącego się przemysłu chemicznego. W drugiej połowie
XIX w. nazywany był „miarą wszystkich rzeczy". Era supremacji węgla
zbliżała się jednak do końca, a wiek XX okazał się wiekiem stali,
elektryczności, ropy naftowej oraz chemii.
Jedną z dziedzin nauki, która zrewolucjonizowała życie codzienne,
była medycyna i farmacja. Badania Louisa Pasteura i Roberta Kocha
umożliwiły identyfikację pokaźnej grupy bakterii, co w dalszej kolejności
doprowadziło do wyprodukowania pierwszego antybiotyku, wykrycia
witamin i hormonów i rozpoznania, że komar jest nosicielem malarii.
Umożliwiło to zastosowanie środków przeciwko psuciu się żywności
(pasteryzacja). W 1899 r. ukazała się w sprzedaży aspiryna, w tym samym
okresie zaczęto stosować narkozę, środki antyseptyczne, wprowadzono też
szczepionki (także przeciwko chorobom atakującym zwierzęta).
Rewolucja przemysłowa najwcześniej dokonała się w Anglii. W 1870 r.
państwo to wydobywało więcej węgla i produkowało więcej żelaza niż
pozostałe mocarstwa razem wzięte. Na przełomie XIX i XX w. Wielka
Brytania straciła pierwszeństwo na rzecz Stanów Zjednoczonych, a w Europie
coraz skuteczniej rywalizowały z nią Niemcy. Anglicy, mimo ciągle szybkiego
tempa rozwoju, zaczęli tracić pierwszeństwo w produkcji stali, węgla i tekstyliów. Jeszcze wyraźniej przewaga Amerykanów i Niemców zaznaczyła się
w nowych gałęziach przemyski: chemicznym i elektrycznym. W ślad za
rozwojem gospodarczym rosły aspiracje polityczne Niemiec i USA.
Rewolucja przemysłowa przyniosła ogromny postęp w produkcji żywności, co w połączniu z postępem w medycynie wpłynęło na przedłużenie życia
ludzkiego i doprowadziło do prawdziwej eksplozji demograficznej.
Ludność krajów uprzemysłowionych (w min)
Kraje
Wielka Brytania
Niemcy
Francja
Rosja
USA
1850
1910
22
34
36
66
30
41
61
39
142
92
Ludność z rejonów przeludnionych i zacofanych gospodarczo zaczęła
emigrować do innych części świata. Oblicza się, iż w latach 1871-1914
opuściło Europę 34 min mieszkańców. Najliczniejsze były migracje do
Stanów Zjednoczonych, państw Ameryki Południowej oraz brytyjskich
posiadłości w Afryce i Australii. Powstałe tu społeczności białych osadników przyczyniły się do zwiększenia politycznych wpływów Europy
w świecie. Duże znaczenie miało również przemieszczanie się ludności
w obrębie tego samego państwa. Kolonizacja wewnętrzna doprowadziła
m.in. do zagospodarowania ogromnych obszarów w Stanach Zjednoczonych oraz w Rosji (Syberia).
2. Nowe społeczeństwo
Uprzemysłowienie spowodowało szybki wzrost ludności miejskiej,
która zaczęła zyskiwać liczebną przewagą nad rolnikami. W Anglii w roku
1871 jedynie 35% ludności żyło na wsi, zaś do 1910 r. odsetek ten zmalał do
22%.
Między upadkiem Napoleona I a wybuchem I wojny światowej
Europa przeszła zasadniczą zmianę cywilizacyjną. Miejsce tradycyjnych
społeczności agrarnych zajęły szybko zmieniające się społeczności industrialne. Rewolucja przemysłowa zmieniła też oblicze społeczeństw, niszcząc
dotychczasowe więzi łączące ludzi. Skupione w dużych miastach wielkie
rzesze ludności, świeżo przybyłe ze wsi, egzystowały w ciężkich warunkach
materialnych, a jednocześnie pozbawione zostały wpływu dotychczasowych instytucji integracji społecznej - takich jak wspólnoty wiejskie,
parafie i rodziny. W krajach uprzemysłowionych rozrastające się miasta
stawały się siedliskiem nowego typu społeczeństwa - wielkiego liczebnie,
skoncentrowanego na niedużym obszarze anonimowego tłumu, stanowiącego najemną siłę roboczą (ten typ społeczeństwa określany jest mianem
społeczeństwa masowego). Uprzemysławiająca się Europa stanęła przed
nowymi problemami społecznymi (wzrost przestępczości, prostytucji,
alkoholizm, nowe choroby zawodowe) oraz politycznymi (nasilenie się
konfliktów o podłożu ekonomiczno-społecznym).
Przemiany te nie objęły całego kontynentu. Granicą dzielącą dwa
różne regiony gospodarczo-społeczne pozostała rzeka Łaba. Oś uprzemysłowienia łączyła Wielką Brytanię, Holandię, Belgię, północną Francję
i Niemcy. Jedno jej odgałęzienie kierowało się ku Szwecji, drugie ku
Czechom, Austrii oraz Piemontowi i Lombardii. Na pozostałych terenach
widoczne były tylko wyspy uprzemysłowienia (jedną z nich stanowiły
należące do Rosji ziemie Królestwa Polskiego).
Jeszcze wyraźniejszy był kontrast między Europą i Stanami Zjednoczonymi a innymi kontynentami, gdzie przemysł znajdował się w powijakach. Łatwiej rozwijał się on na obszarach opanowanych przez białych
osadników. Tam natomiast, gdzie nie występowała imigracja Europejczyków, uprzemysłowienie, nie licząc fenomenu Japonii, postępowało
bardzo wolno. Asymetria ta zagwarantowała Europie przewagę i pozwoliła jej na opanowanie niemal całego świata.
3. Państwo
Monarchie konstytucyjne
Rewolucja przemysłowa i szybki rozwój gospodarki wymagały zwiększenia swobody obywateli. W ten sposób czynniki ekonomiczne przyczyniły się do erozji idei absolutyzmu oświeconego i stopniowego zastępowania absolutyzmu przez państwo konstytucyjne.
Idea państwa konstytucyjnego zatriumfowała w Europie Zachodniej,
szczególnie w Wielkiej Brytanii. Zwyciężyła też we Francji, gdzie republikanie pokonali ostatecznie monarchistów. Konstytucja francuska, uchwalona w 1875 r., stała się wzorem do naśladowania dla innych państw
europejskich, budujących system demokratyczny (m.in dla Polski w 1921 r.).
Najstarsza demokracja w Europie ustrój polityczny Anglii na początku XX w.
monarchia konstytucyjna, forma rządów: parlamentarne
konstytucja: oparta na prawie zwyczajowym, rozwijanym w ciągu stuleci.
Podstawowe akty konstytucyjne - Magna charta libertatum (1215), Habeas
corpus act (1679); Deklaracja praw (1689); Akt ustalający (1701)
prawo wyborcze: rozszerzane kilkakrotnie w XIX w.; w 1918 r. wprowadzenie
powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn (oraz niektórych kategorii
kobiet)
pozycja monarchy: dziedziczność tronu w obrębie dynastii hanowerskiej; król
panuje, lecz nie rządzi; musi należeć do Kościoła anglikańskiego
władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament (Izba Lordów, Izba Gmin),
w praktyce dwupartyjny (torysi, wigowie); Izba Gmin wybierana na 5 lat
władza wykonawcza: rząd, tworzony przez partię, która wygrała wybory
władza sądownicza: niezawisłe sądy (sędziowie dożywotni), o dużych kompetencjach, stoją na straży m.in. praw wolnościowych obywateli (prawo do
ochrony nietykalności osobistej, nietykalności mieszkań, wolność zgromadzeń
i stowarzyszeń)
państwo a religia: Kościół anglikański jest kościołem państwowym, jego głową
jest król; w stosunku do innych wyznań - zasada wolności religijnej
Zmiany ustrojowe zaszły też w Austrii po przegranej wojnie z Prusami
(1866). Cesarstwo przekształciło się w monarchię dualistyczną, Austro-Węgry, zyskało też konstytucję, dzielącą władzę między cesarza
i parlament. W wyniku tych wydarzeń poprawiło się położenie zamieszkujących państwo Polaków, Chorwatów, Czechów i Włochów - otrzymali
oni autonomię we własnych krajach i możliwość oddziaływania na politykę
całej monarchii. Natomiast Ukraińcy, Rumuni, Słoweńcy, Słowacy
i Serbowie praktycznie nie mieli udziału w rządach. Wzrost świadomości
narodowej powodował, że ludy te coraz boleśniej odczuwały dyskryminacje, co rozsadzało od wewnątrz monarchię.
Autonomia: w języku prawniczym termin ten odnosi się do sytuacji, gdy
określone terytorium (rzadziej grupa ludności) ma częściową samodzielność
w zakresie prawodawstwa. Oznaką autonomii jest więc istnienie organów
władzy ustawodawczej (np. sejmu).
Wraz z przesuwaniem się na wschód malała demokratyczność zasad
ustrojowych. Konstytucja z 1871 r. stanowiła, iż zjednoczone cesarstwo
niemieckie (II Rzesza, powstała l stycznia 1871 r.) jest związkiem 25
państw, w praktyce jednak hegemoniczną pozycję otrzymywały w tym
związku Prusy. Uprawnienia cesarza nie były teoretycznie duże (reprezentował on Rzeszę na zewnątrz, wypowiadał wojnę i zawierał pokój,
mianował kanclerza Rzeszy). W rzeczywistości stawały się one coraz
większe, na co wpływał fakt, iż cesarzem był z mocy prawa każdorazowy
król pruski. Konstytucja nie przewidywała istnienia kolegialnego rządu
Rzeszy, a jedynym urzędnikiem w randze ministra był kanclerz (każdy
kanclerz pełnił jednocześnie funkcję ministra spraw zagranicznych Prus).
W tych warunkach kształt polityki Rzeszy zależał w dużej mierze od
osobowości kanclerza i jego stosunków z cesarzem. Wpływ parlamentu
(Reichstag) na władzę wykonawczą był natomiast niewielki. Szczególnym
problemem okazał się w przyszłości brak kontroli parlamentu i w ogóle
władz cywilnych nad armią.
Despotyzm
W Europie Wschodniej panował despotyzm. W Rosji cała władza
należała do cesarza, stąd ustrój ten zwano samodzierżawiem. Co prawda
car Aleksander II był zwolennikiem reform i rozpoczął likwidację systemu
feudalnego (znosząc poddaństwo i pańszczyznę chłopów), jednak w 1881 r.
zginął z rąk terrorystów. Jego następca, Aleksander III, porzucił myśl
o liberalizacji, a model rządów, opartych na wojsku i policji, utrzymał się aż
do początków XX w. (do rewolucji 1905 r.). Władzę absolutną posiadali
również władcy imperium otomańskiego (sułtanowie). W 1908 r. tzw.
młodoturcy (ruch skupiający młodą inteligencję i oficerów) dokonali
zamachu stanu, wymuszając na obalonym sułtanie nadanie państwu
konstytucji.
4. Demokracja w społeczeństwie masowym
Prawa wyborcze
Zasadniczą słabością systemów parlamentarnych w Europie w I połowie XIX w. było ograniczenie praw wyborczych do niewielkiej grupy
społeczeństwa, przeważnie na podstawie cenzusu majątkowego. We Francji np. liczba uprawnionych do głosowania wynosiła w latach 1831-1848
ok. 200 tyś. osób (w kraju zamieszkałym przez ok. 30 min obywateli).
Druga połowa stulecia przyniosła w tym zakresie zasadnicze zmiany.
W kilku krajach europejskich powszechne prawo wyborcze stało si?
faktem, choć początkowo przyznawano je jedynie mężczyznom.
Wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego w Europie (dla mężczyzn)
Szwajcaria 1874; Hiszpania 1890; Belgia 1893; Holandia 1896; Norwegia 1898
Na terenach zamorskich, objętych osadnictwem europejskim, tendencja do rozszerzenia praw wyborczych wystąpiła wcześniej . Odnosi się to
przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych, gdzie powszechne prawo
wyborcze wprowadzono prawie we wszystkich stanach między rokiem
1820 a 1840, zaś od 1869 r. zaczęto stopniowo przyznawać to prawo także
kobietom.
Upowszechnienie praw wyborczych zbiegało się w czasie z przemianami społeczno-ekonomicznymi, powstaniem społeczeństwa masowego.
W I połowie XIX w. każdy posiadający prawo wyborcze należał do
relatywnie niewielkiej liczebnie grupy, skupiającej ludzi o zbliżonym
statusie majątkowym i społecznym, poziomie wykształcenia itp. Komunikacja między wyborcami a piastującymi godności parlamentarne i urzędy
państwowe była dzięki temu rzeczą stosunkowo prostą, a ułatwiały ją
również kontakty towarzysko-rodzinne pomiędzy członkami tej grupy.
W społeczeństwie masowym sytuacja jest inna: tutaj posiadacze praw
wyborczych różnią się pod względem poziomu zamożności, pozycji
społecznej oraz wykształcenia, a ponadto większość z nich, zaprzątnięta
zdobywaniem środków do życia, nie interesuje się na co dzień polityką.
Konieczne więc było utworzenie specjalnych instytucji, zdolnych kształtować zachowania polityczne wielomilionowych mas wyborców, a jednocześnie pełnić rolę pośrednika między elitami a resztą społeczeństwa.
Instytucjami tymi stały się partie polityczne.
Partie polityczne
Termin partia spotkać można co prawda także we wcześniejszych
stuleciach (np. w średniowiecznych republikach włoskich, w okresie
Wielkiej Rewolucji Francuskiej), w rzeczywistości jednak historia partii
w dzisiejszym tego słowa znaczeniu liczy niewiele ponad 100 lat.
Od końca XIX w. pojęcie partia oznacza zorganizowane grupy ludzi dążące do
zdobycia lub utrzymania władzy. Zadaniem partii jest nadanie ram organizacyjnych walce o* władzę, a jednocześnie zapewnienie kontroli jej
sprawowania. Działają one na podstawie określonego programu, umotywowanego przeważnie zespołem poglądów na świat, czyli ideologią.
Partie różnią się między sobą programami, liczebnością (partie
masowe i partie kadrowe) oraz strukturą wewnętrzną (partie o luźnej
organizacji i partie ściśle scentralizowane). Przyjęło się dzielić partie na
prawicowe i lewicowe. Znaczenie tych określeń zmieniało się w różnych
okresach, są one ponadto mało precyzyjne, a sposób ich użycia zależy
przeważnie od wyznawanej ideologii. W najogólniejszym sensie postawę
ugrupowań lewicowych różnił od prawicy kult postępu, dążenie do
przemiany świata, oświeceniowe przekonanie o poznawalności i racjonalności procesu historycznego, wrażliwość na kwestie społeczne, w sprawach
zaś gospodarczych - kult industrializacji, uznanie dominującej roli
państwa w ekonomii oraz wiara w przewagę gospodarki planowej.
Aby sprostać warunkom demokracji masowej, istniejące w I połowie
XIX w. pierwowzory późniejszych partii musiały dokonać istotnych
przekształceń:
• rozszerzyć swe zaplecze (poprzednio były one stowarzyszeniami
o raczej ekskluzywnym charakterze),
• nabrać cech trwałości (wcześniej powoływano je bądź jedynie na
czas wyborów, bądź do realizacji określonego celu, np. w Anglii tzw. Liga
Przeciwko Prawom Zbożowym),
• wzmocnić dyscyplinę wewnętrzną (dawniej przypominały kluby
dyskusyjne),
• stworzyć system komunikacji między kierownictwem a członkami
partii.
Nowoczesne partie polityczne powstały w momencie, gdy wskutek
rozszerzenia prawa wyborczego masy ludowe zaczęły odgrywać czynną
rolę w polityce. Nie przypadkiem więc pierwszymi partiami o charakterze
masowym były w Europie Zachodniej partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne).
Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec: założona w 1875 r., w wyborach
w 1890 r. otrzymała 1 ,5 min głosów, w 1898 r. 2 min, w 1903 r. 3 min (na 9 min
głosujących).
Początki partii politycznych na ziemiach polskich
Aczkolwiek pierwsze organizacje posługujące się nazwą „partia"
pojawiły się na ziemiach polskich już na początku lat 80., w rzeczywistości
nowoczesny system partyjny ukształtował się o wiele później. Było to
efektem polityki zaborców, zwalczających przejawy niezależności polskiego życia politycznego. Nawet w liberalizującej się monarchii austro-węgierskiej pionierzy ruchu ludowego i socjalistycznego działali
w sposób niejawny (Komitet Socjalistyczny Bolesława Limanowskiego
wydawał w Galicji legalne pismo „Praca", sam jednak nie ujawnił swego
istnienia) bądź wręcz w konspiracji (Ludwik Waryński w Krakowie).
W konsekwencji wszystkie nurty polityczne, krystalizujące się w latach 80.
i 90., istniały początkowo w postaci niewielkich, najczęściej zakonspirowanych grupek, o nieznacznym zasięgu oddziaływania.
Sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec stulecia, co wiązało się
/procesami politycznymi, zachodzącymi w państwach zaborczych. Trwały
wzrost wpływów ruchu robotniczego w Niemczech umożliwił utworzenie
w zaborze pruskim partii socjalistycznej (Polska Partia Socjalistyczna
zaboru pruskiego, 1893), która była zarazem pierwszym legalnym stronnictwem polskim na tym obszarze. W monarchii austro-węgierskiej
przyznanie Galicji autonomii przyniosło powstanie pierwszych legalnych
struktur ruchu ludowego (Polskie Stronnictwo Ludowe, 1895) oraz
socjalistycznego (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska
Cieszyńskiego, 1892, nazwa używana od 1897 r.). W zaborze rosyjskim
partie polityczne nabrały masowego charakteru dopiero w wyniku zmian
wywołanych rewolucją 1905 r. (w 1906 r. wzięły udział w wyborach do
Dumy).
Na polskiej scenie politycznej dominujące znaczenie zdobyły 3 nurty:
socjalistyczny, nacjonalistyczny oraz ludowy. Rozwój polskiego socjalizmu i nacjonalizmu był częścią składową procesów ogólnoeuropejskich.
Silna pozycja ruchu ludowego stanowiła natomiast cechę charakterystyczną krajów Europy Środkowowschodniej, przechodzących później niż
Europa Zachodnia przekształcenia natury kapitalistycznej. Postępowanie
partii socjalistycznych i nacjonalistycznych było silnie uwarunkowane
względami doktrynalnymi, tj. wyznawaną ideologią. Partie chłopskie były
nastawione bardziej pragmatycznie, ogniskowały swą działalność wokół
interesujących wieś kwestii bieżących (głównie reformy rolnej), a myślenie
w kategoriach ideologicznych upowszechniło się w polskim ruchu ludowym dopiero po odzyskaniu niepodległości (agraryzm).
Wedle agrarystów rolnictwo jest jedyną prawdziwie produktywną gałęzią
gospodarki, toteż warstwa chłopska powinna zajmować uprzywilejowaną
pozycję w społeczeństwie.
5. Kwestia narodowa i narodziny nacjonalizmu
Przekształcenia gospodarcze i społeczne prowadziły do zmian w sferze
umysłowości, przy czym objawiało się to na dwóch płaszczyznach - kształtowania się świadomości narodowej oraz świadomości klasowej. Definicje
narodu różnią się znacznie między sobą, a wszystkie one zawierają
zazwyczaj uproszczenia. Większość autorów zgadza się jednak, iż:
Naród jest trwałą wspólnotą ludzką uformowaną historycznie i zróżnicowaną
społecznie, posiadającą wspólną świadomość grupową, kulturę i tradycje.
Naród najczęściej ma wspólne terytorium, język i jest zorganizowany w państwo.
Niezależnie jednak od znaczenia czynników obiektywnych, za główny i niezbędny warunek istnienia narodu uważa się istnienie świadomości narodowej.
Wiek XIX bywa nazywany okresem narodzin nowoczesnych narodów. Oczywiście, więź narodowa łączyła ludzi od dawna. Poczucie
przynależności do danego narodu było jednak udziałem wyższych warstw
społeczeństwa: wykształconych i uczestniczących w życiu publicznym.
Warstwy ludowe funkcjonowały na obrzeżach tej wspólnoty, albo w ogóle
nie czuły emocjonalnego z nią związku. Ponadto we wcześniejszych
epokach więzi narodowe nie odgrywały tak pierwszoplanowej ideologicznie roli, jaką osiągnęły w XIX w. W ustroju feudalnym więzi lokalne
i regionalne przeważały nad szerszymi powiązaniami, toteż np. człowiek
średniowiecza czuł się przede wszystkim członkiem wspólnoty wiejskiej,
mieszkańcem danej okolicy, przeżywającym wraz z sąsiadami podobne
losy polityczne i doświadczającym tych samych katastrof żywiołowych,
a nade wszystko był uczestnikiem wspólnoty religijnej.
W wyniku przemian ekonomiczno-społecznych świadomość narodowa rozwinęła się wśród mieszczaństwa oraz ludności chłopskiej. Zniesienie
poddaństwa i uwłaszczenie chłopów, rozwój przemysłu, upowszechnienie
oświaty, powszechna służba wojskowa - wszystko to wyrwało warstwy
ludowe z opłotków wspólnot lokalnych, zmuszając je do uczestnictwa
w wydarzeniach o znaczeniu ogólnym. Jednocześnie wypadki polityczne
(chociażby wybory i plebiscyty) stawiały prawie przed każdym potrzebę
określenia swej przynależności narodowej.
Procesy narodowotwórcze przebiegały w sposób zróżnicowany, przy
czym najczęściej były one wynikiem znoszenia barier ekonomiczno-społecznych i prawnoustrój owych, dzielących społeczeństwo na odrębne stany.
W Europie Zachodniej główną rolę w likwidacji różnego rodzaju partykularyzmów (feudalne władztwa terytorialne, samodzielne politycznie
miasta) odgrywało państwo. Właśnie centralizacyjno-unifikacyjne działania machiny państwowej doprowadziły do stopniowej niwelacji różnic
terytorialnych oraz językowo-etnicznych. I tak np. w okresie dyktatury
jakobińskiej upowszechniła się zasada, zgodnie z którą za Francuzów
zaczęto uważać wszystkich obywateli państwa francuskiego, niezależnie od
pozycji społecznej, wyznania oraz używanego dialektu.
Sytuacja w Europie Środkowowschodniej była bardziej skomplikowana,
m.in. ze względu na opóźnienie w zakresie przekształceń kapitalistycznych.
Ponadto w rejonie tym obok ziem zamieszkałych przez ludność jednorodną
etnicznie, duże obszary stanowiły tereny zróżnicowane językowo, o niezbyt
jasno rysujących się granicach, a żyjące tam społeczeństwa znajdowały się na
różnym poziomie rozwoju narodowego. Obok narodów już ukształtowanych,
istniały tu grupy etniczne, przeważnie plebejskie (zdominowane przez chłopstwo) we wstępnej fazie tworzenia odrębnej kultury. Wszystkie one żyły
w obrębie wielkich imperiów: rosyjskiego, austriackiego i tureckiego. Niektóre
(Czesi, Polacy, Węgrzy) miały w przeszłości własne państwo, inne nie
(Białorusini, Słowacy, Ukraińcy). Niewola polityczna powodowała, iż nie
mogły one budować i umacniać własnej tożsamości, opierając się na aparacie
państwowym (tak jak w Europie Zachodniej), toteż w tym przypadku
odrodzenie narodowe było dziełem elit kulturalnych i religijnych.
Różnice między obu rejonami Europy można w uproszczeniu ująć
w następującym schemacie:
model dominujący w Europie Zachodniej
wspólnota państwowa -> wspólnota językowa -» wspólnota narodowa
model dominujący w Europie Środkowowschodniej
wspólnota językowa -» wspólnota narodowa -» wspólnota państwowa
Procesom narodowotwórczym towarzyszyły narodziny nowej ideologii.
W poprzednich stuleciach ważna była przynależność państwowa, religijna,
stanowa itp., zaś kwestia przynależności do danego narodu miała drugorzędne znaczenie. Natomiast w końcu XIX w. pojawiły się w Europie ruchy
polityczne, stawiające interes własnego narodu na pierwszym miejscu
w swoich programach. Głosiły one, iż tak jak w przyrodzie toczy się walka
między różnymi gatunkami biologicznymi, tak samo dzieje ludzkości są
wyznaczone przez walkę narodów, w której zwyciężają organizmy silniejsze.
Tego rodzaju punkt widzenia otrzymał miano nacjonalistycznego.
Nacjonaliści uważali, iż jednostka może rozwijać się jedynie w ramach wspólnoty narodowej i powinna podporządkować się tej wspólnocie, albowiem dobro własnego narodu jest najwyższą normą moralną.
W praktyce ruchy nacjonalistyczne różniły i różnią się znacznie między
sobą. W jednych przypadkach nacjonalizm prowadził do rasizmu,
ekspansjonizmu oraz wyznawania zasady, iż cel uświęca środki, w in-
nych natomiast ideologowie nacjonalizmu potępiali stosowanie brutalnej
siły i przymusu.
Pojęcie nacjonalizm należy do wieloznacznych. W języku angielskim i w literaturze anglosaskiej określenia nacjonalizm używa się w odniesieniu do każdej
ideologii i ruchu politycznego, który na pierwszy plan wysuwa kwestie
„narodu", „przynależności narodowej", „interesu narodowego" itp. W ten
sposób do prądów nacjonalistycznych zalicza się wszelkie ruchy i postawy
o charakterze narodowowyzwoleńczym.
W języku polskim przyjęło się nazywać nacjonalizmem postawy światopoglądowe i polityczne, wyrażające się w dążeniu do uzyskania przywilejów dla
własnego narodu, z czym wiąże się również skłonność do dyskryminacji innych
grup narodowych.
Skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm, polegający na bezkrytycznym
uwielbieniu dla własnego narodu oraz nienawiści wobec innych narodów.
Nacjonalizm wywarł silny wpływ na życie polityczne końca XIX w. Zgodnie
z zasadami tej doktryny, za główne zadanie państwa zaczęto uznawać zapewnienie
własnemu narodowi optymalnych warunków rozwoju. Kiedy w 1871 r. Francja
straciła na rzecz Niemiec Alzację i Lotaryngię, Francuzi widzieli w tym nie tylko
pomniejszenie państwa o dwie prowincje, ale również amputację ważnych części
składowych żywego organizmu narodowego.
Z kolei w Europie Wschodniej i Środkowej rozwój świadomości narodowej
spowodował, iż społeczności zamieszkujące imperium rosyjskie, austriackie i tureckie podjęły walkę o niepodległość i uzyskanie własnej państwowości. Musiało to
w niedalekiej przyszłości doprowadzić do obalenia ustalonego na kongresie
wiedeńskim w 1815 r. porządku i zmiany mapy politycznej tej części kontynentu.
Początki ruchu nacjonalistycznego na ziemiach polskich
Organizacje: Liga Polska (1887) -» Liga Narodowa (1893) -» Stronnictwo
Demokratyczno-Narodowe (1897). Obiegowa nazwa obozu nacjonalistycznego: Narodowa Demokracja (endecja)
Założyciele i ideologowie: Zygmunt Balicki, Roman Dmowski, Jan Ludwik
Popławski
Główne prace, zawierające wykład ideologii ruchu: Z. Balicki Egoizm narodowy wobec etyki (1902); R. Dmowski Myśli nowoczesnego Polaka (1903)
6. Ruch socjalistyczny
Rewolucja przemysłowa zrodziła nowe grupy społeczne, często zwane
klasami: właścicieli zakładów przemysłowych, banków, kolei (określanych
mianem burżuazji) oraz robotników.
Burżuazja poczęła wypierać dotychczasową warstwę rządzącą, złożoną z właścicieli ziemskich. Robotnicy musieli dopiero walczyć o miejsce
w życiu publicznym. Zgodnie z teorią Karola Marksa i Fryderyka Engelsa,
wyłożoną w Manifeście komunistycznym (1848), konsekwencją rozwoju
kapitalizmu miał być wybuch rewolucji i przejęcie władzy przez proletariat.
Pierwsi marksiści wierzyli początkowo, iż nadejście rewolucji jest nieuniknione, gdyż wynika to z logiki praw rządzących procesem historycznym.
Nie widzieli więc potrzeby działań organizacyjnych, a za główne swe
zadanie uważali agitację i podnoszenie poziomu oświaty wśród warstw
ludowych. Dlatego I Międzynarodówka (1864-1876) przypominała bardziej zrzeszenie entuzjastów idei nowego, lepszego świata aniżeli założycielską centralę masowego ruchu politycznego. Ruch taki zaczął powstawać
dopiero wtedy, gdy dostrzeżono, iż wybuch rewolucji nie nastąpi automatycznie po osiągnięciu określonego stopnia rozwoju stosunków kapitalistycznych, lecz może być jedynie skutkiem świadomego działania zorganizowanych mas ludzkich.
W uprzemysłowionych państwach Europy Zachodniej partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne) stały się poważną siłą w latach 70. i 80. XIX
w. Na co dzień prowadziły one walkę o poprawę niezwykle ciężkiego
położenia robotników, domagając się skrócenia dnia pracy (do 8 godzin)
oraz podwyższenia zarobków. Walczyły również o prawa obywatelskie
i polityczne dla mas ludowych. Celem perspektywicznym było zastąpienie
ustroju kapitalistycznego socjalistycznym. Wyobrażano sobie, iż po zwycięstwie rewolucji zostanie przeprowadzone uspołecznienie własności, co
przyniesie likwidację wszelkiego ucisku.
Presja stosowana przez partie socjaldemokratyczne oraz rosnąca
zamożność społeczeństw uprzemysłowionych doprowadziły do wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, poprawiającego położenie robotników.
Skrócono dniówkę, zagwarantowano minimalny poziom zarobków, zapewniono ochronę bezpieczeństwa pracy, wprowadzono powszechne ubezpieczenia, poręczono prawo do strajków i zrzeszania się w związki
zawodowe. Jednocześnie robotnicy zyskali prawa polityczne, na czele
z najważniejszym - powszechnym prawem wyborczym do parlamentu.
Zmiany te zmuszały do przewartościowania głoszonej ideologii. Obok
dominujących dotąd zwolenników rewolucyjnej metody działania, pojawili
się rzecznicy ustanowienia ustroju socjalistycznego drogą reform parlamentarnych. Wyrzekali się oni użycia siły i wiązali zmiany ustrojowe z działalnością ustawodawczą i stopniowym reformowaniem kapitalizmu (stąd nazywano ich reformistami). Wskazywali przy tym na przykład socjaldemokracji
niemieckiej, która zyskiwała w kolejnych wyborach coraz więcej głosów.
Reformiści zdominowali utworzoną w 1889 r. II Międzynarodówkę, kwestia
zaś metod ustanowienia ustroju socjalistycznego stała się głównym przedmiotem kontrowersji w europejskiej socjaldemokracji.
Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich
Spory wewnątrz ruchu socjalistycznego wywoływała również tzw. kwestia
narodowa. W krajach Europy Środkowowschodniej miały one ostrzejszy niż
na Zachodzie charakter i ogniskowały się wokół pytania, czy partie
socjalistyczne powinny uznawać prymat walki o wyzwolenie społeczne czy też
narodowe? Sprawa ta w sposób istotny zaciążyła nad dziejami polskiego ruchu
socjalistycznego, powodując jego podział na dwa nurty.
Nurt internacjonalistyczny
Partie należące do tego nurtu rezygnowały z podnoszenia haseł narodowych,
uważając, iż zwycięstwo socjalizmu doprowadzi do likwidacji wszelkich form
ucisku; optowały też najczęściej za rewolucyjną formą dochodzenia do ustroju
socjalistycznego.
Organizacje: Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat"
(inaczej Pierwszy lub Wielki „Proletariat"), 1882-1896, przywódca - Ludwik
Waryński; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, 1893-1918, Feliks
Dzierżyński, Róża Luksemburg, Julian Marchlewski; Polska Partia Socjalistyczna-Lewica, 1906-1918, Feliks Koń, Maria Koszutska.
Nurt niepodległościowy
Partie należące do tego nurtu łączyły hasła niepodległości i socjalizmu;
najczęściej głosiły, iż odzyskanie niepodległości jest wstępnym warunkiem
realizacji programu socjalistycznego, przemiany zaś socjalistyczne będą się
dokonywać na drodze parlamentarnej.
Organizacje: Polska Partia Socjalistyczna, 1892-1948 (w latach 1906-1909
PPS-Frakcja Rewolucyjna) - Tytus Filipowicz, Józef Piłsudski, Leon Wasilewski (do 1914 r.).
Rozdział 2.
Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w.
1. Zbrojny pokój w Europie
Pokój, który Niemcy podyktowały Francji we Frankfurcie w 1871 r.,
zapoczątkował cztery dziesięciolecia stabilizacji sytuacji na kontynencie,
zwłaszcza w jego zachodniej części. Główne mocarstwa europejskie,
przeżywające rewolucję naukowo-przemysłową, zajęły się swymi wewnętrznymi sprawami. Koniec stulecia przyniósł w Europie Zachodniej
burzliwy rozwój nauki, kultury i sztuki, wzrost zamożności i poszerzanie
się zakresu swobód politycznych. Nie bez powodu nazwano ten okres belle
epoąue („piękna epoka"), gdyż istotnie kontrastował on zarówno z wcześniejszymi, jak i późniejszymi wstrząsami wewnętrznymi i wojnami.
Sytuacja ta była możliwa dzięki gruntownemu przeobrażeniu społeczeństw. Głównym oparciem dla stabilizacji i praworządności stały się
warstwy średnie. Tworzyli je właściciele małych i średnich zakładów oraz
coraz liczniejsi specjaliści, zatrudniani przez przemysł i rozbudowywane
instytucje państwowe: inżynierowie, dyrektorzy, nauczyciele, urzędnicy,
wojskowi itp. Te wykształcone i zamożne grupy broniły istniejącego
porządku, dopuszczając jego zmianę tylko na drodze przewidzianej przez
prawo. Skutecznie przeciwstawiały się zarówno egoizmowi i chęci panowania najbogatszych, jak również roszczeniom warstw najuboższych.
Mniej stabilnie wyglądała sytuacja w Europie Środkowowschodniej,
gdzie m.in. nasiliły się niepodległościowe dążenia narodów ciemiężonych
przez Turcję.
»
Konflikty na Bałkanach na przełomie XIX i XX w.
1875
antytureckie powstanie w Bośni i Hercegowinie
1876
antytureckie powstanie w Bułgarii
1877
wojna rosyjsko-turecka: pokonana Turcja uznaje niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz powstanie faktycznie niepodległej Bułgarii
(formalnie lenno sułtana); Austro- Węgry zajmują Bośnię i Hercegowinę
1908
formalna aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry
1912-1913
wojny bałkańskie: 1912 r. - Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia
przeciwko Turcji; 1913 r. - Czarnogóra, Grecja, Rumunia, Serbia
i Turcja przeciw Bułgarii
Konflikty bałkańskie pokazały, jak bardzo zmienił się układ sił
w Europie. Po pokonaniu w 1870 r. Francji, o polityce europejskiej
przesądzało współdziałanie trzech wielkich monarchii: Niemiec, Rosji
i Austrii. W 1873 r. podpisały one układ, zwany „sojuszem trzech cesarzy".
Jego fundamentem była niechęć do demokracji zachodniej oraz wola
utrzymania rozbiorów Polski. Sojusz ten stopniowo jednak uległ erozji.
Rosja i Austro-Węgry podjęły rywalizację o wpływy na Bałkanach, co
spowodowało zacieśnienie stosunków między Wiedniem i Berlinem.
Natomiast dynamiczny wzrost potęgi niemieckiej zaniepokoił ich sąsiadów
- Francję i Rosję, toteż pomimo zasadniczych różnic ustrojowych zaczęły
one szukać możliwości współpracy. Zbrojenia niemieckie (szczególnie
rozbudowa floty wojennej) budziły również obawy Wielkiej Brytanii, która
jednak jednocześnie była w ostrym konflikcie z Francją na tle walki
0 kolonie. W 1898 r. Anglicy siłą usunęli Francuzów z Faszody (Sudan),
a wojna między obu państwami zawisła na włosku. Niebezpieczeństwo
niemieckie odsunęło jednak w końcu w cień wszelkie inne problemy sporne.
Wielką Brytanię i Rosję dzieliła z kolei walka o wpływy w Persji,
Afganistanie i Tybecie. Dopiero porażka armii carskiej w wojnie z Japonią
(1904-1905) uczyniła Rosję bardziej ustępliwą w sprawach Środkowego
1 Dalekiego Wschodu, a jednocześnie skierowała ponownie jej aktywność
w stronę spraw europejskich.
Podział Europy na bloki militarno-polityczne
blok Trójprzymierza
1879
sojusz wojskowy Niemiec i Austro- Węgier
1882
Włochy przystępują do sojuszu niemiecko-austriackiego
blok Trójporozumienia
1891
francusko-rosyjski układ polityczny
1892
sojusz wojskowy Francji i Rosji
1904
układ sojuszniczy między Francją a Anglią (tzw. Entente
Cordiale)
1907
układ między Rosją a Anglią, regulujący sporne kwestie
między obu państwami
2. Kolonialny podział świata
Walka o posiadłości zamorskie odgrywała ważną role w polityce
europejskiej w XVIII w. Natomiast w pierwszej połowie XIX w. rozkwit
wymiany towarowej Wielkiej Brytanii z niepodległymi już Stanami Zjednoczonymi oraz Ameryką Południową udowodnił, że do osiągnięcia
handlowego sukcesu wcale nie jest konieczna kontrola polityczna. Jeszcze
w 1871 r. poza nielicznymi wyjątkami (m.in. Indie) europejskie przyczółki
w Azji i Afryce ograniczały się do składów handlowych i posterunków
wojskowych.
Nowa fala aktywności europejskiej w ostatnim ćwierćwieczu XIX
stulecia była konsekwencją rewolucji przemysłowej. Przeobrażona przez
błyskawiczny rozwój gospodarczy Europa zdominowała Afrykę, Australię, Oceanię oraz wiele rejonów Azji i Ameryki. Nie nastąpiło to przez
klasyczny podbój, lecz przez ekspansję przemysłową i handlową, będącą
efektem przewagi ekonomicznej i technologicznej.
W wyniku rewolucji przemysłowej gospodarka światowa stworzyła
jedną, uzupełniającą się całość.
Zamorską ekspansję Europy ułatwiło udoskonalenie środków transportu (kolej żelazna, zamiana napędu żaglowego na napęd parowy
w transporcie wodnym). Komunikację morską usprawniły też kanały
(Kanał Sueski,1869, Kanał Panamski, 1914 ).
Główne posiadłości państw kolonialnych na początku XX w.
Wielka Brytania
kolonie w Afryce: Egipt (1882), Sudan (1898), Uganda (1890), Nigeria (1886),
Rodezja (1891), Transwal (1902), Beczuania (1885), Orania (1892), Kraj
Przylądkowy (1815);
kolonie w Azji: Indie (1858), Birma (1886);
dominia: Kanada (1867), Australia (1901), Nowa Zelandia (1907) Związek
Południowej Afryki (1910) - objął tereny dawnych kolonii: Transwalu, Oranii
i Kraju Przylądkowego.
W 1914 r. 30 min km2, tj. 1/5 powierzchni Ziemi, 350 min mieszkańców, tj. 1/4
ludności Ziemi.
Francja
kolonie w Afryce: Algier (1830), Tunis (1881), Maroko (1911), Francuska
Afryka Zachodnia (1895-1903, m.in. dzisiejsza Mauretania i Mali), Francuska
Afryka Równikowa (1894, m.in. dzisiejszy Czad), Madagaskar (1896);
kąlonie w Azji: Indochiny (1880-1907, dzisiejszy Wietnam, Laos i Kambodża).
W 1914 r. 6 min km2, 43 min ludności.
Niemcy
Kamerun (1894), Niemiecka Afryka Zachodnia (1894, dzisiejsza Namibia),
Niemiecka Afryka Wschodnia (1889, dzisiejsza Tanzania).
W 1914 r. 2,5 min km2, 12 min ludności.
Belgia
Kongo Belgijskie (1885)
Portugalia
Angola (1891)
Włochy
Tripolitania (1912, dzisiejsza Libia), Somali Włoskie (1889)
W 1876 r. do państw europejskich należała 1/16 cześć Afryki. W 1914 r.
w Afryce istniały jedynie dwa niezależne państwa: Abisynia i Liberia.
Ocena kolonializmu ciągle wywołuje kontrowersje. Jego przeciwnicy
wskazują na brutalny wyzysk tubylczej ludności i niszczenie jej kultury.
Jednak panowanie Europejczyków przyniosło i pozytywne skutki. Za ich
sprawą, choć często za cenę krwi i łez, zmieniały się stosunki w koloniach.
Uruchamiano tam przemysł, budowano koleje i drogi, rozwijano szkolnictwo. Europejczycy zarządzali częścią kolonii pośrednio, za pomocą
lokalnych struktur państwowych i plemiennych. Na uzależnionych terenach rodziły się więc kadry (wykształcone na sposób europejski), które
w przyszości podjęły walkę o wyzwolenie narodowe.
Ekspansja kolonialna odbywała się w zasadzie bezkrwawo. Zdarzały
się jednak przypadki, że miejscowe społeczności broniły swej niezależności,
albo wzniecały bunty, doznawszy ciężarów obcego panowania (antybrytyjski bunt w Sudanie 1881-1885, wojna angielsko-burska 1899-1902iin.).
O wiele istotniejsze znaczenie miały jednak przeobrażenia gospodarcze
i społeczne, które z czasem doprowadziły do sformułowania żądań
politycznych i podjęcia walki, najpierw o ustępstwa, a później o niepodległość. O losach imperiów kolonialnych zadecydowały też względy demograficzne. Wbrew pierwotnym prognozom kolonie nie stały się terenem
masowego osadnictwa Europejczyków (wyjątkiem była Francuska Afryka
Pomocna oraz terytoria dzisiejszej Republiki Południowej Afryki). Do
1913 r. kolonie niemieckie np. wchłonęły zaledwie 24 tyś. białych emigrantów, a wymiana handlowa z tymi terenami stanowiła jedynie 5% całego
handlu zagranicznego Rzeszy. Podobnie przedstawiała się sytuacja na
obszarach imperium brytyjskiego. W 1907 r. Azję zamieszkiwało tylko 340
tyś. Brytyjczyków (przy ogólnej populacji 334 min ludzi). Można więc
stwierdzić, iż z chwilą gdy w końcu XIX w. przyrost naturalny w Europie
zaczął spadać, a jednocześnie rozpoczęła się eksplozja demograficzna
w Azji i Afryce, utrata przez Europę panowania nad tymi kontynentami
była jedynie kwestią czasu.
3. Nowe mocarstwo: Stany Zjednoczone
Wojna domowa w latach 1861-1865 była najkrwawszym konfliktem
w historii Ameryki. Zginęło w niej więcej Amerykanów niż we wszystkich
innych wojnach stoczonych przez ten kraj. Zwycięstwo Północy nad
rolniczym Południem przyspieszyło rewolucję przemysłową i zapewniło
Stanom Zjednoczonym błyskawiczne tempo rozwoju, jeszcze szybsze od
europejskiego. Od 1890 r. Stany Zjednoczone stały się pierwszą potęgą
gospodarczą świata.
Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych
Wyszczególnienie
1870
1913
38 min
97 min
Wydobycie węgla
41 min ton
514 min ton
Wydobycie ropy naftowej
3,4mln ton
34 min ton
Długość linii kolejowych
88 600 km
410900 km
45
48
Ludność
Liczba stanów
W tych wyjątkowych warunkach kształtował się niepodobny do
żadnego z europejskich naród amerykański. Jego siła polegała na wewnę-
trznej różnorodności: etnicznej, religijnej, gospodarczej, regionalnej. Każda z tych odmienności, wzięta oddzielnie, mogła zniszczyć wewnętrzną
spoistość, jednak nakładając się na siebie, różnice te wzajemnie się
neutralizowały. Jednocześnie rodziła się rywalizacja, leżąca u podstaw
amerykańskiej przedsiębiorczości. W praktyce przewagę w życiu społeczno-politycznym zdobyła grupa białych protestantów pochodzenia anglosaskiego.
Ogromne przestrzenie do zagospodarowania sprawiały, że do 1890 r.
społeczeństwo amerykańskie pochłaniał podbój terenów zachodnich. Po
jego zakończeniu ogromny dynamizm Amerykanów popchnął ich do
zwiększenia aktywności w polityce zagranicznej, czasem także poza
półkulą zachodnią.
1884-1885
udział USA w konferencji berlińskiej na temat Afryki Zachodniej
1898
wojna amerykańsko-hiszpańska o Kubę; Kuba uzyskuje niepodległość, lecz zostaje uzależniona gospodarczo i politycznie od USA
1899
interwencja wojsk amerykańskich na Filipinach •
1903
USA inspirują secesję Panamy (poprzednio terytorium Kolumbii)
Demonstracyjnym potwierdzeniem mocarstwowego statusu USA stała
się mediacja prezydenta Theodore'a Roosevelta w wojnie rosyjsko-japońskiej,
za co w 1906 r. otrzymał pokojową Nagrodę Nobla. Rok później Roosevelt
wysłał amerykańską eskadrę wojenną w rejs dookoła świata, by zamanifestować, że interesy Stanów Zjednoczonych nabrały globalnego charakteru.
Wzrost aktywności Stanów Zjednoczonych (podobnie jak i Japonii)
zmienił sytuację w polityce światowej. Poprzednio była ona zdominowana
przez mocarstwa europejskie, które mogły np. interweniować w Afryce
wedle swego uznania, gdyż nie spotkały się z żadną kontrakcją ze strony
równorzędnego konkurenta. Kiedy jednak pod koniec XIX w. Europa
zwróciła się w stronę Chin, próbując rozparcelować je na wzór afrykański,
wywołało to przeciwdziałanie Japonii, USA oraz Rosji (która w tym
wypadku występowała jako mocarstwo europejskie). Dalszy rozwój
wydarzeń na Dalekim Wschodzie, gdzie doszło do stopniowego wypierania
wpływów państw europejskich (Wielkiej Brytanii i Francji) na rzecz stałej
obecności rosyjskiej, amerykańskiej i japońskiej, pokazywał, iż skończyła
się era, w której kraje starego kontynentu były w stanie narzucać reszcie
świata swą koncepcję równowagi sił.
4. Sytuacja na ziemiach polskich
Polityka państw zaborczych
Druga połowa XIX w. przyniosła znaczne zróżnicowanie położenia
ludności polskiej w poszczególnych zaborach. Zabór rosyjski, i tak
wykrwawiony walkami powstania styczniowego, nękany był brutalnymi
represjami. Władze rosyjskie przystąpiły jednocześnie do likwidacji resztek
autonomii Królestwa Polskiego.
Zmiany w Królestwie Polskim obejmowały:
zastąpienie urzędu namiestnika przez urząd generała-gubernatora, zastąpienie
nazwy „Królestwo Polskie" nazwą „Kraj Przywiślański" (1874), reorganizację administracji na wzór rosyjski, reorganizację sądownictwa (1876), likwidację Banku Polskiego (1885).
Rusyfikacja była nie tylko karą za powstanie. Stanowiła też konsekwencję rozwoju rosyjskiej świadomości narodowej. Rozwojowi temu
towarzyszył wzrost rosyjskiego nacjonalizmu, który zwracał się przeciwko
innym narodom zamieszkującym imperium. Coraz energiczniej wypierano
polskość ze szkół, urzędów, prasy i w ogóle życia publicznego. Od 1869 r.
całe nauczanie, także elementarne, odbywało się po rosyjsku; po polsku
uczono tylko religii. W tych warunkach katolicyzm stawał się najważniejszym spoiwem narodowym, zwłaszcza dla warstw ludowych.
Walkę z polskością podjęto również w zaborze pruskim, jednak
w odróżnieniu od zaboru rosyjskiego prowadzona ona była w granicach
wyznaczonych przez prawo. Postępowanie wobec ziem polskich stanowiło
pochodną centralistycznych tendencji w polityce władz Rzeszy, które po
zjednoczeniu państwa w 1871 r. dążyły do likwidacji wszelkiego rodzaju
lokalnych separatyzmów (przede wszystkim separatyzmu pruskiego).
Jednym z obiektów ataków stał się Kościół katolicki, traktowany przez
kanclerza Otto Bismarcka jako niebezpieczny czynnik odśrodkowy.
Kulturkampf (walka o kulturę): polityka Bismarcka (ustawy z lat 1873-1875)
zmierzająca do ograniczenia wpływu Kościoła na społeczeństwo i poddania go
nadzorowi rządu; na ziemiach zaboru pruskiego ubocznym celem tej polityki było
osłabienie polskości (1876: ustawa o zakazie używania języka polskiego w administracji, sądach, dalsze ograniczenie posługiwania się nim w szkolnictwie).
Chociaż kulturkampf przyniósł na ziemiach polskich zniemczenie
administracji, szkolnictwa i sądownictwa, jego rezultaty były pod wieloma
względami niekorzystne dla władz.x Represje wobec Kościoła skłoniły
duchowieństwo do bardziej stanowczej postawy w stosunku do zaborcy
(przykład arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego, Mieczysława Ledóchowskiego), katolicyzm zaś (podobnie jak w zaborze rosyjskim) stał się
głównym wyznacznikiem narodowego samookreślenia Polaków. Jednocześnie potrzeba stawienia oporu władzom zwiększyła umiejętności organizacyjne ludności, a nawet spowodowała repolonizację niektórych
terenów (Górny Śląsk).
W latach 80. XIX w. władze podjęły starania o podcięcie materialnych
korzeni polskości. Na szerszą skalę próbowano wykupywać polską
własność ziemską, w celu przekazania jej niemieckim osadnikom (powołanie Komisji Kolonizacyjnej, 1866). Akcję państwa wspierali niemieccy
nacjonaliści, którzy utworzyli specjalne stowarzyszenie, mające rugować
Polaków z ziemi (Hakata, 1894).
Korzystniej niż w zaborach rosyjskim i pruskim przedstawiała się
sytuacja Polaków w zaborze austriackim. Wiązało się to z wprowadzaniem
w życie w latach 1867-1873 autonomii dla Galicji.
Ustrój autonomicznej Galicji
Władza nadrzędna: namiestnik
Władze autonomiczne: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy (rodzaj autonomicznego rządu), Wydział Szkolny Krajowy; w latach 1867-1869 wprowadzenie
języka polskiego w administracji i szkolnictwie
Zakres autonomii: sprawy gospodarki, kultury i oświaty
Galicyjskie swobody nie mogły zrównoważyć trudności przeżywanych
przez Polaków w pozostałych zaborach. Generalnie, w końcu XIX w.
sytuacja ludności polskiej przedstawiała się niekorzystnie, na co wpływały
również zmiany na arenie międzynarodowej. Najpotężniejszym państwem
na kontynencie stały się Niemcy - zdecydowany wróg polskości. Nie
można było liczyć na Francję, bo zagrożona przez Rzeszę, związała się
z Rosją, płacąc za to porzuceniem dotychczasowych propolskich sympatii.
Żadne państwo europejskie nie chciało odnowienia kwestii polskiej, gdyż
groziło to naruszeniem z trudem utrzymywanej równowagi politycznej.
Na korzyść sprawy polskiej oddziaływały natomiast procesy narodo-
wotwórcze. Co prawda w Rosji i Niemczech spowodowały one narodziny
agresywnych nacjonalizmów, jednakże wzrost świadomości narodowej
objął również ziemie polskie, co pomnażało szeregi obrońców polskiego
stanu posiadania. Co więcej, nacisk rusyfikacyjny i gernianizacyjny
przyspieszał włączenie warstw ludowych do wspólnoty narodowej. Chłop
i robotnik, zmuszany przemocą do posługiwania się obcym językiem
w szkole, urzędzie i wojsku, coraz bardziej zdawał sobie sprawę z własnej
odrębności i właśnie wbrew zakazom coraz mocniej manifestował swą
polskość.
Przemiany gospodarcze
W zaborze rosyjskim impulsem wielu przemian stało się uwłaszczenie
chłopów (1864).
Reforma uwłaszczeniowa:
1. nadawała chłopom (także małorolnym) na własność użytkowane przez nich
grunty;
2. tworzyła nowe zasady samorządu wiejskiego (gromady jednowioskowe,
kierowane przez sołtysa, oraz gminy zbiorowe, złożone z kilku wsi, kierowane
przez wójta); władze gminne otrzymywały wąskie uprawnienia policyjno-administracyjne i sądowe;
3. regulowała zasady odszkodowań wypłacanych dziedzicom za utracone
grunty;
4. pozostawiała nie uregulowaną sprawę serwitutów.
i
Uwłaszczenie otworzyło na wsi drogę dla przekształceń natury kapitalistycznej, jednakże modernizacja rolnictwa przebiegała bardzo wolno.
Jedynie część majątków ziemiańskich potrafiła zmodernizować i zintensyfikować produkcję, inne bankrutowały bądź były zmuszone do parcelacji. Liczba ludności wiejskiej powiększała się (pomimo odpływu jej
części do miast), w efekcie zaś parcelacji i działów rodzinnych rosła też
liczba gospodarstw chłopskich. Rozdrobnienie gospodarki uniemożliwiało
udoskonalenie metod produkcji, toteż wydajność z hektara była na
ziemiach byłego Królestwa bardzo niska.
Królestwo przeżywało natomiast proces szybkiego uprzemysłowienia.
Główną gałęzią produkcji było włókiennictwo, obok niego rozwijało się
także hutnictwo i górnictwo, przemysł metalurgiczny, przetwórczy i chemiczny. O rozwoju przemysłu ciężkiego zdecydowała protekcjonistyczna
polityka rządu rosyjskiego, rozbudowującego kolej żelazną w cesarstwie
(1878: podniesienie cła na żelazo importowane oraz złożenie przez władze
w zakładach metalurgicznych Królestwa ogromnych zamówień na szyny
i wagony). Dla rozwoju włókiennictwa decydujące znaczenie miało
zniesienie odrębności politycznej Królestwa od Rosji, co otworzyło przed
polskimi producentami rynki wschodnie (przed I wojną światową pochłaniały one 3/4 wyrobów włókienniczych Królestwa).
Inaczej niż w Królestwie rozwijała się gospodarka zaboru pruskiego.
W Poznańskiem i na Pomorzu liczyło się przede wszystkim rolnictwo,
chronione przez protekcjonistyczną politykę rządu. Zaspokajało ono
głównie potrzeby uprzemysłowionych rejonów Rzeszy, zwłaszcza Berlina.
Produkcję rolną cechowało stosowanie na szeroką skalę maszyn i nawozów
sztucznych, a w rezultacie także stały wzrost plonów.
Korzystnie dla polskości rozwijała się sytuacja na Górnym Śląsku (nie
wchodził on w skład zaboru pruskiego, gdyż został przez Polskę utracony
już w XIV w.). W końcu XIX w. był on widownią procesu repolonizacji
ludności.
W porównaniu z pozostałymi zaborami, Galicja pozostawała dzielnicą
najbardziej upośledzoną gospodarczo. Rolnictwo miało tu fatalną strukturę własności (przewaga karłowatych gospodarstw), a ziemiańskie folwarki, dysponujące tanią siłą roboczą, nie odczuwały potrzeby modernizacji.
W przemyśle nową erę zapoczątkowało odkrycie złóż ropy naftowej,
jednakże kraj nie był przygotowany do wykorzystania tego ogromnego
bogactwa. Przemysł naftowy został opanowany przez obcy kapitał (wiedeński, angielski, następnie amerykański), a większość zysków odpływała
za granicę.
W obrębie wszystkich trzech zaborów - niezależnie od lokalnych
różnic - pod koniec XIX w. zachodziły istotne zmiany społeczne. Rosła
- choć nierównomiernie - liczba robotników przemysłowych i w ogóle
ludności miejskiej, emancypowała się politycznie wieś, traciła za to na
znaczeniu szlachta, już wcześniej osłabiona represjami popowstaniowymi
(konfiskaty majątków) oraz reformami kapitalistycznymi (uwłaszczenie
chłopów). Coraz liczniejsza stawała się burżuazja, nie mogła ona jednak
odegrać roli nowego narodowego hegemona (tak jak to się działo na
zachodzie Europy), była bowiem w większości niepolskiego pochodzenia.
W tej sytuacji po przewodnictwo w życiu narodowym i politycznym
sięgnęła inteligencja.
Inteligencja - termin wieloznaczny i rozmaicie definiowany w pracach
historyków i socjologów. Najczęściej rozumie się przez to pojęcie warstwę
ludzi wykonujących pracę umysłową, czyli zajmujących się twórczością
kulturalną, organizowaniem pracy i współżycia zawodowego oraz innymi
działaniami wymagającymi wiedzy teoretycznej.
Szczególna rola inteligencji w krajach Europy Środkowowschodniej (niewspółmiernie większa niż w rozwiniętych krajach zachodnich) była skutkiem niewoli
narodowej (Polacy, Ukraińcy, Białorusini i in.), braku swobód politycznych
(cesarstwo rosyjskie) i zapóźnienia cywilizacyjnego (cały region). W tych
okolicznościach inteligencja w Europie Środkowowschodniej, niezależnie od
swych zajęć zawodowych, odgrywała rolę nośnika patriotyzmu, inspiratora
nowych form życia politycznego oraz rzecznika postępu społecznego.
Na ziemiach polskich inteligencja wystąpiła po raz pierwszy jako samodzielna
grupa w latach 70. XIX w., lansując program przemian społeczno-gospodarczych (pozytywizm warszawski), organizowała następnie pierwsze partie
polityczne (różnych orientacji ideologiczych), w przededniu zaś I wojny
światowej była siłą sprawczą ruchów niepodległościowych.
Życie polityczne
W okresie popowstaniowym życie polityczne przechodziło kilka faz
rozwojowych. Klęska powstania styczniowego skłoniła grupy inteligencji
w zaborze rosyjskim do opracowania koncepcji działania (pozytywizm
warszawski), łączącej wcześniejsze (I połowa XIX w.) hasło „pracy
organicznej" z zapożyczonym z Europy Zachodniej programem liberalnym. Wobec fiaska walki zbrojnej i dyplomatycznej pozytywiści skupili się
na rozwijaniu wewnętrznych filarów polskości: gospodarki, cywilizacji,
oświaty i kultury. Ich zdaniem patriotyzm miał polegać nie na bezskutecznych wystąpieniach powstańczych przeciw zaborcom, lecz na wzmocnieniu
odporności i spoistości narodu.
Pozytywizm na ziemiach polskich
okres intensywnego rozwoju: lata 70. i 80. XIX w.
główni przedstawiciele: Aleksander Świętochowski, Adam Wiślicki, Bolesław
Prus, Piotr Chmielowski;
główne postulaty programowe: odwrót od romantyzmu w polityce i życiu
umysłowym, „praca od podstaw" (nad ludem i dla ludu), demokratyzacja
stosunków społecznych, emancypacja kobiet, równouprawnienie Żydów.
O zdezaktualizowaniu się programu pozytywistów zdecydowała
w dużej mierze polityka zaborców. W obliczu prób bezwzględnej
rusyfikacji i germanizacji wyrzekanie się walki politycznej stawało się
mrzonką bądź wręcz zakrawało na zdradę interesów narodowych.
Nierealne okazało się też zakładane przez pozytywistów harmonijne
współdziałanie wszystkich warstw społeczeństwa. Konflikty, zrodzone
przez przemiany kapitalistyczne, były tak silne, iż uniemożliwiały tego
rodzaju harmonię. W miarę postępującej industrializacji i urbanizacji na
czoło wszystkich problemów społecznych wysuwała się kwestia robotnicza.
Życie polityczne w poszczególnych zaborach miało swoją specyfikę.
Stronnictwa polityczne w zaborze rosyjskim prowadziły działalność niejawnie lub w głębokiej konspiracji, spotykając się z ostrymi represjami ze
strony władz. Najczęściej też zachowywały one, niezależnie od różnic
programowych, zgodną postawę odmowy współpfacy z zaborcą, z której
wyłamywały się tylko pojedyncze środowiska.
Polacy w zaborze pruskim mieli, pomimo germanizacyjnego kursu
władz państwowych, możliwości jawnego działania i organizowania się.
Walka o utrzymanie kondycji narodowej toczyła się głównie na płaszczyźnie gospodarczej i kulturalnej, a sprostanie jej potrzebom wymagało
przede wszystkim umiejętności organizacyjnych i nawyków gospodarności.
W autonomicznej Galicji ludność polska miała szerokie możliwości
działalności politycznej. Socjaliści, którzy w zaborze rosyjskim zajmowali się kolportowaniem nawołującej do rewolucji „bibuły", mogli
w warunkach galicyjskich działać zupełnie jawnie, kandydując do ciał
ustawodawczych i doskonaląc się w sztuce parlamentarnej. Wobec
całkowitej polonizacji administracji w Galicji wykształciły się zastępy
urzędników, które po 1918 r. stały się trzonem aparatu biurokratycznego odrodzonego państwa polskiego. W zaborze austriackim istniały
też najlepsze warunki do kultywowania programu politycznej współpracy z władzami zaborczymi (trójlojalizm), głoszonego najpełniej przez
rządzące Galicją do wybuchu I wojny światowej środowiska konserwatystów („stańczycy")-/! Równocześnie narastający na ziemiach na
wschód od Sanu (Galicja Wschodnia) konflikt polsko-ukraiński sprzyjał^
upowszechnieniu się wśród zamieszkałej tam ludności polskiej postaw
nacjonalistycznych.
Zmiany w polskim życiu politycznym w przededniu
l wojny światowej
Ważną rolę w wykrystalizowaniu się programów polskich ruchów
politycznych odegrały wydarzenia w Rosji, wywołane porażką w wojnie
z Japonią (1904-1905). Klęski wojsk rosyjskich uwidoczniły słabość
i zacofanie imperium („kolos na glinianych nogach") i zachęciły różne
grupy obywateli do zwrócenia się przeciwko autokratycznemu reżimowi.
Na ziemiach polskich spór o metody działania spowodował głębokie
podziały w życiu politycznym. Narodowa Demokracja chciała wykorzystać
wojenne osłabienie Rosji do podjęcia walki o autonomię dla Królestwa,
prowadząc ją jednak środkami politycznymi. Natomiast PPS planowała
wywołanie powstania (na wzór XIX-wiecznych insurekcji) pod hasłami zdobycia pełnej niepodległości. Z kolei niektórzy socjaliści (SDKPiL i część PPS) byli
przeciwni eksponowaniu polskich celów narodowych, wierząc w rychłe zwycięstwo ogólnorosyjskiej rewolucji proletariackiej. Te rozbieżności poglądów zaszły
tak daleko, iż doprowadziły z jednej strony do bratobójczych walk między
bojówkami partyjnymi ND i PPS, z drugiej zaś do rpzłamu wewnątrz PPS.
Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich
Przebieg rewolucji na ziemiach polskich
VII 1904
nieudana wyprawa Piłsudskiego do Japonii\w celu uzyskania broni
i pieniędzy dla PPS
XI 1904
pierwsze wystąpienie Organizacji Bojowej PPS (plac Grzybowski w Warszawie)
11905
„krwawa niedziela" w Petersburgu; początek fah\strajków w Królestwie
II 1905
początek strajku szkolnego w Królestwie
VI 1905
krwawe walki między ludnością a wojskiem w Łodzi
X1905
ogólnorosyjski strajk powszechny; car Mikołaj II wydaje manifest
o przekształceniu monarchii absolutnej w państwo konstytucyjne
XII 1905
robotnicze powstanie w Moskwie; PPS bezskutecznie nawołuje do
przejmowania władzy w Królestwie
III 1906
wybory do pierwszego parlamentu rosyjskiego (Dumy); w Królestwie
stuprocentowe zwycięstwo koalicji kierowanej przez ND
XI 1906
rozłam w PPS: zwolennicy walki powstańczej (Józef Piłsudski) tworzą
PPS-Frakcję Rewolucyjną, zwolennicy linii internacjonalistycznej PPS-Lewicę
VII 1907
rozwiązanie przez cara drugiej Dumy i zmiana ordynacji wyborczej
- symboliczna data końca rewolucji
Władze carskie stłumiły rewolucje bardzo brutalnie, a represje ogarnęły również ziemie polskie. Generalnie jednak wydarzenia lat 1905-1907
przyniosły częściową poprawę położenia:
• osłabła cenzura, a władze zezwoliły na używanie języka polskiego
w szkolnictwie i administracji gminnej,
• wprowadzona w marcu 1906 r. ograniczona zasada wolności zgromadzeń i stowarzyszeń przyniosła ożywienie polskiego życia kulturalnego
i oświatowego,
• robotnicy otrzymali lepsze warunki pracy i płacy oraz możliwość
zakładania związków zawodowych,
• tzw. ukaz tolerancyjny (1905) umożliwił prawie 200 000 unitów
przejście na katolicyzm (z narzuconego im w XIX w. prawosławia),
• rewolucja wywołała zmiany w świadomości społecznej, budząc
z letargu miliony chłopów i robotników.
Po upadku rewolucji w Rosji część działaczy politycznych z Królestwa
schroniła się w Galicji, która przekształciła się w centrum polskiego życia
narodowego. Nowym impulsem do aktywizacji polskich stronnictw stały
się zmiany w sytuacji międzynarodowej, zapowiadające wybuch wielkiego
konfliktu między blokiem Trójprzymierza i Trójporozumienia. Konieczność odpowiedzi na pytanie, jak zachować się na wypadek takiego
konfliktu, wywołała wśród polityków polskich ożywione dyskusje (tzw.
spory o orientację).
Orientacje polityki polskiej
1. Zwolennikiem orientacji prorosyjskiej była Narodowa Demokracja,
a jej założenia zostały przedstawione w książce Romana Dmowskiego
Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908). Dmowski głosił w niej, iż głównym
wrogiem polskości są Niemcy, toteż w przyszłej wojnie Polacy powinni
poprzeć Rosję, jako jedyną siłę zdolną przeciwstawić się niemieckiej
hegemonii w Europie. Zwycięstwo koalicji antyniemieckiej miało doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod władzą rosyjską
i obdarzenia ich autonomią, co Dmowski traktował jako pierwszy krok na
drodze do pełnej niepodległości.
2. Zwolennicy orientacji na Austro-Węgry (głównie galicyjscy konserwatyści) za głównego wroga uważali Rosję. Pragnęli oni odebrania jej
terenów byłego Królestwa Polskiego, przyłączenia ich do Galicji i przekształcenia dualistycznej monarchii Habsburgów w trialistyczne państwo
Austro-Węgro-Polskę.
3. Rosja była traktowana jako zasadniczy przeciwnik polskiej niepodległości również przez zwolenników trzeciej orientacji, skupionych wokół
osoby Józefa Piłsudskiego (tzw. lewica niepodległościowa, obejmująca
m.in. socjalistów z PPS i PPSD oraz część ruchu ludowego). Piłsudski dążył
do taktycznego porozumienia z Austro-Węgrami oraz Niemcami, ażeby
u ich boku utworzyć zalążki polskich sił zbrojnych. W chwili wybuchu
wojny oddziały te miały zainicjować wybuch powstania antyrosyjskiego
i uaktualnić w ten sposób sprawę polską na arenie międzynarodowej.
Przygotowania wojskowe Piłsudskiego przed 1914 r.
1908
powstanie Związku Walki Czynnej (kilkusetosobowa tajna organizacja,
utworzona we Lwowie; jej zadaniem było przygotowanie kadr dowódczych dla przyszłego wojska polskiego)
1910
utworzenie Związków Strzeleckich (jawnie działające w Galicji organizacje paramilitarne)
1912
utworzenie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (powstała w Wiedniu, skupiła przedstawicieli 9 stronnictw m.in PPS, PPSD i PSL - miała koordynować przygotowania
powstańcze, a po wybuchu wojny wyłonić Rząd Narodowy)
Rozdział 3.
Wielka wojna 1914-1918
1. Przyczyny l wojny światowej
Bezpośrednią przyczyną wojny stało się zamordowanie 28 czerwca
1914 r. w Sarajewie (stolica Bośni i Hercegowiny) austriackiego następcy
tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Zginął on z rąk serbskich
terrorystów, inspirowanych przez serbski wywiad. Austriacy, choć nie
dysponowali dowodami świadczącymi o takim spisku, chcieli wykorzystać
to wydarzenie do rozprawienia się z Serbią, główną ich rywalką w gromadzeniu ziem południowosłowiańskich.
W kategoriach generalnych przyczynę wojny stanowiło zniszczenie
równowagi europejskiej ustanowionej na kongresie wiedeńskim w 1815 r.,
a opierającej się na wzajemnym równoważeniu sił 5 mocarstw (Rosji, Austrii,
Prus, Francji i Wielkiej Brytanii). Równowaga ta załamała się w wyniku
zjednoczenia Niemiec i ich dążeń do hegemonii. Nasilające się od końca XIX
w. sprzeczności interesów wielkich mocarstw wyrażały się m.in. w:
• rywalizacji Rosji oraz Austro-Węgier i Niemiec o wpływy na
Bałkanach;
• rywalizacji Niemiec i Wielkiej Brytanii o wpływy na Bliskim Wschodzie oraz panowanie na morzach;
• dążeniu Niemiec do rozszerzenia swych posiadłości kolonialnych
kosztem Wielkiej Brytanii i Francji;
• dążeniu Francji do odzyskania terenów utraconych w latach
1870-1871 na rzecz Prus.
W kategoriach generalnych jedną z ważniejszych przyczyn wojny był
intensywny rozwój uczuć narodowych.
2. Przebieg działań militarnych
Główni uczestnicy I wojny światowej
Blok państw centralnych
*
Austro-Węgry, Niemcy, Turcja (od X 1914 r.), Bułgaria (od X 1915 r.)
Blok Ententy
Rosja, Francja, Wielka Brytania, Serbia, Japonia, Włochy (od V 1915 r.),
Rumunia (od VIII 1916 r.), Stany Zjednoczone (od IV 1917 r.)
Lepiej przygotowani do wojny Niemcy chcieli ją rozstrzygnąć na swoją
korzyść, zanim państwa Ententy, zwłaszcza Rosja i Anglia, zmobilizują
swój ogromny potencjał militarny. Opracowany w 1905 r. przez Alfreda
Schlieffena niemiecki plan wojny zakładał uderzenie większością sił,
poprzez neutralną Belgię, na Francją i pokonanie jej w ciągu kilku tygodni,
po czym wojska niemieckie miały zostać przerzucone na wschód w celu
zadania klęski Rosji. Plan ten jednak zawiódł.
Przebieg działań wojennych w latach 1914-1916
VIII 1914
niemieckie uderzenie na Belgię, Luksemburg i Francję; wojska rosyjskie
wkraczają do Prus Wschodnich i ponoszą klęskę pod Tannenbergiem
IX 1914
porażka wojsk niemieckich nad Marną; początek wojny pozycyjnej na
froncie zachodnim
V-VI 1915
wielka ofensywa wojsk państw centralnych na wschodzie; Rosjanie
zostają wyparci z Galicji Wschodniej oraz Warszawy (VIII 1915)
XI 1915
front wschodni stabilizuje się na linii Ryga-Baranowicze-Pińsk-Krzemieniec
II 1916
początek bitwy pod Yerdun (do końca roku ginie w niej 360 tyś.
Francuzów i 340 tyś. Niemców)
VI 1916
ofensywa rosyjska w Galicji Wschodniej; interwencja niemiecka ratuje
Austro- Węgry od całkowitej katastrofy
Wobec stagnacji sytuacji w walkach lądowych Niemcy próbowali
szukać rozstrzygnięcia w działaniach morskich, ogłaszając l lutego 1917 r.
rozpoczęcie nieograniczonej wojny podwodnej. Akt ten, sprzeczny z konwencjami międzynarodowymi, pozwolił przezwyciężyć nastroje izolacjonistyczne w Stanach Zjednoczonych, które 6 kwietnia 1917 r. wypowiedziały wojnę Rzeszy.
Przebieg działań wojennych w latach 1917-1918
IV-V 1917
nieudana ofensywa wojsk francuskich w Szampanii
VI-VII 1917
nieudana ofensywa Rosji na płd. odcinku frontu i stopniowy rozkład
armii rosyjskiej w wyniku rewolucji
IX-X 1917
Niemcy zajmują rosyjskie wybrzeże Bałtyku
III 1918
traktat pokojowy między Rosją a państwami centralnymi (tzw. pokój
brzeski)
VII 1918
porażka wojsk niemieckich w tzw. drugiej bitwie nad Marną; kontrnatarcie aliantów i stopniowy odwrót wojsk niemieckich
IX 1918
kapitulacja Bułgarii
X1918
rozkład Austro-Węgier; podpisanie zawieszenia broni przez Turcję
3X1 1918
kapitulacja Austrii; wybuch rewolucji w Niemczech
11X1 1918
podpisanie*przez Niemcy zawieszenia broni
3. Konsekwencje wojny
Wielka wojna lat 1914-1918 spowodowała zmiany w wielu dziedzinach życia. Jej najbardziej widocznym skutkiem były olbrzymie straty
ludzkie i zniszczenia materialne.
W latach wojny powołano pod broń ok. 60 min mieszkańców Europy. Zginęło
ok. 8 min ludzi (w Europie), 13 min odniosło rany, a 7 min zostało inwalidami.
Niemcy straciły 15,1% męskiej populacji, Austro-Węgry 17,1%, Francja
10,5%, a Wielka Brytania 5,1%.
Wojna zmieniła granice państw, układ polityczny świata, miała
długotrwałe konsekwencje dla życia ekonomicznego, przekształciła ludzką
mentalność oraz obyczajowość.
Doświadczenia militarne
1. Państwa walczące wystawiły milionowe armie; dowodzenie tymi wojskami,
zaopatrywanie ich i przemieszczanie wymagało olbrzymiego aparatu administracyjnego, liczniejszego niż siły walczące na froncie; wojna dowodzona była
„zza biurka", przez wojskowych biurokratów, a szczególnego znaczenia
nabrała instytucja sztabu generalnego.
2. Wbrew pierwotnym prognozom wojna miała charakter długotrwałych
zmagań, w których obrona wykazywała wyższość nad atakiem (tzw. wojna
pozycyjna); wielką skuteczność udowodniła broń artyleryjska i karabiny
maszynowe, a także umocnienia fortyfikacyjne; nowe rodzaje broni przełamania
(pierwsze czołgi w 1916 r.) znajdowały się dopiero w stadium eksperymentów.
3. Po raz pierwszy użyto broni chemicznej (gazy bojowe).
4. Po raz pierwszy na dużą skalę użyte zostało lotnictwo (głównie w celach
rozpoznania i zdobycia przewagi w powietrzu).
5. Na morzach rozstrzygające znaczenie miały wielkie okręty artyleryjskie
(pancerniki i krążowniki), swą wielką karierą rozpoczęły okręty podwodne.
Skutki polityczne
1. Wojna przyniosła koniec potęgi czterech mocarstw: Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji. Klęska Niemiec, osłabienie Francji oraz przejściowa
nieobecność na scenie politycznej Rosji utrudniały wytworzenie się nowych
zasad równowagi europejskiej.
2. Powstanie nowych państw w Europie wywołało falę konfliktów politycznych i terytorialnych.
3. W trakcie wojny doszło po raz pierwszy do znaczącej interwencji Stanów
Zjednoczonych w sprawy europejskie, natomiast osłabiona Europa zaczęła
tracić swą dominującą pozycję w polityce światowej.
4. Wojna wciągnęła ludy innych kontynentów w zmagania państw europejskich (m.in. poprzez obecność żołnierzy z kolonii w siłach zbrojnych Wielkiej
Brytanii i Francji), co przyspieszyło krystalizację dążeń narodowowyzwoleńczych mieszkańców Azji i Afryki.
4. Rewolucja rosyjska
Jednym z najważniejszych, z punktu widzenia dalszej historii świata,
wydarzeń lat I wojny światowej była rewolucja w Rosji. Pomimo za-
chodzących na przełomie XIX i XX w. przeobrażeń ekonomiczno-społecznych, Rosja należała do najbardziej zapóźnionych w rozwoju państw
europejskich. Główne czynniki, charakteryzujące sytuację wewnętrzną
tego kraju, to:
• nie rozwiązany problem agrarny (chłopi pragnęli przejąć ziemię,
znajdującą się w przeważającej części w rękach szlachty i wspólnot
gminnych) oraz zacofanie cywilizacyjne wsi,
• wzrost napięcia wokół kwestii robotniczej (trudne warunki życia
materialnego oraz brak swobód politycznych skłaniały proletariat do
coraz bardziej energicznej walki o poprawę swej sytuacji),
• frustracja mieszczaństwa i burżuazji, nie dopuszczanych przez carski
absolutyzm do udziału we władzy (zapowiedź przekształcenia Rosji
w monarchię konstytucyjną, zawarta w manifeście Mikołaja II z października 1905 r., pozostała, wobec stłumienia rewolucji, nie zrealizowana),
• niezadowolenie ujarzmionych przez carat ludów nierosyjskich, traktujących Rosję jako „więzienie narodów".
Konflikty wewnętrzne zostały spotęgowane przez klęski wojenne,
wskazujące na całkowitą nieudolność systemu carskiego. W marcu 1917 r.,
w atmosferze narastającego wrzenia społecznego i postępującego rozkładu
struktur państwowych, nastąpiło obalenie tego systemu, dokonane przy
aprobacie większości sił politycznych kraju.
Główne siły polityczne w Rosji w okresie rewolucji
Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (tzw. kadeci): utworzona w 1905 r.
W 1917 r. skupiała zwolenników ustroju republikańskiego i kapitalistycznego,
opowiadała się za dalszym udziałem Rosji w wojnie, stanowiła polityczne
zaplecze Rządu Tymczasowego. Przywódcy: m.in. Paweł Milukow, Sergiusz
Muromcew.
Partia Socjalistów-lfewolucjonistów (tzw. eserowcy): utworzona w 1901 r.,
radykalnie rewolucyjna, uznawała terror indywidualny za metodę walki,
traktowała chłopów jako główną siłę polityczną. W 1917 r. największa
liczebnie partia w Rosji. Przywódcy: m.in. Wiktor Czernow, Borys Sawinkow.
Mienszewicy: partia socjaldemokratyczna, powstała w 1903 r. jako mniejszościowa frakcja wewnątrz Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji.
W 1917 r. opowiadała się za dochodzeniem do ustroju socjalistycznego
etapami i drogą pokojową. Przywódcy: m.in. Julian Martow.
Bolszewicy: frakcja większościowa w SPRR (od 1918 r. Rosyjska Komunistyczna Partia Bolszewików). Przekształcona przez Włodzimierza Lenina
w partię zawodowych rewolucjonistów, silnie scentralizowana. W 1917 r.
realizowała leninowską koncepcję dochodzenia do władzy drogą powstania
zbrojnego oraz zaprowadzenia w kraju tzw. dyktatury proletariatu. Przywódcy: m.in. Włodzimierz Lenin, Lew Trocki.
Powołany w wyniku rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy (kadeci,
przedstawiciele sfer wielkoprzemysłowych, od maja 1917 r. także eserowcy
i mienszewicy) dążył do przekształcenia Rosji w republikę parlamentarną.
Pozycję tego rządu podkopywały z jednej strony siły monarchistyczne,
zmierzające do obalenia republiki i wprowadzenia rządów dyktatorskich
(próba puczu gen. Ławra Korniłowa we wrześniu 1917 r.), z drugiej
natomiast dążący do pełni władzy bolszewicy. Głównym instrumentem
działania bolszewików stały się tzw. Rady.
Rady
Instytucje polityczne, tworzone w Rosji w okresach rewolucji (pierwszy raz
w 1905 r.). W 1917 r. Rady Delegatów Robotniczych (także Żołnierskich
i Włościańskich) przeciwstawiły się z inspiracji bolszewików Rządowi Tymczasowemu, występując jako alternatywny ośrodek władzy państwowej (stąd okres
między rewolucją lutową a październikową otrzymał miano „okresu dwuwładzy"). Po zwycięstwie bolszewików realne znaczenie Rad spadło, zostały one
natomiast wkomponowane w strukturę państwa komunistycznego jako
nominalny organ władzy ludowej, zastępujący „burżuazyjne" instytucje
parlamentarne i samorządowe. Zjawisko Rad występowało również w innych
krajach europejskich, w okresach politycznej ofensywy komunistów i socjalistów.
Partia bolszewicka dysponowała sprawną, zdyscyplinowaną kadrą,
miała energicznych przywódców, potrafiła też zręczną propagandą trafić
do różnych warstw społeczeństwa. Robotnikom obiecywała udział we
władzy i poprawę warunków życia, chłopom - ziemię, żołnierzom - zawarcie pokoju, narodom podbitym przez carat - zwrot wolności, włącznie
z pełną niepodległością. W tych obietnicach wiele było demagogii, ale mało
kto zwracał na to uwagę. Sposobiącym się do przejęcia władzy bolszewikom ułatwiły też zadanie spory w obozie przeciwników oraz nieudolność i błędy Rządu Tymczasowego (szczególnie decyzja o kontynuowaniu
udziału w wojnie).
Bolszewicki zamach stanu, przygotowywany przez Lenina od wiosny
1917 r. („Tezy kwietniowe"), został przeprowadzony 7 listopada (25
października) 1917 r. i oznaczał koniec krótkotrwałego epizodu rządów
demokratycznch w Rosji. W styczniu 1918 r. bolszewicy rozpędzili
parlament (Zgromadzenie Ustawodawcze), a następnie rozwiązali wszystkie partie polityczne (poza bolszewicką).
Najważniejsze dekrety władz bolszewickich w latach 1917-1918
X1917
dekret o pokoju (zawierał apel do rządów i narodów świata
o rozpoczęcie pertraktacji pokojowych na zasadzie wyrzeczenia
się aneksji i kontrybucji); dekret o utworzeniu rządu robotniczo-włościańskiego; dekret o ziemi (zniesienie własności prywatnej i nacjonalizacja ziemi)
XI 1917
Deklaracja Praw Narodów Rosji (na jej podstawie Rosja Radziecka uznała - na papierze - niepodległość Ukrainy, Estonii,
Finlandii, Łotwy, Litwy i Białorusi)
XII 1917
dekret o utworzeniu Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do
Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (WCzK - potocznie
„Czeka")
dekret o organizacji Armii Czerwonej
11918
Kolejne dekrety ustanawiały m.in. nacjonalizację części przemysłu, banków
i handlu zagranicznego, oddzielenie Kościoła od państwa oraz przepadek
części mienia cerkiewnego, likwidację „gazet burżuazyjnych" oraz przywrócenie cenzury.
Przejęcie władzy przez bolszewików w Piotrogrodzie odbyło się
właściwie bez walki. W skali całego kraju natomiast przewrót październikowy zapoczątkował długą i krwawą wojnę domową, zakończoną
dopiero w 1920 r.
Wbrew prognozom Marksa, komunizm zwyciężył w kraju zacofanym ekonomicznie, pozbawionym rozwiniętego przemysłu i silnej klasy
robotniczej. Komuniści stanowili znikomy odsetek społeczeństwa, odrzucali zasadę demokracji (czyli rządów większości), zaś ich system
władzy opierał się na przemocy, której teoretycznym uzasadnieniem była
leninowska koncepcja tzw. dyktatury proletariatu. W praktyce przybrała
ona postać dyktatorskich rządów partyjnej oligarchii, czyli nomenklatury.
Nomenklatura
W krajach komunistycznych system obsady kluczowych urzędów państwowych, zgodnie z którym kandydaci na te stanowiska są wyznaczani przez
odpowiednie komórki rządzącej partii.
Komunizm, zgodnie z teorią Karola Marksa, miał przynieść pełne
wyzwolenie człowieka. W rzeczywistości bolszewicy stworzyli system
władzy, uciskający ludzi na niespotykaną w dziejach nowożytnych skalę,
którego istotnym elementem było faktyczne przywrócenie niewolnictwa
(system pracy przymusowej był podstawą wielu dziedzin gospodarki
radzieckiej). Jednocześnie doprowadzili oni, często przy użyciu brutalnych
metod, do ogromnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych Rosji, przekształcając ją w kraj przemysłowy i jedną z potęg militarnych świata.
Zachodzące w Rosji w latach dwudziestych przemiany (uprzemysłowienie,
likwidacja analfabetyzmu, rewolucja obyczajowa/rozwój kultury i sztuki)
kontrastowały z przeżywanymi przez inne kraje europejskie trudnościami
ekonomicznymi, co przyczyniło się do powstania wyidealizowanego
obrazu rządów bolszewickich (zwłaszcza, iż nie znane były koszta tych
przemian), zaś Październik 1917 r. stał się jednym z mitów XX w.
Wydarzenia rosyjskie miały wielki wpływ na rozwój sytuacji światowej. Udowodniły one, iż niewielka, ale dobrze zorganizowana i umiejętnie
posługująca się propagandą grupa zawodowych rewolucjonistów jest
w stanie zawładnąć całym państwem i narzucić społeczeństwu wyznawaną
ideologię (samo utrzymanie się przy władzy wymagało już jednak gigantycznie rozbudowanego aparatu kontroli i przemocy). Przykład rosyjski
stał się wzorcem do naśladowania dla marksistów w innych krajach,
powodując jednocześnie podział ruchu socjalistycznego na radykalnych
zwolenników rewolucji (partie komunistyczne, skupione w utworzonej
w 1919 r. III Międzynarodówce) oraz rzeczników reformowania kapitalizmu na drodze walki parlamentarnej (Międzynarodówka Socjalistyczna).
W latach 1918-1919 komuniści usiłowali przejąć władze w Niemczech
(zainicjowana przez tzw. Związek Spartakusa próba przewrotu zbrojnego w XII
1918 i 1 1919r.)oraz na Węgrzech (Węgierska Republika Rad, III-VIII 1919r.).
Wydarzenia lat 1918-1920 osłabiły przejściowo aktywność Rosji na
arenie międzynarodowej, natomiast na dłuższą metę zwycięstwo boi-
szewików zapoczątkowało podział świata na bloki ideologiczne.W przyszłości (po II wojnie światowej) wypadki rosyjskie stały się też źródłem
inspiracji dla wielu polityków tzw. Trzeciego Świata, którzy uwierzyli
w uniwersalizm ideologii marksizmu-leninizmu i sądzili, iż zawiera ona
receptę na rozwiązanie wszelkich problemów rozwoju społecznego pod
każdą szerokością geograficzną. Przykład rosyjski rodził w tym świecie
złudne przekonanie, iż zastosowanie rewolucyjnych metod przekształceń
rzeczywistości pozwoli przyspieszyć likwidację dystansu dzielącego kraje
Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej od państw wysoko rozwiniętych (np.
kampania „wielkiego skoku" w Chinach w 1958 r.).
5. Sprawa polska w okresie l wojny światowej
W momencie wybuchu I wojny światowej kwestia polska nie odgrywała większej roli w polityce żadnego państwa. Jednak fakt, iż ziemie
polskie były od początku terenem działań wojennych, zmuszał walczące
strony do liczenia się, choćby w minimalnym zakresie, z nastrojami
ludności. Wyrazem tego były odezwy do Polaków ogłoszone w momencie
wybuchu wojny przez dowództwa poszczególnych armii: komendy naczelne wojsk niemieckich i austro-węgierskich zapowiadały wypędzenie „z
granic Polski azjatyckich hord", natomiast naczelny wódz armii rosyjskiej,
wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, obiecywał odrodzenie pod władzą
cesarza Polski „swobodnej w swej wierze, języku i samorządzie".
Polskie ugrupowania polityczne zareagowały na wybuch wojny zgodnie ze swym poprzednim nastawieniem.
Postawa polskich ugrupowań politycznych w latach 1914-1916
Narodowa Demokracja wezwała społeczeństwo polskie do poparcia Rosji w jej
wojnie z Niemcami, zaangażowała się w tworzenie tzw. Legionu Puławskiego,
ochotniczej jednostki polskiej, przekształconej w 1915 r. w Brygadę Strzelców
Polskich (w składzie armii rosyjskiej). W przededniu zajęcia ziem Królestwa
Polskiego przez wojska państw centralnych część przywódców ND udała się
do Rosji, natomiast politycy endeccy w Warszawie prowadzili działalność
w ramach tzw. Międzypartyjnego Koła Politycznego, unikającego współpracy
z nowymi władzami okupacyjnymi (stąd obóz ten otrzymał nazwę pasywistycznego).
Zwolennicy współdziałania z państwami centralnymi powołali w Krakowie
(VIII 1914 r.) Naczelny Komitet Narodowy, stanowiący zwierzchnią instancję
polityczną i organizacyjną nad Legionami Polskimi - ochotniczymi formacjami,
tworzonymi od VIII 1914 r. u boku armii austro- węgierskiej. W 1915 r. Legiony
liczyły ok. 25 tyś. żołnierzy (3 brygady) i brały udział w wielu starciach z armią
rosyjską. W 19 1 5 r. część polityków polskich przeniosła się z Galicji do Królestwa,
zaś siły polityczne, które podjęły współpracę z okupacyjnymi władzami niemieckimi i austriackimi w Warszawie, otrzymały miano obozu aktywistycznego.
Obózpiłsudczykowski (lewica niepodległościowa) podjął w VIII 1914 r. próbę
wywołania w Królestwie powstania antyrosyjskiego (impulsem do powstańczego zrywu ludności miało być pojawienie się oddziałów strzeleckich). Wkroczenie
strzelców na ziemię kielecką nie wywołało jednak żadnego odzewu i wobec
fiaska całego planu Piłsudski zdecydował się na wcielenie swych oddziałów do
Legionów Polskich (sam był do 1916 r. komendantem I Brygady). W latach
1914-1916 piłsudczycy reprezentowali orientację na państwa centralne i byli
jednym z filarów obozu aktywistycznego, jednocześnie jednak Piłsudski starał
się tworzyć niezależne od zaborców struktury polityczne i militarne (m.in..
powołana w 1914 r. w konspiracji Polska Organizacja Wojskowa).
Umiędzynarodowienie sprawy polskiej nastąpiło w 1916 r., kiedy to
Niemcy zdecydowali się ułożyć na własną rękę przyszłość zdobytych na Rosji
terenów. Działali też oni pod presją wyczerpywania się rezerw ludzkich. Bitwy
pod Yerdun i nad Sommą pochłonęły tak wiele ofiar, że Niemcy coraz
łakomiej patrzyli na polskiego rekruta. Wiedzieli jednak, iż nie utworzą armii
polskiej bez gestów politycznych. Myśleli o państewku wasalnym, stanowiącym jedno z ogniw tzw. Mitteleuropy (Europy Środkowej), oddzielającej
Rosję od Niemiec. Plany te torpedowali początkowo Austriacy (chcieli oni
przyłączenia Królestwa do Galicji), jednak postępujące uzależnienie Austro-Węgier od Rzeszy zmusiło Wiedeń do podporządkowania się zamierzeniom Berlina. 5 listopada 1916 r. ogłoszono manifest dwu cesarzy: niemieckiego i austriackiego, proklamujący odrodzenie państwa polskiego.
Akt 5 listopada 1916 r. i jego realizacja
Akt zapowiadał utworzenie państwa polskiego o nieokreślonych granicach (w
zasadzie na terenach Królestwa, w tym czasie okupowanych przez państwa
centralne). W efekcie Aktu w XII 1916 r. w Warszawie powstała Tymczasowa
Rada Stanu (namiastka reprezentacji społeczeństwa polskiego, o uprawnieniach
opiniodawczych), zaś w IV 1917 r. Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht),
dowodzona przez niemieckiego generała-gubernatora (żołnierze- w 1918 r. ok.
5,7 tyś. - rekrutowali się spośród legionistów oraz ochotników).
We IX 1917 r. została powołana Rada Regencyjna (w teorii najwyższa władza
państwowa w Królestwie, miała działać do chwili powołania regenta lub króla,
w praktyce uzależniona od okupantów), która sprawowała nadzór nad
administracją (m.in. szkolnictwem i wymiarem sprawiedliwości) oraz objęła
zwierzchnictwo nad Polską Siłą Zbrojną. W XI 1918 r. Rada przekazała władzę
Józefowi Piłsudskiemu.
Manifest dwu cesarzy odnowił po 50-letnim milczeniu sprawę polską,
wpłynął też na postawę Ententy. Francję i Anglię przestraszyła perspektywa
wystawienia przez Niemców armii polskiej, wywarły wiec nacisk na Rosję, by ta
przelicytowała obietnice niemieckie. W noworocznym rozkazie do wojska car
Mikołaj II ogłosił, ze jednym z celów wojennych jest utworzenie „wolnej Polski"
(w składzie cesarstwa rosyjskiego, ale złożonej z ziem trzech zaborów).
W dyplomatycznej licytacji wziął również udział prezydent USA,
Thomas Woodrow Wilson (w swym noworocznym orędziu do senatu z 22
stycznia 1917 r. akcentował on zgodność wojujących stron co do konieczności odrodzenia Polski).
Kolejnym istotnym wydarzeniem był wybuch rewolucji w Rosji. Nowe
władze zadeklarowały chęć zwrócenia Polsce wolności i aczkolwiek kierowały się one w dużej mierze względami propagandowymi, ich postawa
rozwiązała ręce sojusznikom rosyjskim, którzy mogli teraz podejmować
prapolskie incjatywy bez obawy zrażenia Rosji (w czerwcu 1917 r. rozpoczęło się formowanie armii polskiej we Francji). Jeszcze poważniejsze skutki
miał październikowy przewrót w Piotrogrodzie. W jego efekcie Rosja
pogrążyła się w wojnie domowej, co przejściowo eliminowało niebezpieczeństwo ingerencji rosyjskiej w sprawy polskie. Zwycięstwo bolszewików
skłoniło Ententę do bardziej zdecydowanych działań na rzecz niepodległości
Polski (znalazło to m.in. wyraz w orędziu prezydenta Wilsona).
14 punktów Wilsona
Program zakończenia wojny i organizacji powojennego świata, przedstawiony
przez prezydenta Stanów Zjednoczonych w orędziu do Kongresu w styczniu
1918 r., przewidywał m.in. ustalenie granic na zasadach etnicznych, utrwalenie
rządów demokratycznych, przestrzeganie zasad humanitaryzmu i sprawiedliwości w stosunkach między narodami, a także utworzenie międzynarodowej
organizacji, stojącej na straży pokoju (późniejsza Liga Narodów). Punkt 13
orędzia mówił o potrzebie utworzenia niepodległej Polski, z wolnym i bezpiecznym dostępem do morza.
Zmiana sytuacji międzynarodowej wpłynęła na postawę polskich
obozów politycznych.
Orientacje polskich obozów politycznych w końcowej fazie wojny
Narodowa Demokracja liczyła, iż wobec osłabienia Rosji oraz przypuszczalnej porażki wojennej Niemiec o losie Europy Wschodniej zadecydują mocarstwa zachodnie. Przywódcy ND (Roman Dmowski) utworzyli w 1917 r.
w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski, który objął zwierzchnictwo nad
powstającym od lata 1917 r. wojskiem polskim we Francji (znanym później
jako armia Hallera). Komitet był uznawany przez rządy zachodnie za rodzaj
polskiego przedstawicielstwa politycznego.
Obóz piłsudczykowski (lewica niepodległościowa) uznał, iż wobec rewolucji
i praktycznego wyeliminowania Rosji z udziału w wojnie traci sens antyrosyjski sojusz z państwami centralnymi. Po zerwaniu współpracy z tymi państwami (tzw. kryzys przysięgowy, lato 1917 r.), piłsudoeycy skoncentrowali się
na rozbudowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Ośrodek kierowniczy tego
obozu, tzw. Konwent, doprowadził w listopadzie 1918 r. do powstania
w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej (premier
Ignacy Daszyński).
Pozostała część obozu aktywistycznego (głównie partie ziemiańskie i konserwatywne, od lutego 1918 r. skupione w Związku Budowy Państwa Polskiego)
kontynuowała współpracę z państwami centralnymi, licząc na poszerzenie
stopnia samodzielności instytucji powstałych w efekcie Aktu 5 listopada. Siły
te stanowiły zaplecze polityczne Rady Regencyjnej oraz tworzonych przez nią
rządów.
O ewentualnej odbudowie państwa polskiego i jego kształcie terytorialnym miały więc zadecydować następujące czynniki: rozmiary zwycięstwa
Ententy nad państwami centralnymi, wynik rosyjskiej wojny domowej
oraz skuteczność państwowotwórczych działań samych Polaków. Końcowe miesiące I wojny przyniosły rozwój wydarzeń korzystny z punktu
widzenia społeczeństwa polskiego. Jesienią 1918 r. Niemcy i Austriacy
ponieśli zdecydowaną klęskę, w Rosji panował chaos, wywołany wojną
domową, przestraszona zaś perspektywą zwycięstwa bolszewików Ententa
zdecydowała się poprzeć sprawę niepodległości Polski. Na wielki wysiłek
organizacyjny zdobyli się także sami Polacy. Suma tych wszystkich
czynników spowodowała możliwość reaktywowania państwowości polskiej, czego cztery lata wcześniej żaden polityk europejski nie oczekiwał.
III. MIĘDZY WIELKIMI WOJNAMI
Rozdział 1.
System wersalski
1. Układy pokojowe
Zasady nowego porządku politycznego, nazwanego wkrótce „systemem
wersalskim", zostały ustalone w trakcie konferencji pokojowej w Paryżu (w
1919 r.)- Reprezentowani tam byli przedstawiciele 27 państw, lecz głos
decydujący należał do przywódców wielkich mocarstw: Francji (premier
Georges Clemenceau), Stanów Zjednoczonych (prezydent Thomas Woodrow Wilson) oraz Wielkiej Brytanii (premier David Lloyd George).
Główne rozstrzygnięcia konferencji, mimo że zapadały w wąskim
gronie, cechowała niekiedy niespójność i brak konsekwencji. Było to
wynikiem rozbieżności interesów między mocarstwami Ententy:
• Francja, która doznała największych strat ludzkich i materialnych,
dążyła do trwałego osłabienia Niemiec i orędowała za ich rozbrojeniem,
uszczupleniem terytorialnym i nałożeniem na nie obowiązku wypłacenia
wysokich odszkodowań; Francja szukała też antyniemieckiego sojusznika
w Europie Wschodniej, a wobec niejasnej sytuacji w Rosji, zbliżyła się do
Polski i Czechosłowacji, popierając ich roszczenia w kwestii granic.
• Wielka Brytania obawiała się supremacji francuskiej w powojennej
Europie, toteż - zgodnie z brytyjską zasadą równowagi sił - starała się nie
dopuścić do zbytniego osłabienia Niemiec.
• Prezydent Wilson pragnął wprowadzenia zasad moralnych do
stosunków międzynarodowych (14 punktów Wilsona), uważając, iż będzie
to gwarancją uniknięcia nowej wojny, stąd lansował hasło „pokoju bez
zwycięstwa" i postulował wytyczenie granic na zasadach etnicznych.
W trakcie konferencji paryskiej zderzyły się więc ze sobą dwa
odmienne punkty widzenia: dla jednych spotkanie to miało być prototypem nowego sposobu rozstrzygania problemów międzynarodowych,
zgodnie z zasadami sprawiedliwości i powszechnego pokoju, inni natomiast oczekiwali, iż dojdzie na nim do tradycyjnego „podziału łupów",
zwyczajowego odwetu państw zwycięskich nad pokonanymi. W rezultacie
z postanowień układów pokojowych były niezadowolone nie tylko kraje
pobite (Niemcy, Węgry), lecz również niektóre państwa teoretycznie
zwycięskie (np. Włochy). Okazało się to podstawową słabością systemu
wersalskiego, przesądzając w konsekwencji o jego nietrwałości.
Postanowienia konferencji paryskiej (tak jak pozostałych konferencji
pokojowych) dotyczyły trzech zasadniczych spraw:
1. Konferencje rozstrzygały kwestie terytorialne, tak w Europie
(ustalenie granic państw pokonanych oraz nowo powstałych), jak i poza
nią (nowy podział terenów kolonialnych);
2. Konferencje rozstrzygały rozmaite kwestie ekonomiczne (m.in.
sprawę odszkodowań wojennych);
3. Konferencje rozstrzygały istotne problemy polityczne, dotyczące
m.in. kwestii:
- stosunku do wydarzeń rozgrywających się w Rosji (Francja opowiadała się za interwencją zbrojną przeciwko bolszewikom, USA i Wielka
Brytania za mediacją w toczonej tam wojnie domowej),
- zapewnienia na przyszłość trwałego pokoju (miała nad tym czuwać
nowo powstała organizacja - Liga Narodów),
- zapewnienia bezpieczeństwa mniejszościom narodowym (traktat
wersalski wprowadził system międzynarodowej ochrony - pod kontrolą
Ligi Narodów - praw mniejszości, który narzucono Austrii, Bułgarii,
Czechosłowacji, Grecji, Jugosławii, Polsce, Rumunii, Turcji i Węgrom).
Najważniejsze traktaty pokojowe
Traktat wersalski (VI 1919): ustalił nowe granice Niemiec (w tym granicę
polsko-niemiecką), odbierając Niemcom m.in. Alzację i Lotaryngię (na rzecz
Francji), część Pomorza i Śląska (na rzecz Polski) oraz część Szlezwiku (na rzecz
Danii); odbierał im wszystkie kolonie i zakazywał połączenia się Austrii z Niemcami; orzekał wyłączną winę Niemiec za wywołanie I wojny światowej, nakazywał
ich rozbrojenie (otrzymywały jedynie prawo do utrzymywania 100-tysięcznej armii
zawodowej, pozbawionej ciężkiego uzbrojenia) i wypłacenie przez nie reparacji.
Traktat w Saint-Germain (układ pokojowy z Austrią, IX 1919): sankcjonował
utratę większości terytorium przedwojennej monarchii austro-węgierskiej na
rzecz Czechosłowacji (Czechy, Morawy, część Śląska), Jugosławii (większość
Dalmacji oraz Bośni i Hercegowiny), Polski (Galicja i część Śląska Cieszyńskiego), Rumunii (Bukowina) oraz Włoch (płd. Tyrol); Austria została
rozbrojona i miała wypłacić reparacje wojenne.
Traktat w Neuily (układ pokojowy z Bułgarią, XI 1919): określał nowe granice
Bułgarii (m.in. utrata Dobrudży na rzecz Rumunii), nakazywał rozbrojenie
i wypłacenie przez Bułgarię odszkodowań wojennych.
Traktat w Trianon (układ pokojowy z Węgrami, VI 1920): sankcjonował
utratę przez Węgry terytoriów (łącznie 71% przedwojennego stanu posiadania) na rzecz Austrii, Czechosłowacji (Słowacja i Ruś Zakarpacka), Jugosławii
(Wojwodina) i Rumunii (Siedmiogród); nakazywał rozbrojenie i wypłacenie
przez Węgry odszkodowań wojennych.
Traktat w Sevres (układ pokojowy z Turcją, VIII 1920): decydował o faktycznym rozbiorze imperium tureckiego i utracie przez Turcję większości terytorium
(na rzecz Wielkiej Brytanii, Grecji, Włoch i Francji); nigdy nie wszedł w życie.
Postanowienia w sprawach terytorialnych zaczęły być kwestionowane
niemalże od chwili podpisania traktatów pokojowych. Dążenie do rewizji
istniejących granic (rewizjonizm) stało się głównym motywem działania
państw pokonanych, szczególnie Niemiec i Węgier.
Nieprzewidziane rezultaty przyniosły również traktaty w dziedzinie
gospodarczej. Zamiary ściągnięcia od państw pokonanych wysokich
odszkodowań wojennych okazały się niewykonalne, a ponadto spłaty
takie, rujnujące gospodarkę niemiecką, groziły kryzysem życia ekonomicznego w całej Europie. Okoliczność ta, na którą jako pierwszy zwrócił
uwagę angielski ekonomista John Meynard Keynes (w książce Gospodarcze skutki pokoju, 1919), skłoniła Wielką Brytanię i Francję do stopniowego wycofywania się z twardego kursu w kwestii reparacji (Niemcy zostały
ostatecznie zwolnione ż obowiązku ich płacenia w 1930 r.). Ponadto oba
mocarstwa już w latach dwudziestych zaczęły godzić się z myślą o możliwości pokojowej rewizji wschodniej granicy Niemiec (ewentualność taką
dopuszczał Traktat Ligi Narodów). W ten sposób erozja systemu wersalskiego dokonywała się przy udziale jego twórców. Do słabości tego systemu
należało również to, iż poza jego ramami pozostawały Stany Zjednoczone
(wróciły do polityki izołacjonizmu), a początkowo także Rosja Radziecka.
2. Państwa i terytoria
Rezultaty I wojny światowej spowodowały radykalne zmiany na
mapie politycznej świata. Upadek czterech wielkich imperiów (Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji) umożliwił niektórym narodom
w Europie Środkowowschodniej uzyskanie politycznej samodzielności.
Nowe państwa w Europie
Austria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Jugosławia (do 1929 r. jako
Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców), Litwa, Łotwa, Polska,
Węgry
Poza Europą natomiast koniec niemieckiego i tureckiego panowania
nie przyniósł mieszkańcom tamtych terenów wolności, gdyż miejsce
dotychczasowych władców zajęły inne państwa kolonialne (Francja,
Wielka Brytania i Włochy).
Głównym uzasadnieniem zmian terytorialnych w Europie było hasło
o prawie narodów do samostanowienia. Wystąpiły z nim, co ciekawe,
przeciwstawne siły ideologiczne: przywódcy bolszewiccy z jednej strony,
prezydent Wilson z drugiej. Realizacja tego hasła napotkała dwie przeszkody. Pierwsza miała charakter obiektywny: wobec znacznego przemieszania różnych narodowości wytyczenie granic 'etnicznych w pewnych
rejonach Europy było niemożliwe. Drugą przeszkodą była nieszczerość
orędowników haseł wolnościowych, którzy traktowali je jako slogan bez
pokrycia, mający ukryć ich rzeczywiste intencje. W rezultacie niepodległościowe dążenia wielu narodowości były lekceważone zarówno przez mocarstwa Ententy (np. przyłączenie zamieszkałych przez ludność węgierską
terenów Siedmiogrodu do Rumunii), jak i przez bolszewików (np. podbój
Gruzji przez Armię Czerwoną w 1921 r.).
Zwycięskie mocarstwa Ententy miały ambicje wytyczenia wszystkich
granic w Europie Środkowowschodniej. Okazało się to jednak nierealne,
a niektóre spory (konflikt polsko-ukraiński, polsko-litewski) zostały
rozstrzygnięte przy użyciu siły, co rzutowało negatywnie na atmosferę
stosunków międzynarodowych w tym rejonie. W wielu państwach mniejszości narodowe stanowiły znaczny odsetek (Czechosłowacja, Jugosławia,
Łotwa, Polska, Rumunia), przy czym niektóre z tych mniejszości nie
chciały się pogodzić z zaistniałą sytuacją i przejawiały tendecje seperatystyczne.
3. Liga Narodów
Liga Narodów miała być kluczowym elementem nowego ładu politycznego. Jej pomysłodawca, prezydent Wilson, wierzył, iż będzie ona
gwarantem właściwego rozwoju ludzkości, a przede wszystkim zapewni
powszechny pokój. Nastawienie polityków europejskich było bardziej
sceptyczne. Jako optymalną widzieli oni sytuację, w której Lidze udałoby
się wyegzekwować postanowienia traktatów pokojowych. Ostatecznie
zdecydowano, iż głównym celem LN będzie powstrzymanie rewanżystowskich dążeń Niemiec (ustalono, iż Niemcy zostaną przyjęte do LN dopiero
po dokonaniu, bliżej zresztą nie sprecyzowanej, rekonstrukcji wewnętrznej; przyjęcie to nastąpiło w 1926 r.).
Zasada równouprawnienia wszystkich członków organizacji była dla
Francji, USA i Wielkiej Brytanii nie do przyjęcia, ale Liga nie stała się też
instrumentem działania wielkich mocarstw, gdyż nie wyposażono jej
w uprawnienia, pozwalające na skuteczne posunięcia wobec krajów
dopuszczających się przemocy w stosunkach międzynarodowych. Ten
mankament dał o sobie znać w latach 30., kiedy Liga okazała się bezradna
wobec agresji Japonii w Chinach, Włoch w Abisynii, Anschlussu Austrii
i rozbioru Czechosłowacji. Inną słabością Ligi była jej niereprezentatywność - nie należały do niej Stany Zjednoczone, do roku 1934 r. także
ZSRR, w 1933 r. wystąpiły z niej Japonia i Niemcy. Do nielicznych
przykładów energicznego działania Ligi należało wykluczenie z niej
w grudniu 1939 r. Związku Radzieckiego (wskutek napaści na Finlandię).
Posunięcie to nie mogło już jednak zwiększyć autorytetu organizacji.
Liga Narodów
Założona w 1919 r. (pakt Ligi był częścią składową traktatu wersalskiego),
rozwiązana w 1946 r.; w 1937 r. skupiała 58 państw.
Najwyższa władza: Zgromadzenie Ogólne (wszystkie państwa członkowskie);
w praktyce dominujące znaczenie miała Rada LN - 4 członków starych
(Francja, Japonia, Wielka Brytania i Włochy) i 4 niestałych. Kompetencje
Zgromadzenia i Rady nie zostały precyzyjnie rozgraniczone.
4. Odrodzenie państwa polskiego
Powstawanie zalążków państwowości polskiej
Niepowtarzalna koniunktura międzynarodowa, jaka wystąpiła
w ostatnich tygodniach I wojny światowej, została umiejętnie wykorzystna przez społeczeństwo polskie. Zareagowało ono na rozpad
struktur zaborczych tworzeniem własnych ośrodków władzy politycznej.
Zabór austriacki
Kraków, 28 X 1918 r.: powstanie Polskiej Komisji Likwidacyjnej (przedstawiciele PSL „Piast", PPSD oraz ND). Stanowiła rodzaj rządu dzielnicowego, tworzyła administrację cywilną, policję i siły zbrojne, jej władza nie
sięgała Galicji Wschodniej, gdzie toczyły się walki polsko-ukraińskie.
Cieszyn, 30 X 1918 r.: powstanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.
Skupiła przedstawicieli wszystkich polskich partii w tym regionie, zawarła
umowę ze swym czeskim odpowiednikiem o tymczasowym podziale Śląska.
Królestwo Polskie
Lublin, 6 XI 1918 r.: powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki
Polskiej (premier Ignacy Daszyński). Skupiał reprezentantów tzw. lewicy
niepodległościowej (związanej z Józefem Piłsudskim), uważał się za rząd
ogólnopolski, ogłosił manifest, proklamujący wprowadzenie w Polsce rządów
republikańsko-parlamentarnych oraz zapowiadający przeprowadzenie wielu
reform społecznych (m.in. reformy rolnej, nacjonalizacji części przemysłu,
ochrony socjalnej świata pracy itp.), 14 XI 1918 r. podporządkował się
Piłsudskiemu.
Zabór pruski
Poznań, 14 XI 1918 r. powstanie Naczelnej Rady Ludowej. Stanowiła rodzaj
władzy dzielnicowej, której celem było przejmowanie administracji z rąk
niemieckich. Znajdowała się pod wpływem Narodowej Demokracji i uznawała
autorytet Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, w trakcie powstania
wielkopolskiego sprawowała polityczne zwierzchnictwo nad oddziałami powstańczymi.
Niezależnie od inicjatyw o charakterze dzielnicowym, do przejęcia
władzy w powstającym państwie pretendowały dwa duże obozy polityczne:
tzw. lewica niepodległościowa oraz Narodowa Demokracja. Siłą tej
ostatniej były dobre stosunki z państwami Ententy (Komitet Narodowy
Polski był traktowany przez Francje i Wielką Brytanię jako rodzaj
nieformalnego rządu polskiego). Jednak czołowi przywódcy ND znajdowali się poza krajem, tam również stacjonowały utworzone z inicjatywy
KNP polskie oddziały wojskowe (tzw. armia Hallera we Francji).
Lewica niepodległościowa nie miała liczących się kontaktów politycznych w Paryżu i Londynie, była natomiast lepiej zorganizowana w kraju,
dysponując m.in. 25-tysięczną (październik 1918 r.) kadrą Polskiej Organizacji Wojskowej. Na jej korzyść przemawiała też osoba charyzmatycz-
nego przywódcy: w końcowej fazie wojny Józef Piłsudski uchodził
w oczach wielu Polaków za symbol bezkompromisowej postawy niepodległościowej (do 1917 r. walczył przeciwko Rosji, następnie zwrócił
się przeciwko Niemcom i Austriakom). Społeczni radykałowie widzieli
w nim współtwórcę polskiego socjalizmu, natomiast ludzie o zachowawczych poglądach traktowali go jako polityka o silnej osobowości,
zdolnego wznieść się ponad podziały społeczne i zapobiec anarchizacji
życia politycznego. Wydarzenia w Rosji budziły bowiem obawy, że fala
rewolucji ogarnie również ziemie polskie. Potwierdzeniem realności tych
obaw był ruch Rad Delegatów oraz działalność SDKPiL i PPS-Lewicy
(połączonych w grudniu 1918 r. w Komunistyczną Partię Robotniczą
Polski).
Organizacja władz państwowych
Paradoksalnie, w listopadzie 1918 r. Józef Piłsudski stał się mężem
opatrznościowym dla bardzo różnych sił politycznych. Po jego powrocie
z Magdeburga (10 listopada) podporządkowała mu się zarówno Rada
Regencyjna, jak i rząd lubelski. Na mocy dekretu z 22 listopada 1918 r.
Piłsudski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa o bardzo szerokich
uprawnieniach, stanowiska zaś ministerialne w rządzie piastowali ludzie
z jego obozu politycznego (gabinet Jędrzeja Moraczewskiego). Naczelnik
za swe priorytetowe działanie uznawał jednak budowanie silnych struktur
państwowych oraz zapewnienie Polsce korzystnych granic, to zaś wymagało konsolidacji i wyciszenia sporów społecznych. Elementem stabilizacji
sytuacji wewnętrznej miały być wybory do Sejmu Ustawodawczego
(styczeń 1919 r.), które jednak nie dały zwycięstwa żadnej ze stron,
ustanawiając równowagę sił pomiędzy prawicą, centrum i lewicą. Piłsudski
pozostał na stanowisku Naczelnika, jednak jego uprawnienia zostały
poważnie zmniejszone. Ten układ polityczny utrzymał się aż do wejścia
w życie uchwalonej w marcu 1921 r. konstytucji.
Zasady ustrojowe Republiki Polskiej
Jako Tymczasowy Naczelnik Państwa (XI 1918 -II 1919) Piłsudski mianował
odpowiedzialny przed nim rząd oraz wyższych urzędników państwowych,
zatwierdzał budżet oraz projekty ustawodawcze rządu.
Od chwili uchwalenia tzw. Małej Konstytucji (20 II 1919) Naczelnik Państwa stał się jedynie wykonawcą uchwał Sejmu Ustawodawczego, nie miał
prawa veta wobec tych ustaw, a wydane przez niego akty urzędowe musiały
mieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra.
W okresie I 1919 - XI 1922 Polska była republiką parlamentarną z jednoizbowym parlamentem; parlament sprawował władzę ustawodawczą, kontrolował postępowanie Naczelnika oraz rządu; rząd był powoływany przez
Naczelnika „w porozumieniu z sejmem".
W XI 1918 r. wprowadzono w Polsce zasadę wyborów powszechnych (prawo
wyborcze otrzymały również kobiety).
W okresie rządów socjalistycznych (gabinet Jędrzeja Moraczewskiego) dokonano prawnej regulacji stosunków pracy, wprowadzając 8-godzinny dzień
pracy, obowiązkowe ubezpieczenia pracowników na wypadek choroby (Kasy
Chorych).
Ustalenie granic
O przebiegu granicy polsko-niemieckiej zadecydowały postanowienia
traktatu wersalskiego.
Traktat wersalski:
1. przyznawał Polsce Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie (bez Piły, Międzyrzecza i Wschowy),
2. nadawał Gdańskowi status wolnego miasta pod nadzorem Ligi Narodów,
3. zarządzał przeprowadzenie plebiscytów ludności na Warmii i Mazurach
oraz na Górnym Śląsku; wyniki plebiscytu na Warmii i Mazurach (VII 1920)
były niekorzystne dla Polski (97% głosujących optowało za przyłączeniem do
Niemiec), w trakcie plebiscytu na Górnym Śląsku (III 1921) za Polską oddano
40% głosów i taki też odsetek terytorium śląskiego przyłączono do Rzeczypospolitej.
Na ostateczne decyzje mocarstw Ententy pewien wpływ miało zachowanie
ludności spornych terenów, m.in. powstanie Polaków w Wielkopolsce (XII
1918 - II 1919) oraz powstania śląskie (1919, 1920, 1921).
Mocarstwa Ententy miały też wpływ na rozstrzygnięcie terytorialnych
konfliktów polsko-czechosłowackich, zwłaszcza o Śląsk Cieszyński (Zaolzie), zajęty niespodziewanie przez wojska czeskie w styczniu 1919 r.
W trakcie konferencji w Spa (sierpień 1920 r.) Polsce przyznano 43%
spornych ziem Śląska, przy czym po stronie czeskiej pozostało znaczne
skupisko (120 tyś.) ludności polskiej.
Najbardziej skomplikowany charakter miała kwestia granicy wschodniej. Walki polsko-ukraińskie, rozpoczęte l listopada 1918 r. we
Lwowie, zakończyły się wyparciem oddziałów ukraińskich za Zbrucz
i faktycznym przyłączeniem Galicji Wschodniej do Polski już w sierpniu 1919 r. Ostateczne rozstrzygnięcia kwestii terytorialnych w tym
rejonie zależały jednak od sytuacji w Rosji oraz stosunków polsko-rosyjskich.
Po stronie polskiej ścierały się dwa odmienne programy działania.
Narodowa Demokracja występowała za wcieleniem terenów wschodnich
(inkorporacja) do państwa polskiego, bez żadnych ustępstw wobec tamtejszej ludności niepolskiej, którą zamierzano zasymilować. Z kolei wokół
Naczelnika Państwa skupili się zwolennicy ułożenia partnerskich stosunków z sąsiednimi narodami. Brali oni pod uwagę rozwój świadomości
narodowej Ukraińców oraz Litwinów i wierzyli, iż najlepszym sposobem
na uniknięcie konfliktów terytorialnych, przy jednoczesnym utrzymaniu
Wilna i Lwowa przy Polsce, będzie stworzenie państwa federacyjnego,
nawiązującego w formie i kształcie do historycznej idei Polski jagiellońskiej. Sam Piłsudski uważał, iż oderwanie od Rosji terenów nierosyjskich
(szczególnie Ukrainy) daje szansę na zlikwidowanie niebezpieczeństwa
grożącego Polsce ze strony Moskwy.
W latach 1919-1920 państwo polskie usiłowało zrealizować program
federacyjny. Wybór ten był wynikiem dominującej pozycji Piłsudskiego
w aparacie władzy. Chociaż jako Naczelnik Państwa był on uzależniony od
sejmu, to w swych działaniach w roli Naczelnego Wodza nie podlegał już
kontroli parlamentu.
Polityka Piłsudskiego napotkała jednak niechętną postawę Litwinów
i Ukraińców, którzy traktowali Polskę jako przeszkodę na drodze do
realizacji własnych planów politycznych i terytorialnych. Piłsudskiemu
udało się co prawda porozumieć się z Semenem Petlurą, politykiem
z terenów Ukrainy kijowskiej, lecz tamtejszy ukraiński obóz niepodległościowy był o wiele słabszy niż antypolsko nastawiony ruch ukraiński
w Galicji Wschodniej. Drugą ważną okolicznością była postawa Rosji (tak
bolszewickiej, jak i tzw. Białej Rosji), która nie zamierzała rezygnować
z zachodnich rejonów swego imperium. Sami bolszewicy z kolei traktowali
państwo polskie jako przeszkodę na drodze przeniesienia rewolucji
komunistycznej do krajów Europy Zachodniej. Konflikt wszystkich tych
racji i zamierzeń doprowadził do wielomiesięcznej wojny.
Wojna polsko-radziecka 1919-1921
II 1919
początek starć polsko-radzieckich na terenach litewskich i białoruskich
IV 1919
wojska polskie zdobywają Wilno
VIII 1919
wojska polskie zdobywają Mińsk
XII 1919
wojska bolszewickie zajmują Kijów; ukraińskie władze (Semen Petlura)
chronią się na terenach zajmowanych przez oddziały polskie; deklaracja
mocarstw Ententy, ustalająca przebieg granicy demarkacyjnej między
Polską a Rosją Radziecką wedle linii Bug-Kuźnica-Puńsk (Białystok po
stronie polskiej) - tzw. linia Curzona (nie rozstrzygała przynależności
Galicji Wschodniej)
IV 1920
sojusz między Polską a rządem Semena Petlury; początek ofensywy
oddziałów polskich i ukraińskich na Kijów (zajęty w V 1920 r.)
V 1920
kontrofensywa wojsk bolszewickich
VII 1920
Armia Czerwona zajmuje Wilno (przekazując je władzom litewskim),
Grodno i Białystok
VIII 1920
klęska Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej
IX 1920
wojska polskie docierają do Zbrucza i rejonu Mińska
X1920
polsko-radzieckie porozumienie rozejmowe; „bunt Żeligowskiego"
- w wyniku poufnego rozkazu Piłsudskiego, gen. Lucjan Żeligowski
zajmuje Wilno i okolice, tworząc pozornie niepodległe państewko pn.
Litwa Środkowa (przyłączona do Polski w 1922 r.)
III 1921
polsko-radziecki traktat pokojowy w Rydze
III 1923
mocarstwa zachodnie uznają wschodnie granice Polski
Ustalenie granic państwa polskiego, z wyjątkiem granicy z Rumunią
i Łotwą, dokonało się w atmosferze sporów i konfliktów zbrojnych.
Rzutowało to negatywnie na położenie międzynarodowe tego państwa
w latach następnych. Polska była stale zagrożona (z krótkimi przerwami)
rewizjonizmem niemieckim, obserwowała z niepokojem zamierzenia
ZSRR, a do 1938 r. nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Litwą.
O ostatecznym przebiegu polskich granic zadecydowały częściowo mocarstwa Ententy. Kształt terytorialny Polski był więc elementem systemu
wersalskiego, toteż erozja tego systemu zagrażała bezpieczeństwu i stabilności Rzeczypospolitej.
Wyrazem stosunku Ententy do wschodniej granicy Polski był projekt
brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, George'a Curzona (zob. wyżej),
ustalający linię demarkacyjną nie wedle zasad etnicznych, lecz w nawiązaniu do zachodniej granicy Rosji po trzecim rozbiorze polski (1795). Projekt
wysunięty w grudniu 1919 r., został ponowiony w formie ultymatywnej
w momencie ofensywy Armii Czerwonej na Polskę (konferencja w Spa,
lipiec 1920 r.), kiedy Dawid Lloyd George zażądał od premiera Władysława
Grabskiego natychmiastowej zgody na linię Curzona w zamian za pośrednictwo w rokowaniach pokojowych. Wyrażone w projekcie Curzona stanowisko brytyjskie było w przyszłości wykorzystywane przez Związek Radziecki w propagandzie skierowanej przeciwko postanowieniom traktatu ryskiego; linia Curzona stała się podstawą wytyczenia granicy polsko-radzieckiej po II wojnie światowej.
Rozdział 2.
Kryzys systemu liberalno-demokratycznego
1. Europa po l wojnie światowej
Podpisanie traktatów pokojowych nie przyniosło pełnej stabilizacji
sytuacji, gdyż niektóre rejony kontynentu (szczególnie Wschód i Południe) dręczyły nie rozwiązane konflikty terytorialne. Europa przeżywała
też komplikacje gospodarcze. Kraje dotknięte wojną odczuwały skutki
zniszczeń i strat materialnych, państwa nowo powstałe stały przed
koniecznością integracji swych terenów w jedną całość ekonomiczną.
W latach 1914-1918 doszło do gwałtownego rozwoju pewnych gałęzi
przemysłu (przemysł wojenny), które po wojnie nie były w stanie znaleźć
nabywców na swe wyroby. Prowadziło to do wzrostu bezrobocia
i inflacji.
I wojna światowa przyspieszyła zachodzące od końca XIX w. procesy,
idące w kierunku wykształcenia się tzw. społeczeństwa masowego. Jak
każdej wielkiej zmianie towarzyszyły tej ewolucji konflikty, które łatwo
mogły stać się siłą napędową nowych ideologii i ruchów politycznych.
Powszechne stało się w tym czasie przekonanie o kryzysie XIX-wiecznych
liberalnych wartości, stawiających, w centrum uwagi jednostkę ludzką i jej
naturalne prawo do wolności, gwarantowane przez ustrój demokratyczny.
Popularność zyskały teorie o upadku kultury Zachodu, np. Oswalda
Spenglera, wyłożona w słynnym Zmierzchu Zachodu.
Te pesymistyczne nastroje miały związek ze zmianą politycznej roli
Europy. Wojna osłabiła siły tego kontynentu, zakłóciła podstawy równowagi międzynarodowej, co okazało się w dłuższej perspektywie wydarzeniem nie do odwrócenia. Współczesnym trudno było dostrzec ten fakt, jako
że USA wycofały się przejściowo z polityki europejskiej, Rosja zaś (również
przejściowo) utraciła status wielkiego mocarstwa. Dla bardziej przenikliwych umysłów nie ulegało jednak wątpliwości, iż zakończenie wojny
w 1918 r. było możliwe jedynie dzięki miażdżącej przewadze Stanów
Zjednoczonych - Europa okazała się niezdolna do samodzielnego rozwiązania swoich problemów. Kończył się również ekonomiczny prymat
starego kontynentu - Niemcy, Francja i Wielka Brytania po 1918 r. traciły
stopniowo przodujące znaczenie w gospodarce światowej na rzecz Stanów
Zjednoczonych.
2. Erozja systemu wersalskiego
Przyczyny tej erozji leżały w znacznej mierze w sferze ekonomicznej.
W 1921 r. państwa Ententy określiły wysokość niemieckich reparacji
wojennych (132 mld marek) i zasady ich spłaty (2 mld marek w złocie
rocznie). Rząd niemiecki podjął próbę wywiązania się z tych zobowiązań,
spowodowało to jednak wyczerpywanie się rezerw złota i obcych walut,
inflację i spadek dochodów budżetowych. Niemcy zaprzestały więc spłat,
a w odpowiedzi na to w grudniu 1923 r. wojska francuskie i belgijskie
wkroczyły do Zagłębia Ruhry (część Nadrenii).
Posunięcie to nie tylko nie rozwiązało problemu, lecz omalże nie
spowodowało wybuchu rewolucji w Niemczech. W 1924 r. państwa
zachodnie wystąpiły więc z nową koncepcją (plan Dawesa), dając Niemcom możliwość zaciągania wysokich pożyczek zagranicznych w celu spłat
reparacji. W rezultacie jednak w latach 1924-1930 Niemcy pożyczyły
więcej pieniędzy (20 mld marek) aniżeli spłaciły (10,3 mld marek).
Próbowały one jednocześnie szantażować państwa zachodnie argumentem, iż nie będą w stanie płacić odszkodowań bez odzyskania utraconych
terytoriów (m.in polskiego Pomorza i kolonii). Tzw. plan Younga (1929)
zmniejszył wysokość zobowiązań Niemiec i przyznawał im nową pożyczkę.
Natomiast wybuch ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego w tym
samym roku uczynił sprawę reparacji bezprzedmiotową, a w 1930 r.
Niemcy zostały zwolnione z obowiązku ich płacenia. Oznaczało to
poważne odstępstwo od postanowień konferencji pokojowych, dokonane
przy udziale USA (Charles Dawes i Owen Young byli Amerykanami),
które interweniowały w ten sposób w gospodarkę europejską.
Na płaszczyźnie politycznej erozja systemu wersalskiego została
wywołana współpracą radziecko-niemiecką. Rosja Radziecka odnosiła
się niechętnie do postanowień konferencji pokojowych, gdyż komuniści
dążyli do destabilizacji sytuacji w Europie, licząc na wybuch tam
rewolucji proletariackiej. Rosję i Niemcy zbliżała też wrogość do Polski,
na której rzecz oba państwa utraciły znaczne terytoria. W 1922 r. Rosja
Radziecka i Niemcy podpisały porozumienie w Rapallo, stanowiące
zapowiedź wskrzeszenia układu politycznego, funkcjonującego w czasach Bismarcka. Wprawdzie Gustaw Stresemann (minister spraw zagranicznych Niemiec w latach 1923-1929) odstąpił od bliskiej współpracy
z Moskwą, umiejętnie szantażował jednak Zachód możliwością sojuszu
rosyjsko-niemieckiego, wymuszając na państwach Ententy istotne ustępstwa (Locarno, 1925).
Układy w Locarno
Pakt reński: podpisany przez Francję, Belgie i Niemcy, gwarantowany przez
Wielką Brytanię i Włochy, stwierdzał nienaruszalność granicy francusko-niemieckiej i niemiecko-belgijskiej.
Wśród pozostałych porozumień znajdowały się traktaty gwarancyjne między
Francją a Czechosłowacją i Polską, które uzależniały francuską pomoc dla
obu państw (na wypadek agresji niemieckiej) od stanowiska Ligi Narodów.
Układy oznaczały stabilizację zachodnich granic Niemiec, zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego; brak międzynarodowego potwierdzenia
nienaruszalności wschodniej granicy Niemiec stwarzał im możliwość domagania się pokojowej rewizji tej granicy.
Układ w Locarno dowodził, iż po uzyskaniu międzynarodowej
gwarancji nienaruszalności swej granicy z Niemcami Francja gotowa jest
poświęcić interesy swych sojuszników w Europie Środkowowschodniej.
Polska i Czechosłowacja z kolei nie potrafiły ułożyć między sobą współpracy. Blok tzw. Małej Ententy skutecznie trzymał w szachu Węgry, nie chciał
natomiast angażować się w konflikt polsko-niemiecki (do 1934 r. Czechosłowacja nie czuła się zagrożona przez Niemcy). Polska ze swej strony
zachowywała dystans wobec Małej Ententy, utrzymując demonstracyjnie
dobre stosunki z Węgrami.
Mała Ententa
Trójstronny sojusz Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii podpisany w latach
1920-1921 i popierany przez Francje. Miał obowiązywać w przypadku
zagrożenia ze strony Węgier oraz Rosji Radzieckiej. W latach 30. rozbieżności
interesów spowodowały kryzys tego sojuszu, który faktycznie przestał funkcjonować po konferencji w Monachium (IX 1938).
3. Kryzys demokracji parlamentarnej
Upowszechnienie się po 1918 r. demokracji parlamentarnej w Europie
miało wiele przyczyn:
• wojna zakończyła się zwycięstwem państw o demokratycznej formie
rządów,
• okoliczności wywołania wojny postawiły na porządku dziennym
kwestię zwiększenia społecznej kontroli władzy państwowej,
• w końcowej fazie wojny doszło do radykalizacji nastrojów społecznych, co powodowało wzrost popularności haseł demokracji, wolności
i sprawiedliwości.
Po 1918 r. system demokratyczny został wprowadzony w większości
nowo powstałych krajów europejskich, przy czym konkretnym wzorem do
naśladowania stał się ustrój polityczny Francji, określony w konstytucji
z 1875 r. Takie państwa jak Czechosłowacja, Estonia, Litwa, Łotwa
i Polska powstawały jako republiki parlamentarne (parlament jedno- lub
dwuizbowy), z silną przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą.
Triumf demokracji parlamentarnej był jednak pozorny. Utrzymała się
ona jedynie w stabilnych i zamożnych krajach Europy Zachodniej (choć
i tutaj przeżywała kryzys, np. we Francji) oraz w Skandynawii. Niedemokratyczne formy rządów zwyciężyły w Hiszpanii, Portugalii i Austrii,
a przede wszystkim we Włoszech i Niemczech. W krajach Europy
Środkowowschodniej (poza Czechosłowacją) demokracja bądź w ogóle nie
zapuściła korzeni (Bułgaria, Rumunia, Węgry), bądź po krótkim okresie
padła ofiarą antydemokratycznych zamachów stanu.
Antyparlamentarne zamachy stanu w Europie
X 1922
„marsz na Rzym" Benito Mussoliniego
V 1926
przewrót majowy w Polsce
XII 1926
wojskowy zamach stanu na Litwie
Y1928
wojskowy zamach stanu w Portugalii, od 1932 r. dyktatura Antonio
Salazara
I 1929
zamach stanu w Jugosławii, początek dyktatury króla Aleksandra I
III 1934
wprowadzenie stanu wyjątkowego w Estonii
Y1934
zamach stanu w Bułgarii, początek dyktatury króla Borysa III
Y1934
zamach stanu na Łotwie
VII 1936
pucz gen. Francisco Franco, początek wojny domowej (zakończonej
w 1939 r. zwycięstwem Franco)
Przejęcie władzy przez partię hitlerowską w Niemczech odbyło się drogą
pokojową: 1932 - Hitler przegrał wybory prezydenckie, osiągając jednak
ponad 40% głosów, natomiast NSDAP zdobyła w wyborach parlamentarnych 37% głosów, stając się ugrupowaniem, którego nie można było pominąć
przy tworzeniu gabinetu; Hitler uzależnił wejście NSDAP do rządu od
otrzymania stanowiska kanclerza, w 1 1933 r. objął ten urząd, doprowadzając
wkrótce do monopartyjnej dyktatury partii nazistowskiej.
Demokracja parlamentarna spotkała się w okresie międzywojennym
z zarzutami nieudolności, korupcji, faworyzowania politycznych miernot
itp. Przeciwnicy tego systemu zazwyczaj przejaskrawiali jego rzeczywiste
i urojone wady. W poszczególnych krajach tendencje antyparlamentarne
miały swoją specyfikę. W Niemczech np. wiązać je można z czynnikami
historycznymi: późnym zjednoczeniem kraju, silnymi w przeszłości Prus
tradycjami militaryzmu, szokiem i frustracją, spowodowanymi klęską
wojenną. W Europie Środkowowschodniej zasadnicze znaczenie miał brak
doświadczeń demokratycznych, niski poziom edukacji (analfabetyzm)
i kultury politycznej. Społeczeństwa w tym rejonie były przeważnie słabo
zorganizowane i pozbawione nawyków samodzielnego działania. W niektórych krajach teoria tak dalece odbiegała od praktyki, iż istnienie wprowadzonych w latach 1918-1919 instytucji demokratycznych było zupełną
fikcją. Wymownym tego przykładem może być Litwa, gdzie przez większą
część „okresu parlamentarnego" obowiązywały przepisy stanu wyjątkowego, przez co demokratyczna konstytucja istniała jedynie na papierze.
4. Rządy totalitarne (komunizm, faszyzm)
i autorytarne
W potocznym rozumieniu słowo demokracja oznacza rządy większości i jest jednocześnie synonimem wolności. Istnieją jednak w historii
przypadki, iż większość społeczeństwa pragnie podporządkować się
woli dyktatora (poparcie Francuzów dla zamachu Napoleona III,
dojście do władzy Adolfa Hitlera). Współczesny uczony, Erich Fromm,
stworzył teorię „ucieczki od wolności", wedle której człowiek boi się
samotności, odpowiedzialności i samodzielnego dokonywania wyborów. Wybawieniem z tych frustracji i lęków może być uczestnictwo we
wspólnocie (narodowej, rasowej, partyjnej), kierowanej przez kogoś
(wódz), komu można zaufać i scedować na niego rozwiązywanie
własnych problemów.
Demokracja parlamentarna miała w okresie międzywojennym prężnych i dobrze zorganizowanych przeciwników, cieszących się poparciem
dużej części opinii publicznej. Największym zagrożeniem stały się dla tego
systemu dwie ideologie: komunizm i faszyzm.
Komunizm
Po wygraniu wojny domowej bolszewicy stworzyli stopniowo system
opierający się na upaństwowieniu całej gospodarki oraz na monopolu
władzy, zastrzeżonym dla partii komunistycznej. Dla powstania tego
systemu zasadnicze znaczenie miała leninowska teoria, wedle której
polityczna świadomość mas pracujących nie rozwija się w sposób
spontaniczny, lecz musi być ukształtowana (wniesiona z zewnątrz) przez
elitę rewolucyjną. Teoria ta położyła podwaliny pod budowę państwa
komunistycznego, w którym dominującą rolę odgrywa partia (awangarda proletariatu).
Partia ta brutalnie likwidowała wszelkie przejawy opozycji. Uzasadnieniem prześladowań i przeprowadzanych na wielką skalę krwawych czystek stała się w latach 30. teza Stalina, iż „walka klasowa"
zaostrza się w miarę „budowania socjalizmu": wrogowie systemu,
widząc swoją porażkę, bronią się z coraz większą determinacją, ich opór
zaś zmusza partię do coraz bardziej zdecydowanych działań. Bardzo
ważną rolę w ustroju komunistycznym odgrywała też indoktrynacja, tj.
zespół działań propagandowych, mających przekonać społeczeństwo
o doskonałości i nieuchronności wprowadzanych rozwiązań. Starano
się wychować nowy typ człowieka - ślepo oddanego komunizmowi,
ujętego w tryby organizacji państwa i partii od dzieciństwa aż do
śmierci.
Rządy Józefa Stalina
1922
Józef Stalin obejmuje stanowisko sekretarza generalnego partii
1924
śmierć Lenina; początek walki o władzę między Stalinem a Lwem
Trockim (w 1929 r. wydalony z kraju, zaś w 1940 r. zamordowany
w Meksyku przez agenta NKWD)
1928-1933
tzw. pierwsza pięciolatka: realizacja planu budowy ekonomicznych
podstaw socjalizmu (industrializacja, elektryfikacja, kolektywizacja);
powszechna kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do dezorganizacji
produkcji rolnej i wielkiego głodu (kilka min ofiar śmiertelnych), głównie
na Ukrainie i w Rosji centralnej
1934
śmierć Siergieja Kirowa (sekretarz partii w Leningradzie, konkurent
Stalina, zamordowany na jego rozkaz) staje się pretekstem do fali
masowych represji. W trakcie tzw. wielkiej czystki (1935-1938) aresztowano - wedle szacunkowych obliczeń - ok. 7 min ludzi (część zmarła
w łagrach), a stracono ok. miliona
1935-1938
tzw. wielkie procesy - pokazowe rozprawy wybitnych przedstawicieli
partii bolszewickiej, tzw. starej gwardii (dawni współpracownicy Lenina),
oskarżonych i straconych pod sfingowanymi zarzutami szpiegostwa,
dywersji, sabotażu itp.
1941-1945
okres tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej: częściowa modyfikacja metod
sprawowania władzy (efekt zewnętrznego zagrożenia) - stonowanie
akcentów komunistycznych w propagandzie na rzecz uznania wartości
narodowych, zaprzestanie propagandy antyreligijnej i taktyczne porozumienie z Cerkwią prawosławną, tolerowanie pozakołchozowej produkcji
rolnej (indywidualne działki chłopskie) itp.
1945
dążenie do odzyskania przez państwo pełnej kontroli w dziedzinie
gospodarki, ideologii i kultury
1946-1948
kampania antyinteligencka (żdanowszczyzna - od imienia Andrieja
Żdanowa, sekretarza KC) w celu pełnej uniformizacji i ideologizacji życia
umysłowego - walka z formalizmem, dekadentyzmem i kosmopolityzmem (uleganie „obcym wpływom") w kulturze, sztuce i nauce
1948
wprowadzanie stalinowskiego modelu państwa w krajach bloku radzieckiego, inicjowanie tam masowego terroru, m.in. pokazowe procesy - na
wzór rozpraw z lat 1936-1938 - przywódców partii komunistycznych na
Węgrzech, w Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji i Rumunii
1952-1953
przygotowania do nowej fali wielkiego terroru w ZSRR (1953 - „sprawa
lekarzy")
III 1953
śmierć Stalina
Komunizm utrzymywał się przy władzy nie tylko dzięki przemocy.
Głoszone przezeń hasła trafiały do najuboższych, przed rewolucją wyzys-
kiwanych i upośledzonych warstw społeczeństwa. Ludziom z tych warstw
odpowiadał ustanowiony przez władzę komunistyczną egalitaryzm, budowa zaś nowej państwowości dała im szansę awansu w hierarchii społecznej.
Społeczeństwo rosyjskie, przez wieki dyskryminowane przez carat, nie
odczuwało boleśnie braku swobód obywatelskich. Despotyczna tradycja
rosyjska okazała się więc dobrym fundamentem dla nowoczesnej, totalitarnej dyktatury.
Organizacja państwa radzieckiego
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (utworzony w 1922 r.):
państwo federacyjne, w 1940 r. 16 republik związkowych (w teorii
równouprawnionych), ponadto republiki autonomiczne, obwody autonomiczne i okręgi narodowościowe; w praktyce dominująca pozycja
Rosjan, uzasadniana m.in. wypowiedziami Stalina o narodzie rosyjskim
jako najwybitniejszym spośród „narodów wchodzących w skład Związku
Radzieckiego" (1945), rusyfikacja aparatu władzy poszczególnych republik.
Najwyższa władza: w teorii - Wszechzwiązkowy Centralny Komitet Wykonawczy, wybierany przez Zjazd Rad, od 1936 r. Rada Najwyższa; w praktyce
- Biuro Polityczne partii komunistycznej, mianujące rząd (do 1946 r. Rada
Komisarzy Ludowych); równoczesne istnienie działających w podobnym
zakresie organów państwa i partii (np. w rządzie - komisarz ludowy spraw
zagranicznych, w partii - Wydział Zagraniczny KC), w praktyce podporządkowanie aparatu państwowego aparatowi partyjnemu; 1936 r.: nowa konstytucja zawierająca zapis o przewodniej roli partii w życiu politycznym
i społecznym.
Życie gospodarcze i społeczne: unicestwienie gospodarki indywidualnej i dążenie do pełnej likwidacji własności prywatnej, przypisanie siły roboczej do
miejsca pracy, dążenie do likwidacji klas społecznych (przez terror wobec
przedstawicieli starego systemu - mieszczaństwa, chłopstwa, resztek burżuazji
itp.); walka z religią i ateizacja społeczeństwa; dążenie do stworzenia nowej
kultury i nowego typu człowieka - w latach 20. rewolucja obyczajowa
(deprecjonowanie rodziny, propaganda swobody życia uczuciowego i seksualnego), okres eksperymentów formalnych w sztuce i literaturze, w latach 30.
likwidacja swobód twórczych, ideologizacja i pełna kontrola państwa nad
życiem kulturalnym, powrót wartości tradycjonalistycznych w sferze obyczajowej, rehabilitacja rodziny (m.in. ograniczenie swobody rozwodów i legalności przerywania ciąży).
Faszyzm
Także faszyzm dążył do budowy totalitarnej organizacji społeczeństwa. Negował on wolność jednostki, gwarantowaną przez demokrację
parlamentarną, stawiając na pierwszym miejscu państwo. Kult silnego
państwa, kierowanego przez genialnego wodza, łączył z nacjonalizmem,
głosząc apoteozę przemocy, podboju i ekspansji, mającej zapewnić wielkość własnemu narodowi. Faszyści odrzucali klasowy kolektywizm komunizmu, ale sami posługiwali się demagogią społeczną, obiecując usunięcie
wyzysku i stworzenie systemu, w którym robotnik nie będzie eksploatowany przez kapitalistę.
Państwo faszystowskie we Włoszech, stanowiące pierwowzór tego
modelu ustrojowego, opierało się na zasadach:
• wodzostwa (wódz - duce - stojący ponad prawem i stanowiący
źródło prawa),
• monopartyjności (zakaz istnienia innych partii poza faszystowską),
• militaryzmu (działalność państwa polegała na przygotowywaniu się
do wojen i podbojów),
• etatyzmu (silna ingerencja państwa w życie gospodarcze i stosunki
między pracodawcami a pracobiorcami),
• korporacjonizmu (niwelowanie konfliktów społecznych przez tworzenie zrzeszeń - korporacji z udziałem pracodawców i pracobiorców,
stanowiących miejsce rozstrzygania sporów).
Skrajną i specyficzną formę faszyzmu stanowił narodowy socjalizm
(nazizm). Kwintesencją jego ideologii było absolutyzowanie roli narodu
(jednostka jest niczym, naród jest wszystkim) oraz zasada rasizmu. Wedle
głoszonych przez nazistów teorii tzw. rasa aryjska, do której Adolf Hitler
zaliczał przede wszystkim Niemców (rasa panów), górowała nad innymi
rasami i dlatego powinna objąć rządy nad światem. Za głównego przeciwnika aryjczyków uznawał Hitler rasę żydowską, a doktryna partii hitlerowskiej przewidywała likwidację ludności żydowskiej w Europie (s. 436).
Państwo hitlerowskie
Adolf Hitler: od 1934 r. kanclerz, prezydent i wódz (Fuhrer) narodu niemieckiego, zwierzchnik państwa, partii i sił zbrojnych.
Zasada wodzostwa stosowana na wszystkich szczeblach aparatu władzy,
rządzenie metodą rozkazów.
Partia rządząca: NSDAP (Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza) wkomponowana w strukturę państwa.
W miarę upływu czasu rosnąca rola SS, tj. Drużyn Ochronnych NSDAP,
organizacji stanowiącej zalążek nowej elity narodu niemieckiego; rekrutowana
wedle rygorystycznych kryteriów rasowych i biologicznych (niekwestionowani
aryjczycy o nienagannym zdrowiu i sprawności fizycznej), skupiała fanatycznych zwolenników ideologii nazistowskiej i Hitlera, przygotowywanych do
rządzenia resztą Europy po zwycięstwie Rzeszy; używana do zadań policyjnych
i eksterminacyjnych (personel obozów koncentracyjnych) oraz jako siła zbrojna
(formacje Waffen-SS).
Faszyzm i narodowy socjalizm zajmowały stanowisko antykomunistyczne, brutalnie likwidując ruch komunistyczny we Włoszech i w Niemczech, a także zwalczając (z wyjątkiem lat 1939-1941) wpływy ZSRR na
arenie międzynarodowej. Obydwa systemy, faszystowski i komunistyczny, łączyło jednak wiele podobieństw. Do wspólnych cech należało m.in.:
• negowanie zasad demokracji i parlamentaryzmu,
• dążenie do całkowitej (totalnej) kontroli nad życiem społecznym,
• pogarda wobec prawa, które w obu systemach miało być jedynie
utylitarnym narzędziem kształtowania społeczeństwa,
• monopartyjność - zarówno partia komunistyczna, jak i faszystowska
stanowiła rodzaj elity (awangardy), obdarzonej większymi prawami aniżeli
reszta społeczeństwa,
• absolutyzowanie roli przywódców (zasada wodzostwa w systemie
faszystowskim, tzw. kult jednostki w ZSRR za rządów Stalina),
• pochwała przemocy jako środka politycznego działania oraz obsesja „wroga" (Hitler wierzył w światową konspirację żydowską, dążącą do
zniszczenia Niemiec; główną motywacją terroru stalinowskiego była działalność rzekomych obcych agentów nasyłanych przez kraje kapitalistyczne),
• teatralizacja życia publicznego na wzór paramilitarny: organizowanie
masowych uroczystości z użyciem mundurów, sztandarów, pieśni, meldunków itp.
W przeciwieństwie do systemów komunistycznych, systemy faszystowskie nie dążyły natomiast do likwidacji własności prywatnej i wolnorynkowych mechanizmów gospodarczych.
Autorytaryzm
Ideologia totalitarna, wyrażana przez faszyzm i komunizm, miała
swoich sympatyków w wielu państwach europejskich, zwłaszcza tam, gdzie
doszło do obalenia demokracji parlamentarnej. Zasadniczo jednak antyparlamentarne dyktatury w takich krajach jak Polska, Litwa, Hiszpania różniły
się w istotny sposób od rządów totalitarnych. Niektóre z tych dyktatur są
określane przez historyków mianem autorytarnych, gdyż głównym ich
przesłaniem było skupienie społeczeństwa wokół autorytetu władzy bądź
konkretnego przywódcy państwa (przykład Józefa Piłsudskiego).
Państwo totalitarne
Państwo autorytarne
zasada wodzostwa stanowi oficjalną
regułę ustroju
pozycja dyktatora ma nieformalny
charakter; funcjonują władze (król,
prezydent) formalnie stojące ponad
dyktatorem
władza w państwie należy do totalitarnej partii; państwo jest własnością
partii, a jej aparat stopniowo zlewa się
z aparatem państwowym
partia obozu rządowego (np. BBWR
w Polsce) nie przejmuje kompetencji
urzędów państwowych
zlikwidowana zostaje wszelka opozycja, przeważnie przy użyciu terroru;
parlament zostaje zlikwidowany bądź
jest opanowany przez partię
funkcjonuje legalna opozycja, choć
jest ona szykanowana przez władze;
nieobecny jest masowy terror
władza dąży do całkowitej kontroli,
podporządkowania oraz indoktrynacji jednostki w duchu panującej ideologii
państwo nie dąży do całkowitego opanowania życia publicznego, gospodarczego i kulturalnego; nie narzuca
społeczeństwu ideologii
wrogi stosunek do religii - ideologie
totalitarne same stanowiły rodzaj
świeckiej religii, toteż traktowały instytucje kościelne jako rodzaj niebezpiecznego konkurenta
życzliwy stosunek do religii i chętne
wykorzystywanie przez władze poparcia instytucji kościelnych
5. Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935)
Krach na giełdzie nowojorskiej w październiku 1929 r. dał początek
ostatniemu z kryzysów, które systematycznie dotykały gospodarkę kapita-
listyczną w okresie, kiedy rządziły nią reguły wolnej konkurencji. Główną
przyczyną tych kryzysów była plaga nadprodukcji. Kiedy przemysł
wytwarzał więcej, niż ludzie mogli kupić, rosły nadmiernie zapasy i trzeba
było ograniczać produkcję, co prowadziło do jej załamania się. Bezpośrednim powodem krachu w 1929 r. była błędna polityka finansowa centralnych banków amerykańskich i angielskich.
Mechanizm krachu giełdowego w 1929 r.
banki podtrzymują koniukturę, sztucznie utrzymując niską stopę procentową
i stabilny poziom cen -> powoduje to gorączkę spekulacyjną na rynku
papierów wartościowych (wzrost cen akcji, nie mający pokrycia w ich
rzeczywistej wartości) -> zawyżanie kursów akcji dochodzi do punktu krytycznego, od którego wartość akcji zaczyna spadać -» powoduje to masową
wyprzedaż akcji -> co pociąga za sobą dalszy spadek wartości akcji ->
przemysł ogranicza produkcję -» zmniejsza zatrudnienie -» co powoduje
spadek popytu na wyroby przemysłu -» a w konsekwencji spadek wartości
akcji itd.
Kryzys objawił się gwałtownym spadkiem produkcji we wszystkich
dziedzinach przemysłu (w wielu krajach więcej niż o połowę) oraz
wzrostem bezrobocia. Rolnictwo było rujnowane niskimi cenami - ludność
miejska ograniczyła konsumpcję, z kolei producenci żywności, aby zrekompensować spadek cen na istniejące w nadmiarze towary rolne,
produkowali więcej, co powodowało dalszy spadek cen itd. We wszystkich
krajach objętych kryzysem doszło do zaostrzenia sytuacji społecznej
i wzrostu napięcia politycznego. Jeszcze bardziej zmalało poparcie dla
demokracji parlamentarnej, obwinianej o nieskuteczną walkę z kryzysem.
Otworzyła się natomiast koniunktura dla ruchów antydemokratycznych,
obiecujących stabilizację polityczną i rozwój gospodarczy za cenę wprowadzenia rządów „silnej ręki" (stąd kryzys ułatwił np. partii hitlerowskiej
zdobycie władzy w Niemczech).
Konieczność przezwyciężenia kryzysu doprowadziła do wypracowania modelu działania, w którym istotną rolę wyznaczano państwu.
Teoretyczne podstawy interwencjonizmu państwowego stworzył brytyjski
ekonomista, John Keynes. Wedle jego teorii wolna gra sił rynkowych nie
wystarcza dla sprawnego funkcjonowania gospodarki. Niezbędna jest aktywna polityka państwa polegająca m.in. na:
1. aktywizowaniu popytu przez zwiększanie wydatków budżetowych,
2. organizowaniu inwestycji publicznych (zmniejszenie bezrobocia),
3. zasilaniu gospodarki tanim kredytem.
Politykę interwencjonizmu państwowego jako pierwsze zaczęły prowadzić Stany Zjednoczone. Program prezydenta Franklina Delano Roosevelta, zwany Nowym Ładem (New Deal, realizowany od 1933 r.), polegał
na zakrojonych na szeroką skalę robotach publicznych oraz pomocy
socjalnej dla bezrobotnych. Umorzono też długi farmerów i rozpoczęto
subsydiowanie produkcji rolnej. Śladami USA poszły niektóre kraje
europejskie, m.m. Niemcy, gdzie również stosowano masowo roboty
publiczne (budowa autostrad). Przykład niemiecki pokazywał jednocześnie, iż wielką siłą napędową gospodarki może być rozbudowa przemysłu
zbrojeniowego.
Kryzys w Polsce miał wyjątkowo ostry charakter, o czym przesądziło
zacofanie gospodarcze kraju. Przezwyciężenie kryzysu utrudniała też
bezradność władz. Piłsudski nie lubił i nie rozumiał kwestii ekonomicznych. Co gorsza, właśnie w 1930 r. pozbył się z rządu najlepszego w swym
obozie fachowca od gospodarki, Eugeniusza Kwiatkowskiego. Współpracownicy Marszałka hołdowali poglądom skrajnie liberalnym i oczekiwali, iż kryzys minie wskutek samoczynnie działających mechanizmów
rynkowych. Nie podjęli działań interwencyjnych, skazując się na rolę
biernego obserwatora wydarzeń. Piłsudczycy obawiali się odwołania do
stosowanej w innych krajach metody tzw. inflacyjnego nakręcania koniunktury (tj. uzyskiwania środków na inwestycje przez drukowanie pieniądza).
Sądzili, iż niemożliwe będzie kontrolowanie tego procesu i w efekcie, jak
w latach 20., doprowadzi on do załamania się waluty, a następnie całej
gospodarki.
6. Druga Rzeczypospolita
Terytorium, ludność, struktura narodowościowa
2
Polska odrodziła się jako kraj średniej wielkości. Liczyła 388 600 km ,
co stawiało ją na szóstym miejscu w Europie. W jej granicach znalazło się
52% obszaru przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, a sąsiadowała (nie licząc
Wolnego Miasta Gdańska) z Niemcami, Czechosłowacją, Rumunią,
Związkiem Radzieckim, Litwą i Łotwą (od marca 1939 r. także z Węgrami).
Wedle spisu powszechnego z 1921 r. Polskę zamieszkiwało 32 min
obywateli, z tego aż 60% utrzymywało się z rolnictwa. Taka struktura
społeczna była już w Europie anachronizmem. W państwach rozwiniętych
odsetek ludności rolniczej wahał się od 20 do 40%. Polska była państwem wielonarodowym. Wedle obliczeń dokonanych
na podstawie spisu z 1931 r. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 65%
Polaków, 16% Ukraińców, 9,8% Żydów, 6,1% Białorusinów oraz 2,4%
Niemców. Polacy byli przeważnie rzymskimi katolikami, Ukraińcy grekokatolikami lub prawosławnymi, Białorusini prawosławnymi, Żydzi wyznawali judaizm, a Niemcy przeważnie protestantyzm.
Najwięcej problemów rodziła kwestia ukraińska. Większość Ukraińców znalazła się w Polsce wbrew swojej woli i dążyła do stworzenia
własnego państwa. Słabiej rozwinięta była świadomość narodowa Białorusinów. Za to na ich terenach dominowała polska własność ziemska, co
sprzyjało szerzeniu radykalnej propagandy społecznej i rozwojowi ruchu
komunistycznego. Większość Niemców, boleśnie odczuwających utratę
pozycji narodu panującego, marzyła o powrocie do Rzeszy. Najbardziej
skłonni do współpracy z odrodzoną Polską byli Żydzi. Ale właśnie
przeciwko nim kierował się coraz ostrzejszy nacjonalizm Narodowej
Demokracji. Antysemityzm rodził żydowską nieufność, a czasem wrogość
do Polski.
Ustrój polityczny
Od stycznia 1919 r. Polska była republiką parlamentarną. Zasady
ustrojowe regulowała najpierw tzw. Mała Konstytucja (s. 383), następnie
zaś tzw. konstytucja marcowa (uchwalona w marcu 1921 r., weszła w życie
w listopadzie 1922 r.).
Ustrój polityczny Polski wedle konstytucji z 17 marca 1921 r.
republika parlamentarna, zasada ustrojowa: trójpodział władzy
władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament; stanowił prawa, powoływał
i odwoływał rząd, wybierał prezydenta
władza wykonawcza: prezydent (pozbawiony politycznych kompetencji, pełnił
głównie funkcje reprezentacyjne) oraz rząd ściśle uzależniony od parlamentu
niezależna władza sądownicza: niezawisłe sądy (tj. niezależne od jakichkolwiek
innych organów państwowych)
prawa i obowiązki obywatelskie
obowiązki: wierność Rzeczypospolitej i jej prawom, obowiązek powszechnej
służby wojskowej, obowiązek nauki w zakresie szkoły podstawowowej;
prawa polityczne: dopuszczenie obywateli do udziału we wszystkich funkcjach
państwowych; powszechne prawo wyborcze (także dla kobiet);
prawa wolnościowe: wolność osobista, nietykalność mieszkania, tajemnica
korespondencji, nietykalność własności, prawo wyrażania myśli i przekonań,
wolność prasy, prawo do zgromadzania się i stowarzyszania, wolność religijna
Polski parlamentaryzm w latach 1921-1926 borykał się z wieloma
problemami, wynikającymi głównie z niemożności wyłonienia stabilnej
większości rządowej. Istniejący w latach 1923-1925 gabinet Władysława
Grabskiego, który jako jedyny w tym okresie przeprowadził wiele istotnych
zmian w kraju, m.in. reformę walutową, mógł pracować tak skutecznie jedynie
dzięki temu, iż był rządem pozaparlamentarnym (ponadto przez 6 miesięcy
działał na podstawie przyznanych mu przez sejm specjalnych pełnomocnictw).
Wady ustrojowe skłoniły większość ugrupowań politycznych do
stopniowego pogodzenia się z myślą o konieczności modyfikacji konstytucji marcowej. Zamiary te wyprzedził jednak Józef Piłsudski, który
wykorzystując istniejące w kraju niezadowolenie z rządów parlamentarnych, dokonał w maju 1926 r. zbrojnego zamachu stanu.
Przewrót majowy
Zamach stanu przeprowadzony przez Józefa Piłsudskiego (12-14 V 1926 r.)
przy pomocy oddziałów wojskowych, dowodzonych przez oficerów-piłsudczyków (byli żołnierze I Brygady Legionów oraz POW). Poprzedzony został
wielomiesięcznymi przygotowaniami propagandowymi Piłsudskiego, który
w 1923 r. zrzekł się funkcji państwowych, podjął natomiast krytykę konstytucji
marcowej oraz systemu parlamentarnego, zaś eksponując swe zasługi w walce
o niepodległość, domagał się powierzenia mu odpowiedzialności za sytuację
w armii. Głównym obiektem ataków Piłsudskiego była Narodowa Demokracja, on sam zaś (jako dawny socjalista) cieszył się zaufaniem ugrupowań
lewicowych (poparły one zamach). Przewrót, pomyślany pierwotnie jako
bezkrwawa demonstracja przeciwko koalicji ND i partii centrowych (rząd
„Chjeno-Piasta", premier Wincenty Witos), przerodził się w zacięte walki (379
zabitych, 920 rannych). Po zwycięstwie Piłsudski odwrócił się od dotychczasowych sprzymierzeńców z lewicy parlamentarnej i przystąpił do tworzenia
własnego obozu politycznego (sanacja).
Po przewrocie majowym ustrój polityczny, z formalnego punktu
widzenia, zmienił się jedynie nieznacznie: w sierpniu 1926 r. sejm uchwalił
tzw. nowelę sierpniową (prezydent otrzymał prawo rozwiązywania parlamentu oraz wydawania dekretów z mocą ustawy). Piłsudski wyłączył też
armię spod kontroli parlamentarnej i objął nad nią dowództwo jako tzw.
Generalny Inspektor Sił Zbrojnych.
W kraju zapanował rodzaj niepisanego stanu wyjątkowego. Piłsudski
nie ogłosił się dyktatorem (choć był nim w praktyce), odmówił przyjęcia
prezydentury, nie zniósł konstytucji, parlamentu i partii politycznych,
rządził zaś przez naginanie istniejących norm prawnych do swoich potrzeb,
wykorzystując swój ogromny autorytet. W końcowej fazie życia Piłsudskiego jego współpracownicy rozpoczęli prace nad nową konstytucją, która
weszła w życie w kwietniu 1935 r.
Konstytucja kwietniowa
1. zastępowała ustrój parlamentarny ustrojem prezydenckim, prezydent
stawał się centralnym punktem systemu władzy, przed nikim nie odpowiadał
za swe czynności urzędowe; mianował wedle swego uznania premiera i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, wyznaczał 1/3 składu senatu, miał prawo
rozwiązywania parlamentu;
2. funkcje parlamentu ograniczone zostały do uchwalania praw i niewielkiej
kontroli nad pracami rządu; konstytucja zmniejszała uprawnienia sejmu,
zwiększała uprawnienia senatu.
Ustanowione przez konstytucję kwietniową rządy prezydenckie teoretycznie nie wykluczały demokracji i pluralistycznej rywalizacji o władzę.
W praktyce przesądziła o tym niedemokratyczna ordynacja wyborcza
z czerwca 1935 r. Partie straciły prawo zgłaszania kandytatów na posłów,
ustalanych teraz przez tzw. Zgromadzenia Okręgowe, zmonopolizowane
przez obóz rządowy (w tej sytuacji opozycja zbojkotowała wybory
parlamentarne w 1935 r. i w 1938 r.).
Ogromne kompetencje otrzymał w 1935 r. dotychczasowy prezydent,
Ignacy Mościcki, który za życia Piłsudskiego praktycznie nie miał znaczących wpływów w aparacie państwowym. Po śmierci Marszałka Mościcki
ujawnił ambicje odegrania roli nr l w państwie, z ambicjami tymi nie szły
jednak w parze kompetencje polityczne. W rezultacie musiał się on
podzielić władzą z następcą Piłsudskiego na stanowisku Generalnego
Inspektora Sił Zbrojnych, Edwardem Rydzem-Śmigłym. W ten sposób,
zamiast systemu prezydenckiego, w Polsce nastał w latach 1936-1939
rodzaj duumwiratu (rządy 2 osób), co było sprzeczne z literą oraz duchem
konstytucji kwietniowej.
Życie polityczne
Cechowało je rozdrobnienie (duża liczba stronnictw politycznych),
stanowiące zarówno rezultat różnic ideologiczno-politycznych, jak i pozostałości po okresie zaborów (dzielnicowy charakter niektórych partii
politycznych), ambicji osobistych przywódców itp.
Główne nurty życia politycznego w II Rzeczypospolitej
Obóz nacjonalistyczny (Narodowa Demokracja)
organizacje: Związek Ludowo-Narodowy (1919-1928), Stronnictwo Narodowe (1928-1939); tajne kierownictwo obozu stanowiła Liga Narodowa (rozwiązana w 1928 r.);
program: stworzenie państwa narodowego (pozbawienie mniejszości narodowych wpływu na życie polityczne i gospodarcze, polonizacja rejonów mieszanych narodowościowo, silny antysemityzm); respektowanie zasad wolnego
rynku w gospodarce i sprzeciw wobec ingerencji państwa w życie ekonomiczne; do 1928 r. poparcie dla systemu demokracji parlamentarnej, następnie
stopniowe przechodzenie na pozycje totalitarne (fascynacja faszyzmem włoskim, uznanie zasady wodzostwa, kult rządów „silnej ręki") - szczególnie
widoczne u młodego pokolenia;
udział we władzy: do 1926 r. kilkakrotne uczestnictwo w rządach, szczególnie
znaczące w okresie tzw. rządów „Chjeno-Piasta" (1923), po przewrocie
majowym w opozycji, w latach 30. sięganie po pozaparlamentarne metody
walki (łącznie ze stosowaniem przemocy fizycznej wobec przeciwników),
intensyfikacja wystąpień antysemickich.
Chadecja
organizacje: Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy - Chrześcijańska
Demokracja (1919-1937), Stronnictwo Pracy (1937-1939);
program: poszukiwanie tzw. trzeciej drogi (między socjalizmem a liberalnym
kapitalizmem), m.in. poprzez zapewnienie robotnikom udziału w zyskach
przedsiębiorstw, rozwój kooperatyzmu; odrzucenie nacjonalizmu (jako sprzecznego z chrystianizmem), ale dążenie do unarodowienia (przejścia w ręce
polskie) przemysłu i handlu ; akceptacja demokracji parlamentarnej, poparcie
idei silnej władzy wykonawczej;
udział we władzy: do 1926 r. współpraca z ND, sporadyczny udział w gabine-
tach koalicyjnych; od 1926 r. w opozycji wobec sanacji, 1929-1930 uczestnik
Centrolewu ( parlamentarne porozumienie 6 stronnictw antysanacyjnych);
w latach 30. poparła koncepcję tzw. Frontu Morges (program konsolidacji
stronnictw centrowych - chadecji i ruchu ludowego - w celu wspólnej walki
przeciwko sanacji), w 1937 r. połączyła się z Narodową Partią Robotniczą,
tworząc Stronnictwo Pracy
Sanacja
organizacje: Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (1928-1935), Obóz
Zjednoczenia Narodowego (1937-1939);
program: eklektyzm światopoglądowy i polityczny; spoiwem ruchu było
uznanie autorytetu Józefa Piłsudskiego, uznanie zasady dominacji piłsudczyków w życiu politycznym (jako najbardziej zasłużonych dla odzyskania
niepodległości), uznanie zasady silnego rządu (wzmocnienie uprawnień
prezydenta), uznanie wiodącej roli instytucji państwa w życiu społecznym
(tzw. ideologia państwowa); po śmierci Piłsudskiego (1935) nowy przywódca obozu, Edward Rydz-Śmigły, lansował hasło konsolidacji społeczeństwa
wokół armii i zasadę wodzostwa, elementem programu sanacji stał się też
nacjonalizm;
udział we władzy: obóz rządzący w latach 1926-1939
Ruch ludowy
organizacje: Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast" (1914-1931), Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie" (1915-1931), Stronnictwo Chłopskie
(1926-1931) - w 1931 r. połączyły się ze sobą, tworząc Stronnictwo Ludowe;
program: wskazywanie na chłopów jako główną siłę narodu, w latach 30.
agraryzm (s. 345); poparcie ustroju republikańskiego i demokracji parlamentarnej; walka o wykonanie reformy rolnej (różnice stanowisk co do zasad
reformy);
udział we władzy: do 1926 r. udział w rządach koalicyjnych - PSL „Piast"
głównie we współpracy z ND (rządy „Chjeno-Piasta"), PSL „Wyzwolenie"
głównie we współpracy z PPS; od 1926 r. w opozycji wobec sanacji, w latach
1929-1930 w ramach Centrolewu; po 1931 r. SL w opozycji, lecz różnice zdań
wewnątrz stronnictwa co do metod walki z sanacją
Ruch socjalistyczny
organizacje: Polska Partia Socjalistyczna (1919: połączenie PPS, PPS zaboru
pruskiego oraz PPSD);
program: dochodzenie do ustroju socjalistycznego metodą walki parlamentarnej; uznanie dla zasady demokracji parlamentarnej i pluralizmu politycznego;
walka przeciwko wszelkim formom dyskryminacji i ograniczania swobód
demokratycznych; ochrona świata pracy (m.in. rozbudowa systemów opieki
społecznej, ochrona socjalna pracujących kobiet itp.);
udział we władzy: dominujący wpływ na rządy w pierwszych miesiącach
niepodległości (XI 1918-1 191 9), następnie kilkakrotny udział w rządach
koalicyjnych (m.in. w koalicji z ND, rząd Aleksandra Skrzyńskiego,
1925-1926); po przewrocie majowym życzliwa neutralność wobec piłsudczyków, od 1928 r. w zdecydowanej opozycji, 1929-1930 uczestnik Centrolewu, po 1935 r. lokalna współpraca z komunistami (w ramach tzw. frontu
ludowego)
Komuniści
organizacje: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (1918-1925), Komunistyczna Partia Polski (1925-1938), od 1921 r. sekcja III Międzynarodówki,
podporządkowana Komitetowi Wykonawczemu Międzynarodówki (w praktyce partii radzieckiej); próby prowadzenia samodzielnej polityki doprowadziły do konfliktu ze Stalinem - w 1924 r. uznana za „filię trockizmu" , w 1938 r.
rozwiązana (większość jej przywódców zamordowana w ZSRR);
program: rewolucja proletariacka i budowa państwa socjalistycznego na wzór
radziecki, od 1923 r. hasło wywłaszczenia ziemi obszarniczej bez odszkodowania, hasło samookreślenia narodów (prawo Ukraińców i Białorusinów do
oderwania się od Polski), w latach 1923-1935 głoszone również w odniesieniu
do Górnego Śląska i Pomorza; zwalczała inne ruchy polityczne (jako
burżuazyjne i faszystowskie), do 1935 r. ostro zwalczała także socjalistów
(jako „socjalfaszystów"); od 1935 r. głosiła (zgodnie ze stanowiskiem Międzynarodówki) hasło tworzenia „frontu ludowego" do walki z faszyzmem
i zabiegała o współpracę PPS;
udział we władzy: partia nielegalna, występująca przeciwko instytucjom
państwa polskiego (m.in. nawoływanie do bojkotu służby wojskowej, proradziecka propaganda i dywersja w wojsku), negująca zasady demokracji
parlamentarnej
Duża liczba partii politycznych utrudniała wyłonienie trwałej większości rządowej. Wybory parlamentarne w 1919 i 1922 r. nie dały zdecydowanej przewagi żadnemu z ugrupowań (w obu wypadkach najwięcej głosów
uzyskała Narodowa Demokracja), toteż w latach 1919-1926 istniało
w Polsce 14 gabinetów.
W rezultacie przewrotu majowego władza w kraju przeszła w ręce
obozu piłsudczykowskiego, który stopniowo eliminował wpływy innych
stronnictw na funkcjonowanie aparatu państwowego.
Rządy obozu sanacyjnego
1926
ustawa o zmianie konstytucji (nowela sierpniowa), zezwalająca m.in.
prezydentowi na rozwiązywanie parlamentu
1928
wybory parlamentarne: BBWR zdobywa ok. 1/4 głosów
1928-1929
władze nasilają propagandę antyparlamentarną (ośmieszanie i wykazywanie bezsiły parlamentu, napaści propagandowe na przywódców opozycji i próby ich zastraszania)
1929
stronnictwa opozycyjne (PPS, PSL „Wyzwolenie", PSL „Piast", Stronnictwo Chłopskie, Narodowa Partia Robotnicza i Chrześcijańska Demokracja) zawierają porozumienie o współpracy w walce z dyktaturą - tzw.
Centrolew
1930
czerwiec: zwołany przez Centrolew Kongres Obrony Prawa i Wolności
Ludu (Kraków) domaga się usunięcia rządów sanacji
sierpień: prezydent rozwiązuje parlament i zarządza nowe wybory
wrzesień: władze osadzają w twierdzy brzeskiej (bez wyroku sądowego)
przywódców Centrolewu;
wrzesień: tzw. wybory brzeskie - dzięki zastraszeniu, nadużyciom i fałszerstwom, BBWR zdobywa 45% głosów
1931-1932
tzw. proces brzeski (skazanie przywódców Centrolewu na kary kilkuletniego więzienia pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu)
1932-1933
ustawy: o zgromadzeniach i zebraniach, o stowarzyszeniach, o częściowej
zmianie samorządu terytorialnego oraz o ustroju szkolnictwa - wszystkie
wprowadzają ograniczenie praw obywatelskich
1934
po zamordowaniu ministra spraw wewnętrznych, Bronisława Pierackiego
(sprawcami byli ukraińscy terroryści), władze tworzą obóz odosobnienia
w Berezie Kartuskiej (rodzaj obozu koncentracyjnego, do którego
kierowano bez wyroku sądowego, jedynie na podstawie orzeczenia władz
administracyjnych)
1935
kwiecień: wejście w życie nowej konstytucji (konstytucja kwietniowa)
maj: śmierć Józefa Piłsudskiego, Edward Rydz-Śmigły nowym Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych
wrzesień: pierwsze wybory parlamentarne na podstawie nowej konstytucji
- wobec odebrania partiom politycznym prawa zgłaszania kandydatów,
zbojkotowane przez opozycję (udział w wyborach wzięło 46% uprawnionych)
październik: Walery Sławek ogłasza, iż wobec spełnienia swej misji
(uchwalenie nowej konstytucji) BBWR zostaje rozwiązany
1935-1936
po śmierci Piłsudskiego walka o władzę, porażka dotychczasowych
współpracowników Piłsudskiego (tzw. grupy pułkowników, z Walerym
Sławkiem na czele)
1936
okólnikiem premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego, Rydz-Śmigły
zostaje uznany za drugą - po prezydencie - osobę w państwie
1936-1937
masowe strajki chłopskie i wystąpienia antyrządowe, organizowane przez
SL
1937
Rydz-Śmigły tworzy Obóz Zjednoczenia Narodowego - hasła konsolidacji społeczeństwa wobec armii i jej wodza, wyraźne akcenty
nacjonalistyczne (antysemickie)
1938
wybory parlamentarne, ponownie bojkotowane przez opozycję (udział
67% uprawnionych); władze zapowiadają liberalizację ordynacji wyborczej
1939
sanacja odrzuca ideę utworzenia koalicyjnego rządu Obrony Narodowej
Sytuacja gospodarcza
Bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości największym problemem
młodej państwowości było zjednoczenie różniących się pod każdym
względem ziem dawnych zaborów. Miały one odmienne systemy prawne,
podział administracyjny, przepisy podatkowe i handlowe. Inna była
waluta, a nawet zasady ruchu drogowego (w Galicji ruch lewostronny).
Jednoczenie kraju utrudniały dodatkowo zniszczenia i rekwizycje wojenne.
0 katastrofalnych skutkach wojny świadczyło najlepiej to, że na ziemiach
byłego Królestwa Polskiego zatrudnienie w przemyśle w 1919 r. spadło do
14% w porównaniu z rokiem 1913 r.
Koszty związane z integracją, budową aparatu administracyjnego
1 oświatowego, a nade wszystko ciężary prowadzonych w latach 1918-1921
wojen o granice, stanowiły ogromne obciążenie dla budżetu państwa.
Wobec niskiego poziomu zamożności społeczeństwa oraz niesprawności
systemu podatkowego niezbędne wydatki zaczęto pokrywać przez zwiększenie ilości pieniędzy w obiegu. Doprowadziło to szybko do inflacji, która
stała się głównym problemem polskiej gospodarki w latach 1919-1923,
nabierając w 1923 r. cech hiperinflacji, grożącej zupełną katastrofą
ekonomiczną.
Udana reforma walutowa rządu Władysława Grabskiego (1924)
uratowała sytuację. Generalnie jednak Polska pozostała krajem słabym
gospodarczo, na co złożyło się kilka czynników.
Cechy strukturalne polskiej gospodarki w latach 1918-1939
Słabość kapitału: na ziemiach polskich pod zaborami nie wykształciła się
z wielu powodów prężna warstwa burżuazji (zbyt długa dominacja szlachty
w życiu gospodarczym, brak silnego mieszczaństwa oraz jego polaryzacja
narodowościowa - część mieszczaństwa, następnie burżuazji była narodowości niemieckiej i żydowskiej - przeszkody natury politycznej itp.)- Rodzimy
kapitał był w okresie międzywojennym słaby, zaś kapitał obcy nie chciał
inwestować w Polsce (ze względów politycznych i ekonomicznych) bądź
prowadził politykę o rabunkowym charakterze. Wyjściem z sytuacji stała się
wzmożona interwencja państwa, które w latach 30. zaczęło występować w roli
organizatora, inwestora i właściciela zakładów produkcyjnych (np. Centralny
Okręg Przemysłowy).
Brak rynków zbytu: w XIX w. przemysł polski był wpleciony w system
gospodarczy państw zaborczych. Zmiany granic oraz względy polityczne
spowodowały po 1918 r. utratę dotychczasowych rynków zbytu (dla
przemysłu byłego Królestwa - rynków wschodnich, dla Górnego Śląska
- rynków niemieckich), tej straty nie mógł zrekompensować rynek wewnętrzny, mało chłonny, co wynikało z nędzy i przeludnienia wsi,
która w minimalnym stopniu uczestniczyła w wymianie towarowej. Przemysł
bronił swej egzystencji polityką zaniżania produkcji i utrzymywania
drastycznie wysokich cen, w myśl zasady, że lepiej sprzedać mało,
ale drogo. Państwo, mimo podejmowanych starań (walka z kartelami),
nie zdołało rozbić tej zmowy producentów i zmusić ich do obniżenia
cen. Jednocześnie państwo, ze względu na nieustanny deficyt budżetowy,
nie było w stanie ożywić gospodarki swymi zamówieniami. W efekcie
przemysł nie wykorzystywał swych mocy produkcyjnych, jego drogie
wyroby z trudem znajdowały nabywców, zaś potrzeby odbiorców pozostawały
nie zaspokojone (np. armia cierpiała na brak nowoczesnego sprzętu,
podczas gdy zakłady zbrojeniowe stały bezczynnie z powodu braku
zamówień).
Słabość rolnictwa: była wynikiem archaicznej struktury społecznej (za wysoki
odsetek ludzi zatrudnionych na roli), przeludnienia wsi i rozdrobnienia
gospodarstw. Produkcja rolnicza była zbyt wysoka w stosunku do potrzeb
rynku wewnętrznego, ponieważ rynek ten nie obejmował samych producentów żywności. Wobec wysokich cen na produkty przemysłowe, a niskich na
rolne, chłopi, chcąc nabyć minimalne ilości towarów w mieście (sól, zapałki,
naftę, narzędzia), a także zapłacić podatki, musieli drastycznie ograniczyć
konsumpcję, sprzedając większość wyprodukowanej przez siebie żywności.
Ewolucja sytuacji ekonomicznej Polski przeszła kilka faz. Lata
1918-1923 upłynęły pod znakiem inflacji, po której przyszedł okres
reformy i stabilizacji waluty (1924) oraz ożywienia gospodarczego. Trwał
on do 1929 r., kiedy to Polskę objął ogólnoświatowy kryzys gospodarczy.
Natomiast w latach 1935-1939 następowała stopniowa poprawa sytuacji,
związana z interwencjonizmem państwowym i początkiem planowania
gospodarczego. Autorem tej polityki był wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski, współtwórca Gdyni oraz Centralnego Okręgu Przemysłowego,
największej inwestycji okresu międzywojennego (sfinansowanej z budżetu
państwowego przy zachowaniu zasady deflacji, czyli utrzymywania stałego
kursu pieniądza).
Położenie międzynarodowe
Wiązało się ono z licznymi konfliktami terytorialnymi w latach
1918-1921; w rezultacie spośród sześciu sąsiadów jedynie z Łotwą
i Rumunią łączyły Polskę przyjazne stosunki.
Najważniejsze znaczenie miały dla Polski stosunki z Niemcami oraz
ZSRR. Sytuację Rzeczypospolitej między tymi państwami jeden z historyków określił mianem położenia „między młotem a kowadłem". Oba
mocarstwa wrogo odnosiły się do systemu wersalskiego i pragnęły
odzyskania ziem utraconych na rzecz Polski. Największym zagrożeniem
dla młodego państwa była ewentualność współpracy obu sąsiadów. Stała
się ona rzeczywistością najpierw w 1922 r. (układ w Rapallo), następnie
w 1939 r. (układ Ribbentrop-Mołotow).
W latach 20. Polska starała się zapewnić sobie bezpieczeństwo
poprzez współpracę z państwami, które wykreowały system wersalski
(głównie z Francją). Gdy jednak mocarstwa zachodnie zaczęły skłaniać
się do polityki ustępowania przed niemieckim rewizjonizmem (układ
w Locarno), zaś w latach 30. prowadziły politykę zaspokajania żądań
Hitlera (w imię zachowania pokoju), Polska próbowała rozwiązać swe
problemy poprzez bezpośrednie porozumienia z Niemcami i ZSRR (tzw.
polityka równowagi, prowadzona przez Piłsudskiego, a po jego śmierci
przez Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych w latach 1932-1939).
W Warszawie zakładano, iż widoczny po dojściu Hitlera do władzy
konflikt ideologiczny między Berlinem a Moskwą nie pozwoli obu
państwom na nawiązanie antypolskiej współpracy, co jednak w 1939 r.
okazało się kalkulacją błędną.
Sojusze militarne Polski
z Francją (1921), z Rumunią (1921), z Wielką Brytanią (1939)
Niepodległość Rzeczypospolitej była owocem systemu wersalskiego,
toteż największe problemy polskie wynikały z nietrwałości tego systemu.
Wykonanie postanowień konferencji pokojowych zależało od postępowania wielkich mocarstw, na które Warszawa - niezależnie od popełnianych błędów w polityce zagranicznej - nie miała większego wpływu.
Polska na arenie międzynarodowej
1923
państwa zachodnie uznają wschodnie granice Polski
1925
początek polsko-niemieckiej wojny gospodarczej
1932
polsko-radziecki układ o nieagresji
1933
Polska próbuje nie dopuścić do powstania Paktu Czterech (porozumienie
Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Niemiec)
1934
polsko-niemiecki układ o nieagresji
1935
Polska występuje przeciwko koncepcji utworzenia Paktu Wschodniego
(wielostronnego układu politycznego z udziałem ZSRR)
1936
polsko-francuski układ w Rambouillet (próby ożywienia sojuszu obu
państw)
1938
konferencja w Monachium; na wiadomość o wynikach konferencji Polska
wymusza na Czechosłowacji oddanie Śląska Zaolziańskiego oraz fragmentów Spiszu i Orawy; Polska popiera pretensje Węgier do Rusi
Zakarpackiej
IV. LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945)
Rozdział 1.
Geneza II wojny światowej
1. Skutki traktatów pokojowych z lat 1919-1920
Traktaty, podpisane po zakończeniu I wojny światowej, wywoływały od
początku niezadowolenie krajów dawnego bloku państw centralnych. Czuły
się one pokrzywdzone, gdyż obarczono je wyłączną odpowiedzialnoścą za
wybuch I wojny światowej, drastycznie osłabiono ich siły zbrojne oraz
nałożono daleko idące sankcje gospodarcze. Największe jednak zastrzeżenia
tych krajów budziły rozstrzygnięcia zwycięskich mocarstw w sprawach
terytorialnych. Podstawową zasadą polityki zagranicznej pokonanych
państw stało się więc dążenie do rewizji postanowień traktatowych.
Z punktu widzenia sytuacji europejskiej największe znaczenie miały
rewizjonistyczne dążenia Niemiec (Republiki Weimarskiej), które w sprawach terytorialnych kierowały się głównie przeciwko Polsce. Spotkały się
one z poparciem Rosji Radzieckiej, traktującej Rzeczpospolitą jako
zasadniczą przeszkodę na drodze przeniesienia do innych krajów Europy
rewolucji proletariackiej, zyskiwały też stopniowo poparcie państw zachodnich. Wielka Brytania i Francja już w latach 20. zaczęły dopuszczać
możliwość wyrażenia zgody na zmianę granicy wschodniej Niemiec
(traktat w Locarno).
Jeśli dodać do tego, iż spory terytorialne istniały również pomiędzy
nowo powstałymi państwami europejskimi (np. Polską a Litwą, Polską
a Czechosłowacją), to widać, iż sytuacja przedstawiała się pod tym
względem mało stabilnie, a granice niektórych krajów zostały zmienione
jeszcze przed wybuchem II wojny światowej.
Zmiany terytorialne w Europie przed wybuchem II wojny
1935
w wyniku plebiscytu ludności Zagłębie Saary zostaje włączone do
Niemiec
1938
włączenie (Anschluss) Austrii do Niemiec
Niemcy anektują należące do Czechosłowacji obszary Sudetów,
Polska zajmuje należące do Czechosłowacji obszary Śląska
Cieszyńskiego oraz Spiszu i Orawy
na mocy tzw. arbitrażu wiedeńskiego (mediacja Niemiec i Włoch
w sporach między Węgrami a ich sąsiadami) Węgry otrzymują
część terenów państwa czechosłowackiego (część Słowacji i Rusi
Zakarpackiej)
1939
Niemcy anektują obszar Czech (powstaje tam Protektorat Czech
i Moraw), Słowacja ogłasza niepodległość, Węgry zajmują resztę
Rusi Zakarpackiej
Niemcy anektują Kłajpedę
Włochy zajmują terytorium Albanii
2. Plany nowego podziału świata
Tradycyjny rewizjonizm zmierzał do przywrócenia terytorialnego
status quo z okresu przed wybuchem I wojny światowej. Program ten
absolutnie nie wystarczał przywódcom ruchów politycznych o charakterze
totalitarnym. Dążąc do całkowitej przebudowy stosunków społeczno-politycznych we własnym kraju („rewolucja narodowo-socjalistyczna"
w Niemczech, „rewolucja proletariacka" w ZSRR), przywódcy ci prezentowali w polityce zagranicznej tendencje ekspansjonistyczne, postulując
nowy podział świata (stref wpływów, miejsc wydobycia surowców, kolonii
itd.). Postulaty te były wymierzone przeciwko dominującej pozycji „starych" mocarstw - Wielkiej Brytanii i Francji.
Przywódca faszyzmu włoskiego, Benito Mussolini, zmierzał do
wskrzeszenia tradycji imperium rzymskiego, a terenów ekspansji Włoch
upatrywał w Afryce i na Bałkanach. Adolf Hitler w swej książce Mein
Kampf (1924) żądał dla Niemców „przestrzeni życiowej" (widział ją na
wschodzie Europy) należnej im jako „narodowi panów", co uzasadniał
twierdzeniami zaczerpniętymi z prymitywnych teorii biologicznego rasizmu.
Japonia, przeżywająca po I wojnie światowej burzliwy rozwój gospodarczy, czuła się zmuszona do skierowania wzroku na obce terytoria
wskutek zupełnego braku surowców przemysłowych. Sukcesy na arenie
międzynarodowej (począwszy od wojny z Rosją w 1904 r.) rozbudziły
w elitach japońskich ambicje mocarstwowe. Japonia za naturalną strefę
swej dominacji uważała obszar Dalekiego Wschodu (gdzie napotykała
wpływy francuskie i brytyjskie) oraz rejon Pacyfiku (wpływy amerykańs-
kie).
„Oś" Rzym-Berlin-Tokio (współpraca trzech mocarstw w latach 1936-1943)
1936
Mussolini używa określenia „Oś" dla oddania istoty stosunków
włosko-niemieckich
Japonia i Niemcy podpisują tzw. Pakt Antykominternowski
(przewidywał wspólną walkę przeciw komunizmowi)
1939
traktat włosko-niemiecki (tzw. Pakt Stalowy) - zobowiązanie do
wzajemnej przyjaźni, solidarności i współpracy
Niemcy podpisują układ o nieagresji z ZSRR (było to naruszeniem Paktu Antykominternowskiego)
1940
Włochy przystępują do wojny po stronie Niemiec
podpisanie tzw. Paktu Trzech: układu wojskowego Niemiec,
Włoch i Japonii (podział stref wpływów w świecie, koordynacja
zasad prowadzenia wojny i współpracy gospodarczej)
Japonia podpisuje układ o neutralności ze Związkiem Radzieckim
1941
po japońskim ataku na USA, Niemcy i Włochy wypowiadają
wojnę Stanom Zjednoczonym
1943
po obaleniu reżimu Mussoliniego, nowy rząd włoski wypowiada
wojnę Niemcom
Tendencje ekspansjonistyczne pojawiły się również w polityce ZSRR
po umocnieniu się tam dyktatury Stalina. Działania radzieckie były
owocem krzyżowania się dwóch tendencji. Z jednej strony bolszewicy
ciągle liczyli na wybuch rewolucji w innych krajach i dążyli wobec tego do
destabilizacji „kapitalistycznego świata". Z drugiej natomiast w działaniach Stalina odżywały imperialne tradycje dawnego cesarstwa Romanowych. Radziecki dyktator liczył, iż przechytrzy wszystkie strony zbliżającego się konfliktu i doprowadzi do tego, by kolejny podział świata okazał się
korzystny dla jego państwa. Chodziło mu zarówno o uzyskanie nowych
stref wpływów, jak i o odbudowanie pozycji utraconych przez Rosję po
I wojnie światowej.
3. Bezpośrednie okoliczności wybuchu
II wojny światowej
Do konfliktów zbrojnych z udziałem wielkich mocarstw dochodziło
już przed wrześniem 1939 r. Miały one jednak przeważnie miejsce poza
Europą i z perspektywy starego kontynentu robiły wrażenie odległych
i peryferyjnych.
Ważniejsze konflikty zbrojne w latach trzydziestych
1931-1932
Japonia zajmuje chińską prowincję Mandżurię, tworząc tam uległe sobie
państewko - Mandżukuo
1935-1936
podbój Abisynii przez Włochy
1936-1939
wojna domowa w Hiszpanii (zakulisowy udział Niemiec, Włoch i ZSRR)
1937
początek inwazji japońskiej na Chiny
1938-1939
walki japońsko-radzieckie w Mandżurii i Mongolii
1939
podbój Albanii przez Włochy
Sytuacja w Europie wydawała się bowiem wciąż najważniejsza. Tutaj
zaś Hitler posuwał się wprawdzie od sukcesu do sukcesu, działał jednak
w ten sposób, iż jego partnerzy każdorazowo odnosili wrażenie, że mają do
czynienia z ostatnim już żądaniem niemieckiego przywódcy. Kwintesencją
złudnego przekonania, iż uda się zapobiec wojnie poprzez ustępstwa wobec
Rzeszy, była polityka Wielkiej Brytanii i Francji w okresie konferencji
w Monachium (wrzesień 1938).
Na konferencji w Monachium Anglia i Francja zgodziły się na przyłączenie do
Niemiec zachodnich terenów Czechosłowacji (Sudety, zamieszkałe w większości przez ludność niemiecką).
Przygotowania do wojny z Polską
24 października 1938 r. Niemcy po raz pierwszy wystąpiły z roszczeniami pod adresem Polski (żądając przyłączenia Gdańska do Rzeszy,
zgody na wybudowanie eksterytorialnej autostrady przez Pomorze, przystąpienia Polski do Paktu Antykominternowskiego). Uprzednio Hitler
brał pod uwagę możliwość, by w pierwszej kolejności wystąpić przeciwko
państwom zachodnim. Przeważył jednak pogląd, iż w razie konfliktu na
Zachodzie Polska na pewno opowie się po stronie Francji, natomiast
w wariancie odwrotnym pomoc francuska dla Polski nie jest rzeczą
przesądzoną.
Sytuacja międzynarodowa Polski w 1939 r.
marzec
rozbiór Czechosłowacji i okrążenie Polski przez Niemcy od
południa
Wielka Brytania udziela Polsce gwaraneJŁjDomocy na wypadek
zagrożenia polskiej niepodległc-śor"
kwiecień
sierpień
Hitler ogłasza za nieważny pol/ko-niemieckr układ o nieagresji
z 1934 r.
radziecko-niemiecki układ o nieagresji (23 VIII)
podpisanie sojuszu wojskowego Polski i Wielkiej Brytanii (25
VIII)
wrzesień
atak Niemiec na Polskę (1 IX)
Wielka Brytania i Francja wypowiadają Niemcom wojną (3 IX)
inwazja wojsk radzjeckich na wschodnie tereny Polski (17 IX)
Wobec oznak, iż w razie wo ny polsko-nifemieckiej Flrancja i Anglia nie
pozostaną zupełnie na uboczu, kluczowego znaczenia nabierało stanowisko Związku Radzieckiego. B< z wyjaśnienia mtencji Moskwy atak Niemiec na Polskę był dla Hitlera zbyt ryzykownV
Stalin pragnął skorzystać z okazji, by pozornie zachować neutralność
wobec zbliżającego się konfliktu, a jednocześnie^ig^skać^jaaKsymalne
korzyści z tej sytuacji. Dlatego od wiosny 1939 r. prp wadził równolegle
sondażowe rozmowy zarówno z Niemcami, jak i z państwami zachodnimi.
Ponieważ korzystniejszy charaktet miała oferta Hitlef a, 23 sierpnia ZSRR
i Niemcy podpisały, ku zdumieniuN,całej Europy, utfład o nieagresji (tzw.
pakt Ribbentrop-Mołotow), który d^wał Hitlerowi gwarancję bezpieczeństwa od strony wschodniej na wypaoek, gdyfcy napaść na Polskę doprowadziła do wojny z Francją i Anglią.
Treść tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow
1. podział rejonu nadbałtyckiego na strefę wpływów Niemiec (Litwa wraz
z Wilnem) i ZSRR (Finlandia, Estonia i Łotwa),
2. podział Polski między Niemcy i ZSRR (wzdłuż granicy na rzekach Narwi,
Wiśle i Sanie),
3. Niemcy akceptują roszczenia radzieckie do Besarabii (terytorium Rumunii).
Układ z 23 VIII 1939 r. został częściowo zmodyfikowany przez porozumienie
obu stron z 28 IX 1939 r. Na jego mocy Litwa przeszła do strefy
wpływów ZSRR, zaś ziemie polskie między Wisłą a Bugiem do strefy
niemieckiej.
Rozdział 2.
Przebieg działań militarnych
Od chwili dojścia Hitlera do władzy gospodarka niemiecka podporządkowana została przygotowaniom wojennym. Niemcy tworzyli
w latach 30. swe siły zbrojne od podstaw, toteż nie były one
obciążone balastem przestarzałego sprzętu (tak jak np. armia francuska
i polska). W biurach projektowych powstały udane konstrukcje
broni piechoty, artylerii i samolotów, szybko wprowadzane do wyposażenia wojska.
Położenie strategiczne (m.in. brak niektórych surowców, zwłaszcza
ropy naftowej, brak silnej floty wojennej) zmuszało przywódców III
Rzeszy do szukania recepty na sukces w teorii wojny błyskawicznej.
Wojna błyskawiczna
Pojęcie oznaczające działania wojenne, które - w wyniku krótkotrwałej, lecz
całkowitej mobilizacji sił własnych - doprowadzają do obezwładnienia
(przeważnie w efekcie zaskoczenia) nieprzyjaciela pod względem militarnym
i politycznym.
Pierwowzorem koncepcji wojny błyskawicznej był tzw. plan Schlieffena,
przewidujący w 1914 r., że Niemcy podbiją Francję, zanim Rosja przeprowadzi mobilizację i przystąpi do wojny.
Przykłady wojen błyskawicznych w XX w.:
IV 1940 - Niemcy zajmują Danię w ciągu 1 dnia
V 1940 - Niemcy zajmują Holandię w ciągu 3 dni
IV 1941 - Niemcy pokonują Jugosławię w ciągu 9 dni
VI 1967 - wojna sześciodniowa: Izrael rozbija armie Egiptu, Jordanii i Syrii
1. Okres niemieckich sukcesów
(wrzesień 1939 - grudzień 1941)
Pierwsza faza konfliktu, rozgrywająca się głównie w Europie, toczyła
się pod dyktando Niemiec. III Rzesza nie miała wyraźnej przewagi
ekonomiczno-militarnej, potrafiła natomiast wykorzystać niezdecydowanie innych państw, ich brak koordynacji działań oraz konserwatyzm myśli
wojskowej. Przeciwnicy Niemiec byli nie przygotowani do wojny, istniały
pomiędzy nimi istotne różnice polityczne.
Do końca 1941 r. wojna miała charakter manewrowy. O sukcesie
decydowała śmiałość planowania, intuicja i szybkość działania. Wszystko to stworzyło pole do popisu wybitnym talentom dowódczym.
Przykładem tego może być kampania na zachodzie Europy, gdzie
obrona francuska załamała się pod naporem niemieckim już po 7 dniach
walk.
Operacje wojskowe w Europie 1939-1940
1 IX-6 X 1939
kampania polska: 1-3 IX bitwa graniczna; 9-18 IX: bitwa nad Bzurą;
17 IX: inwazja Armii Czerwonej; 28 IX: kapitulacja Warszawy
IX 1939
początek wojny morskiej na Atlantyku
XII 1939-111 940
wojna radziecko-fińska
IV-VI 1940
kampania północna: Niemcy zajmują Danię i Norwegię
V-VI 1940
kampania francuska: Niemcy zajmują Holandię, Belgię, Luksemburg
i Francję; 22 VI francusko-niemieckie zawieszenie broni (Francja
kończy swój udział w wojnie)
VIII-X 1940
bitwa o Anglię: w ramach przygotowania do inwazji na Wyspy
Brytyjskie lotnictwo niemieckie stara się wywalczyć przewagę w powietrzu
Sukces Brytyjczyków w bitwie o Anglię nie ograniczał się do tego, iż ich
lotnictwo zadało Niemcom wielkie straty. Rozstrzygające znaczenie miał
fakt, iż JSJiemcyrue zdołali wyrządzić poważniejszych szkód flocie brytyjskiej. Panowała ona nad kanałem La Manche, udaremniając plany inwazji
wyspy. Generalnie jednak bilans 1940 r. był niezmiernie korzystny dla III
Rzeszy. Niemcy i ich sprzymierzeńcy dokonali gruntownych zmian na
mapie politycznej Europy.
Zmiany terytorialne w Europie IX 1939 - XII 1940
IX 1939
podział Polski między Niemcy i ZSRR
III 1940
ZSRR anektuje część Finlandii (10% jej terytorium)
IV— VI 1940
początek niemieckiej okupacji Danii i Norwegii
V 1940
początek niemieckiej okupacji Holandii, Belgii i Luksemburga
VI 1940
Niemcy okupują płn. i zach. część Francji
VIII 1940
ZSRR anektuje Besarabię, Litwę, Łotwę i Estonię
IX 1940
tzw. drugi arbitraż wiedeński: Niemcy i Włochy decydują o oddaniu
przez Rumunię Węgrom Siedmiogrodu, Rumunia oddaje Bułgarii
południową Dobrudzę
Od końca 1940 r. punkt ciężkości wydarzeń przeniósł się na południe.
Po przystąpieniu Włoch do wojny terenem konfliktu stał się rejon Morza
Śródziemnego. Latem 1940 r. morze to znajdowało się pod strategiczną
kontrolą Wielkiej Brytanii, panującej nad Gibraltarem i Suezem.
Opanowanie Morza Śródziemnego było więc dla państw „Osi"
koniecznością, tylko w ten sposób bowiem mogły one utorować sobie
drogę do centrów strategicznych Imperium Brytyjskiego - Bliskiego
Wschodu oraz Indii. Zasadnicze znaczenie miało ewentualne zdobycie
Egiptu, a kraj ten stanowił główny cel rozpoczętych w 1940 r. operacji
wojskowych Włoch i Niemiec.
Terenem zainteresowania Włoch oraz Niemiec były też Bałkany. Od
1940 r. obszar ten stawał się również polem rywalizacji niemiecko-radzieckiej. Aneksja Besarabii zagroziła dostawom rumuńskiej ropy
naftowej dla Niemiec. Gdy próby wyjaśnienia powstałych nieporozumień
nie powiodły się (rozmowy Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 r.),
Hitler zdecydował się uderzyć na wschód, nie czekając na wynik wojny
z Wielką Brytanią. Niepowodzenia włoskie w Grecji oraz antyniemiecki
przewrót w Jugosławii skłoniły jednak niemieckiego dyktatora do militarnego zaangażowania się na Bałkanach. Kampania bałkańska okazała się
pasmem błyskotliwych sukcesów Wehrmachtu, zakłóciła jednak harmonogram przygotowań do wojny na wschodzie. Termin ataku trzeba było
przesunąć na drugą połowę czerwca 1941 r. I chociaż początkowo natarcie
niemieckie na ZSRR rozwijało się zgodnie z zasadami wojny błyskawicznej, Niemcom zabrakło kilku tygodni, aby dotrzeć do Moskwy przed
nadejściem zimy.
Operacje wojskowe w latach 1940-1941
Front afrykański
1X1940
początek ofensywy włoskiej w stronę Egiptu
I-II 1941
Anglicy zajmują Cyrenajkę i część Abisynii; niemiecki Africa Korps
ląduje w Afryce
IV 1941
Niemcy zajmują Cyrenajkę
Y1941
kapitulacja armii włoskiej w Abisynii
XI 1941
Anglicy zajmują Cyrenajkę
Front bałkański
X 1940
atak Włoch na Grecję; wojska brytyjskie lądują w Grecji
III 1940
antyniemiecki zamach stanu w Jugosławii
IV 1941
Niemcy gromią Grecję i Jugosławię
V1941
Niemcy zajmują Kretę
Front wschodni (od 22 VI 1941)
północ
VIII 1941: Niemcy zajmują Estonię; IX 1941: początek blokady
Leningradu
centrum
X 1941: Niemcy 80 km od Moskwy; XI 1941: początek szturmu na
Moskwę; XII 1941: kontrofensywa radziecka
południe
IX 1941: Niemcy zajmują Kijów; X 1941: Niemcy zajmują Odessę;
XI 1941: Niemcy zajmują Rostów nad Donem
Daleki Wschód
XII 1941
japoński atak na Pearl Harbour (Hawaje), następnie na Hongkong,
Malaje i Filipiny
2. Zatrzymanie ofensywy państw „Osi"
(styczeń 1942 - sierpień 1943)
Przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych (XII 1941), najsilniejszego gospodarczo państwa świata, przechylało ostatecznie szale zwycięstwa na rzecz koalicji antyniemieckiej, mimo że początkowo wydarzenia
przybrały obrót niekorzystny dla Amerykanów.
Konflikt na Dalekim Wschodzie dojrzewał od wielu miesięcy. Wojna
w Europie zachęciła Japonię do działania. Jej przywódcy już w początku lat
trzydziestych zdecydowani byli wywalczyć siłą status wielkiego mocarstwa,
istniały natomiast różnice poglądów co do kierunku ekspansji. Niepowo-
dzenia w czasie walk japońsko-radzieckich w Mongolii (1938-1939) oraz
podpisanie przez Niemcy układu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim
(sierpień 1939) przeważyły szalę zwycięstwa na rzecz opcji „południowej",
a uwaga Japonii skierowała się w stronę Azji Południowo-Wschodniej
(Indochiny) oraz Pacyfiku.
Wobec klęski Francji i Holandii (posiadających kolonie na Dalekim
Wschodzie) oraz uwikłania wojennego Wielkiej Brytanii w Europie
i Afryce, tamę japońskiej ekspansywności mogły postawić jedynie Stany
Zjednoczone. Prześcigały one zdecydowanie Japonię pod względem
potencjału demograficznego i ekonomicznego, Japonia była natomiast
bardziej zaawansowana pod względem przygotowań militarnych. Japońskie wojska lądowe były liczniejsze, nowocześniej uzbrojone i lepiej
wyszkolone. Na morzu istniała równowaga sił, z wyjątkiem przewagi
japońskiej w klasie lotniskowców. Ze zrozumiałych względów marynarka wojenna miała w zmaganiach na Dalekim Wschodzie dominujące
znaczenie. Wojska lądowe mogły wejść do akcji dopiero po wywalczeniu
przez flotę przewagi na morzu, flota musiała również zapewnić piechocie
środki transportowe i desantowe oraz zagwarantować jej ciągłość
zaopatrzenia.
Przez pierwsze 6 miesięcy wojny Japończycy szli od sukcesu do
sukcesu. Natomiast od połowy 1942 r. Amerykanie (wspierani przez
Brytyjczyków, Australijczyków i Nowozelandczyków) zaczęli coraz lepiej
wykorzystywać swe atuty, m.in. zdolność szybkiego rozwoju potencjału
wojskowego, przewagę myśli technicznej (stosowanie urządzeń radiolokacyjnych, których brakowało Japończykom), doskonałą pracę wywiadu (złamał japońskie szyfry), co spowodowało zatrzymanie japońskiego
pochodu.
Przewaga koalicji w zakresie zasobów ludzkich i materiałowych
stopniowo dawała o sobie znać również na pozostałych teatrach działań
wojennych. Na froncie wschodnim Armia Czerwona zaczęła stosować
przeciwko Niemcom tę samą taktykę, która dotąd była źródłem sukcesów
Wehrmachtu, tj. zmasowanych uderzeń broni pancernej, wspieranych
ogniem lotnictwa i artylerii. Wiosną 1942 r. Niemcy ponownie podjęli
operacje zaczepne, nie zdecydowali się jednak na ofensywę na całej
szerokości frontu ani na atak na Moskwę. Uderzenie na południe, w celu
zdobycia Zagłębia Donieckiego oraz Kaukazu, zakończyło się klęską pod
Stalingradem. Ostatnią próbą utrzymania inicjatywy była ofensywa
niemiecka w rejonie Kurska (lipiec - sierpień 1943 r.), która przyniosła
jednak zagładę wojsk pancernych Wehrmachtu. Od tego momentu armie
niemieckie na froncie wschodnim znajdowały się w nieustannym odwrocie.
Operacje wojskowe w latach 1942 - sierpień 1943
Daleki Wschód
I-V 1942
Japończycy zdobywają brytyjską Birmę
II-III 1942
Japończycy zdobywają brytyjski Singapur; klęska floty alianckiej
w bitwie pod Jawą i zdobycie Jawy przez Japończyków
IV 1942
kapitulacja wojsk amerykańskich na Filipinach
Y1942
bitwa na Morzu Koralowym: flota amerykańska udaremnia desant
japoński w rejonie Nowej Gwinei
VI 1942
klęska floty japońskiej w bitwie pod Midway
VIII 1942-VIII 1943
walki na Wyspach Salomona, zakończone zwycięstwem Amerykanów
Front wschodni
VI 1942
początek niemieckiej ofensywy na południu ZSRR
VIII 1942
wojska niemieckie odcinają Kaukaz od Rosji
XI 1942
początek ofensywy radzieckiej w rejonie Stalingradu
II 1943
kapitulacja wojsk niemieckich pod Stalingradem
VIII 1943
klęska niemiecka w bitwie pod Kurskiem
Rejon Morza Śródziemnego
V1942
początek ofensywy niemieckiej w stronę Egiptu
IX 1942
klęska niemiecka pod El-Alamein
1X1942
desant brytyjsko-amerykański w Maroku oraz w rejonie Algieru
HI-V 1943
alianci rozbijają resztki sił „Osi" w Tunisie
VII 1943
alianci lądują na Sycylii
3. Klęska państw „Osi"
(wrzesień 1943 - sierpień 1945)
Latem 1943 r. siły Niemiec i Japonii były wciąż jeszcze potężne, lecz
rezerwy strategiczne tych państw zbliżały się do wyczerpania. Po klęsce
stalingradzkiej Joseph Góebbels wezwał Niemców do prowadzenia „wojny
totalnej" (maksymalnej mobilizacji rezerw oraz maksymalnych wyrzeczeń,
m.in. przez drastyczne zmniejszenie konsumpcji oraz ograniczenie życia
kulturalnego). Mobilizacyjne zdolności Rzeszy ustępowały jednak możliwościom państw alianckich, szczególnie Stanów Zjednoczonych i ZSRR,
które już w 1943 r. uzyskały pięciokrotną przewagę w produkcji czołgów
i samolotów.
Przemysł niemiecki borykał się z problemem braku surowców i siły
roboczej (stąd masowe wykorzystywanie robotników cudzoziemskich),
mimo to utrzymywał swą produkcję na wysokim poziomie ilościowym.
Efekty tej pracy niweczyły jednak duże straty ponoszone zarówno na
froncie, jak i w kraju nękanym bombardowaniami alianckimi, dezorganizującymi komunikację. Pośpiech wynikający z sytuacji militarnej nie
sprzyjał eksperymentom i zmuszał do rezygnacji z produkcji niektórych
udanych prototypów nowej broni.
Poważne trudności przeżywała także armia japońska. Przemysł tego
kraju nie był w stanie wyrównać strat ponoszonych na polach bitew,
a sprzęt japoński zaczął od 1944 r. wyraźnie ustępować pod względem
jakości uzbrojeniu aliantów. W miarę postępów kontrofensywy amerykańskiej wojska japońskie były paraliżowane również brakiem paliwa.
W pierwszej fazie wojny (1939-1941) Niemcy zaskakiwali swych
przeciwników szybkością poruszania się oraz nowatorskim użyciem wojsk
pancernych, spadochronowych i lotniczych. Od 1942 r. armia niemiecka
miała już jednak do czynienia z przeciwnikiem równorzędnym pod
względem jakości sprzętu oraz myśli wojskowej. Zaskoczenie i szybkość
poruszania się straciły na znaczeniu, o sukcesie zaś zaczęła decydować siła
ogniowa. Mniejsze pole do popisu mieli też utalentowani dowódcy,
czynnikiem zasadniczym stawała się bowiem liczba i kaliber użytych dział.
Wojna stała się bardziej krwawa. W latach 1939-1941 szybko
poruszające się wojska niemieckie wprowadzały dezorientację w szeregach przeciwnika, efektem tego była mała liczba zabitych (po obu
stronach), ogromna za to liczba jeńców. Od 1942 r., kiedy wzrosło
znaczenie walki obronnej, każde przełamanie dobrze umocnionego
frontu przeciwnika odbywało się kosztem dużych strat ludzkich. Przykładem może być wielomiesięczna obrona niemiecka w rejonie Monte
Cassino, a przede wszystkim sytuacja na froncie wschodnim. Chociaż
Armia Czerwona dysponowała wielką siłą ognia (w razie potrzeby
koncentrowano po kilkaset dział na kilometr frontu), każda ofensywa
przynosiła jej tysiące zabitych i rannych.
Działania wojenne w Europie
Front wschodni
11944
początek nowej ofensywy radzieckiej na całej linii frontu
I-V 1944
odblokowanie Leningradu; Armia Czerwona zajmuje Krym, Ukrainę i płn. Besarabię
VI 1944
początek ofensywy radzieckiej na Białorusi
VIII 1944
1X1944
Rosjanie dochodzą do prawobrzeżnej Warszawy; kapitulacja Rumunii
kapitulacja Finlandii i Bułgarii; wojska radzieckie zajmują Estonię
i Łotwę, wkraczają na Słowację, Węgry i do Jugosławii
Front południowy
IX 1943
alianci lądują we Włoszech; kapitulacja armii włoskiej: po tej
wiadomości Niemcy błyskawicznie rozbrajają oddziały włoskie i zajmują ich pozycje we Włoszech, Francji i na Bałkanach
I-V 1944
walki w rejonie Monte Cassino
VI 1944
alianci wkraczają do Rzymu
IV 1945
antyniemieckie powstanie ludności włoskiej; Mussolini zostaje stracony przez partyzantów
V1945
kapitulacja wojsk niemieckich we Włoszech
Położenie Niemiec pogorszyło się drastycznie w połowie 1944 r., kiedy
to doszło do utworzenia tzw. drugiego frontu. Idea odciążającego Związek
Radziecki desantu w Europie nabrała cech realności po przystąpieniu do
wojny Stanów Zjednoczonych. Problemem spornym był wybór miejsca
lądowania. Premier brytyjski, Winston Churchill, opowiadał się za inwazją
na Bałkanach i uderzeniem w kierunku północnym, tak by nie dopuścić do
zwasalizowania Europy Środkowej przez stronę radziecką. Amerykanie
natomiast, którym zależało na pozyskaniu ZSRR do wojny z Japonią,
skłonni byli poprzeć radziecki punkt widzenia. Ostateczna decyzja zapadła
na konferencji Churchilla i Roosevelta w Quebecu (sierpień 1943).
Uzgodniono tam, iż desant wyląduje we Francji latem 1944 r.
Walki w Europie Zachodniej
VI 1944
wojska alianckie lądują w Normandii
VIII 1944
porażka niemiecka w bitwie pod Falaise; alianci zajmują Paryż
IX 1944
bitwa pod Arnheim: nieudana próba uchwycenia przez aliantów przyczóów na wschodniej stronie Renu
XII 1944
kontrofensywa niemiecka w Ardenach, powstrzymana po 10 dniach walk
Bitwa o Niemcy i kapitulacja III Rzeszy
Perspektywa wkroczenia wojsk nieprzyjacielskich na terytorium Rzeszy skłoniła Niemcy do podjęcia gorączkowych przygotowań obronnych.
Począwszy od lata 1944 r. prowadzono intensywne prace fortyfikacyjne,
budując skomplikowany system okopów, rowów przeciwczołgowych
i innych przeszkód terenowych. Niemcom brakowało już jednak ludzi, by
obsadzić wszystkie te linie obronne. Choć sytuacja była beznadziejna,
Niemcy stawiały aż do końca zaciekły opór, realizując wezwania przywódców państwa i partii hitlerowskiej, wedle których kraj miał stać się twierdzą
bronioną do ostatniego żołnierza.
Ofensywa aliantów w 1945 r.
Atak ze wschodu
I 1945
początek ofensywy radzieckiej
II 1945
Armia Czerwona dochodzi do linii Odry
IV 1945
Armia Czerwona zajmuje Wiedeń; spotkanie wojsk radzieckich
i anglo-amerykańskich nad Łabą
V 1945
Armia Czerwona zajmuje Berlin
Atak z zachodu
II 1945
początek szturmu aliantów na Wał Zachodni
III 1945
alianci forsują Ren
IV 1945
alianci wkraczają do Czech; alianci zajmują Lipsk, Weimar i Erfurt
4 maja 1945 r. skapitulowały wojska niemieckie w Holandii, Danii
i Szlezwiku. Natomiast 8 maja w Berlinie został podpisany przez reprezentantów sił niemieckich (w obecności przedstawicieli ZSRR, USA, Wielkiej
Brytanii i Francji) akt bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy. Odnosił się on
do kwestii czysto wojskowych. Kwestie polityczne i terytorialne zostały
rozstrzygnięte przez wielkie mocarstwa alianckie na konferencjach w Jałcie
i Poczdamie.
Koniec wojny na Dalekim Wschodzie
Od 1944 r. flota japońska, zdając sobie sprawę z przewagi przeciwnika,
starała się uniknąć konfrontacji. Dopiero dwie wielkie bitwy morskie (koło
Wysp Mariańskich, czerwiec 1944 r., oraz w rejonie Filipin, październik
1944 r.) przyniosły zagładę głównych sił marynarki japońskiej. Tym
samym Japonia została odcięta od dowozu podstawowych surowców. Jej
terytorium, podobnie jak część zdobyczy japońskich na kontynencie
azjatyckim, pozostało jednak nietknięte.
Od początku 1945 r. Amerykanie zbliżali się systematycznie do
wybrzeży japońskich, stosując taktykę „żabich skoków", tj. zajmowania
kolejnych wysp, położonych coraz to bliżej Japonii, by zakładać na nich
lotniska i inne urządzenia służące dalszym operacjom.
Opór Japończyków rósł w miarę przybliżania się wojsk amerykańskich do granic kraju. Aby złamać japońską wolę walki, Amerykanie prowadzili od listopada 1944 r. dywanowe bombardowania
miast i obiektów przemysłowych. Natomiast w sierpniu 1945 r. superfortece B-29 zrzuciły bombę atomową na Hiroszimę (78 tyś. zabitych, ok. 300 tyś. rannych) i Nagasaki (35 tyś. zabitych, 60 tyś.
rannych). Fakt użycia tajemniczej broni o niespotykanej sile rażenia
nie miał zasadniczego znaczenia dla obniżenia morale ludności (nie
była ona świadoma znaczenia tego wydarzenia), natomiast bezsprzecznie wpłynął na postawę władz japońskich, przyspieszając ich decyzję
o kapitulacji.
Walki na Dalekim Wschodzie
VI-VIH 1944
Amerykanie zajmują Wyspy Mariańskie
II-III 1945
Amerykanie zajmują wyspę Iwo Jima (1,2 tyś. km od Tokio)
IV-VI 1945
Amerykanie zajmują Okinawę (650 km od centrum Japonii)
VIII 1945
alianci odzyskują Birmę
8 sierpnia 1945 r. do wojny przeciw Japonii włączył się Związek
Radziecki (było to zgodne z ustaleniami konferencji w Jałcie), atakując
stacjonującą w Mandżurii armię kwantuńską. Do końca miesiąca Armia
Czerwona zajęła Mandżurię, północną Koreę, Sachalin i Wyspy Kurylskie.
Podpisanie przez Japonię aktu bezwarunkowej kapitulacji nastąpiło
2 września 1945 r. Japonia dostała się pod okupację wojsk amerykańskich,
oddziały japońskie w Mandżurii, na Sachalinie i w Korei na północ od 38
równoleżnika poddały się dowództwu radzieckiemu, wojska japońskie
w Chinach - rządowi chińskiemu. Po kapitulacji Japonii wojska brytyjskie
wróciły do Singapuru i Hongkongu, zaś wojska francuskie do Indochin.
4. Wojskowe rezultaty wojny
W II wojnie światowej brało udział 61 państw (na 67 istniejących).
Życie straciło ok,,50 m]n osób, a ok. 35 min odniosło rany i zostało
dotkniętych kalectwem. Po stronie koalicji największe straty poniósł
Związek Radziecki (ók. 20 min zabitych, w tym ludności cywilnej ok.
7 min), Chiny (ok. 10 mln)^Polska (ok. 6 min, w tym żołnierzy zabitych na
frontach ok. 140 tyś.), Jugosławia (ok. 1,7 min) oraz Indie (ok.700 tyś.).
Straty Francji wyniosły ok. 650 tyś. zabitych, USA ok. 400 tyś., Wielkiej
Brytanii ok. 380 tyś.
Po stronie bloku „Osi" Niemcy straciły ok. 7,3 min osób (w tym
ludności cywilnej ok. 3 min), Japonia ok. 2,3 min (ludność cywilna ok.
1,1 min), a Włochy ok. 1,1 min.
Niektóre zmiany w sposobie działania wojsk
Sztuka wojenna
wojska lądowe: motoryzacja transportu, zanik roli kawalerii, pierwszoplanowa
rola wojsk pancernych, spadek znaczenia tradycyjnych metod obrony (twierdze
i fortyfikacje);
lotnictwo: rozwój lotnictwa bombowego (w tym długodystansowych bombowców strategicznych), użycie lotnictwa jako samodzielnej siły uderzeniowej
(samoloty bombowe i szturmowe) oraz jako środka transportu sprzętu i żołnierzy (wojska powietrzno-desantowe);
marynarka wojenna: spadek znaczenia wielkich okrętów artyleryjskich (pancerniki), wzrost znaczenia lotniskowców i lotnictwa morskiego oraz okrętów
podwodnych
Ważniejsze nowości techniczne
radiolokacja: system wykrywania ruchu obiektów za pomocą fal radiowych, na
wyposażeniu samolotów, okrętów i artylerii przeciwlotniczej (Wielka Brytania);
napęd odrzutowy w lotnictwie (Niemcy: pocisk V-l, samoloty odrzutowe):
napęd rakietowy w artylerii (ZSRR: tzw. katiusze);
rakietowy pocisk balistyczny (Niemcy: pocisk V-2);
samolot pionowego startu i lądowania, tj. śmigłowiec (USA);
bomba atomowa (USA)
5. Polski udział w zmaganiach wojennych
Z wojskowego punktu widzenia największą zasługą Polski był opór
stawiony armii niemieckiej we wrześniu 1939 r. Walcząc w niesprzyjających
okolicznościach politycznych i praktycznie w osamotnieniu, wojska polskie zadały napastnikowi dotkliwe straty w sprzęcie oraz w ludziach (nie
były one wysokie liczebnie, lecz obejmowały najlepiej wyszkolone kadry
Wehrmachtu). Tym samym kampania polska opóźniła niemieckie przygotowania do uderzenia w Europie Zachodniej.
Jesienią 1939 r. władze polskie na emigracji przystąpiły do odbudowy
polskich sił zbrojnych (przy pomocy Francji i Wielkiej Brytanii), które
wzięły w 1940 r. niewielki udział w walkach w Europie Zachodniej (po
kiesce Francji ewakuowały się do Wielkiej Brytanii).
Możliwości rozbudowy polskich sił zbrojnych zwiększyły się wydatnie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Traktat polsko-radziecki
(tzw. układ Sikorski-Majski z lipca 1941 r.) spowodował uwolnienie
dziesiątek tysięcy Polaków z obozów, więzień i terenów przesiedlenia.
Byli żołnierze wojska polskiego mogli teraz wstępować do Armii Polskiej
tworzonej na mocy tego układu. W jej szeregach zabrakło natomiast
wziętych we wrześniu 1939 r. do niewoli oficerów (ok. 8-10 tyś.),
zgładzonych w 1940 r. przez NKWD. Ostatecznie jednak Stalin nie
dopuścił do rozbudowy polskiego wojska. Wskutek komplikacji natury
politycznej jednostki polskie zostały w 1942 r. ewakuowane ze Związku
Radzieckiego (na Bliski Wschód) i znalazły się na froncie (we Włoszech)
dopiero w 1944 r.
Wojsko polskie na frontach II wojny światowej (1940-1945)
11940
utworzenie polskich sił zbrojnych we Francji (dwie dywizje piechoty,
Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, Brygada Kawalerii
Pancernej, lotnictwo); w Syrii powstaje Brygada Karpacka
IV-VI 1940
polskie okręty wojenne oraz Brygada Podhalańska biorą udział w kampanii norweskiej
V-VI 1940
wojska polskie biorą udział w kampanii francuskiej
VIII-X 1940
polskie dywizjony lotnicze biorą udział w bitwie o Anglię; w Wielkiej
Brytanii powstaje tzw. 1 Korpus Polski (dwie brygady piechoty)
1941-1945
Front wschodni
VIII 1941
na mocy umowy polsko-radzieckiej powstaje Armia Polska w ZSRR
- dowódca gen. Władysław Anders (do I 1942 r. jedna dywizja piechoty,
kilka w trakcie formowania)
1942
wojska polskie zostają ewakuowane do Iranu, następnie Iraku, gdzie po
połączeniu z Brygadą Karpacką tworzą Armię Polską na Wschodzie (ok.
czterech dywizji), podległą Brytyjczykom
V 1943
komuniści polscy w ZSRR tworzą Dywizję im. Tadeusza Kościuszki
(dowódca gen. Zygmunt Berling)
X 1943
Dywizja kościuszkowska bierze udział w bitwie pod Lenino
III 1944
wojska polskie w ZSRR zostają rozbudowane do trzech dywizji piechoty,
brygady artylerii i brygady pancernej
VII 1944
oddziały polskie biorą udział w forsowaniu Bugu. Decyzją Krajowej Rady
Narodowej oddziały te zostają połączone z Armią Ludową, tworząc
I armię Wojska Polskiego
VIII 1944
na mocy decyzji PKWN powstaje II armia Wojska Polskiego
VIII-IX 1944
I armia WP dochodzi do linii Wisły, zajmując prawobrzeżną Warszawę
I-III 1945
I armia WP bierze udział w operacji pomorskiej
IV-V 1945
I armia WP bierze udział w walkach o Berlin, II armia WP walczy na
terenie Czechosłowacji
Front zachodni
1941-1942
Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (dowódca - gen. Stanisław
Kopański) walczy w Afryce Płn.
IV 1944
wydzielony z Armii Polskiej na Wschodzie 2 Korpus Polski ląduje we
Włoszech i bierze udział w zdobyciu Monte Cassino (V 1944)
VI 1944
oddziały polskie biorą udział w lądowaniu w Normandii (Francja)
VII 1944
2 Korpus wyzwala Anconę (Włochy)
VIII 1944
1 Dywizja Pancerna (wydzielona z 1 Korpusu, dowódca - gen. Stanisław
Maczek) bierze udział w bitwie pod Falaise (Francja)
IX 1944
Samodzielna Brygada Spadochronowa (wydzielona z 1 Korpusu, dowódca - gen. Stanisław Sosabowski) bierze udział w bitwie pod Arnheim
(Holandia)
IV 1945
2 Korpus wyzwala Bolonię (Włochy)
V1945
1 Dywizja Pancerna zajmuje Wilhelmshaven (Niemcy)
Rozdział 3.
Sytuacja podbitych narodów
1. Status prawny krajów pokonanych
Z chwilą gdy państwa ekspansjonistyczne przystąpiły do realizacji
swych zamierzeń, musiały zdecydować, w jakiej formie będą sprawować
władzę na zdobytych obszarach. Wzorce postępowania ujawniły się już
przed wrześniem 1939 r.
Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych w latach trzydziestych
Aneksja (wcielenie): strona zwycięska dokonuje włączenia (integracji) zajętych
ziem do swego systemu administracyjno-prawnego, uważając je odtąd za część
własnego terytorium.
Przykłady: wcielenie Austrii do Niemiec (1938); aneksja Albanii przez Włochy
(1939).
Okupacja: państwo zwycięskie traktuje zajęte ziemie jako swą zdobycz, bez
przesądzania jednak o ich ostatecznej przyszłości. Władza okupanta sprawowana jest za pomocą instytucji o charakterze tymczasowym (np. dowódców
wojskowych).
Przykłady: okupacja terenów Chin przez Japonię (od 1937 r.).
Państwo satelickie: strona zwycięska formalnie uznaje suwerenność zajętego lub
uzależnionego terytorium, powołuje tam jednak podporządkowany sobie ściśle
rząd.
Przykłady: utworzenie Państwa Słowackiego (III 1939) - pozornie niepodległego (własne wojsko, waluta, obszar celny itd.), lecz Niemcy ogłosili się gwarantem
„ochrony niezawisłości politycznej" Słowacji, wprowadzając tam swoje wojska.
Protektorat: forma pośrednia między państwem satelickim a obszarem wcielonym.
Przykłady: Protektorat Czech i Moraw (III 1939) - należał do obszaru Wielkiej
Rzeszy, władzę w imieniu Berlina sprawował urzędnik niemiecki (protektor),
jednocześnie istniały miejscowe władze czeskie (prezydent, rząd, szczątkowe siły
zbrojne, lokalna administracja).
Formy panowania państw „Osi" na zajętych terenach
Po rozpoczęciu działań wojennych państwa „Osi" postępowały nadal
wedle przedstawionych wyżej reguł. Ustanawiane formy panowania
zależały od perspektywicznych planów tych krajów w odniesieniu do
poszczególnych terytoriów. W praktyce najczęściej stosowano model
okupacji, co wiązało się z rozwojem sytuacji na frontach - władanie państw
ekspansjonistycznych podbitymi ziemiami trwało zbyt krótko, aby ich
przywódcy zdołali w pełni zrealizować swe dalekosiężne zamierzenia.
Kraje okupowane przez Niemcy:
Polska centralna (1939), Dania (1940), Norwegia (1940), Holandia (1940),
Belgia (1940), płn. Francja (1940), Serbia (1941), Grecja (1941, wspólna
okupacja niemiecko-włoska), zach. obszary ZSRR (1941), Państwo Francuskie (tzw. Francja Yichy, od 1942, wspólna okupacja niemiecko-włoska).
W końcowej fazie wojny Niemcy okupowały również tereny swych byłych
sojuszników - m.in. Włoch, Węgier, Słowacji i Finlandii.
Ziemie zaanektowane przez Niemcy:
zachodnie obszary Polski (1939), rejon Eupen (Belgia, 1940), Alzacja i Lotaryngia (Francja, 1940), Luksemburg (1940), część Słowenii (Jugosławia, 1941).
Należy pamiętać, iż polityka okupacyjna w krajach Europy Zachodniej i Europy Wschodniej znacznie się różniła. W tym ostatnim rejonie
okupacja traktowana była jako wstęp do ustanowienia trwałego panowania Rzeszy nad zajętymi terenami.
Decyzje niemieckie w odniesieniu do ziem polskich
Obszary wcielone do Rzeszy (1939): Pomorze, Wielkopolska, Górny Śląsk,
Zagłębie Dąbrowskie, Suwalszczyzna, część woj. kieleckiego, krakowskiego,
łódzkiego i warszawskiego.
Obszary okupowane: pozostałe ziemie państwa polskiego (do linii granicznej,
wytyczonej w układzie ze Związkiem Radzieckim z dn. 28 IX 1939 r.), jako tzw.
Generalna Gubernia.
Generalna Gubernia - dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski,
od 1941 r. także dystrykt Galicja - nie wchodziła w skład Rzeszy, podlegała
Rzeszy we wszystkich dziedzinach życia jako rodzaj niemieckiej kolonii;
ośrodek władzy: Generalny Gubernator (mianowany przez fuhrera), formalnie
niezależny od urzędów w Rzeszy. Administracja lokalna (z wyjątkiem najniższego szczebla) w rękach niemieckich;
system prawny: nadrzędność prawa ustanowionego przez władze okupacyjne,
polskie ustawodawstwo (część prawa cywilnego) obowiązywało wtedy, gdy nie
kolidowało to z interesem Niemiec.
Działania ZSRR na zdobytych terenach (1939-1941)
Tendencje ekspansjonistyczne występowały również w polityce ZSRR,
przy czym w latach 1939-1941 ich realizacja była możliwa dzięki współdziałaniu z Niemcami. Wymuszając na swych sąsiadach zmianę granic,
Związek Radziecki zmierzał każdorazowo do aneksji zdobytych terenów
(wschodnia część Polski, część Finlandii, kraje bałtyckie, Besarabia) i ich
sowietyzacji. Mechanizm aneksji był najczęściej podobny: w pierwszym
etapie Armia Czerwona wkraczała na upatrzone obszary, następnie
powoływano tam instytucje „władzy ludowej", te zaś z kolei decydowały
o „dobrowolnym" przyłączeniu do ZSRR. Zbliżone metody działania
zastosowano także w latach 1944-1945, kiedy to Związek Radziecki
doprowadził do wasalizacji rejonu Europy Środkowowschodniej.
Wykorzystywanie miejscowej ludności do legalizacji
podbojów (kwestia kolaboracji)
Przyłączając obce terytoria, państwa zaborcze musiały brać pod
uwagę postawę miejscowej ludności. Najczęściej w ich interesie leżało
pozyskanie tej ludności do współpracy, gdyż to ułatwiało im legalizację
dokonanego zaboru, jak również rozwiązywało niektóre techniczne
problemy okupacji. Zakres tej współpracy zależał od dwóch czynników:
strategicznych planów agresora oraz zapatrywań społeczeństw podbitych
krajów. Doświadczenie II wojny światowej pokazuje, iż jeśli leżało to
w zamierzeniach zdobywców, przeważnie znajdowali oni chętnych do
kolaboracji, co nie znaczy, iż kolaboranci mieli w każdym przypadku
poparcie własnego społeczeństwa.
Kolaboracja: współpraca obywatela kraju podbitego z władzami państwa-zaborcy, przynosząca szkodę temu krajowi i jego mieszkańcom. W ustawodawstwie wielu państw została uznana za czyn przestępczy, podlegający karze (z
karą śmierci włącznie). Pojęcie kolaboracji nie jest jednoznaczne, gdyż nie
istnieje zgodność poglądów w kwestii, które formy współpracy należy uznać za
szkodliwe dla interesów państwa zajętego przez obce siły (np. czy wszyscy
funkcjonariusze polskiej policji w Generalnej Guberni - tzw. policji granatowej - byli kolaborantami?). Pojęcie to ma ponadto uwikłania ideologiczne, np.
współpraca z władzami radzieckimi, także w akcjach deportacji i wywłaszczania ludności polskiej na ziemiach zajętych przez Armię Czerwoną w 1939 r.,
nie była w odczuciu środowisk komunistycznych aktem kolaboracji.
Zjawisko kolaboracji wystąpiło w większości podbitych krajów europejskich. Na zachodzie Europy, gdzie niemiecki system okupacyjny
wyróżniał się względną łagodnością, nie ominęło ono praktycznie żadnego
państwa. Było jednak również widoczne w krajach słowiańskich (Czechosłowacja, Jugosławia) oraz na obszarach ZSRR. Różny był natomiast
zasięg tego zjawiska, a jego poszczególne przypadki miały swoją specyfikę.
Najgłośniejsze przypadki kolaboracji w latach 1939-1945
Belgia
Leon Degrelle: przywódca nacjonalistycznej partii „rexistów", w 1941 r.
organizator dywizji SS „Walonien", walczącej na froncie wschodnim; skazany
zaocznie na karę śmierci (1945)
Czechosłowacja
Emil Hacha: w 1938 r. prezydent republiki, od 1939 r. prezydent Protektoratu
Czech i Moraw (zm. 1945);
Józef Tiso: ksiądz katolicki, od 1939 r. prezydent Państwa Słowackiego;
w 1947 r. skazany na karę śmierci
Francja
Francois Darlan: admirał, dowódca marynarki wojennej. Od 1942 r. naczelny
dowódca sił zbrojnych Państwa Francuskiego (Francja Yichy), zginął z rąk
antyfaszyty (1942);
Marcel Deat: socjalista, w 1939 r. napisał głośny artykuł Umierać za Gdańsk?,
od 1940 r. w rządzie Yichy; po wojnie skazany zaocznie na karę śmierci (zm.
1955);
Pierre Laval: od 1942 r. premier rządu Yichy, rzecznik ustaw rasistowskich;
w 1945 r. skazany na karę śmierci;
Philippe Petain: marszałek Francji, bohater I wojny światowej, od 1940 r.
przywódca Państwa Francuskiego, skazany na karę dożywotniego więzienia
(zm. 1951)
Jugosławia
Milan Nedić: generał, od 1941 r. premier tzw. komisarycznego rządu
serbskiego; popełnił samobójstwo (1946);
Ante Pavelić: twórca chorwackiej organizacji faszystowskiej (ustasze), od roku
1941 przywódca Niepodległego Państwa Chorwackiego; zmarł na emigracji
(1959)
Norwegia
Yidkun Quisling: oficer zawodowy, założyciel faszystowskiej Partii Jedności
Narodowej, premier kolaboracyjnego rządu w 1940 r. i od 1942 r. ; w 1945 r.
skazany na karę śmierci;
Knut Hamsun: dziennikarz i pisarz, laureat nagrody Nobla (1920), w 1940 r.
opowiedział się za współpracą z Niemcami; po wojnie sądzony i skazany na
wysoką grzywnę (zm. 1959)
Związek Radziecki
Mieczysław Kamiński: major Armii Czerwonej, od 1941 r. w niewoli
niemieckiej, utworzył brygadę Rosyjskiej Narodowej Armii Wyzwoleńczej
(RONA), która brała m.in. udział w tłumieniu powstania warszawskiego;
rozstrzelany przez Niemców za grabieże (1944);
Andriej Własow: generał Armii Czerwonej, od 1942 r. w niewoli, utworzył
Rosyjską Armię Wyzwoleńczą (ROA), która na terenach Ukrainy i Polski
brała udział w walkach po stronie Niemiec, zaś na terenie Czechosłowacji
(1945) przeciwko Niemcom; w 1946 r. skazany na karę śmierci
Motywem skłaniającym do współpracy z okupantem były najczęściej
względy ideologiczne. Nie przypadkiem Niemcy znaleźli partnerów głównie wśród polityków, zafascynowanych ideologią faszyzmu i narodowego
socjalizmu. Od 1941 r. jedną z płaszczyzn, na której dokonywała się
konsolidacja różnych sił politycznych wokół bloku „Osi", był antysowietyzm. Właśnie obawa przed komunizmem spowodowała, iż na
froncie wschodnim w walkach po stronie Niemiec brały udział grupy
cudzoziemskich ochotników (m.in. Holendrzy, Belgowie, Francuzi, Norwegowie), wchodzące w skład formacji Waffen-SS.
W niektórych przypadkach decyzja o kolaboracji była podejmowana
ze względów taktycznych. Część polityków uważała, iż niepodjęcie współpracy z okupantem może sprowadzić na ich kraj falę represji. Przykładem
takiej postawy są działania marszałka Petaina we Francji oraz polityków
czeskich w Protektoracie Czech i Moraw. Ci ostatni, kolaborując z Niemcami, utrzymywali jednocześnie kontakty z ruchem oporu.
Na terenie ZSRR postawy proniemieckie rodziły się pod wpływem
motywów ideologicznych, politycznych i narodowych. W 1941 r. część
ludności państwa radzieckiego gotowa była widzieć w wojskach niemieckich wybawicieli spod panowania okrutnego reżimu stalinowskiego (terror
rozpętany przez Niemców szybko rozwiał te nadzieje). Spodziewano się
też, iż kraj zostanie uwolniony z więzów gospodarki komunistycznej (m.in.
wieś oczekiwała dekolektywizacji rolnictwa). Wreszcie niektóre grupy
narodowe, wcielone siłą do imperium rosyjskiego, pragnęły wykorzystać
nową sytuację dla urzeczywistnienia swych dążeń niepodległościowych. Ten
ostatni motyw był w sumie najsilniejszy i on też spowodował, iż współpraca
z Niemcami miała największy zasięg na obszarze państw bałtyckich (Litwa,
Łotwa, Estonia), na Ukrainie oraz w republikach kaukaskich.
W Polsce, w odróżnieniu od innych krajów europejskich, zjawisko
kolaboracji politycznej w trakcie okupacji niemieckiej praktycznie nie
wystąpiło. Przywódcy Rzeszy nie szukali partnerów do współpracy, z kolei
wszystkie polskie ruchy polityczne zajmowały stanowisko antyniemieckie
(nawet te, które przed 1939 r. zdradzały zainteresowanie ideologią
faszyzmu).
Bardziej złożona była sytuacja na ziemiach polskich pod okupacją
radziecką (1939-1941). Władze radzieckie zamierzały z jednej strony
zatrzeć ślady państwowości polskiej na tych terenach (stosując różne formy
represji i terroru), z drugiej natomiast pozostawiały przy życiu niektóre
placówki polskie (głównie kulturalne i naukowe). Równocześnie władze te
wciągały okazjonalnie miejscową ludność do spektakularnych imprez
politycznych (organizacja wyborów do zgromadzeń ludowych „Zachodniej Białorusi" i „Zachodniej Ukrainy"), które miały świadczyć o poparciu
społeczeństwa dla nowej rzeczywistości. W działaniach tych strona radziecka znajdowała partnerów po stronie polskiej, głównie w kręgach lewicującej bądź komunistycznej inteligencji (najgłośniejszy przykład - Wanda
Wasilewska). Motywem skłaniającym do współpracy było też traktowanie
ZSRR jako mniejszego zła (w porównaniu z Niemcami) a ponadto obawa
przed represjami lub zwykły oportunizm. Do wytworzenia się nastrojów
dezorientacji przyczyniło się również stanowisko rządu polskiego, który po
17 września 1939 r. nie ogłosił publicznie żadnej deklaracji precyzującej
stan prawny między ZSRR a Polską (rozkaz Rydza-Śmigłego z 17 września
nakazywał unikanie walk z wkraczającą Armią Czerwoną).
Innym problemem była postawa obywateli Rzeczypospolitej niepolskiej narodowości. Lewicowe odłamy społeczności białoruskiej, ukraińskiej i żydowskiej witały w 1939 r. z entuzjazmem wojska radzieckie,
wierząc, iż wprowadzenie systemu komunistycznego będzie gwarancją
równouprawnienia wszystkich narodów. Kręgi nacjonalistyczne z kolei
zamierzały wykorzystać nową sytuacją w celu zmniejszenia polskiego stanu
posiadania na obszarach stanowiących od lat przedmiot rywalizacji.
Nastroje niechęci wobec Polaków były podsycane przez propagandę
radziecką, przedstawiającą obraz II Rzeczypospolitej w wybitnie czarnych
barwach, jako kraju nędzy, ucisku i terroru.
2. Zamierzenia państw ekspansjonistycznych wobec
zajętych terytoriów
Metody postępowania na zdobytych terenach zależały od dalekosiężnych planów państwa-agresora. We wrześniu 1940 r. Niemcy, Włochy
i Japonia podpisały tzw. Pakt Trzech, zawierający uzgodnienie podziału
stref wpływów w świecie. Pomimo to państwa „Osi" nie skoordynowały
precyzyjnie swych politycznych zamierzeń, nie wypracowały też wspólnego
planu działania na płaszczyźnie militarnej. Między Niemcami a Włochami
np. istniały duże różnice interesów (dla Hitlera śródziemnomorski teatr
operacyjny miał - odwrotnie niż dla Mussoliniego - drugorzędne znaczenie). Włochy okazały się jednak zbyt słabe militarnie i politycznie, aby
przeforsować swe postulaty. Jeszcze mniej do powiedzenia mieli inni
sygnatariusze Paktu Trzech (Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria, Niezależne Państwo Chorwackie) oraz Finlandia (wojskowy sojusznik Rzeszy).
Dlatego też w kwestii zasad nowej organizacji Europy głos decydujący
należał do Niemiec.
Niemieckie koncepcje „nowego ładu"
Określając zasady „nowego ładu" politycy hitlerowcy kierowali się
dwiema zasadniczymi przesłankami - dążeniem do zaborów terytorialnych, motywowanych brakiem „przestrzeni życiowej", a także przekonaniem o rasowej wyższości narodu niemieckiego. Łącząc kryteria rasistowskie z kryteriami geopolitycznymi, przywódcy III Rzeszy wyróżniali wśród
podbitych terytoriów 3 kategorie:
1. ziemie należące rasowo i kulturowo do obszaru germańskiego,
2. obszary traktowane jako kolonie niemieckie,
3. obszary pod wojskową i polityczną kontrolą Rzeszy, uzasadnioną
potrzebami wojny.
Na zachodzie Europy do krajów germańskich Niemcy zaliczali:
Danię, Norwegię, Holandię, Belgię i Luksemburg. Status Francji był
nieokreślony, a rozstrzygnięcie jej przyszłości odłożono na okres powojenny.
U podstaw niemieckiej ekspansji na Bałkany leżały głównie motywy
ekonomiczno-wojskowe. Rzesza nie widziała tu ziem (poza płn. Słowenią)
nadających się do germanizacji. Realizacja celów o charakterze zasadniczym miała nastąpić na wschodzie Europy i tutaj też działania polityków
hitlerowskich miały najbardziej zróżnicowany charakter.
Niemiecki „nowy ład" w Europie Wschodniej
ziemie, które wcielono do Rzeszy: zachodnie tereny Polski;
ziemie, które zamierzano wcielić do Rzeszy: kraje nadbałtyckie, Krym, tereny
zamieszkałe przez Niemców nadwołżańskich, Baku, Półwysep Kolski, zachodnia Ukraina, okręg białostocki;
projektowana przyszłość Generalnej Guberni: zasiedlenie jej osadnikami
niemieckimi
„Generalny Plan Wschodni"
Idea „nowego ładu" najbardziej radykalnie została wyrażona w tzw.
Generalnym Planie Wschodnim, którego projekty dyskutowano w kierownictwie SS w latach 1941-1943.
Główne założenia "Generalnego Planu Wschodniego"
Planem zamierzano objąć ziemie polskie, kraje bałtyckie, zachodnią Ukrainę,
rejon Leningradu, Krym, łuk Dniepru (w wariantach skrajnych - ziemie
rosyjskie aż do Uralu);
autorzy planu zamierzali przesiedlić ok. 30 min mieszkańców tych ziem na
Syberię zachodnią, resztę miejscowej ludności przeznaczali do eksterminacji
bądź germanizacji;
na opuszczonych terenach zamierzano osiedlić ok. 10-20 min osadników
niemieckich;
na realizację planu przeznaczano 20-25 lat.
Brak odpowiednich środków organizacyjnych i finansowych, nade
wszystko zaś rozwój sytuacji militarnej sprawiły, iż koncepcja planu nie
wyszła poza fazę wstępnych rozważań, a w 1944 r. prace nad nim zostały
zawieszone. Niemniej w latach 1942-1943 Niemcy przeprowadzili kilka
dużych operacji przesiedleńczych (m.in. w 1942 r. na Zamojszczyźnie),
które stanowiły formę przymiarki do realizacji szerzej zakreślonych
zamierzeń.
„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"
Do najbardziej zbrodniczych przedsięwzięć niemieckich należał plan
całkowitej eksterminacji zamieszkującej Europę ludności żydowskiej.
Hasło walki z „międzynarodowym żydostwem" należało do głównych
wezwań partii hitlerowskiej od początku jej istnienia. Uzasadnieniem tego
hasła były dwie, sprzeczne zresztą ze sobą, teorie. Pierwsza traktowała
Żydów jako kierowniczą siłę w polityce międzynarodowej (hitlerowcy
twierdzili, iż kapitalizm i komunizm są różnymi formami władzy sprawowanej przez Żydów), siłę dążącą do odebrania Niemcom należnej im
w świecie pozycji. Druga teoria traktowała Żydów jako element aspołeczny, pasożytniczy i bezwartościowy, niezdolny do twórczego działania.
Wedle głosicieli tej teorii cała kultura europejska została stworzona przez
rasę nordycką (nazywaną przez hitlerowców „aryjską").
Niemieckie zamierzenia wobec ludności żydowskiej przechodziły
różne etapy.
Program emigracji (do wybuchu II wojny światowej)
przewidywał usunięcie Żydów z życia gospodarczego, kulturalnego i politycznego oraz przyspieszenie tempa emigracji tej ludności poza Europę.
Koncepcja rezerwatu (1939-1940)
w tym okresie hitlerowcy przystąpili do koncentracji ludności żydowskiej
w większych skupiskach (stąd tworzenie wielkich gett), skąd miała być ona
przeniesiona do specjalnych rezerwatów (docelowo poza Europę, m.in. na
Madagaskar).
Zagłada biologiczna (od 1941 r.)
(dokładna data i okoliczności wydania przez Hitlera rozkazu „ostatecznego
rozwiązania kwestii żydowskiej" nie są znane)
VI 1941: początek masowych mordów Żydów (głównie rozstrzeliwanie) na
terenach ZSRR przez specjalne oddziały policji (Einsatzgruppen); do końca
roku zamordowano ok. 400 tyś. osób;
X 1941: zakaz emigracji Żydów niemieckich do krajów zamorskich; początek
przesiedleń Żydów z terenów Rzeszy do Generalnej Guberni; pierwsze próby
mordowania przy użyciu gazów („gazy samochodowe" - Chełm nad Nerem,
cyklon B - Oświęcim)
I 1942: konferencja przedstawicieli centralnych urzędów Rzeszy (tzw. konferencja na Wannsee, od nazwy ulicy na przedmieściach Berlina), w czasie
której uzgodniono zasady organizacji masowych przesiedleń Żydów do
Generalnej Guberni, wybranej na teren „ostatecznego rozwiązania";
III 1942: początek masowego ludobójstwa Żydów w obozach zagłady - straty
ludności żydowskiej wyniosły ok. 5-6 min osób (dokładne ustalenie liczby
ofiar jest niemożliwe, m.in. ze względu na zmiany granic, migracje, brak
wyników spisów ludności), z czego ok. 4 min zginęły w obozach zagłady;
największych strat doznały skupiska żydowskie na ziemiach polskich (2,7 min)
oraz w ZSRR (ok. miliona).
Losy ludności żydowskiej w latach II wojny światowej nie mają
swojego odpowiednika (poza podobnie potraktowaną przez hitlerowców
ludnością cygańską). Wyjątkowość zagłady (holocaustu) Żydów nie
polegała na statystycznych rozmiarach tej tragedii (niektóre inne narody
doznały większych strat), lecz na tym, iż Niemcy skazali na śmierć całą
społeczność -jedynie ze względu na przynależność do określonego narodu.
Mechanizm ludobójstwa cechowała biurokratyczna systematyczność
i organizacyjna perfekcja. Proces zagłady objął całość terytoriów kontrolowanych przez Niemcy. Największe szansę uratowania mieli Żydzi w krajach,
gdzie rygory okupacji były względnie łagodne (np. Dania), bądź w tych
państwach satelickich, których władze odmawiały zgody na deportację
swych obywateli narodowości żydowskiej (m.in. Bułgaria i Rumunia).
3. Metody zniewalania i eksploatacji zajętych terenów
a. Postępowanie Niemiec
Eksploatacja gospodarcza
Niemcy w okresie apogeum swych wpływów prowadzili trzy rodzaje
polityki ekonomicznej. Ziemie wcielone do Rzeszy starano się szybko
zintegrować z gospodarką reszty kraju, głównie poprzez przejmowanie
majątków ziemskich i zakładów przemysłowych w ręce niemieckie.
Na okupowanych obszarach zachodniej i północnej Europy polityka
niemiecka starała się zużytkować możliwości miejscowego przemysłu
i rolnictwa dla celów strategicznych Rzeszy, bez ingerowania jednak
w stosunki własnościowe oraz w ustawodawstwo społeczne (zezwalano nawet
na działalność związków zawodowych i strajki). Między krajami zajętymi
a Niemcami wytworzyły się różne formy symbiozy gospodarczej. Z krajów
tych płynęły do Niemiec: żywność (Dania), uzbrojenie (Belgia, Holandia)
i inne formy świadczeń. Z kolei Rzesza dostarczała tym krajom niektórych
surowców, umożliwiających funkcjonowanie miejscowego przemysłu.
Odmiennie rozwijała się sytuacja na okupowanych ziemiach Europy
Wschodniej (Polska, ZSRR). Rzesza prowadziła tu gospodarkę o charakterze rabunkowym, zmierzającą do maksymalnego wykorzystania miejscowej siły roboczej oraz zasobów surowcowych. Elementami tej polityki
była m.in. grabież mienia (pod hasłem „aryzacji"), nierespektowanie
żadnych praw podmiotowych ludności podbitej (nieograniczony wyzysk
pracowników), przymus pracy (część ludności kierowano na roboty do
Niemiec). Największe znaczenie przywiązywano do zwiększania wydajności produkcji rolnictwa (obowiązkowe dostawy żywności). Inwestycje
należały do rzadkości, miały zaś głównie na celu rozbudowę obiektów
0 znaczeniu strategicznym (rozbudowa sieci kolejowej i drogowej).
Zasadniczo na okupowanych ziemiach Europy Wschodniej działania
w sferze ekonomii traktowano jako element polityki narodowościowej,
zmierzającej do degradacji cywilizacyjnej podbitej ludności. Jedne narody
przeznaczono do szybkiej eksterminacji (Hitler wolał wymordować Żydów
1 radzieckich jeńców wojennych, niż wykorzystać ich pracę), inne chciano
sprowadzić do roli niewykształconej, niewykwalifikowanej i używanej
niewolniczo siły roboczej.
Przesiedlenia
Niemieckie projekty „nowego ładu" przewidywały gruntowną zmianę
stosunków narodowościowych w niektórych rejonach Europy. Niemcom
zabrakło czasu i środków finansowych, aby urzeczywistnić swe dalekosiężne zamiary, niemniej niektóre projekty zdołali zrealizować. Największy
zasięg przybrały wysiedlenia ludności polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy
(głównie z Wielkopolski i z Pomorza) do Generalnej Guberni, prowadzone
od jesieni 1939 do marca 1941 r. Wysiedleńców (ok. 700 tyś.) zastępowano
niemieckimi osadnikami, sprowadzanymi z krajów bałtyckich, ZSRR,
Rumunii, a nawet z Polski centralnej (GG). W latach 1942-1943 doszło do
przemieszczeń ludności w ramach przygotowań do realizacji „Generalnego
Planu Wschodniego".
Wykorzystywanie antagonizmów między podbitymi narodami
Jedną z zasad niemieckiej polityki okupacyjnej była dewiza divide et
impera (dziel i rządź). Niemcy pragnęli dyskontować konflikty między
różnymi grupami narodowościowymi, starali się też przeciwdziałać konsolidacji poszczególnych społeczeństw poprzez podsycanie rozmaitych
lokalnych separatyzmów. Poglądy przywódców III Rzeszy w tej materii nie
były zresztą jednolite. Hitler np. należał do przeciwników okazywania
względów jakimkolwiek grupom etnicznym w Europie Wschodniej (nawet
gdyby przynosiło to dezintegrację ZSRR), uważając, iż na dłuższą metę jest
to sprzeczne ze strategicznymi interesami Niemiec. Te doktrynalne zastrzeżenia ustępowały jednak przed motywami natury praktycznej, związanymi z sytuacją militarną.
W rezultacie naziści wspierali postawy antyrosyjskie i antyradzieckie
wśród niektórych społeczności Związku Radzieckiego (w krajach bałtyckich, na Ukrainie, na Kaukazie), wykorzystywali też m.in. nienawiść
istniejącą między narodami Jugosławii. Na ziemiach polskich polityka ta
wyrażała się głównie w zaostrzeniu konfliktu polsko-ukraińskiego. Choć
terror niemiecki był wymierzony również w Ukraińców, na co dzień byli
oni uprzywilejowani (lepsze warunki aprowizacji, własny system szkół,
łącznie z gimnazjami, prawo utrzymania instytucji kulturalnych itp.). Przy
zachęcającej postawie niemieckiej administracji okupacyjnej w latach
1942-1944 doszło na Wołyniu i w Galicji Wschodniej do pogromów
polskiej ludności (ok. 100 tyś. zabitych) przez ukraińskie grupy nacjonalistyczne.
Germanizacja
W zamierzeniach polityków hitlerowskich germanizacja niektórych
terenów miała stanowić ukoronowanie procesu wprowadzania w Europie
„nowego ładu". Teoretycznie germanizacja mogła być przeprowadzona
dwiema metodami:
1. poprzez zasiedlenie (kolonizację) wybranych obszarów niemieckimi
osadnikami;
2. przez kulturowo-językowe zniemczenie (asymilację narodową)
mieszkańców wytypowanych rejonów.
W praktyce dominował pierwszy wariant postępowania, jako że
naziści, będąc skrajnymi rasistami, bronili „czystości" ludów „aryjskich"
przed obcymi wpływami i domieszkami „obcej krwi". Dlatego z założenia
odrzucano możliwość asymilowania Słowian (poza niemczeniem wybranych jednostek, jeśli swym wyglądem odpowiadały cechom „aryjczyka").
Germanizacja na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy
na Górnym Śląsku: dążenie do szybkiej germanizacji (tzw. regermanizacji),
opierającej się na założeniu, iż wszyscy mieszkańcy tego rejonu są Niemcami
lub potencjalnymi Niemcami;
na Pomorzu: germanizacja (zniemczanie) stopniowa i selektywna;
w tzw. kraju Warty (Wielkopolska, część woj. łódzkiego): germanizacja
poprzez wysiedlanie ludności polskiej z tych terenów.
W 1941 r. władze wprowadziły tzw. Niemiecką Listę Narodowościową
(Yolkslistę), formalizującą kryteria postępowania z ludnością przewidzianą do
zniemczenia.
Oddziaływanie na ludność podbitą w dziedzinie kultury
Również i na tej płaszczyźnie działania niemieckie były zróżnicowane.
Na ziemiach wcielonych do Rzeszy dążono do szybkiej germanizacji
poprzez unifikację językową, organizowanie życia kulturalnego na wzór
obowiązujący w Niemczech, eliminowanie wpływów innych kultur, ekspansywną działalność niemieckich placówek kulturalnych.
W Europie Zachodniej polityka okupanta stawiała sobie głównie
zadanie kontrolne, tak by miejscowa sztuka nie była w stanie rozbudzać
świadomości narodowej i woli odwetu. Jednocześnie Niemcy pozostawiali
ludności szeroki zakres swobód twórczych, co we Francji np. spowodowało prawdziwy rozkwit życia teatralnego, kinematografii, koniunkturę na
rynku wydawniczym itp. W krajach zaliczanych do „germańskich"
(Belgia, Dania, Holandia, Norwegia) zwracano szczególną uwagę na
pozyskiwanie osób i środowisk nastawionych proniemiecko, na niszczenie
kulturalnych pomostów z innymi obszarami Europy oraz na odnajdywanie
dowodów niemieckiej obecności w przeszłości danego kraju (podobną
politykę prowadzono także w Protektoracie Czech i Moraw).
W okupowanych krajach Europy Wschodniej (przede wszystkim
Polska) Niemcy dążyły do kulturowego i cywilizacyjnego unicestwienia
ludności. Jeśli na Zachodzie Niemcom zależało na propagowaniu własnych
osiągnięć w literaturze i sztuce, to na Wschodzie obowiązywała zasada
ścisłej separacji - powstające tu niemieckie instytucje kulturalne przeznaczone były wyłącznie dla okupantów („nur fur Deutsche").
Polityka niemiecka w Generalnej Guberni
1. grabież polskiego mienia kulturalnego (także dzieł sztuki sakralnej);
2. likwidacja szkolnictwa wyższego i średniego; likwidacja polskich placówek
kulturalnych; likwidacja polskiej prasy;
3. propagowanie rozrywek o możliwie najniższym poziomie artystycznym;
4. eksterminacja inteligencji, prześladowania kleru katolickiego;
5. likwidacja swobody informacji (m.in. zakaz posiadania aparatów radiowych)
Cechą polityki niemieckiej na wszystkich zajętych terenach były
prześladowania twórczości autorów pochodzenia żydowskiego oraz przeciwników politycznych nazizmu. Powszechną praktyką był również rabunek dóbr kultury, któremu często towarzyszyło niszczenie dzieł sztuki,
uznanych za obce duchowi niemieckiemu.
Terror i eksterminacja
Sięgając po środki represyjne władze okupacyjne miały na uwadze
kilka celów.
- Terror prewencyjno-odwetowy: zmierzał do zapewnienia stanu
bezpieczeństwa na zapleczu frontu w rejonie operacji wojskowych (np.
stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności za akty sabotażu) bądź do
wymuszenia u podbitej ludności respektu dla zarządzeń porządkowych
okupanta (np. karanie za nielegalny handel, posiadanie radia).
Ten rodzaj terroru stosowali Niemcy na wszystkich podbitych terenach. W okupowanych krajach Europy Zachodniej, gdzie przeważnie
utrzymywano istnienie miejscowego sądownictwa, wyłączano spod jego
jurysdykcji sprawy o charakterze politycznym, przekazując je sądom
niemieckim, w razie potrzeby wprowadzano też czasowo stan wyjątkowy
(Dania w 1943 r., Norwegia w latach 1941-1942). Na Wschodzie nie
troszczono się o zachowywanie pozorów praworządności, toteż w ramach
terroru prewencyjno-odwetowego stosowano na co dzień, bez sądu karę
śmierci. W działaniach tych Niemcy korzystali z pomocy lokalnych
formacji policyjnych (tzw. policja granatowa w Generalnej Guberni,
policja ukraińska, białoruska, żydowska itd.).
- Terror jako sposób biologicznego niszczenia podbitych narodów:
stosowany w odniesieniu do niektórych terytoriów (Europa Wschodnia)
oraz niektórych grup narodowych (Żydzi, Cyganie, część narodów słowiańskich). Do głównych metod należały:
- akcje pozbawienia wolności dużych grup ludzkich (łapanki uliczne),
- stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności i karanie bez
dochodzenia winy (rozstrzeliwanie zakładników, uliczne egzekucje w odwecie za działalność ruchu oporu, pacyfikacje),
- tortury fizyczne i psychiczne w celu wymuszenia zeznań,
- doprowadzanie do śmierci głodowej ludności wytypowanych regionów (np. ludność żydowska w gettach),
- terror i ludobójstwo w stosunku do osób skierowanych do obozów
koncentracyjnych.
Symbolem nazistowskiej polityki eksterminacyjnej były obozy odosobnienia. Pojawiły się one w Rzeszy wkrótce po dojściu Hitlera do władzy
(Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen), natomiast w trakcie wojny ich sieć
została znacznie rozbudowana, przede wszystkim na ziemiach polskich (na
okupowanych terenach Związku Radzieckiego do najczęściej stosowanych
metod należały pacyfikacje oraz mordy wykonywane przez specjalne
grupy policyjne). Chociaż wszystkie obozy były miejscami terroru
i wyniszczenia, różniły się specyfiką wykonywanych zadań. Stąd
podział na obozy przesiedleńcze, przejściowe, karne, obozy pracy itp.
W 1941 r. zaczęły też powstawać obozy natychmiastowej zagłady (w
terminologii hitlerowskiej tzw. obozy specjalne), których jedynym celem
było masowe uśmiercanie ludzi, natychmiast po ich przybyciu do
obozu.
Największe obozy na ziemiach Generalnej Guberni
Obozy koncentracyjne: Majdanek, Auschwitz-Birkenau (w Oświęcimiu-Brzezince)
Obozy natychmiastowej zagłady: Culmhof (Chełmno), Majdanek, Brzezinka
(Auschwitz II), Sobibór, Treblinka
Zbrodnie ludobójstwa popełnione przez faszyzm i nazizm zostały po
1945 r. opisane i napiętnowane przez międzynarodową opinię publiczną
(m.in. w trakcie procesu norymberskiego).
b. Polityka radziecka na zaanektowanych terenach
Istotna rola, jaką odgrywał ZSRR w trakcie wojny z państwami „Osi",
a także mocarstwowy status tego państwa po wojnie sprawiły, iż wiedza
o polityce radzieckiej wobec zajętych terenów upowszechniała się powoli,
a poza tym przyjmowano ją z niedowierzaniem. Tymczasem stosowane
przez system stalinowski metody zniewalania były bardzo podobne do
metod hitlerowskich, a radziecki aparat bezpieczeństwa potrafił działać
z większą skutecznością.
Celem polityki władz radzieckich była sowietyzacja i pełne zintegrowanie zdobytych terytoriów (ziemie polskie, państwa bałtyckie, Besarabia) z republikami radzieckimi. Na terytoriach tych wprowadzano radzieckie instytucje ustrojowe i polityczne, mieszkańcom narzucano radzieckie
obywatelstwo i wcielano ich przymusowo do Armii Czerwonej.
Elementem sowietyzacji było też wprowadzenie radzieckiego modelu
gospodarczego. Na ziemiach byłego państwa polskiego w latach
1939-1941 władze przeprowadziły kolektywizację rolnictwa oraz nacjonalizację przemysłu, handlu i banków, stosowały konfiskaty polskiej
własności, prześladowania grup nieproletariackich (urzędników państwo-
wych, ziemian, kupców, bankowców, właścicieli przedsiębiorstw, hoteli,
restauracji itp.), starały się zantagonizować społeczeństwo poprzez podsycanie nastrojów „walki klasowej".
Na płaszczyźnie narodowej Związek Radziecki dążył do likwidacji
świadectw przynależności zajętych terenów do państwa polskiego i zmiany
struktury etnicznej (wyrugowanie elementu polskiego).
Metody walki z polskością
podsycanie konfliktów narodowościowych: polsko-ukraińskiego, polsko-żydowskiego;
prześladowanie języka polskiego, rusyfikacja i sowietyzacja szkolnictwa,
likwidacja polskich placówek kulturalnych;
prześladowanie polskiej inteligencji, sfer opiniotwórczych oraz byłych pracowników polskiego aparatu państwowego (jako tzw. elementów antysowieckich), niszczenie polskich pamiątek narodowych, prześladowanie Kościoła
katolickiego;
masowe przesiedlenia ludności: w II 1940 r. ok. 220 tyś. osób (głównie na
tereny północne ZSRR), w IV 1940 r. ok. 320 tyś. (do Kazachstanu), w VI-VII
1940 r. ok. 240 tyś.;
terror i eksterminacja: kierowanie dużych grup ludzkich do obozów koncentracyjnych (łagry), eksterminacja głodem, aresztowania i rozstrzeliwania
- najgłośniejszy przypadek to wymordowanie wziętych do niewoli oficerów
wojska i policji z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie (zbrodnia
katyńska).
4. Ruch oporu
Ruch oporu, rozumiany jako wszelkie działania ludności podbitego
kraju, zmierzające do odzyskania niepodległości, wystąpił we wszystkich państwach, które padły ofiarą zbrojnej przemocy. Opór ten polegał na przeciwstawianiu się polityce okupanta (bądź rodzimym ośrodkom kolaboracyjnym), na przeciwdziałaniu nastrojom defetyzmu i bierności w szeregach własnego społeczeństwa, na dążeniu do ochrony
substancji narodowej (w dziedzinie gospodarki, kultury, oświaty itp.)
oraz na konstruowaniu projektów kształtu politycznego państwa po
odzyskaniu niezawisłości.
Dla zasięgu i form ruchu oporu decydujące znaczenie miały 3 elementy: nastroje ludności (klęska wojenna wywołała w Polsce i Jugosławii chęć
odwetu, natomiast we Francji nastroje depresji i zobojętnienia), polityka
okupanta (mógł on swym postępowaniem zaostrzyć bądź łagodzić napięcia) oraz wojskowe znaczenie danego regionu (silna partyzantka istniała
przeważnie na terenach, na których planowane były wojskowe operacje
aliantów).
Opór cywilny
Ten rodzaj oporu był najczęściej spotykaną metodą walki z obcą
okupacją, przy czym można tu wyróżnić opór bierny, przeważnie spontaniczny (np. ignorowanie zarządzeń władz okupacyjnych, mało wydajna
praca) oraz opór czynny, zazwyczaj ujęty w ramy organizacyjne. W krajach, gdzie reżim okupacyjny był stosunkowo łagodny, ruch oporu mógł
wykorzystywać dla swoich celów istniejące jawnie organizacje (np. związki
zawodowe) oraz sięgać po formalnie wciąż legalne metody działania
(organizowanie wieców, pochodów, strajków itp.). W państwach o ostrzejszych rygorach okupacji koniecznością było działanie w sposób zakonspirowany.
Formy oporu cywilnego
samoorganizowanie się społeczeństwa: przeciwdziałanie nastrojom defetystycznym, zwalczanie osób i środowisk kolaboracyjnych, bojkot zarządzeń
okupanta, zwalczanie propagandy okupanta - bojkot kin i prasy wydawanej
przez okupanta, zrywanie plakatów, pisanie haseł na ścianach, rozlepianie
ulotek, drukowanie i kolportowanie własnej prasy i wydawnictw;
przeciwdziałanie próbom wynaradawiania i niszczenia materii narodowej:
ochrona zabytków, dzieł sztuki i bibliotek, organizowanie własnej sieci
nauczania;
przeciwdziałanie skutkom okupacji w sferze gospodarczej i politycznej:
tworzenie własnego obiegu gospodarczego (np. potajemne dostarczanie
żywności do miast), odbudowa przedwojennych struktur życia politycznego
(partie polityczne, różne ciała przedstawicielskie);
bezpośrednie działania na szkodę okupanta: różne formy sabotażu i dywersji
W krajach Europy Zachodniej okupacja nie zagrażała samoistności
kulturowej i biologicznej tamtejszych narodów, toteż ruch oporu miał tam
na uwadze głównie cele polityczne i wojskowe. W Europie Wschodniej
natomiast (przede wszystkim w Polsce) ruch ten musiał objąć wszystkie
dziedziny narodowego życia, chroniąc je przed niszczycielską działalnością
okupantów.
Organizacją pozawojskowych form ruchu oporu na ziemiach polskich zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej, samodzielna komórka Delegatury
Rządu na Kraj (od 1943 r. Kierownictwo Walki Podziemnej, podporządkowane dowódcy AK). Opracowało ono tzw. kodeks praw i obowiązków
Polaków, zawierający wytyczne zasad postępowania w stosunku do okupanta.
Wojskowy ruch oporu
Istniał praktycznie we wszystkich okupowanych krajach europejskich,
z natury rzeczy działał w sposób zakonspirowany, a tworzony był z reguły
bądź przez zawodowych wojskowych, wywodzących się z pokonanej przez
agresora armii, bądź przez partie polityczne (w Polsce np. Narodowe Siły
Zbrojne, utworzone przez jeden z odłamów Narodowej Demokracji).
W ruchu tym zarysowały się dwie zasadniczo odmienne koncepcje
działania. Zgodnie z pierwszą, konspiracja miała zmierzać do stworzenia
w podziemiu odpowiednika regularnej armii, która koncentruje się głównie
na werbunku kadr, ich szkoleniu, zdobywaniu broni itd., przygotowując
się do jednego, decydującego wystąpienia (powstanie miało być rozpoczęte
w chwili załamania się systemu okupacyjnego bądź pojawienia się u granic
kraju wojsk koalicji antyniemieckiej). Wedle drugiego poglądu, ruch oporu
powinien prowadzić nieustanne operacje wojskowe (tam, gdzie to możliwe,
poprzez działania partyzantki leśnej), zadając nieprzyjacielowi jak największe straty, nawet kosztem dużych ofiar po swojej stronie. Tego rodzaju
postawa charakterystyczna była dla ruchu komunistycznego, ale dopiero
po ataku Niemiec na ZSRR (w latach 1939-1941 III Międzynarodówka
zajmowała postawę proniemiecką, oskarżając rządy Anglii i Francji
o prowadzenie agresywnej wojny przeciwko pokojowo usposobionej III
Rzeszy).
Konspiracje wojskowe w Europie
Albania
Armia Narodowowyzwoleńcza: utworzona w 1943 r., w jej władzach dużą rolę
odgrywali komuniści; prowadziła walkę partyzancką, dysponując w 1944 r. 26
brygadami bojowymi (ok. 70 tyś. ludzi).
Francja
Francuskie Siły Wewnętrzne: utworzone w 1944 r. z inicjatywy gaulistów,
przez połączenie kilku mniejszych organizacji wojskowych (kilkaset tyś. osób);
latem 1944 r. doprowadziły do wybuchu powstania (m.in. w Paryżu);
Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy: konspiracja wojskowa francuskich
komunistów (1940); w 1944 r. weszli w skład Francuskich Sił Wewnętrznych.
Grecja
Armia Narodowowyzwoleńcza (ELAS,1941): zdominowana politycznie przez
komunistów, organizowała walkę partyzancką (ok. 50 tyś. żołnierzy), odegrała ważną rolę w wyzwoleniu kraju (1944).
Jugosławia
Wojsko Ludowowyzwoleńcze Jugosławii: tworzone od 1941 r. przez komunistów (Josif Broz Tito), w 1944 r. liczyło ok. 500 tyś. żołnierzy; toczyło w latach
1941-1945 walki z Niemcami, doprowadzając do wyzwolenia znacznych
obszarów państwa;
Wojsko Jugosłowiańskie w Ojczyźnie: tworzone od 1942 r. oddziały partyzanckie (tzw. czetnicy), podporządkowane rządowi na emigracji (dowódca
- Draża Mihajlović); w 1945 r. rozbite przez oddziały Tito.
Polska
Związek Walki Zbrojnej (1939), od 1942 r. Armia Krajowa: w 1944 r.
ok. 250-350 tyś. osób; podporządkowana rządowi polskiemu na emigracji;
prowadziła akcje dywersyjne, operacje partyzanckie (m.in. operacja „Burza"),
w 1944 r. wywołała powstanie w Warszawie; dowódcy: Kazimierz Sosnkowski
(1940), Stefan Rowecki „Grot" (1940-1943), Tadeusz Komorowski „Bór"
(1943-1944);
Gwardia Ludowa (1942), od 1944 r. Armia Ludowa: wojskowa organizacja
komunistów (w 1944 r. ok. 35 tyś. osób), organizowała partyzantkę leśną, od
1944 r. była zapleczem władzy PKWN;
Bataliony Chłopskie (1940): konspiracja wojskowa Stronnictwa Ludowego,
w 1944 r. ok. 160 tyś. osób (z czego w partyzantce leśnej ok. 4 tyś.), od 1943 r.
włączane do AK w ramach tzw. akcji scaleniowej;
Narodowe Siły Zbrojne (1942): utworzone przez jeden z odłamów Narodowej
Demokracji (w 1944 r. ok. 65 tyś. osób), odmawiały podporządkowania się
Delegaturze i Komendzie Głównej AK; organizowały oddziały leśne, zwalczające również partyzantkę komunistyczną, a od 1944 r. władzę PKWN.
Zasadniczym polem działania konspiracji wojskowych było rozpoznanie (wywiad), dywersja i sabotaż. Operacje te miary ogromne znaczenie
dla mocarstw alianckich, toteż koordynowały one, inspirowały i finansowały poczynania siatek konspiracyjnych w poszczególnych krajach.
O wiele rzadszym zjawiskiem były operacje o charakterze partyzanckim.
Występowały one w krajach mających sprzyjające warunki geograficzno-przyrodnicze (Albania, Grecja, Jugosławia, niektóre rejony Polski oraz
ZSRR). Sztaby armii alianckich posługiwały się formacjami partyzanckimi
w celu dezorganizowania zaplecza nieprzyjaciela na głównych kierunkach
uderzeń, stąd duża aktywność oddziałów „leśnych" w momentach ofensywy wojsk sprzymierzonych (partyzantka we Francji latem 1944 r.
bardzo rozbudowana - najliczniejsza w okupowanej Europie - partyzantka radziecka na tyłach niemieckich).
Państwo podziemne
Terminem tym określa się sytuację, gdy na terytorium okupowanym
ruch oporu obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego, tworzy
konspiracyjne struktury, stanowiące odpowiednik aparatu legalnego państwa, a jednocześnie jest w stanie spowodować przestrzeganie przez ludność
wydawanych przez siebie norm prawnych i rozporządzeń.
Elementy polskiego państwa podziemnego
władza zwierzchnia: prezydent (Władysław Raczkiewicz), wódz naczelny
(Władysław Sikorski, 1939-1943, Kazimierz Sosnkowski, 1943-1944, Tadeusz
Komorowski, 1944-1945) i rząd na wychodźstwie (premierzy: Władysław
Sikorski, 1939-1943, Stanisław Mikołajczyk, 1943-1944, Tomasz Arciszewski, 1944-1945);
władza centralna w kraju: przedstawiciel rządu (Delegat, od 1944 r. w randze
wicepremiera), od 1944 r. Krajowa Rada Ministrów;
władza administracyjna: Delegatura (podzielona na specjalistyczne departamenty oraz jednostki terenowe);
siły zbrojne: ZWZ-AK;
aparat sprawiedliwości: m.in. podziemne sądownictwo (wojskowe sądy specjalne), działające w myśl zasad określanych przez Kierownictwo Walki
Cywilnej
Rozdział 4.
Aspekt polityczno-dyplomatyczny
II wojny światowej
1. Uczestnicy wojny
W II wojnie światowej brało udział 61 państw, przy czym liczebną
przewagę miała koalicja antyfaszystowska (do końca 1944 r. 40 krajów).
Uczestników wojny można podzielić na trzy kategorie:
1. państwa ponoszące główny ciężar operacji wojskowych,
2. państwa, których udział w operacjach wojskowych miał charakter
pomocniczy,
3. państwa uczestniczące w wojnie wyłącznie na płaszczyźnie dyplomatyczno-politycznej.
Blok państw „Osi"
Największy zakres miało zaangażowanie wojskowe Niemiec
(1939-1945), Włoch (1940-1943) i Japonii (1941-1945). W latach 1941-1944 udział w wojnie po stronie „Osi" brały także: Finlandia, Węgry,
Rumunia, Słowacja, Bułgaria i Niezależne Państwo Chorwackie. W roku
1944, wobec szybkiego pogarszania się sytuacji militarnej „Osi", większość
z nich zmieniła front, zwracając się przeciwko Rzeszy.
Na Dalekim Wschodzie sojusznikami Japonii były niektóre powołane
przez Japończyków pseudoniezależne państewka - Mandżukuo (Mandżuria), Birma, Filipiny, Indochiny i Indonezja (w krajach tych istniał
jednocześnie antyjapoński ruch oporu).
Koalicja antyfaszystowska
Główni uczestnicy koalicji
Wielka Brytania (1939-1945), Związek Radziecki (1941-1945), Stany Zjednoczone (1941-1945), w latach 1939-1940 także Francja;
państwa o dużym zaangażowaniu militarnym: Australia, Kanada i Nowa
Zelandia (brytyjskie dominia), Chiny (wojna z tym państwem wiązała ok.
miliona żołnierzy japońskich).
W skład koalicji wchodziły ponadto państwa, które padły ofiarą
agresji bloku „Osi", lecz nie podpisały aktu politycznej kapitulacji,
kontynuując w różnych formach walkę przeciw zaborcy. Rządy tych
państw przeniosły się na emigrację (rząd polski, czechosłowacki, norweski,
belgijski, holenderski, jugosłowiański i grecki), starając się tam stworzyć
własne siły zbrojne (najliczniejsze były oddziały polskie) oraz kierować
ruchem oporu w kraju. W 1944 r. do wojny z Niemcami przystąpiła
również większość dotychczasowych sojuszników Rzeszy. Formalny
udział w wojnie po stronie koalicji wzięło wiele państw pozaeuropejskich
(głównie Ameryki Łacińskiej), które jednak w praktyce nie prowadziły
żadnych operacji wojskowych (poza Brazylią).
Kraje neutralne w Europie
ścisła neutralność: Szwecja, Szwajcaria;
neutralność połączona z proniemieckimi sympatiami w polityce zagranicznej:
Hiszpania, Irlandia, Portugalia
Wewnętrzne konflikty w państwach uczestniczących
w wojnie
Częstym zjawiskiem w latach 1939-1945 była sytuacja, iż w poszczególnych krajach powstawało kilka ośrodków politycznych, które nie tylko
konkurowały między sobą, lecz także zajmowały odmienne stanowisko
wobec toczącej się wojny. W Chinach np. na terenach zajętych przez Japonię
ukonstytuował się kolaboracyjny rząd gen. Wang Czing-weja (z siedzibą
w Nankinie), natomiast walkę przeciw Japonii prowadziły zarówno wojska
Kuomintangu (podlegające rządowi Czang Kai-szeka, który był uznany
przez koalicję antyfaszystowską za legalną władzę w państwie), jak i komunistyczna Chińska Armia Czerwona. Francja zakończyła w roku 1940 swój
udział w wojnie, a rząd marszałka Petaina współpracował z Niemcami,
podczas gdy po stronie koalicji walczyły nadal oddziały Wolnych Francuzów, dowodzone przez gen. Charlesa de Gaulle'a.
Szczególnie dramatyczne następstwa miały wewnętrzne konflikty
w Grecji, Polsce i Jugosławii. W dwóch pierwszych krajach wiązały się one
z polityczną ofensywą sił komunistycznych, podważających legalność
przedwojennych władz państwowych (przebywających na emigracji).
W Jugosławii doszedł do tego dodatkowy czynnik w postaci silnych napięć
narodowościowych (szczególnie między Serbami i Chorwatami). W Polsce
i Jugosławii konflikt ten rozstrzygnęli na swoją korzyść komuniści (w dużej
mierze dzięki pomocy wojsk radzieckich), w Grecji wojna domowa
(1946-1949) zakończyła się porażką partii komunistycznej.
Sytuacja prawnomiędzynarodowa władz polskich w latach 1939-1945
IX 1939
powstanie rządu gen. Władysława Sikorskiego (uznawany przez większość państw europejskich, nie uznawany przez Niemcy i ZSRR)
VII 1941
układ Sikorski-Majski przynosi wznowienie stosunków dyplomatycznych
przez Polskę i ZSRR
IV 1943
ZSRR zrywa stosunki dyplomatyczne z Polską (sprawa katyńska)
XII 1943
komuniści tworzą w Warszawie Krajową Radę Narodową, jako organ
władzy reprezentujący „interesy najszerszych mas społeczeństwa polskiego" (KRN nie uznawała rządu polskiego na emigracji)
VII 1944
komuniści tworzą Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (rodzaj
rządu tymczasowego)
XII 1944
PKWN zostaje przekształcony w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej
Polskiej
I 1945
ZSRR uznaje Rząd Tymczasowy
II 1945
na konferencji w Jałcie wielkie mocarstwa postanawiają, iż Rząd Tymczasowy zostanie przekształcony w Rząd Jedności Narodowej (poprzez
„włączenie przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków
z zagranicy")
VI 1945
utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, premier - Edward Osóbka-Morawski (socjalista), wicepremierzy - Władysław Gomułka (komunista) i Stanisław Mikołajczyk (ludowiec)
VI- VII 1945
państwa zachodnie cofają uznanie rządowi polskiemu na emigracji
i nawiązują stosunki dyplomatyczne z Rządem Jedności Narodowej
2. Porozumienia międzynarodowe
Każdy z bloków walczących państw był związany siecią rozmaitych
porozumień międzynarodowych: sojuszy wojskowych, traktatów politycznych, umów gospodarczych itp. Ponadto niektóre państwa nawiązywały
różne formy bliskiej współpracy nawet przy braku formalnych porozumień
(Stany Zjednoczone np. nie miały traktatów sojuszniczych z Wielką
Brytanią i ZSRR).
Sojusze militarne
Po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie Niemcy, Japonia i Włochy podpisały układy (11 grudnia 1941 r. i 18 stycznia 1942 r.), formalizujące powstanie przymierza tych państw (ustalały one formy
współpracy wojskowej oraz podział stref okupacyjnych w skali globalnej). Porozumienia te częściowo się zdezaktualizowały po kapitulacji
Włoch w 1943 r.
Sojusze państw koalicji antyniemieckiej były przeważnie zawarte
jeszcze przed wybuchem wojny. Kapitulacja Francji (1940) zdezaktualizowała polsko-francuski układ sojuszniczy oraz niepisany, lecz funkcjonujący, sojusz brytyjsko-francuski. Natomiast ZSRR zawarł po przystąpieniu do koalicji sojusze z Wielką Brytanią, Polską i Czechosłowacją.
Porozumienia polityczne
Zawierane w trakcie wojny dwustronne i wielostronne porozumienia
regulowały zarówno rozmaite problemy natury szczegółowej, jak i kwestie
o szerszym znaczeniu. W tej ostatniej kategorii szczególny charakter miały
układy stanowiące projekcję ideologicznych poglądów układających się
stron oraz wyraz ich zamiarów strategicznych.
1936
Pakt Antykominternowski (Niemcy i Japonia): przewidywał
wspólną walkę przeciwko Międzynarodówce Komunistycznej;
przed wybuchem wojny do Paktu przystąpiły Włochy, Węgry,
Mandżukuo i Hiszpania, zaś po 1939 r. Bułgaria, Dania, Finlandia, Rumunia, Niezależne Państwo Chorwackie, Słowacja oraz
chiński rząd gen. Wang Czing-weja w Nankinie.
1940
Pakt Trzech (Niemcy, Włochy i Japonia): przewidywał współpracę sygnatariuszy w tworzeniu nowego ładu w Europie i Azji ;
do Paktu zgłosiły następnie akces: Węgry, Rumunia, Słowacja,
Bułgaria i Niezależne Państwo Chorwackie.
Dokumentem, który określał polityczno-moralną strategię koalicji
antyfaszystowskiej, była Karta Atlantycka, podpisana przez Winstona
Churchilla i Franklina Delano Roosevelta 14 sierpnia 1941 r. (jeszcze przed
przystąpieniem USA do wojny), a 24 września - przez ZSRR.
Zasady Karty Atlantyckiej
Jej sygnatariusze deklarowali m.in.: wyrzeczenie się ekspansji terytorialnej,
nieakceptowanie zmian terytorialnych bez zgody zainteresowanych narodów,
uznanie prawa wszystkich narodów do wyboru formy rządu, dążenie do pokoju
i bezpieczeństwa międzynarodowego po zniszczeniu dyktatury nazistowskiej,
wprowadzenie swobodnej żeglugi po zakończeniu wojny, dążenie do wyrzeczenia się przemocy w stosunkach międzynarodowych. Zasady Karty (do 1 945 r.
podpisało ją 5 1 państw) legły u podstaw Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Współpraca gospodarcza
Postanowienia dotyczące zasad współpracy gospodarczej (w związku
z potrzebami toczącej się wojny) były zamieszczone w tekstach wielu
porozumień politycznych i wojskowych. Dla funkcjonowania koalicji
antyfaszystowskiej fundamentalne znaczenie miała ustawa Kongresu
Stanów Zjednoczonych z 11 marca 1941 r. (tzw. Lend-Lease Act).
Lend-Lease Act
Ustawa przyznająca prezydentowi USA prawo do sprzedaży, zamiany,
dzierżawy lub wypożyczenia wszelkiego rodzaju sprzętu wojskowego państwom, których wsparcie leżało w interesie obronnym Stanów Zjednoczonych.
Do marca 1945 (wówczas ustawa przestała obowiązywać) USA udzieliły
pomocy 42 krajom, w tym w największym zakresie Wielkiej Brytanii (31 mld
dolarów w postaci 25 tyś. czołgów, 50 tyś. samolotów i in.) oraz Związkowi
Radzieckiemu (1 1 mld - m.in. 18 tyś. samolotów, 7,5 tyś. czołgów, 4,4 min
ton żywności).
Konferencje wielkich mocarstw alianckich
Jedną z form działania dyplomacji krajów koalicji było organizowanie
konferencji przedstawicieli walczących państw, w trakcie których podejmowano ważne decyzje polityczne i wojskowe. Odnosiły się one przeważnie do
kwestii związanych z prowadzeniem wojny (np. konferencja moskiewska we
wrześniu 1941 r. zdecydowała o formach i zakresie pomocy Wielkiej Brytanii
i Stanów Zjednoczonych dla ZSRR). Skład uczestników tych konferencji
odzwierciedlał układ sił wewnątrz koalicji, gdzie dominującą pozycję miały
trzy państwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Związek Radziecki.
Do wyjątków należała sytuacja, by do udziału w konferencjach wielostronnych byli zapraszani przedstawiciele innych krajów.
Kulminacyjnym momentem współpracy tzw. wielkiej trójki były
konferencje w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, w których wzięli udział
przywódcy trzech mocarstw: Winston Churchill (następnie Clement Attlee), Franklin Delano Roosevelt (po jego śmierci Harry Truman) oraz
Józef Stalin.
Najważniejsze decyzje konferencji trzech mocarstw
Teheran (XI-XII 1943):
kwestie militarne - decyzja o otwarciu drugiego frontu w Europie poprzez
operację desantową w płn. Francji;
kwestie polityczne - stwierdzenie konieczności powołania po wojnie międzynarodowej organizacji pokojowej;
kwestie terytorialne - przyjęcie zasady, iż granica polsko-radziecka biec
będzie wzdłuż linii Curzona, Polska uzyska natomiast nabytki terytorialne
kosztem Niemiec.
Jałta (II 1945):
ustalono, iż Niemcy będą okupowane przez 4 mocarstwa („wielka trójka" + Francja), zostaną zdemilitaryzowane i zdenazyfikowane, wypłacą odszkodowania, a ich przywódcy staną przed sądem;
w kwestii polskiej zdecydowano, iż granica polsko-radziecka przebiegać
będzie wzdłuż linii Curzona, w Polsce powstanie Rząd Jedności Narodowej
(przez reorganizację komunistycznego Rządu Tymczasowego, polegającą na
włączeniu doń „przywódców demokratycznych z Polski i Polaków z zagranicy"), który przeprowadzi „wolne i nieskrępowane wybory";
„wielka trójka" ustaliła, iż ZSRR przystąpi do wojny przeciw Japonii
w okresie 2-3 miesięcy po kapitulacji Niemiec, w zamian za otrzymanie Wysp
Kurylskich, płd. Sachalinu oraz strefy okupacyjnej w Korei;
określono tryb zwołania konferencji założycielskiej Organizacji Narodów
Zjednoczonych.
Poczdam (VII-VIII 1945):
skonkretyzowano ustalenia jałtańskie w sprawie zasad okupacji Niemiec
(m.in. powołanie Sojuszniczej Rady Kontroli i zarządów wojskowych stref
okupowanych, z zadaniem denazyfikacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i demokratyzacji podległych terenów);
„wielka trójka" uznała Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Polsce,
decydując, iż do chwili ostatecznego wytyczenia granicy polsko-niemieckiej
(w traktacie pokojowym z Niemcami), ziemie na wschód od Odry i Nysy
Łużyckiej znajdować się będą pod zarządem państwa polskiego;
podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów Polski, Czechosłowacji i Węgier.
Przywódcy „wielkiej trójki" byli przeświadczeni, iż dzięki dominującej
pozycji militarnej ich państw mają oni prawo do rozstrzygania kwestii
dotyczących wielu rejonów świata. Decyzje zapadające na konferencjach
miały charakter arbitralny, podejmowano je przeważnie bez uwzględnienia
opinii zainteresowanych krajów.
Postanowienia konferencji odnosiły się najczęściej do spraw związanych z prowadzeniem wojny. Niektóre z nich decydowały jednak o organizacji powojennego świata. Współpraca trzech mocarstw spowodowała
ukształtowanie się po II wojnie światowej nowego porządku politycznego
(zwłaszcza w Europie). Ponieważ kulminacja tej współpracy przypadła na
czas konferencji w Jałcie (w Poczdamie między uczestnikami spotkania
wystąpiły znaczne różnice poglądów), porządek ten otrzymał miano
„jałtańskiego", a jego istotą był podział Europy na strefy wpływów.
Część historyków jest zdania, iż porządek ów powstał nie tyle
w wyniku samej Jałty (gdzie np. postanowiono, iż w Polsce odbędą się
„wolne i nieskrępowane wybory"), co w rezultacie interpretacji decyzji
konferencji przez Stalina. Jest też kwestią otwartą, czy przywódcy Stanów
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii zawierali ze Związkiem Radzieckim
porozumienia w pełni świadomi ich konsekwencji, czy też ich ocenę intencji
Stalina cechowała naiwność. Porządek jałtański obalony został dopiero
w rezultacie i upadku komunizmu w krajach Europy Środkowowschodniej
(1989) i rozpadu ZSRR (1991).
3. Polityczne konsekwencje wojny
Zgodnie z ustaleniami mocarstw alianckich, państwa „Osi" zostały
zmuszone do podpisania aktów bezwarunkowej kapitulacji. O ich dalszym
losie zadecydowały wstępnie konferencje „wielkiej trójki". Rozbieżności
między mocarstwami zachodnimi a ZSRR sprawiły, iż po 1945 r. nie doszło
do zwołania konferencji pokojowej z Niemcami (na wzór konferencji
w Paryżu w 1919 r.), toteż Niemcy nie podpisały traktatu pokojowego.
Traktaty takie zawarła natomiast większość byłych sojuszników europejskich III Rzeszy.
Losy bloku „Osi"
Swój udział w wojnie najszybciej zakończyły Włochy. Po wylądowaniu
wojsk alianckich na Sycylii (lipiec 1943) Mussolini został obalony (we
wrześniu 1943 r.). Włochy skapitulowały, po czym przyłączyły się do
koalicji antyniemieckiej. Władza królewskiego rządu włoskiego, uznawanego przez sprzymierzonych, rozciągała się jednak jedynie na terytoria
Włoch południowych (opanowanych przez wojska amerykańsko-brytyjskie). Pozostała część kraju pozostawała pod okupacją armii niemieckiej.
Niemcy przywrócili do władzy Mussoliniego, który utworzył uzależnione
od Rzeszy państewko pod nazwą Włoskiej Republiki Socjalnej.
W miarę posuwania się na północ, alianci tworzyli na wyzwolonych
terenach tymczasową administrację (spośród reprezentantów sił antyfaszystowskich). Państewko Mussoliniego rozpadło się w kwietniu 1945 r.,
kiedy to duce dostał się w ręce partyzantów i został rozstrzelany
(kilkudziesięciu wyższych dygnitarzy Włoskiej Republiki Socjalnej stanęło
następnie przed sądem). W styczniu 1946 r. sprzymierzeni przekazali
administrację Włoch północnych rządowi królewskiemu, co zamknęło
proces zjednoczenia kraju. W czerwcu 1946 r. plebiscyt ludności zadecydował o przekształceniu Włoch w republikę.
III Rzesza podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji 8 maja 1945 r. Na
konferencji w Poczdamie (s. 454) „wielka trójka" zdecydowała, iż Niemcy
będą okupowane przez wojska amerykańskie, brytyjskie, radzieckie i francuskie oraz że do czasu przebudowy kraju w duchu pokoju i demokracji nie
zostanie powołany rząd ogólnoniemiecki.
Przebudowa Niemiec miała polegać na: całkowitym rozbrojeniu, demilitaryzacji i likwidacji przemysłu militarnego; zniszczeniu nazizmu - m.in. poprzez
rozwiązanie organizacji nazistowskich; ukaraniu przywódców nazistowskich winnych zbrodni ludobójstwa; reorganizacji sądownictwa i instytucji
wychowawczych; uświadomieniu Niemcom, że ich nowa sytuacja jest karą za
postępowanie III Rzeszy; demokratyzacji (m.in. poprzez rozwój samorządu
lokalnego i decentralizację).
Jednym z istotnych przejawów współpracy wielkich mocarstw w sprawie niemieckiej było powołanie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (z siedzibą w Norymberdze).
Decyzje Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (proces norymberski)
1. uznanie za przestępcze niektórych instytucji III Rzeszy (tajnej policji,
tj. Gestapo, służby bezpieczeństwa, tj. SD, tzw. drużyn ochronnych, tj.
SS),
2. skazanie na śmierć lub więzienie przywódców III Rzeszy (którzy przeżyli
wojnę) pod zarzutem udziału w spisku przeciwko pokojowi, popełnienia
zbrodni przeciwko pokojowi, przeciw ludzkości oraz zbrodni wojennych.
Trybunał działał w latach 1945-1947, przeprowadził proces przeciw głównym przywódcom Rzeszy (m.in. Herman Góring, Joachim Ribbentrop) oraz
1 2 procesów dodatkowych, w których skazano łącznie 1 77 osób (w tym 25 na
karę śmierci).
Narastające stopniowo rozbieżności polityczno-ideologiczne między
ZSRR a mocarstwami zachodnimi przekreśliły możliwość przygotowania
traktatu pokojowego z Niemcami i doprowadziły w latach 1947-1949 do
podziału terytorium niemieckiego na dwa odrębne państwa (Republika
Federalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna).
Wojskowej okupacji czterech mocarstw poddane zostało również
terytorium Austrii (w 1938 r. przyłączonej do Niemiec). W 1955 r. Austria
odzyskała niepodległość, deklarując jednocześnie wieczystą neutralność.
s
Japonia podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji 2 września 1945 r.
i przeszła pod okupację wojsk amerykańskich. W wyniku wojny utraciła
ona wszystkie posiadłości zamorskie, a jej ustrój wewnętrzny został
zdemokratyzowany na wzór demokracji zachodnich. W 1948 r. międzynarodowy trybunał aliancki osądził 25 głównych japońskich zbrodniarzy
wojennych (7 wyroków śmierci), natomiast lokalne komisje wojskowe
skazały na śmierć dalszych 920 przestępców wojennych, a ponad 3 tyś. na
kary więzienia. Po wybuchu wojny w Korei (1950) nastąpiła stopniowa
zmiana polityki amerykańskiej, toteż we wrześniu 1951 r. państwa zachodnie podpisały układ pokojowy z Japonią, kończący okupację tego kraju.
W lutym 1947 r. doszło w Paryżu do podpisania układów pokojowych
z byłymi sojusznikami europejskimi Rzeszy - Bułgarią, Finlandią, Rumunią i Włochami. Układy te nakładały na pokonane państwa ograniczenia
militarne, określały wysokość odszkodowań wojennych oraz ustalały
granice tych krajów (zob. dalej).
Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych
Nowy kształt Europy Środkowowschodniej został wytyczony w decydującej mierze przez Związek Radziecki. W końcowej fazie wojny doprowadził on, przy milczącej aprobacie mocarstw zachodnich, do istotnych
zmian terytorialnych, polegających m.in. na przekreśleniu postanowień
tzw. arbitraży wiedeńskich z lat 1938, 1940 (s. 412). Treść zawartych przez
ZSRR w latach 1944-1945 układów rozejmowych z sojusznikami Rzeszy
została zatwierdzona w czasie konferencji paryskiej w lutym 1947 r.
Zmiany terytorialne w Europie
Z mapy europejskiej zniknęło Niezależne Państwo Chorwackie (wróciło do
Jugosławii), Państwo Słowackie (wróciło do Czechosłowacji) oraz Litwa,
Łotwa i Estonia (zaanektowane przez ZSRR).
Całkowitej zmianie uległy granice Polski: na wschodzie - utrata ziem na
wschód od tzw. linii Curzona oraz Galicji Wschodniej na rzecz ZSRR; na
północy - uzyskanie Gdańska oraz Warmii i Mazur; na zachodzie - uzyskanie Pomorza Szczecińskiego oraz Śląska Dolnego, Górnego i Opolskiego;
na południu - granica polsko-czechosłowacka została utrzymana wedle
stanu sprzed 1938 r.
Rumunia utraciła Besarabię (na rzecz ZSRR), odzyskała Siedmiogród (od
Węgier).
Węgry utraciły Siedmiogród (na rzecz Rumunii) oraz Ruś Zakarpacką (na
rzecz Czechosłowacji).
Czechosłowacja odstąpiła odzyskaną Ruś Zakarpacką Związkowi Radzieckiemu.
Finlandia zrezygnowała ostatecznie z ziem utraconych na rzecz ZSRR
w rezultacie tzw. wojny zimowej i utraciła dodatkowo (również na rzecz
ZSRR) port Petsamo (Pieczenga).
Wielkie mocarstwa usankcjonowały dokonane w 1940 r. przyłączenie
Dobrudży do Bułgarii (kosztem Rumunii).
Na Dalekim Wschodzie dotychczasowe terytoria powiernicze Japonii
(Karoliny, Mariany, Wyspy Marshalla) zostały decyzją ONZ przekazane
Stanom Zjednoczonym, Tajwan (od 1895 r. w rękach japońskich) powrócił
do Chin, natomiast Kuryle i płd. Sachalin pozostały przy ZSRR.
Terytorium północnej Korei (do 38 równoleżnika) zostało zajęte przez
wojska radzieckie, co zapoczątkowało trwały podział tego kraju (1948) na
Republikę Koreańską oraz Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. Francuzi przywrócili swą władzę w Kambodży, Laosie i Wietnamie.
Panowanie francuskie nie obejmowało północnej części tego ostatniego
kraju, gdzie w 1945 r. komuniści proklamowali utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu (w 1946 r. rozpoczęła się wojna między Francją
a DRW). W wyniku II wojny światowej niepodległość ogłosiła Indonezja
(1945, poprzednio kolonia holenderska), Filipiny (1946, przed wojną pod
protektoratem USA, jako tzw. państwo stowarzyszone), a w 1948 r. także
Birma (przed wojną kolonia brytyjska).
W Afryce północnej Libia (kolonia włoska) znalazła się pod wojskową
administracją państw zachodnich (w 1951 r. ogłosiła niepodległość),
w 1941 r. odzyskała niepodległość Abisynia (1935-1936 podbita przez
Włochy), przyłączając do swego terytorium Erytreję (dawna kolonia
włoska), natomiast inna włoska posiadłość, Somalia, dostała się pod
okupację wojsk brytyjskich (w 1950 r. stała się terytorium powierniczym
ONZ pod włoską administracją). Na Bliskim Wschodzie efektem II wojny
światowej było powstanie niepodległej (formalnie od 1941 r., faktycznie od
1946 r.) Syrii.
Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Utworzenie ONZ zostało zdecydowane na kolejnych konferencjach
wielkich mocarstw sprzymierzonych (Teheran, Jałta). Idee, które legły
u podstaw ONZ, zostały sformułowane w Karcie Atlantyckiej z 14 sierpnia
1941 r. (s. 452) oraz Deklaracji Narodów Zjednoczonych z l stycznia 1942
r. Konferencja założycielska ONZ, z udziałem 50 państw, odbyła się
między 25 kwietnia a 26 czerwca 1945 r. w San Francisco. Za główne cele
organizacji uznano tam działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa,
ochronę praw człowieka oraz wspieranie gospodarczego i społecznego
rozwoju narodów w poszczególnych rejonach świata.
Struktura organizacyjna ONZ
1. Zgromadzenie Ogólne: obraduje na corocznych sesjach, z udziałem
wszystkich państw członkowskich, każde państwo ma jeden głos, ustala
ogólne zasady współpracy międzynarodowej, rozstrzyga o członkostwie
i budżecie
2. Rada Bezpieczeństwa (5 członków stałych - Chiny, Francja, Wielka
Brytania, USA i ZSRR, obecnie Rosja - oraz 10 niestałych, wybieranych na
2 lata): rozpatruje sposoby rozstrzygania bieżących konfliktów na świecie,
decydując o nakładaniu sankcji ekonomicznych i politycznych, a także
o interwencji militarnej sił pokojowych ONZ. Decyzje podejmowane są
większością głosów, ale stali członkowie Rady mają prawo veta
3. Sekretariat (kierowany przez sekretarza generalnego ONZ, wybieranego na 5 lat): zarządza majątkiem organizacji i koordynuje prace jej
organów
4. Rada Gospodarczo-Społeczna (54 członków wybieranych na 3 lata):
koordynuje prace licznych agend specjalistycznych ONZ, zajmujących się
m.in. prawami człowieka, statystyką i demografią, badaniem różnych form
dyskryminacji
5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (15 sędziów wybieranych na
9 lat)
6. Rada Powiernicza: zarządzała terenami powierniczymi (w 1945 r. istniało
1 1 takich terytoriów), wobec stopniowego otrzymywania przez nie niepodległości, działalność Rady wygasła
Twórcy ONZ wyciągnęli wnioski z niepowodzeń Ligi Narodów, toteż
doprowadzili w większym stopniu, niż to miało miejsce w ramach LN, do
uprzywilejowania pozycji wielkich mocarstw w strukturach organizacji.
W wyniku tego skuteczność działań ONZ była zależna od układu sił między
tymi państwami, szczególnie zaś między USA i ZSRR.
V. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Rozdział 1.
Obraz statystyczny
1. Demografia
Potęga polityczna Europy w XIX w. miała wielorakie podłoże, w tym
także demograficzne. Ekspansja na inne kontynenty była możliwa m.in.
dlatego, że ludność europejska w ubiegłym stuleciu podwoiła się (i to mimo
wyjazdu ok. 40 min osób), co zwiększyło jej udział w ogólnej liczbie
mieszkańców świata z jednej piątej do jednej czwartej. Sytuacja ta zmieniła
się na przełomie XIX i XX w., kiedy wskaźnik przyrostu ludności
europejskiej zaczął się zmniejszać, głównie w rezultacie rozpowszechnienia
środków antykoncepcyjnych oraz podwyższenia stopy życiowej. Równolegle nastąpiła równie wyraźna tendencja dramatycznego wzrostu zaludnienia w Azji, Afryce i Ameryce Południowej. Działo się tak w wyniku
ingerencji państw europejskich w życie tych kontynentów. Rozwój medycyny i higieny, udoskonalenie metod produkcji i przechowywania żywności
- te i inne czynniki powodowały spadek liczby zgonów i w konsekwencji
boom demograficzny tamtejszych społeczeństw.Przemiany te doprowadziły do powstania nowych centrów zatrudnienia, produkcji i siły na
terytoriach położonych poza Europą, co miało ważne znaczenie polityczne.
Ludność na różnych kontynentach świata (w min)
Kontynenty
Europa (bez ZSRR)
1920
1950
1960
1970
1985
328
393
427
456
502
ZSRR
158
181
214
241
287
Azja
967
1360
1679
1990
3045
Afryka
140
199
254
344
628
Ameryka
208
330
405
501
713
9
13
16
19
26
Australia i Oceania
Demografia a poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego
Zapoczątkowana w XIX w. rewolucja przemysłowa doprowadziła do
istotnych zmian demograficznych, polegających na stałym zwiększaniu się
przeciętnej długości życia, do czego następnie doszło zjawisko obniżenia się
wskaźnika urodzeń. Ponieważ upowszechnienie się kontroli urodzeń
nastąpiło później aniżeli obniżenie wskaźnika umieralności, w wielu
krajach możliwa była prawdziwa eksplozja demograficzna. W okresie od
XVII do XIX w. zjawiska te występowały jednak głównie w Europie, która
w końcu XVII w. liczyła ok. 120 min mieszkańców, zaś w końcu XIX w.
doszła do 400 min.
W tym samym okresie Azja, Afryka i znaczna część Ameryki
Południowej pozostawały poza zasięgiem wspomnianych przemian. Dotarły one na te kontynenty dopiero na początku XX w., kiedy to w rejonach
tych nastąpił gwałtowny przyrost naturalny (odpowiednik pierwszej fazy
rewolucji demograficznej w Europie). W Azji, Afryce i części kontynentu
amerykańskiego nie doszło jednak do wprowadzenia kontroli urodzeń.
W konsekwencji, jeśli do początku XX w. przyrost naturalny w krajach
uprzemysłowionych był wyższy niż w krajach nierozwiniętych, to od ok.
1920 r. nastąpiło odwrócenie tej proporcji. Ludność świata zaczęła dzielić
się z demograficzno-ekonomicznego punktu widzenia na dwie grupy
posiadające odrębne cechy.
Rejony rozwinięte
(Europa, Ameryka Pht, Japonia, Oceania)
Rejony rozwijające się
(Azja, Afryka, Ameryka Łacińska)
niski wskaźnik urodzeń
wysoki wskaźnik urodzeń
niski wskaźnik umieralności
wysoki wskaźnik umieralności
niski wskaźnik przyrostu naturalnego
wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego
wysoka średnia długość życia
niska średnia długość życia
wysoki dochód narodowy
brutto na 1 mieszkańca
niski dochód narodowy
brutto na 1 mieszkańca
wysoka dzienna racja żywności
niska dzienna racja żywności
duże zużycie energii na 1 mieszkańca
małe zużycie energii na 1 mieszkańca
niski odsetek analfabetów
wysoki odsetek analfabetów
niski procent ludności
zatrudnionej w rolnictwie
wysoki procent ludności
zatrudnionej w rolnictwie
2. Ekonomia
Biedni i bogaci
Podział na rejony rozwinięte i rozwijające się pokrywa się faktycznie
z podziałem na świat bogatych i biednych. Kraje rozwinięte (ok. 1/4
ludności świata) wytwarzają 4/5 produkcji światowej, co oznacza, iż jeden
mieszkaniec rejonu rozwiniętego produkuje ponad 14 razy więcej niż
mieszkaniec rejonu rozwijającego się. Z ekonomicznego punktu widzenia
kraje rozwinięte cechuje m.in.:
1. wysoki poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca (w
porównaniu z najuboższymi rejonami Azji i Afryki dochód w latach 70. był
w Ameryce Łacińskiej wyższy 2 razy, w Europie - 10 razy, w Ameryce
Północnej - 20 razy),
2. wzrost udziału tych krajów w produkcji ogólnoświatowej, przy
malejącym równocześnie odsetku ludności w stosunku do liczby ludności
całego świata,
3. wysoki poziom konsumpcji żywności (w latach 70. konsumowały
one 60% światowych produktów żywnościowych),
4. wysoka wydajność pracy.
Najbogatsze i najuboższe kraje świata (1990)
Kraje
najbogatsze
Dochód na 1
mieszkańca
(w dol. USA)
Kraje
najuboższe
Dochód na 1
mieszkańca
(w dol. USA)
80
Szwajcaria
32680
Mozambik
Luksemburg
28730
Etiopia
120
Finlandia
26040
Tanzania
120
Japonia
25430
Laos
170
Szwecja
23660
Nepal
170
Przemiany społeczne w trakcie XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej
polegały na przechodzeniu ludności ze wsi do miast, gdzie znajdowała ona
zatrudnienie w różnych gałęziach przemysłu. Po II wojnie światowej
w krajach rozwiniętych nastąpił dalszy spadek zatrudnienia w rolnictwie,
a jednocześnie wzrost - choć nie tak widoczny jak poprzednio - liczby
zatrudnionych w przemyśle oraz szybki przyrost zatrudnienia w usługach
(handel, administracja państwowa i samorządowa, opieka społeczna,
informacja itd.). Doszło też do względnego spadku zatrudnienia w tradycyjnych gałęziach przemyski (górnictwo, metalurgia) na rzecz przemysłu
chemicznego, elektronicznego itp.
Struktura zatrudnienia we Francji
(w procencie ogółu zatrudnionych)
1982
1896
1938
1975
44
32
10
8
przemysł
31
32
38
34
usługi
25
36
52
58
Dział gospodarki
rolnictwo
Przemysł
Decydującą rolę w gospodarce światowej po II wojnie światowej
odgrywało 7 państw przemysłowych (wielka siódemka) - Francja, Japonia,
Kanada, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i USA. Założona w 1961 r.
Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) skupiła 24
państwa, które były na początku lat 90. zamieszkiwane przez 16% ludności
świata, dysponowały jednak 67% rezerw walutowych i posiadały 69%
udziału w światowym eksporcie.
Na przełomie XIX i XX w. świadectwem rozwoju ekonomicznego była
rozbudowa przemysłu ciężkiego, toteż za naczelny wskaźnik poziomu
gospodarczego uważano ilość zużytej stali, cementu, energii elektrycznej itp.
Po II wojnie światowej prymat przemysłu ciężkiego był oficjalnym dogmatem
ideologii krajów bloku radzieckiego. Jeszcze w latach 70. w oficjalnych
wydawnictwach propagandowych PRL podkreślano z dumą, iż gospodarka
polska pochłonęła np. w 1978 r. proporcjonalnie więcej stali niż przemysł
francuski lub zachodnioniemiecki. W rzeczywistości dane te świadczyły
0 technologicznym zacofaniu i ekstensywnym modelu polskiej gospodarki (do
pewnego punktu rozwoju zużycie surowców i materiałów rośnie, gdyż
potrzebne są one na budowę nowych fabryk, maszyn, urządzeń itp., ale po
przekroczeniu określonego progu rozwoju zużycie tych komponentów
przestaje rosnąć, mimo że gospodarka rozwija się dalej). Miarą nowoczesności
gospodarczej we współczesnym świecie stało się stosowanie takich technologii
1 organizacji produkcji, które zapewniają wysoką wydajność pracy,
oszczędność materiałów i energii oraz ochronę środowiska naturalnego.
Spadek znaczenia tradycyjnego przemysłu ciężkiego (górnictwo, hutnictwo) pokazuje przykład Japonii, która swój rozwój po II wojnie
światowej zawdzięczała rozbudowie przemysłu lekkiego (m.in. tekstylny
i elektroniczny). Ten sam kierunek wybrały również cztery kraje, które
dzięki szybkim przemianom znalazły się w latach 80. na drodze do państwa
przemysłowego - Korea Południowa, Hongkong, Tajwan i Singapur (tzw.
4 tygrysy azjatyckie). Ich największe przedsiębiorstwa działają w branży
elektronicznej, chemicznej, tekstylnej i samochodowej. Z przemysłem
lekkim jest też związana znaczna część nowych technologii, które w istotny
sposób wpłynęły na oblicze współczesnego świata.
Niektóre zdobycze nauki i techniki w życiu codziennym w XX w.
Chemia, medycyna, farmakologia
chemia: masowa produkcja nawozów sztucznych, środków ochrony roślin i dezynfekcji,
wyrobów gumowych, środków piorących, barwników, farb, lakierów, włókien i tworzyw sztucznych, syntetycznych środków leczniczych; niektóre wynalazki: polichlorek
winylu (PCW, 1931), nylon (1937), teflon (1939), polietylen (produkcja od 1956),
polipropylen (produkcja od 1957);
medycyna: zastosowanie antybiotyków; rozwój nowoczesnej anastezjologii, wykrycie
grup krwi (1901-1902) umożliwiające stosowanie transfuzji; skonstruowanie mikroskopu elektronowego (1931-1938) umożliwiającego poznanie struktur bakterii i wirusów; zastosowanie szczepionek i opanowanie epidemii gruźlicy, ospy itp.; rozwój
transplantologii, mikrochirurgii i genetyki; zwalczanie nowotworów za pomocą chemoterapii i naświetlania izotopami; operowanie za pomocą lasera
Konstrukcje mechaniczne
budowa maszyn samosterownych i samonaprawczych, rozwój sterowania programowego (od 1955-1960) - zasadniczy krok w kierunku automatyzacji produkcji w większości
dziedzin przemysłu; masowe wykorzystanie w konstrukcjach maszyn energii sprężonego
powietrza (napęd pneumatyczny) oraz cieczy (prasa i przekładnia hydrauliczna);
budowa konstrukcji poruszających się w przestrzeni kosmicznej
Informatyka
lata 40.: era lamp, lata 50.: era tranzystorów, lata 70.: początek ery mikroprocesorów;
niektóre wynalazki: kalkulator automatyczny (1944), komputer (1946), tranzystor
(1948), kalkulator elektroniczny (1949), mikroprocesor (1971), komputer osobisty (lata
80.)
Komunikacja
komunikacja lądowa: automatyczna skrzynia biegów w samochodzie (1951), silnik
spalinowy z turbokompresorem (1961), elektroniczny wtrysk paliwa (1967), silniki
Diesla w samochodach osobowych (lata 70.), silniki z katalizatorem (benzyna bezołowiowa) i silniki sterowane elektronicznie (lata 80.);
kolej żelazna: upowszechnienie lokomotyw spalinowych i elektrycznych (Iata30.);
lokomotywa z silnikiem turbogazowym (1970); magnetyczna kolej jednoszynowa (lata
80.);
komunikacja morska: rok 1 897 - liczba statków parowych po raz pierwszy przekroczyła
ogólną liczbę żaglowców; po II wojnie światowej - zastępowanie napędu parowego
napędem spalinowym; pierwszy statek cywilny o napędzie jądrowym (lodołamacz
„Lenin", ZSRR, 1959), powstanie nowych konstrukcji statków - drobnicowców,
zbiornikowców, promowców, barkowców, kontenerowców;
komunikacja lotnicza: początek regularnej transatlantyckiej komunikacji lotniczej
(1945); pierwszy pasażerski samolot turbośmigłowy (Wielka Brytania, 1948); pierwszy
pasażerski samolot odrzutowy („Comet", Wielka Brytania, 1949); pierwszy samolot
szerokokadłubowy (Boeing 747, USA, 1969); pierwszy pasażerski samolot naddźwiękowy („Concorde", Francja/Wielka Brytania, 1970);
Telekomunikacja: telex (lata 40.); uruchomienie łączności między Wielką Brytanią
a USA za pomocą kabla podmorskiego (1956); łączność satelitarna (lata 80.)
Informacja
radio i telewizja: 1909 - pierwsze użycie aparatu radiotelegraficznego w morskiej akcji
ratowniczej; 1923 - pierwszy telewizor (Wielka Brytania); 1925 - Herbert Hoover
wykorzystuje fale radiowe w swej kampanii wyborczej (USA); 1962 - telewizyjne
połączenie między Europą a USA za pomocą przekazu satelitarnego (satelita Telstar);
1 969 - telewizyjna transmisja z lądowania astronautów amerykańskich na Księżycu; lata
70. - początki telewizji satelitarnej bezpośredniego odbioru (USA); lata 90. - początki
telewizji cyfrowej;
fonografia: płyta mikrorowkowa (USA, 1946); magnetowid (USA, 1954); stereofonia
(lata 60.), magnetofon kasetowy (Holandia, 1963), kaseta wideo (Japonia, 1970),
odtwarzacz laserowy i magnetofon cyfrowy (lata 80.)
Energia
O ile w XIX w. głównym źródłem energii pozostawał węgiel kamienny,
o tyle wiek XX stał się okresem kariery ropy naftowej oraz nie w pełni
/realizowanych nadziei związanych z energią nuklearną.
Wykorzystanie różnych rodzajów energii na przykładzie Francji
(w procencie ogólnie zużytej energii)
1960
1970
1980
-
0,8
10,8
10,5
8,3
8,5
3,4
6,2
13,2
12,3
ropa naftowa
31,4
59,8
50,2
42,3
węgiel
54,7
25,7
17,4
8,8
Rodzaje energii
energia nuklearna
energia wodna
gaz
1990
34,4 (łącznie
z energią wodną)
Ropa naftowa umożliwiła powstanie cywilizacji XX w. w jej obecnym
kształcie - niezależnie bowiem od wpływu na rozwój motoryzacji, miała
ona fundamentalne znaczenie dla rozbudowy przemysłu chemicznego
(wytwarza się z niej ponad tysiąc przedmiotów codziennego użytku).
Do połowy XX w. zapotrzebowanie na źródła energetyczne i energię
utrzymywało się w odpowiedniej proporcji do podaży. Ta względna
równowaga zaczęła się załamywać w następnych latach, a szczyt kryzysu
energetycznego przypadł na rok 1973. Kryzys ten został wywołany
postępowaniem rządów krajów arabskich, zmierzających do wyśrubowania cen ropy naftowej (wiązało się to z kolejnym konfliktem na Bliskim
Wschodzie, który skłonił te kraje do traktowania ropy jako instrumentu
politycznego nacisku na wielkie mocarstwa). Kryzys ten, jakkolwiek
sztucznie wywołany, odegrał do pewnego stopnia pozytywną rolę, gdyż
skłonił użytkowników do szukania metod oszczędzania. Okres dostosowawczy trwał ok. 10 lat (wejście do użytku mniej paliwochłonnych
samochodów, zmniejszenie zużycia ropy do ogrzewania mieszkań itp.),
a w latach 80. nastąpił spadek zapotrzebowania na ropę.
Perspektywy wyczerpania się zasobów ropy (wg niektórych szacunków w ciągu ok. 60 lat) zmusiły do poszukiwań alternatywnego źródła
energii. Pomimo intensywnych prac nad wykorzystaniem energii atomowej, wodorowej czy słonecznej problem ten nie został dotąd rozwiązany.
Ropa naftowa ma wciąż monopolistyczną pozycję, a rejony wydobycia
tego surowca są od 1945 r. strategicznymi centrami polityki światowej.
Główni producenci ropy naftowej po II wojnie światowej
(kolejność według wielkości wydobycia)
1946: USA, Wenezuela, ZSRR, Abu Żabi (obecnie w składzie Zjednoczonych
Emiratów Arabskich), Meksyk
1970: USA, ZSRR, Wenezuela, Iran, Arabia Saudyjska
1990: ZSRR (w granicach z 1989 r.), USA, Arabia Saudyjska, Iran, Meksyk
Rolnictwo
Biorąc pod uwagę produkcję zbóż, w 1990 r. każdy człowiek na kuli
ziemskiej mógłby otrzymywać dziennie pożywienie o wartości 3400 kalorii.
W rzeczywistości jednak przynajmniej 1/10 populacji świata głoduje, co
i tak trzeba uznać za postęp w stosunku do lat 70. Największe osiągnięcia
w zwalczaniu niedożywienia mają niektóre rejony Azji (Daleki Wschód),
regres nastąpił natomiast w Afryce, gdzie w latach 1970-1990 liczba
głodujących wzrosła o 67 min (ciągła susza na wschodzie i południu
kontynentu, wojny domowe, niefortunna polityka gospodarcza).
Ziemie uprawne zajmują ok. 24% powierzchni kuli ziemskiej. Istnieje
więc możliwość zwiększenia produkcji poprzez rozszerzenie areału upraw.
Druga droga polega na zwiększeniu wydajności produkcji, tu jednak daje
o sobie znać zjawisko nierównomiernego rozwoju poszczególnych rejonów
świata. W gospodarce rolnej widoczne są dwa modele: gospodarka
intensywna oraz gospodarka ekstensywna. Oprócz tego należy jednak
rozróżnić intensywność mierzoną pod względem nakładów pracy oraz
intensywność pod względem nakładów kapitału.
W pierwszym przypadku (doliny wielkich rzek w Azji, Bałkany,
Afryka) brakuje ziemi pod uprawę i maszyn rolniczych, istnieje za to
obfitość rąk do pracy. W drugim wariancie (obszary środkowego
zachodu w Stanach Zjednoczonych) w rolnictwie pracuje stosunkowo
niewiele osób, lecz gospodarstwa są duże i doskonale wyposażone
w narzędzia i maszyny. Bardziej dochodowa jest gospodarka intensywna
pod względem kapitału, lecz i w drugim przypadku można osiągać zyski
pod warunkiem, iż stopień fachowości pracujących jest wysoki, natomiast liczba osób zatrudnionych w rolnictwie niezbyt wielka. W latach
30. w Danii na l km2 pracowało 36 osób, produkując 23 kwintale
pszenicy, podczas gdy w Jugosławii 157 osób wytwarzało 11 kwintali
pszenicy.
Zastosowanie po II wojnie światowej lepszych metod pracy oraz
zwiększenie ilości nawozów sztucznych stworzyło w Europie możliwość
zmniejszenia tej dysproporcji, np. w Jugosławii wydajność pracy polepszyła się, przy nie zmieniającym się zasadniczo przyroście naturalnym.
W gorszej sytuacji znalazły się te kraje Azji i Afryki (Egipt), które osiągnęły
już wysoką wydajność i nie mogły liczyć na zwiększenie produkcji, podczas
gdy rósł u nich przyrost naturalny.
W połowie lat 50. blisko połowę światowych zbiorów pszenicy (nie
licząc zbiorów w ZSRR) wyprodukowało 6 państw - USA, Kanada,
Francja, Australia, Argentyna i Włochy. Pod koniec stulecia kraje
rozwinięte (25% ludności świata) wytwarzały 60% całej żywności na kuli
ziemskiej, produkując 7 razy więcej, a zużywając 4 razy więcej nawozów
sztucznych niż kraje rozwijające się.
Najwięksi producenci zbóż (1989)
Kraje
Produkcja
(w min ton)
Ludność
zatrudniona
w rolnictwie
Udział rolnictwa
w dochodzie
narodowym
(w procentach)
1. Chiny
365
61
27
2. USA
284
3
2
3. Indie
199
63
31
4. ZSRR
172
17
23
5. Francja
57
6
4
6. Indonezja
50
48
22
7. Kanada
48
5
5
8. Brazylia
43
30
11
9. Bangladesz
28
56
38
27
25
14
10. Polska
Ekonomia i ekologia
Wydarzenia zachodzące w XX w. zwróciły po raz pierwszy w drastyczny sposób uwagę na zależność między procesami gospodarczymi a stanem
środowiska naturalnego. Rozwój ekonomiczny w poprzednich stuleciach
odbywał się przy milczącym założeniu, iż człowiek znajduje się w konflikcie
z siłami przyrody, toteż musi wszelkimi sposobami dążyć do ich okiełznania. Uznawano jednocześnie, iż zasoby przyrody są praktycznie nieograniczone i nic nie kosztują, toteż przy planowaniu działań gospodarczych
można pominąć element środowiska naturalnego.
Postawa taka, dominująca wciąż przez większość XX w., doprowadziła w licznych rejonach świata do nieodwracalnych zmian i całkowitej
degradacji środowiska przyrodniczego. W krajach rozwijających się było
to głównie wynikiem dominacji ekstensywnego modelu gospodarki rolnej
(dążenie do zwiększania za wszelką cenę areału upraw), w krajach
rozwiniętych rolę głównego winowajcy odgrywał przemysł. Wedle niektórych ocen aż 80-90% ziem uprawnych na kuli ziemskiej jest użytkowanych przez ludzi, którzy bądź nieświadomie, bądź z braku środków
materialnych powodują degradację środowiska.
Zagrożenia dla środowiska naturalnego wynikają m.in. z:
1. z rosnącej ilości śmieci i odpadów przemysłowych,
2. z rosnącej ilości zanieczyszczeń przemysłowych,
3. ze skażeń i zanieczyszczeń w wyniku wypadków przemysłowych.
Od 1945 r. doszło do ok. 40 wypadków, w których natychmiastową śmierć
poniosło więcej niż 500 osób (największe katastrofy: 1947, USA, Teksas,
zakłady chemiczne, 532 zabitych; 1956, Kolumbia, zakłady dynamitu, 1,2 tyś.
zabitych; 1979, ZSRR, Nowosybirsk, zakłady chemiczne, ponad 3 tyś.
zabitych; 1984, Indie, Bhopal, zakłady chemiczne, 3,5 tyś. zabitych; 1986,
ZSRR, Czarnobyl, elektrownia atomowa, liczba ofiar dokładnie nie znana).
Do degradacji przyrody doszło w efekcie zanieczyszczenia atmosfery,
wód (odprowadzanie ścieków do rzek i mórz, wylewanie się ropy naftowej
do mórz w wyniku katastrof zbiornikowców), zanieczyszczeń i nieprawidłowej gospodarki gruntami (m.in. nadmierne melioracje) oraz wycinania
lasów. W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabrała sprawa ubytku
ozonu w atmosferze (tzw. dziura ozonowa, zaobserwowana po raz
pierwszy w 1979 r.).
Wiedeń, 1985: 22 państwa podpisują konwencję o ochronie atmosfery
ziemskiej.
Londyn, 1990: 70 państw podpisuje porozumienie o całkowitej eliminacji
freonu do 2000 r.
Obawy przed skutkami zmian w atmosferze doprowadziły do nawiązania różnych form współpracy międzynarodowej. Z drugiej jednak strony
ochrona przyrody wymaga olbrzymich nakładów finansowych, toteż rodzi
się niebezpieczeństwo, iż stosunek do sprawy środowiska naturalnego
umocni podział świata na strefy bogate i biedne - te ostatnie nie będą w stanie
zmienić metod gospodarowania i porzucić przestarzałych technologii.
Rozdział 2.
Obraz sytuacji politycznej
Historię polityczną świata po 1945 r. zdominowały dwa wątki:
rywalizacja ideologiczna demokracji zachodniej i totalitarnego komunizmu oraz ekspansja postaw i ruchów nacjonalistycznych, przeważnie
o antyeuropejskim podłożu.
W latach 1918-1939 czołową pozycję w polityce światowej zajmowało 7 państw: Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy, ZSRR,
Japonia i USA. Po II wojnie światowej układ ten został zastąpiony
przez dominację dwu supermocarstw: Stanów Zjednoczonych oraz
Związku Radzieckiego.
Konflikty między mocarstwami w okresie międzywojennym miały
różnorakie podłoże - polityczne, terytorialne, ekonomiczne itp. Czynniki
te odgrywały rolę również po 1945 r. Istotą nowej sytuacji stało się jednak
ideologiczne wyzwanie, rzucone krajom demokracji zachodniej przez
państwa bloku radzieckiego. Politycy komunistyczni, przekonani, iż dzięki
doktrynie marksizmu-leninizmu poznali w pełni mechanizm procesu
historycznego, kierowali się poczuciem misji, dążąc do całkowitego
przekształcenia życia ludzkości.
Już w okresie międzywojennym stało się jasne, iż idea wolności
narodów jest trudna do urzeczywistnienia, a rozwój uczuć narodowych
prowadzi do nowych napięć. Nacjonalizm był więc źródłem konfliktów
międzypaństwowych, odnosiło się to jednak głównie do Europy (Europa
Wschodnia, Bałkany).
Po II wojnie światowej nacjonalizm stał się ogromną siłą również
w Afryce i Azji, powodując zasadnicze zmiany na mapie politycznej tych
kontynentów. Istniejące tam konflikty o podłożu narodowym, rasowym
lub religijnym nabrały znaczenia międzynarodowego, angażując uwagę
wielkich mocarstw, Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz krajów
europejskich.
1. Problemy narodowościowe i religijne
Zasada, iż każdy naród ma prawo do decydowania o swoim losie,
długo torowała sobie drogę do świadomości świata polityków. Została ona
odrzucona przez twórców pokoju w 1815 r. (kongres wiedeński), przyjęto
ją natomiast (w teorii) na konferencji pokojowej w Paryżu (1919).
W Europie Zachodniej po II wojnie światowej jedynie dwa kraje stanowią
odstępstwo od zasady językowej homogeniczności (jednorodności): Belgia
i Szwajcaria, poza tym podziały językowe pokrywają się na ogół z terytorialnymi. W ten sposób zlikwidowano tu, z wyjątkami od tej reguły, jedno
z ważniejszych źródeł napięć politycznych - problem mniejszości narodowych.
Grupy separatystyczne w Europie Zachodniej
Francja: Bretończycy i Korsykanie;
Hiszpania: Baskowie;
Wielka Brytania: katolicy w Irlandii Północnej, szkoccy i walijscy nacjonaliści.
Irlandia Północna (Ulster) jest miejscem trwającej od lat 20. wojny domowej
między ludnością katolicką, domagającą się przyłączenia do Irlandii, a ludnością protestancką (70% ludności), w której obie strony (szczególnie jednak
Irlandzka Armia Rewolucyjna, skupiająca katolickich ekstremistów) posługują się terrorem.
Inna sytuacja powstała na wschodzie i południu kontynentu. Wytyczenie granic zgodnie z linią podziałów etnicznych okazało się tu z różnych
powodów niemożliwe, a w 1918 r. niektóre państwa przybierały świadomie
postać wielojęzykowej federacji (Czechosłowacja, Jugosławia). Skład
narodowościowy krajów tego rejonu był w okresie międzywojennym
przyczyną wielu napięć. Po II wojnie światowej prawie cała Europa
Środkowowschodnia znalazła się w granicach bloku radzieckiego, a ponieważ panująca ideologia nie dopuszczała możliwości istnienia sporów
narodowościowych w krajach rządzonych przez partie komunistyczne,
tego rodzaju konflikty nie mogły wyjść na światło dzienne. Po rozpadzie
imperium radzieckiego stare, skrywane przez lata problemy odżyły jednak
z dużą intensywnością, a nacjonalizm stał się ponownie jedną z głównych
sił politycznych w tej części Europy.
Rejony napięć narodowościowych w Europie Środkowowschodniej
Jugosławia: konflikt między prawosławnymi Serbami, katolickimi Chorwatami oraz ludnością muzułmańską (Bośnia i Hercegowina), stanowiący
częściowo reminiscencję walk z okresu II wojny światowej; w 1991 r. rozpad
federacji i początek wojny domowej, którą charakteryzuje zmienność konfiguracji sojuszniczych (Serbowie przeciw Chorwatom, innym razem Serbowie
i Chorwaci wspólnie przeciw muzułmanom), duże okrucieństwo oraz dążenie
do trwałych zmian w strukturze narodowościowej poszczególnych terenów
(„czystki etniczne").
Kosowo: terytorium Jugosławii (Serbii), zamieszkałe w większości przez
ludność albańską, dążącą do połączenia się z Albanią.
Siedmiogród: terytorium Rumunii, zamieszkałe w większości przez ludność
węgierską; walka mniejszości węgierskiej z dyskryminacją i jej dążenie do
autonomii stały się jedną z przyczyn tzw. powstania grudniowego w 1989 r.
(które obaliło reżim Nicolae Ceaus.escu).
Na początku lat 90. roszczenia terytorialne oraz napięcia wywołane kwestią
mniejszości narodowych doprowadziły do konfliktów: czesko-słowackiego
(spowodował w 1993 r. rozpad federacji), węgiersko-ramuńskiego, rumuńsko-ukraińskiego, macedońsko-greckiego, grecko-tureckiego, turecko-bułgarskiego, polsko-litewskiego.
Problemy narodowe odegrały też po 1945 r. ogromną rolę w Azji
i Afryce. W wyniku dekolonizacji narodziło się tam wiele nowych państw,
lecz wytyczenie ich granic zgodnie z oczekiwaniami poszczególnych grup
etnicznych okazało się niemożliwe. Z jednej strony, granice te są często
pozostałością starych podziałów kolonialnych, z drugiej natomiast, w sytuacji gdy np. Afryka stanowi mozaikę tysięcy plemion, grup etnicznych
i językowych, zaspokojenie ich dążeń doprowadziłoby do dalszej destabilizacji politycznej kontynentu, na którym właśnie instytucja państwa
pełni rolę inspiratora procesów narodowotwórczych (s. 345).
Cechę charakterystyczną problemów etnicznych po II wojnie światowej stanowi nakładanie się na siebie konfliktów narodowościowych
i religijnych. O ile w rozwiniętych krajach cywilizacji zachodniej wpływ
religii na życie polityczne jest mało dostrzegalny (co nie znaczy, że nie
istnieje), o tyle w wielu krajach Azji i Afryki (Europy również) zaznacza się
on w sposób czasem dominujący, a wyznanie występuje jako główny
wyróżnik przynależności narodowej (przykład Bośni i Hercegowiny).
Religie o największej liczbie wyznawców w min (1989)
chrześcijaństwo: 1712 (w tym katolicy: 971, protestanci: 351, prawosławni:
163); islam: 870; hinduizm: 689; konfucjonizm: 321; buddyzm: 311; animizm:
200; szintoizm: 32; taoizm: 20; judaizm: 18,5; bezwyznaniowi i ateiści: 1101
Szczególnym przykładem uzależnienia polityki od czynników wyznaniowych są dążenia do przebudowy struktur państwowych w duchu
teokratycznym i klerykalnym, tj. wprowadzenia w życie w sposób bezkomproniisowy zasad ortodoksyjnie pojmowanej religii. Największego rozgłosu nabrały po II wojnie światowej działania fanatycznych wyznawców
islamu. Tzw. fundamentalizm islamski traktuje dosłownie przepisy prawne
i zasady organizacji społecznej zawarte w Koranie i dąży do zastąpienia
ustawodawstwa świeckiego prawem koranicznym (szarijat). Dążenie to idzie
w parze z deklarowaniem wrogości wobec zdobyczy cywilizacji technologicznej, swobody obyczajów oraz równouprawnienia kobiet. Fundamentalizm islamski największe jak dotąd sukcesy odniósł w Iranie po obaleniu
rządów szacha Mohameda Rezy Pahlawiego (1979). Jego wpływy zaznaczają
się w wielu innych krajach (Algieria, Afganistan, Egipt, Liban). Sam problem
wykracza jednak poza świat muzułmański, jako że dążenia teokratyczne
widoczne są również w innych kręgach kulturowych (np. rosnący wpływ
żydowskich ortodoksów religijnych na życie wewnętrzne państwa Izrael).
Ekspansja nacjonalizmu, wspieranego przez religijny fanatyzm, stała się
w II pół. XX w. jednym z najważniejszych problemów rzutujących na
sytuację międzynarodową. Zasada samostanowienia narodów, szlachetna
w intencjach, ujawniła swe drugie, destrukcyjne oblicze: nacjonalizm
i szowinizm. Jak dotychczas występują w najbardziej drastycznych formach
w zacofanych gospodarczo i cywilizacyjnie rejonach świata, gdzie dodatkową pożywką dla konfliktów są różnice w standardzie życia. Konflikty
etniczno-religijne były też i są podsycane przez ingerencję wielkich mocarstw,
a do 1989 r. również przez rywalizację między blokami ideologicznymi.
Pozaeuropejskie rejony konfliktów o podłożu narodowym i religijnym
po II wojnie światowej
Azja
Afganistan: 1979-1989 powstanie ludności muzułmańskiej (mudżahedini)
przeciwko władzy komunistycznej i interwencji zbrojnej ZSRR; od 1989 r.
wojna domowa między różnymi siłami muzułmańskimi (szyici i sunnici);
w 1992 r. proklamowanie republiki islamskiej i wprowadzenie muzułmańskiego prawa szarijat.
Chiny: konflikt o Tybet, okupowany od 1950 r. przez wojska chińskie;
zamieszkująca Tybet ludność buddyjska (władca i zwierzchnik duchowy
- Dalajlama) oskarża władze Chin o naruszenie prawa Tybetańczyków do
samostanowienia.
Indie - Pakistan: po wycofaniu się Brytyjczyków (1947) na obszarze byłych
Indii Brytyjskich powstały 2 państwa - hinduistyczne Indie oraz muzułmański
Pakistan. W trakcie ruchów migracyjnych ludności doszło do starć hindusko-muzułmańskich, w których zginęło ok. 500 tyś. osób. Rezwijający się
separatyzm ludności Bengalu (Pakistan Wschodni) doprowadził w 1971 r. do
wojny domowej i powstania państwa Bangladesz. Stabilności tego rejonu
zagrażają konflikty narodowościowo-religijne w Indiach (m.in. kwestia sikhijska),
ofensywa fundamentalistów muzułmańskich w Pakistanie (w 1977 r. przekształconym w republikę islamską) oraz indyjsko-chińskie spory terytorialne.
Tereny byłego ZSRR: na początku lat 90. ujawniło się tu ok. 160 konfliktów
terytorialnych oraz narodowościowo-religijnych, m.in. w Azerbejdżanie (rejon Górnego Karabachu), Gruzji (rejon Abchazji i Osetii Południowej),
Mołdawii (rejon Naddniestrza), Tadżykistanie i na Ukrainie (spór ukraińsko-rosyjski o Krym).
Bliski Wschód i Afryka Północna
Teren długoletniego sporu arabsko-izraelskiego o Palestynę (s. 477); obszar
ścierania się różnych orientacji polityczno-religijnych świata arabskiego
- konflikt muzułmaósko-chrześcijański doprowadził w 1975 r. do wojny
domowej w Libanie i faktycznego rozpadu struktur tego państwa, natomiast
datująca się od czasu zwycięstwa rewolucji islamskiej w Iranie (1979) ofensywa
fundamentalistów muzułmańskich stworzyła zagrożenie dla stabilizacji wewnętrznej Egiptu i Algierii; teren konfliktu kurdyjskiego - niepodległościowa
walka ludności kurdyjskiej, toczona od czasu podziału Kurdystanu (1925)
między Irak, Iran i Turcję.
Afryka
Etiopia: od lat 70. wojna domowa w Erytrei, zakończona wycofaniem się
wojsk etiopskich z tego regionu (1991).
Kongo (obecnie Zair): w latach 1960-1965 wojna domowa i przejściowa
secesja prowincji Katanga (1960-1963).
Nigeria: w latach 1966-1970 wojna między plemionami Hausa, Joruba, Ibo
i przejściowa secesja Biafry (1967-1970).
Tlepublika Południowej Afryki: od 1948 r. kraj usankcjonowanej prawnie
dyskryminacji ludności kolorowej (apartheid), stanowiącej 75% mieszkańców, w latach 60. początek walki partyzanckiej czarnej ludności, od 1985 r.
stopniowe łagodzenie zasad apartheidu, zakończone w 1990 r. odwołaniem
ustawy o segregacji rasowej, w 1994 r. pierwsze wybory powszechne;
przemianom tym towarzyszył wzrost aktywności ekstremistycznych ruchów
białej i czarnej ludności (starcia między murzyńskimi grupami etnicznymi
przyniosły śmierć kilku tyś. osób).
Rwanda i Burundi: oba państwa stanowią teren długotrwałych walk między
plemionami Hutu i Tutsi, które pochłonęły setki tysięcy ofiar.
Somalia: kraj jednolity etnicznie i religijnie, zniszczony jednak trwającą od
1989 r. wojną klanów rodzinnych, która doprowadziła do faktycznego
rozpadu struktur państwowych.
Kwestie etniczne wywarły również znaczny wpływ na życie wewnętrzne Stanów Zjednoczonych. Po II wojnie światowej stały się one widownią
walki o równouprawnienie czarnej ludności kraju. Walka ta, obfitująca
w wiele dramatycznych i krwawych incydentów, zakończyła się wydaniem
ustawy o prawach obywatelskich (1957, 1965) oraz ustawy o prawie
wyborczym (1965), znoszących wszelkie podstawy prawne segregacji.
Konflikty między ludnością białą i kolorową trwają jednak nadal, mając za
podłoże głównie przyczyny ekonomiczne.
2. Dekolonizacja
Rozwój uczuć narodowych w Azji i Afryce przekreślił politykę państw
europejskich, zmierzającą do zdobycia i eksploatacji terytoriów zamorskich. Nowoczesny system kolonialny ukształtował się ostatecznie pod
koniec XIX w., ale już w latach 20. na konstrukcji tego systemu pojawiły się
poważne rysy.
Antyeuropejski nacjonalizm najwcześniej rozwinął się w krajach
arabskich, których znaczna część, uwolniona od panowania tureckiego,
znajdowała się po I wojnie światowej pod polityczną kontrolą Francji
i Wielkiej Brytanii. W czasie II wojny światowej obu mocarstwom udało się
zachować swe wpływy w Afryce Płn. i na Bliskim Wschodzie, po 1945 r.
nastąpił jednak nowy przypływ arabskich dążeń niepodległościowych, do
czego przyczyniło się m.in. ogłoszenie zasad Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz wzrost znaczenia USA i ZSRR, demonstrujących programową postawę antykolonialną. W następnych latach kolejne kraje
arabskie uzyskiwały niepodległość bądź poszerzały zakres swej suwerenności. Towarzyszył temu proces przejmowania władzy przez rzeczników
arabskiego nacjonalizmu (głównie kręgi młodszych oficerów), u których
postawy niepodległościowe szły w parze z dążeniem do przeobrażeń
archaicznych struktur ekonomiczno-społecznych, niekiedy w duchu socjalistycznym (przykład Gemala Nasera w Egipcie).
Dekolonizacja świata arabskiego
Egipt: niepodległość od 1922 r.; w 1952 r. obalenie monarchii i początek
rządów (od 1956 r. monopartyjnych) Gemala Nasera (do 1970 r.), w 1956 r.
nacjonalizacja Kanału Sueskiego.
Irak: niepodległość od 1932 r.; w 1958 r. obalenie monarchii; w 1979 r.
początek totalitarnych, proradzieckich rządów Saddama Husajna.
Syria: niepodległość od 1941 r. (faktycznie od 1946 r.); od 1970 r. rządy
autorytarnego, socjalizującego reżimu prezydenta Hafiza Asada.
Libia: niepodległość od 1951 r.; w 1969 r. obalenie monarchii przez radykalnie
islamskich oficerów, początek totalitarnego reżimu płk. Muammara Kadafiego (próba syntezy ortodoksji islamskiej i marksizmu).
Maroko: niepodległość od 1956 r.; od 1961 r. rządy króla Hassana II,
zapewniające krajowi stabilność polityczną i zamożność gospodarczą.
Algieria: niepodległość w 1962r. (po wojnie z Francją); 1965-1978 socjalizujące rządy płk. Huariego Bumediena; w latach 80. początek aktywizacji
islamskich fundamentalistów.
Najbardziej dramatycznym epizodem walk narodowowyzwoleńczych
w rejonie Bliskiego Wschodu stał się spór o Palestynę (po I wojnie
światowej brytyjskie terytorium mandatowe), który doprowadził do
trwającego prawie 80 lat konfliktu arabsko-żydowskiego (izraelskiego).
Chronologia konfliktu palestyńskiego
1917
deklaracja Balfoura (minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii)
- rząd brytyjski zapowiada poparcie dla idei powstania w Palestynie
„kolebki dla narodu żydowskiego"
1936-1939
zbrojne powstanie arabskie przeciwko osadnikom żydowskim i władzom
brytyjskim
1947
rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ o podziale Palestyny i utworzeniu tam 2 niepodległych państw - arabskiego i żydowskiego
1948
proklamacja niepodległości państwa Izrael; armie Egiptu, Transjordanii,
Syrii, Libanu i Iraku atakują Izrael
1948-1949
pierwsza wojna arabsko-izraelska zakończona zwycięstwem Izraela i poszerzeniem jego terytoriów
1956
zachęcony przez Francję i Wielką Brytanię Izrael atakuje Egipt, zajmując
strefę Gazy i Półwysep Synajski, lecz pod presją ZSRR i USA wycofuje się
ze zdobytych ziem
1967
wojna sześciodniowa - Izrael rozbija siły Egiptu, Syrii i Jordanii, zajmując
strefę Gazy, Półwysep Synajski, dolinę Jordanu oraz Wzgórza Golan
1970
zjednoczenie ruchu palestyńskiego w ramach Organizacji Wyzwolenia
Palestyny
1973
wojna Yom Kippur - wojska egipskie przeprawiają się przez Kanał Sueski
na Półwysep Synajski i choć ofensywa ta zostaje zatrzymana, wojska
izraelskie doznają ciężkich strat
1979
egipsko-izraelskie porozumienie pokojowe w Camp David (USA) - Izrael
wycofuje się z Półwyspu Synajskiego, Egipt uznaje istnienie Izraela
1982-1983
inwazja izraelska na Liban w celu usunięcia stamtąd baz OWP
1987
początek palestyńskiego powstania narodowego na ziemiach okupowanych, tzw. intifady
1993
palestyńsko-izraelskie porozumienie o palestyńskiej autonomii w strefie
Gazy i w Jerycho
1994
objęcie przez OWP administracji w rejonie Gazy i w Jerycho
Proces dekolonizacji przyniósł najszybsze efekty na obszarze Azji,
gdzie w końcu lat 40. uwolniły się od zewnętrznej dominacji Indie
Brytyjskie (z Birmą i Cejlonem), Indie Holenderskie i Filipiny. Druga faza
rozpoczęła się w 1960 r. i objęła głównie byłe posiadłości francuskie
i brytyjskie w Afryce (rok ten nazwano „rokiem Afryki"). W trzecim etapie
(lata 70.) nastąpiło usamodzielnienie się terenów kolonialnych Portugalii.
Uzyskiwanie niepodległości odbywało się dwiema metodami. Pierwsza
polegała na podjęciu walki zbrojnej (wojna algierska 1954-1962, wojna
mozambijska 1964-1975), co było rezultatem zupełnego rozdźwięku
między stanowiskiem miejscowej ludności oraz władz kolonialnych (w
odosobnionych przypadkach - Francuska Afryka Północna oraz obszary
dzisiejszej Republiki Południowej Afryki - kolonie stawały się terenem
masowego osadnictwa Europejczyków, którzy następnie przeciwstawiali
się energicznie procesom dekolonizacyjnym). Druga metoda zakładała
dochodzenie do niepodległości etapami, dzięki długim i żmudnym pertraktacjom. Wyzwolone w ten sposób państwa najczęściej nie zrywały też
więzów z dawnymi metropoliami, korzystając nadal z ich pomocy
politycznej i ekonomicznej.
W 1960 r. dekolonizacja została ogłoszona oficjalnym celem Organizacji Narodów Zjednoczonych, a Zgromadzenie Ogólne uchwaliło
specjalną rezolucję w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom
kolonialnym.
Dekolonizacja spełniła marzenia ludów Azji i Afryki o niepodległości,
nie rozwiązała jednak wielu podstawowych problemów politycznych,
ekonomicznych i narodowościowych (dotyczy to szczególnie Afryki).
Nowo powstałe państwa rzadko kiedy odniosły sukces gospodarczy
i potrafiły wprowadzić w życie sprawnie funkcjonujący system demokratyczny. Kraje postkolonialne stały się natomiast ogromną siłą politycz-
na, wywierając w latach 60. i 70. dominujący wpływ na postawę Organizacji Narodów Zjednoczonych, gdzie pełniły funkcję sojusznika
bloku radzieckiego.
Na konferencji 29 krajów Azji i Afryki w Bandungu (1955) proklamowano utworzenie bloku niezaangażowanych, prowadzącego walkę
przeciwko kolonializmowi oraz dominacji wielkich mocarstw. Niezaangażowanie owo było jednak w znacznej mierze fikcją, zważywszy, iż na
czele ruchu stanęli początkowo tacy politycy komunistyczni i prokomunistyczni jak Mao Zedong (Mao Tse-tung), Gemal Naser, Jawaharlal
Nehru i Josif Broz Tito (później także Fidel Castro). Ruch krajów
niezaangażowanych. prowadził więc w praktyce działalność odpowiadającą interesom dyplomacji moskiewskiej. Apogeum wpływów tego ruchu
przypadło na rok 1979 (konferencja w Hawanie z udziałem 114 państw).
W okresie następnym, wobec pogłębiających się trudności ekonomicznych krajów Azji i Afryki oraz kryzysu w bloku radzieckim, ruch ten
utracił rewolucyjny zapał i impet, a jego uwagę skupiły głównie problemy gospodarcze.
3. Prawa polityczne i swobody obywatelskie
Ewolucja sytuacji w Europie w XIX w. była rezultatem dwóch zjawisk.
Rewolucja przemysłowa spowodowała zmiany ekonomiczno-społeczne
(urbanizacja, koncentracja produkcji w wielkich zakładach, spadek liczby
ludności zatrudnionej w rolnictwie), natomiast Wielka Rewolucja Francuska stała się impulsem do przemian politycznych (zgodnie z zasadami
wolności i równości). Przemiany te zachodziły szybciej w zachodniej niż we
wschodniej części kontynentu. W Europie Środkowowschodniej aż do
końca I wojny światowej utrzymywał się model państwa o tradycyjnej
strukturze gospodarczej, a wprowadzenie w życie norm demokratycznych
i równouprawnienia narodów natrafiło na istotne przeszkody.
Po 1918 r. w Europie nastąpiło upowszechnienie rozwiązań demokratycznych - konstytucje większości krajów przewidywały istnienie ciał
przedstawicielskich (parlamentu), wprowadzając jednocześnie pełnię praw
politycznych dla wszystkich obywateli bez względu na stan majątkowy,
płeć i wykształcenie, choć w niektórych państwach utrzymały się przejawy
dyskryminacji, np. w odniesieniu do kobiet - najwcześniej otrzymały
kobiety prawa wyborcze w Finlandii (1906), najpóźniej w Szwajcarii
(1971).
Sukcesy demokracji parlamentarnej okazały się jednak nietrwałe, gdyż
przez Europę przeszła fala przewrotów i zamachów stanu, w wyniku
których w wielu krajach doszło do ustanowienia różnych form rządów
dyktatorskich.
Sytuacja ta powtórzyła się po II wojnie światowej na obszarach, które
były widownią rozpadu kolonialnych imperiów. Nowo powstające państwa afrykańskie przyjmowały rozwiązania wzorowane na zachodnioeuropejskiej demokracji parlamentarnej, lecz zaplecze tej formy ustrojowej
okazało się tam kruche, toteż demokracja dość szybko ustąpiła miejsca
panowaniu reżimów totalitarnych i rozmaitego typu dyktatur. Podobne
trudności z zaadaptowaniem modelu demokratycznego wystąpiły w XX w.
w krajach Ameryki Południowej i Środkowej oraz Azji.
Niepowodzenia demokracji w wielu rejonach świata były związane
m.in. ze strukturą ekonomiczno-społeczną (duże rozwarstwienie gospodarcze i różnice w poziomie życia, analfabetyzm, niski poziom kultury
politycznej, brak tradycji demokratycznych).
W roku 1950 odsetek analfabetów na świecie wynosił 44%; w 1970: 32% (780
min); w 1980: 29% (814 min); w 1990: 26% (948 min). W 1990 r. w 97 krajach
odsetek analfabetów był wyższy niż 50%.
Poważnym zagrożeniem dla rozwiązań demokratycznych stała się
ekspansja ideologii komunistycznej - najpierw w Europie, następnie na
innych kontynentach. W krajach komunistycznych (przynajmniej w Europie) konstytucje gwarantowały obywatelom pełnię praw i swobód politycznych, utrzymano instytucję paramentu, a niekiedy nawet system wielopartyjny (np. w Polsce), wszystko to jednak stanowiło fasadę, za którą kryła się
dyktatura komunistycznej monopartii.
Przykład krajów komunistycznych pokazał, iż kwestia obrony społeczeństwa przed tyranią władzy nie sprowadza się do konstytucyjnych
gwarancji praw politycznych, zwłaszcza wyborczych. Dlatego jedną z ważniejszych płaszczyzn, na których rozegrała się rywalizacja między różnymi
systemami ideologicznymi, stała się walka o prawa człowieka.
Określenie tych praw znalazło się m.in. w Karcie Narodów Zjednoczonych (1945), Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (uchwalonej
przez ONZ w 1948 r.) oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka
(1967).
Podstawowe prawa człowieka, uznane w konwencjach międzynarodowych
prawo do życia, ochrona przed torturami, niewolą, poddaństwem i pracą
przymusową; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, ochrona przed
bezprawnym aresztowaniem, prawo do sprawiedliwego i publicznego sądu (w
razie popełnienia przestępstwa) i prawo do obrony;
prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo do swobodnego
wyrażania opinii, a także do swobodnego stowarzyszania się z innymi;
wolność życia prywatnego, rodzinnego, domu i korespondencji;
prawo do wyboru przynależności państwowej;
prawo do posiadania? własności prywatnej, prawo do pracy, opieki socjalnej
i medycznej, prawo do nauki.
Czuwanie nad przestrzeganiem praw człowieka należało do głównych zadań ONZ od początku jej istnienia. W praktyce okazało się to
obowiązkiem często niewykonalnym, ze względu na brak skutecznych
sankcji a także z powodu różnic polityczno-ideologicznych między
państwami członkowskimi. Kraje dopuszczające się łamania międzynarodowych konwencji skutecznie broniły się przed zewnętrzną kontrolą, traktując ją jako przejaw nieuzasadnionej ingerencji w swoje
wewnętrzne sprawy, przy czym miały one ciche lub jawne poparcie
państw o podobnej orientacji politycznej. Stąd np. prasa komunistyczna
przemilczała fakty jaskrawego lekceważenia praw człowieka w postkolonialnych krajach Azji i Afryki. Z kolei przywódcy tzw. ruchu
państw niezaangażowanych, nie szczędząc propagandowych oskarżeń
pod adresem „imperializmu zachodniego", wykazywali dużo wyrozumiałości wobec przypadków prześladowań i terroru w krajach bloku
radzieckiego. Dlatego też problematykę praw człowieka zaczęły podejmować niezależne organizacje międzynarodowe, wśród których największe znaczenie miała działalność utworzonej w 1961 r. Amnesty International (niosącej pomoc więźniom politycznym).
Ruch walki o prawa człowieka największe sukcesy odniósł w latach 70.
W 1975 r. w Helsinkach przedstawiciele 35 państw europejskich, USA
i Kanady podpisali tzw. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie (KBWE), który oprócz potwierdzenia nienaruszalności granic i deklaracji pokojowego załatwiania sporów, zawierał
również zobowiązanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych
wolności obywatelskich, wynikających z „przyrodzonej godności ludzkiej
osoby". Uczestniczące w konferencji rządy krajów komunistycznych nie
zamierzały zapewne ściśle przestrzegać zaciągniętych zobowiązań, jednak
fakt podpisania przez nie Aktu Końcowego ułatwił siłom demokratycznym
w krajach bloku radzieckiego zorganizowanie się i podjęcie działalności
opozycyjnej. W ten sposób ruch praw człowieka przyczynił się do
stopniowej erozji systemu komunistycznego.
4. Rozwój i upadek systemu komunistycznego
W okresie międzywojennym wpływ ruchu komunistycznego na politykę światową był ograniczony. Wprawdzie dzięki dynamicznej działalności III Międzynarodówki (Komintern) ruch ten stworzył sieć organizacyjną
w większości krajów europejskich (najsilniejszą w Niemczech przed 1933 r.,
we Francji i w Hiszpanii), a obawy przed rozprzestrzenieniem się wpływów
komunistycznych oddziaływały w istotny sposób na politykę wielu państw,
to jednak system komunistyczny pozostawał zjawiskiem przede wszystkim
rosyjskim, a sam ZSRR wydawał się samotną, odizolowaną od świata
zewnętrznego wyspą.
Do wzrostu popularności komunizmu, paradoksalnie, najbardziej
przyczyniły się ruchy faszystowskie. Obsesyjne ataki Hitlera na komunizm
i ZSRR spowodowały, iż część europejskiej opinii publicznej zaczęła
traktować Związek Radziecki jako jedyną zaporę, mogącą powstrzymać
sukcesy nazistowskich Niemiec. Pielęgnowano przy tym wiele złudzeń co
do istoty państwa radzieckiego, nie widząc i nie chcąc widzieć jego
aneksjonistycznego i totalitarnego charakteru.
W latach II wojny światowej ruch komunistyczny stworzył w krajach
okupowanych przez państwa „Osi" silne placówki ruchu oporu, co
przysporzyło mu wielu zwolenników. Zasadnicze znaczenie dla wzrostu
wpływów komunizmu miały jednak wojskowe i polityczne sukcesy
Związku Radzieckiego, który wojnę kończył jako jedno z dwóch
supermocarstw.
Operacje Armii Czerwonej wywarły decydujący wpływ na polityczną
mapę powojennej Europy i niektórych rejonów Azji. Zasięg ofensywy
wojsk radzieckich w praktyce wyznaczał nowe granice wpływów Związku
Radzieckiego. W krajach zajętych przez te wojska w ciągu krótkiego czasu
władzę przejęły siły komunistyczne, postępujące zgodnie z tzw. taktyką
salami (plaster po plastrze).
Mechanizm przejęcia władzy przez komunistów w Europie po 1945 r.
I etap: komuniści podporządkowują się pozornie regułom demokracji i uznają
(też pozornie) pluralistyczny charakter państwa, doprowadzając do powstania
koalicyjnego rządu, w którym obejmują kluczowe politycznie stanowiska
(wojsko, policja, propaganda) - w Polsce tzw. Tymczasowy Rząd Jedności
Narodowej, zdominowany przez komunistów, w jego skład weszli jednak
również przedstawiciele Polskiego Stronnictwa Ludowego.
II etap: podporządkowany komunistom aparat bezpieczeństwa rozpoczyna
akcje represyjne, a propaganda uzasadnia je koniecznością walki z antyludową
„reakcją", koniecznością karania kolaborantów itp. Dochodzi do neutralizacji i zastraszania innych partii politycznych, inspirowania rozłamów w ich
szeregach, zastraszania niezależnej prasy i opinii publicznej (w Polsce komuniści doprowadzili m.in. w 1946 r. do rozłamu w PSL i utworzenia prokomunistycznego PSL Nowe Wyzwolenie, a także do korzystnych dla siebie zmian
personalnych w PPS oraz Stronnictwie Pracy); powstaje blok „sił postępowych" (komuniści oraz tzw. lewicowi socjaliści, ludowcy itp.).
III etap: przejęcie przez komunistów pełni władzy - bądź poprzez fałszerstwo
wyników wyborów powszechnych (Polska w 1947 r.), bądź przez wywołanie
spektakularnego kryzysu politycznego o znamionach rewolucji ludowej,
w rzeczywistości o cechach zamachu stanu (tzw. przewrót lutowy w Czechosłowacji w 1948 r.).
Taktyka salami okazała się bardzo skuteczna i spowodowała, iż
w ciągu kilku lat większość państw Europy Środkowowschodniej znalazła
się pod wyłączną władzą komunistów.
Powstanie bloku radzieckiego w Europie
1944
w Albanii powstaje zdominowany przez komunistów rząd tymczasowy
1945
niekomunistyczni ministrowie zostają usunięci z rządu w Jugosławii
1946
komuniści wygrywają wybory w Bułgarii i Rumunii
1947
komuniści wygrywają wybory w Polsce i na Węgrzech
w Bułgarii, Rumunii, Polsce i na Węgrzech komuniści przejmują pełnię
władzy, usuwając z rządu niezależnych ministrów (pod hasłem „wyrzucić
wrogów ludu z koalicji")
utworzenie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (partie: radziecka, polska, jugosłowiańska, włoska, francuska,
czechosłowacka, rumuńska, węgierska, bułgarska), inaczej tzw. Kominformu (w celu zastąpienia rozwiązanej w 1943 r. III Międzynarodówki)
1948
komunistyczny zamach stanu w Czechosłowacji
początek konfliktu między Jugosławią a Związkiem Radzieckim - partia
jugosłowiańska zostaje oskarżona o prowadzenie polityki antyradzieckiej
i ugodowość wobec imperializmu
1949
utworzenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej (na terenach radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech); utworzenie Rady Wzajemnej
Pomocy Gospodarczej - Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia,
Węgry, ZSRR, Albania (do 1961 r.) , NRD (od 1950 r.), Mongolia (od
1962 r.), Kuba (od 1972 r.), Wietnam (od 1978 r.)
1955
powstanie Układu Warszawskiego, militarnego sojuszu bloku radzieckiego - Albania (do 1961 r.), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska,
Rumunia, Węgry i ZSRR
Głównym czynnikiem, który spowodował zwycięstwo ruchu komunistycznego w Europie Środkowowschodniej, była obecność oddziałów Armii
Czerwonej. Jedynie komuniści jugosłowiańscy zawdzięczali sukces własnym siłom, a zdobyte przez nich w latach II wojny poczucie pewności
pozwoliło im w 1948 r. stawić czoła imperialnym dążeniom Stalina. Po
zwycięstwie komunistycznej rewolucji w Chinach (1949), Mao Zedong
(Mao Tse-tung) uznawał początkowo prymat Stalina w światowym obozie
komunistycznym, ale od początku nie dopuszczał do zbytniego uzależnienia Chin od ZSRR, zaś w końcu lat 50. rzucił wyzwanie moskiewskiej
hegemonii, zamierzając uczynić z Pekinu konkurencyjne centrum dyspozycyjne ruchu komunistycznego. Inni przywódcy państw komunistycznych zbyt wiele zawdzięczali Moskwie, toteż posłusznie podporządkowali
się jej wytycznym.
Okoliczności zdobycia władzy miały więc istotne znaczenie dla historii
obozu komunistycznego. W tych krajach, gdzie komuniści zwyciężali
głównie własnymi siłami, łatwiej im było zachować niezależność od
Moskwy. Inaczej wyglądała sytuacja tych partii, które władzę zawdzięczały
radzieckiej pomocy bądź też działały w krajach leżących w strefie
strategicznie ważnej dla imperium radzieckiego (przykład Polski). Wszystko to sprawiło, iż światowy obóz komunistyczny nie nabrał nigdy cech
polityczno-ideologicznego monolitu.
Kraje europejskie, w których komuniści zdobyli władzę, charakteryzowały się podobną specyfiką. Wszystkie, z wyjątkiem Czechosłowacji,
były w okresie międzywojennym zacofane gospodarczo (dominacja chłopstwa w strukturze społecznej) i miały niedemokratyczną formę rządów.
Komuniści po przejęciu władzy dążyli do szybkiej zmiany struktury
społeczno-gospodarczej kraju. Ich działania polegały na:
• intensywnej industrializacji przy zachowaniu zasady prymatu przemysłu ciężkiego nad przemysłem lekkim i konsumpcyjnym. Dzięki nieustannym inwestycjom („wielkie budowy socjalizmu") oraz niskiej wydajności pracy w krajach tzw. demokracji ludowej nie tylko nie było
bezrobocia, lecz odwrotnie, ciągle występował brak siły roboczej; industrializacja umożliwiła ponadto rozbudowę przemysłu zbrojeniowego;
• likwidacji głodu ziemi poprzez reformę rolną; w drugim etapie,
zgodnie z ideologiczną tezą o wyższości gospodarki zbiorowej nad
indywidualną, przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa (w Polsce w 1948 r.);
• rozwoju oświaty (praktyczna likwidacja analfabetyzmu) oraz wybranych dziedzin nauki i kultury, które starano się wykorzystać w służbie
nowego systemu.
Partie komunistyczne doprowadziły do istotnych przekształceń w większości dziedzin życia. W pierwszym okresie po zdobyciu władzy komuniści potrafili zyskiwać poparcie dużych kręgów społeczeństwa, zauroczonych wizją szybkiej odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, likwidacji
nędzy, zacofania i niesprawiedliwości społecznych. Dość szybko jednak
okazało się, iż komunistyczne dogmaty ideologiczne stanowią gorset
uniemożliwiający rzeczywisty postęp, a w komunistycznym państwie
społeczeństwo jest jedynie narzędziem w rękach grupy doktrynerów,
pragnących urzeczywistnienia abstrakcyjnej idei.
Cechy państwa komunistycznego
Ideologia: oficjalnie głoszona supremacja proletariatu jako tej klasy społecznej,
która zgodnie z nieubłaganymi prawami historii ma doprowadzić do zniszczenia
kapitalizmu i zbudowania nowego, bezklasowego ustroju społecznego;
eksponowanie wiodącej roli partii komunistycznej, skupiającej najlepsze
i najbardziej świadome odłamy klasy robotniczej;
rozpatrywanie wszelkich zjawisk życia społecznego przez pryzmat klasowy
(czy służą postępowi społecznemu i sprawie rewolucji), w praktyce dążenie do
światopoglądowej uniformizacji społeczeństwa, poddania wszelkich dziedzin
życia kontroli partii, zlikwidowania niezależnych instytucji społecznych
i ośrodków myśli; dążenie do narzucenia kulturze i sztuce jednego wzorca
estetycznego (sztuka socrealistyczna).
Życie polityczne: w teorii obdarzenie społeczeństwa pełnią praw politycznych
i swobód obywatelskich, w praktyce rządy dyktatorskie partii komunistycznej
(tzw. dyktatura proletariatu) i system nomenklatury;
represyjność władzy państwowej, która - zgodnie z marksistowską teorią
o klasowym charakterze państwa - ma doprowadzić do zniszczenia przeciwników nowego ustroju.
Ekonomia: prymat ideologii nad gospodarką;
upaństwowienie własności (państwo staje się właścicielem, producentem
i dystrybutorem wytwarzanych dóbr), niszczenie niezależnych inicjatyw
i instytucji gospodarczych;
wyolbrzymianie roli planowania - urzędnicy planują potrzeby konsumentów,
wielkość produkcji oraz arbitralnie ustalają ceny, bez liczenia się z rachunkiem
gospodarczym; dążenie do wyeliminowania praw rynkowych (w gospodarce
komunistycznej nie istnieją rzeczywiste ceny i rzeczywisty pieniądz).
System komunistyczny przeszedł po 1945 r. kilka faz rozwojowych. Za
życia Stalina (zm. w 1953 r.) widoczne było dążenie Moskwy do uniformizacji krajów bloku i narzucenia wszystkim radzieckiego modelu ustrojowego. Stalinizm najpełniej reprezentował totalitarny charakter komunizmu, co wyraziło się w przekształceniu państwa w sprawny instrument
represji i masowego terroru.
Polska w okresie stalinowskim
Państwo niesuwerenne, uzależnione politycznie i gospodarczo od ZSRR;
bałwochwalczy kult Stalina oraz osiągnięć radzieckiej ekonomii, kultury i nauki.
Ustrój polityczny:
konstytucja z 22 lipca 1952 r. (wzorowana na konstytucji radzieckiej z 1936 r.)
proklamowała wprowadzenie ustroju socjalistycznego, absolutyzowała rolę
aparatu państwowego kosztem ciał przedstawicielskich; uznawała własność
państwową za najwyższy typ własności i wyznaczała aparatowi państwowemu
rolą wszechorganizatora życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego;
w teorii zapewniała obywatelom szerokie prawa i swobody, lecz odpowiednie
artykuły były bądź sformułowane ogólnikowo, bądź nie doczekały się aktów
wykonawczych.
Życie gospodarcze
1950 r.: plan 6-letni - kreował zasady intensywnej industrializacji, przewidując
wzrost produkcji przemysłowej o 168% (wykonano), rolnej o 50% (wykonanie
- 19%) oraz wzrost stopy życiowej o 50-60% (wykonanie - ok.26%);
1952 r.: wobec załamania się założeń planu w dziedzinie rolnictwa i przemysłu
konsumpcyjnego władze wprowadziły system sprzedaży kartkowej na część
produktów żywnościowych i przemysłowych; w rolnictwie przeprowadzono
częściową kolektywizację (do 1953 r. ponad 5,6 tyś. spółdzielni produkcyjnych).
Życie polityczne
monopolizacja życia politycznego przez partię komunistyczną (w 1948 r.
połączenie PPR i PPS, utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej),
rozbicie bądź satelizacja ugrupowań niekomunistycznych;
wewnątrz partii komunistycznej toczyła się walka między grupą wywodzącą
się z kierownictwa PPR w czasie okupacji niemieckiej (Władysław Gomułka,
Zenon Kliszko, Marian Spychalski) a grupą przebywającą w czasie wojny na
terenie ZSRR (Jakub Berman, Hilary Minc, Roman Zambrowski), rozstrzygnięta w latach 1948-1949 wyeliminowaniem z kierownictwa PPR-PZPR grupy
gomułkowskiej pod zarzutem „prawicowego i nacjonalistycznego odchylenia"
(sekretarzem generalnym partii został Bolesław Bierut);
wzrost terroru zmierzającego do zastraszenia społeczeństwa, masowe aresztowania i pokazowe procesy duchowieństwa (1953: proces biskupa Czesława
Kaczmarka, internowanie kardynała Stefana Wyszyńskiego), polityków
(1949: proces Adama Doboszyńskiego) i oficerów przedwojennego WP (1951:
proces gen. Stanisława Tatara), represje i czystki wewnątrz partii komunistycznej (1951: aresztowanie Gomułki, 1952: utworzenie X Departamentu
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, kontrolującego prawomyślność
członków partii);
wszechwładza Urzędu Bezpieczeństwa (wymuszanie zeznań, stosowanie tortur, morderstwa); od 1954 r. początki publicznej krytyki „łamania praworządności" przez organy bezpieczeństwa (1954: rozwiązanie MBP, utworzenie
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych).
Nauka i kultura
narzucanie twórcom jednego, zgodnego z dogmatami partyjnymi kanonu
estetycznego (sztuka socrealistyczna);
partyjna kontrola działalności naukowej, reorganizacja życia naukowego na
wzór radziecki (1952: utworzenie Polskiej Akademii Nauk); od 1954 r.
niewielkie poszerzenie zakresu swobód twórczych.
Na XX Zjeździe KPZR (1956) Nikita S.Chruszczow ujawnił i potępił
niektóre zbrodnie Stalina, tłumacząc je cechami charakterologicznymi
przywódcy ZSRR (system stalinowski nazwano enigmatycznie okresem
„kultu jednostki"). Ustrój komunistyczny miał się zreformować poprzez
powrót do norm leninowskich, zdeformowanych w okresie stalinizmu.
Niezależnie od intencji, wystąpienie Chruszczowa wywołało znaczny
ferment w ruchu komunistycznym, pozwalając niektórym krajom bloku na
zwiększenie niezależności od Moskwy i przeprowadzenie politycznych
i gospodarczych zmian (np. dekolektywizacja rolnictwa w Polsce).
System komunistyczny nie stracił jednak rewolucyjnego zapału i impetu. Przeciwnie, naprawienie „błędów i wypaczeń" nadało mu pozory
uzyskania nowych sił. Na XXII Zjeździe KPZR (1961) Chruszczow ogłosił,
iż w ZSRR zbudowano już socjalizm, zaś do 1980 r. stworzone zostaną
materialne podstawy komunizmu, a stopa życiowa „ludzi radzieckich"
będzie wówczas najwyższa na świecie. Dowodem żywotności doktryny
były też jej sukcesy na terenach pozaeuropejskich (zwłaszcza zwycięstwo
Fidela Castro na Kubie w 1959 r.)
Działalność Chruszczowa, stanowiąca mieszaninę doktrynalnego marzycielstwa i politycznego awanturnictwa, sprowokowała do reakcji bardziej ostrożne i konserwatywnie usposobione grupy w partii radzieckiej.
Upadek Chruszczowa (1964) przerwał proces destalinizacji w ZSRR
i innych krajach bloku. Niepowodzeniem zakończyły się też próby dalszej
reformy systemu (m.in. pod hasłem „socjalizmu z ludzką twarzą")
podejmowane w końcu lat 50. i w latach 60. przez tzw. rewizjonistów.
Rewizjoniści pragnęli dokonać rewizji aktualnie obowiązującej wykładni
doktryny marksistowskiej przez wzbogacenie jej o treści zaczerpnięte z wczesnych dzieł Marksa.
Kres znaczenia ruchu rewizjonistycznego nastąpił w okresie tzw.
wydarzeń marcowych w Polsce oraz po zdławieniu tzw. Praskiej Wiosny
w Czechosłowacji (1968). Jeśli dotychczas krytykom rzeczywistości w krajach komunistycznych przyświecały intencje naprawy istniejącego ustroju
(stanowili więc opozycję wewnątrzsystemową), to nowa opozycja, formująca się powoli w latach 70. (zwłaszcza w Polsce i w ZSRR), zamierzała
walczyć z komunizmem jako takim. Z kolei panowanie partii komunistycznych nabierało stopniowo cech urzędniczego, pozbawionego ideologicznej
motywacji (choć posługującego się ideologicznymi sloganami) systemu,
strzegącego interesów partyjnej biurokracji oraz imperialnych dążeń
Związku Radzieckiego (system ten zaczęto określać oficjalnie mianem
„realnego socjalizmu").
Polska w okresie „realnego socjalizmu"
Przełom październikowy
1956: od początku roku rosnący ferment w kraju, w PZPR walka między
zwolennikami a przeciwnikami destalinizacji, wywołana m.in. ujawnieniem
przez Chruszczowa zbrodni stalinowskich (tzw. tajny referat, wygłoszony
przez Chruszczowa w lutym 1956 r. w trakcie XX Zjazdu KPZR);
czerwiec 1956: rewolta robotnicza w Poznaniu, stłumiona przy użyciu siły;
październik 1956: VIII Plenum KC PZPR - powrót Gomułki do władzy,
potępienie nadużyć i wypaczeń okresu stalinowskiego, zapowiedź demokratyzacji (bez naruszenia zasad socjalizmu) i reform gospodarczych, zmiany
personalne w aparacie partyjnym i państwowym, wzrost niezależności Polski
w stosunkach ze Związkiem Radzieckim, rehabilitacja lub uwolnienie z więzień części skazanych w procesach okresu stalinowskiego, liberalizacja w dziedzinie polityki naukowej i kulturalnej.
Życie gospodarcze
1956 r.: dekolektywizacja rolnictwa, niewielkie rozluźnienie centralizacji
planowania oraz zapewnienie przedsiębiorstwom przemysłowym większej
samodzielności;
w aspekcie generalnym system gospodarczy nie uległ zmianie; od 1958 r.
ponowna intensywna industrializacja (m.in. inwestycje w przemyśle energetycznym - elektrownie w Turoszowie i Koninie, w wydobywczym - zagłębie
siarkowe w Tarnobrzegu);
ekstensywna rozbudowa przemysłu ciężkiego (zwiększanie produkcji przez
wzrost zatrudnienia, nie zaś przez większą wydajność pracy i użycie nowoczesnych technologii) nadawała polskiej gospodarce piętno zacofania, a jednoczesne niedoinwestowanie rolnictwa i przemysłu lekkiego powodowało napięcia
społeczne (podwyżki cen, niski poziom stopy życiowej, trudności w zaopatrzeniu w żywność, szczególnie w mięso i jego przetwory);
w drugiej połowie lat 60. zwolnienie tempa inwestycji i stagnacja gospodarcza,
której nie zdołały przełamać próby ożywienia produkcji metodami pseudorynkowymi (wprowadzany w 1970 r. system „bodźców materialnego zainteresowania").
Życie polityczne
Od 1957 r. w PZPR walka między tzw. dogmatykami a rewizjonistami,
rozstrzygnięta za sprawą Gomułki na rzecz przeciwników demokratyzacji
systemu (III Zjazd PZPR w 1959 r. ogłosił, iż rewizjonizm jest największym
niebezpieczeństwem dla sprawy socjalizmu), w 1957 r. likwidacja tygodnika
„Po Prostu" (orędującego za dalszymi reformami politycznymi i gospodarczymi);
od początku lat 60. wzrost wpływów tzw. frakcji partyzantów (przywódca
- Mieczysław Moczar), operującej hasłami nacjonalistycznymi i populistycznymi;
1965-1966: hałaśliwa kampania antykościelna, wykorzystująca jako pretekst
list biskupów polskich do Episkopatu niemieckiego;
1968: wydarzenia marcowe - próba zamachu stanu ze strony „partyzantów",
którzy, wykorzystując silne niezadowolenie środowisk inteligenckich, wywołali wystąpienia uliczne młodzieży studenckiej (stosując metody politycznej
prowokacji - zdjęcie ze sceny Dziadów, brutalne rozpędzenie przez milicję
niegroźnego wiecu na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego i in.), aby
wykazać słabość Gomułki i potrzebę polityki „silnej ręki"; następstwa
„marca" - osłabienie pozycji Gomułki (choć utrzymał się przy władzy), czystki
w aparacie władzy (pod hasłami walki ze „syjonizmem" i „rewizjonizmem")
coraz bardziej zdominowanym przez „partyzantów", represje wobec środowisk naukowych i kulturalnych (usuwanie z pracy, relegowanie z wyższych
uczelni, ingerencje cenzury, procesy i kary więzienia dla przywódców ruchu
studenckiego itp.), brutalizacja życia oraz rozniecanie nastrojów nacjonalistycznych, skierowanych przeciwko Polakom pochodzenia żydowskiego;
grudzień 1970: rewolucja robotnicza na Wybrzeżu, krwawo stłumiona przez
władze; efektem „wydarzeń grudniowych" było jednak obalenie Gomułki,
a nowa ekipa Edwarda Gierka rozpoczęła kurs „otwarcia na Zachód".
Nauka i kultura
Po październiku 1956 r. wydatne zwiększenie swobód działalności naukowej
i kulturalnej, liczące się w świecie osiągnięcia polskich twórców (m.in. sukcesy
„szkoły polskiej" w kinematografu);
w pierwszej połowie lat 60. odwrót od polityki liberalizacji, pierwsze protesty
środowisk twórczych przeciwko zaostrzeniu cenzury (1964: „list 34") i powstanie opozycji wewnątrzsystemowej ( rewizjoniści - m.in. działalność Jacka
Kuronia i Karola Modzelewskiego, ruch tzw. komandosów), rozbitej w marcu
1968 r., ideologiczna ofensywa „partyzantów" (1963: publikacja książki
Zbigniewa Załuskiego Siedem polskich grzechów głównych);
po „wydarzeniach marcowych" 1968 r. czystki w instytucjach naukowych
i kulturalnych, antyinteligenckie posunięcia w oświacie (m.in. zwolnienia pracowników akademickich, wprowadzenie tzw. praktyk robotniczych dla studentów
i preferencji dla młodzieży robotniczo-chłopskiej w przyjęciach na studia).
Polityka zagraniczna
1957: Polska inicjatorem utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej,
tzw. plan Rapackiego (Adam Rapacki -minister spraw zagranicznych, 1956-1968);
1968: udział Polski w inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację;
1970: układ między Polską a RFN o normalizacji stosunków (potwierdzenie
ostatecznego charakteru granicy na Odrze i Nysie).
Centrum komunizmu jako ekspansywnej ideologii rewolucyjnej przeniosło się poza Europę. W Azji, Afryce oraz Ameryce Południowej
i Środkowej dłużej utrzymywały się złudzenia, iż ustrój komunistyczny
pozwoli na szybkie przezwyciężenie zacofania gospodarczego i cywilizacyjnego. Autokratyczny charakter komunistycznej doktryny odpowiadał
ambicjom wielu polityków tych regionów, wątpiących w przydatność
rozwiązań demokratycznych w warunkach archaicznej struktury społecznej oraz niskiego poziomu kultury i oświaty.
W poszukiwaniach idealnego modelu komunizmu szczególną rolę
odegrały eksperymenty przeprowadzone w Chinach oraz w Kambodży.
Zwróciły one w sposób drastyczny uwagę na totalitarne i antyhumanistyczne pierwiastki komunistycznego doktrynerstwa.
Marksizm azjatycki
Maoizm: wersja marksizmu opracowana przez Mao Zedonga (Mao
Tse-tunga), od 1943 r. przywódcy Komunistycznej Partii Chin. Maoizm głosił,
iż podstawową formą działalności rewolucyjnej jest walka zbrojna, która
przybiera postać wojny ludowej, prowadzonej przez główną siłę rewolucyjną,
jaką jest chłopstwo. Negował znaczenie warunków obiektywnych, absolutyzując czynnik woli ludzkiej i aktywnego działania, głosił, iż komunizm można
budować w każdych okolicznościach, jeśli tylko posiada się władzę polityczną.
Przeciwstawiał się idei pokojowego współistnienia różnych systemów, opowiadając się za bezwzględną walką z kapitalizmem, nawet kosztem wywołania
wojny atomowej. Próbą realizacji zasad maoistowskich był tzw. wielki skok
(1958-1961) oraz tzw. rewolucja kulturalna (1965-1969).
Teoria „rekonstrukcji": opracowana przez Poi Pota, przywódcę Czerwonych
Khmerów (frakcja kambodżańskiego ruchu komunistycznego). Przewidywała
likwidację pieniądza i wprowadzenie systemu przydziałów dóbr i żywności,
likwidację dotychczasowych instytucji kulturalnych (szkół, uczelni, teatrów, kin,
radia, telewizji, kościołów i świątyń, zakaz wydawania prasy i książek), likwidację
miast jako „wylęgarni pasożytów" i przeniesienie całej ludności na wieś,
wprowadzenie kar fizycznych i terroru jako środka wychowawczego, przymus
pracy fizycznej. Wprowadzenie tej teorii w życie metodami ludobójczymi
spowodowało w latach 1 975-1 979 śmierć ponad 3 min ludzi (1/3 ludności kraju).
W latach 80. komunizm wszedł w fazę schyłkową. Było to wynikiem
powiększającej się niewydolności ekonomicznej systemu, prowadzącej do
niepowodzeń politycznych na arenie międzynarodowej oraz wzrostu
nastrojów niezadowolenia ludności. Kolejna próba reformy podjęta przez
Michaiła S. Gorbaczowa (pieriestrojka - przebudowa), nie dała efektu, ale
osłabienie presji władzy na społeczeństwo dodało sił demokratycznej
opozycji w krajach bloku. Związek Radziecki, pochłonięty problemami
wewnętrznymi, przestał angażować się w bezpośrednie poparcie dla
poszczególnych rządów komunistycznych. Doprowadziło to do szybkiej
erozji i rozpadu bloku w trakcie tzw. jesieni narodów (1989 r.). Przyszłość
polityczna wielu krajów nie rysuje się jednak jasno, a ponadto system
komunistyczny utrzymał się w niektórych republikach byłego ZSRR, na
terenach byłej Jugosławii, a także w krajach pozaeuropejskich (m.in.
Chiny, Mongolia, Korea Północna, Wietnam, Kuba).
Polska w fazie schyłku komunizmu
Okres gierkowski
Po usunięciu Władysława Gomułki ekipa Edwarda Gierka zapowiadała
prowadzenie polityki stałych „konsultacji z klasą robotniczą i inteligencją",
respektowanie zasad kolegialności władzy, poprawę położenia materialnego
(stabilizację cen), modernizację (rewolucję naukowo-techniczną) gospodarki
i apelowała o poparcie społeczne („Pomożecie?").
Ustrój
1975: nowy ustrój administracyjny (likwidacja powiatów, nowy podział na
województwa);
1976: zmiana konstytucji (m.in. wprowadzenie zapisu o PZPR jako „przewodniej sile politycznej społeczeństwa").
Życie gospodarcze
próba pogodzenia intensywnej rozbudowy przemyska ciężkiego z polepszeniem
zaopatrzenia w żywność i towary konsumpcyjne i podwyższeniem stopy życiowej;
1971-1973: okres sukcesów (m.in.stabilizacja cen), zaciąganie kredytów oraz
kupno licencji w krajach zachodnich, wielki skok inwestycyjny (m.in. od 1973 r.
budowa Huty „Katowice", uruchomienie rafinerii gdańskiej, 1975); błędna ocena
tych sukcesów skłoniła władze do dalszego zwiększenia wydatków inwestycyjnych
(1973 - hasło budowy- drugiej Polski) i dalszego zaciągania kredytów;
w drugiej połowie lat 70.: potęgujący się kryzys gospodarczy, efekt m.in.
dominacji motywów politycznych nad ekonomicznymi w podejmowaniu
decyzji (przemysłowa gigantomania, sztuczne zaniżanie cen w obawie przed
reperkusjami społecznymi), rosnącego zadłużenia, niskiej nadal wydajności
pracy, błędów w rozdziale kredytów inwestycyjnych (np. niedoinwestowanie
rolnictwa - od 1974 r. import żywności);
od 1976 r.: wprowadzanie systemu sprzedaży kartkowej (cukier, limity
w sprzedaży paliw);
1978/79: zima stulecia obnażyła ekonomiczną i organizacyjną niewydolność
systemu; kryzys, którego nie powstrzymała polityka tzw. manewru gospodarczego (1977), doprowadził w 1980 r. do fali strajków i upadku ekipy
gierkowskiej.
Życie polityczne
w pierwszej połowie lat 70.: umacnianie się nowej ekipy u władzy, m.in.
rozbicie frakcji „partyzantów" , kokietowanie społeczeństwa liberalnymi
gestami (m.in. liberalizacja polityki paszportowej), jednoczesne wzmożenie
indoktrynacji propagandowej („propaganda sukcesu"), zwiększenie oddziaływania władzy na życie społeczne poprzez posunięcia organizacyjne (1973,
unifikacja ruchu młodzieżowego);
1976 - protesty robotnicze w Radomiu oraz w Ursusie i represje wobec ich
uczestników; organizowanie się środowisk niezależnych i powstanie opozycji
politycznej (1976 - Komitet Obrony Robotników, 1977 - Ruch Obrony Praw
Człowieka i Obywatela, „podziemna" prasa); uzależniona od pomocy Zachodu
i skrępowana podpisanymi porozumieniami międzynarodowymi (KBWE)
ekipa gierkowska nie decydowała się na brutalne środki rozprawy z opozycją,
prowadząc politykę cichych, niespektakularnych represji i zastraszania;
1978: kardynał Karol Wojtyła wybrany głową Kościoła katolickiego;
1979: pielgrzymka papieża do Polski, przebieg wizyty wykazał wyobcowanie
władzy i jej bezsilność wobec organizowania się niezależnego społeczeństwa;
1980: ogólnopolskie akcje strajkowe, podpisanie porozumień w Gdańsku,
Szczecinie i Jastrzębiu, legalizacja niezależnych związków zawodowych,
powstanie NSZZ „Solidarność" (przewodniczący - Lech Wałęsa).
16 miesięcy „Solidarności" (sierpień 1980 - grudzień 1981)
Okres ten przyniósł ożywienie społeczne, polityczne i kulturalne, rezultat
upodmiotowienia społeczeństwa, tworzącego niezależne od władz komunistycznych formy aktywności i działania (przede wszystkim NSZZ „Solidarność" - ok. 10 min członków); konflikt między NSZZ „Solidarność"
a władzami, dążącymi do przywrócenia kontroli nad życiem społeczno-politycznym, zakończył się wprowadzeniem w grudniu 1881 r. stanu
wojennego.
Program ruchu „Solidarność"
Program „Samorządnej Rzeczypospolitej" przyjęty podczas zjazdu w, Gdańsku we wrześniu 1981 r. głosił m.in. potrzebę wprowadzenia pluralizmu
światopoglądowego i organizacyjnego w życiu społecznym, wprowadzenia
samorządu pracowniczego w charakterze gospodarza przedsiębiorstw, roz-
budowy samorządu terytorialnego (stworzenie drugiej izby parlamentu:
samorządowej lub społeczno-gospodarczej), urzeczywistnienia podstawowych
swobód obywatelskich, wprowadzenia niezawisłości sądownictwa oraz społecznej kontroli nad aparatem ścigania.
Działania ruchu „Solidarność"
wywieranie presji na władze (głównie metodą strajków i manifestacji) w celu
urzeczywistnienia konstytucyjnych swobód obywatelskich, realizacji i rozszerzenia świadczeń społecznych, poprawy sytuacji ekonomicznej;
tworzenie wolnej prasy i wydawnictw oraz niezależnych instytucji
(niezależne związki zawodowe, organizacje polityczne, kulturalne, naukowe itp).
Taktyka władz komunistycznych
bojkotowanie przyjętych zobowiązań i porozumień;
kampania propagandowa przeciwko ruchowi „Solidarność" pod zarzutem
działania na szkodę socjalizmu, oskarżanie „Solidarności" o dezorganizację gospodarki kraju (w związku z drastycznym brakiem towarów na
rynku);
szantażowanie społeczeństwa perspektywą inwazji radzieckiej;
represje, aresztowania, policyjne prowokacje (pobicia);
równolegle z tymi działaniami władze przygotowały w ukryciu akcję wprowadzenia w kraju stanu wyjątkowego (wojennego).
Okres rządów ekipy „stanu wojennego"
Stan wojenny (wprowadzony 13 grudnia 1981);
władzę objęło pozakonstytucyjne ciało - tzw. Wojskowa Rada Ocalenia
Narodowego z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele (w terenie - pełnomocnicy i komisarze wojskowi);
osłabienie pozycji organów konstytucyjnych (rządu i administracji cywilnej),
parlamentu oraz partii politycznych (w tym także PZPR);
rozwiązanie niezależnych oraz niewygodnych dla władzy organizacji społecznych, kulturalnych, naukowych itp. (zawieszenie, a następnie w październiku
1982 delegalizacja NSZZ „Solidarność");
zawieszenie większości praw politycznych i obywatelskich;
represje: aresztowania, internowania (bez wyroku sądowego), wprowadzenie trybu doraźnego w sądownictwie i zastępowanie sądów cywilnych
sądami wojskowymi; wprowadzenie specjalnych regulacji prawnych - zaostrzenie kar za pewnego typu przestępstwa; stosowanie siły i broni palnej
w trakcie tłumienia prób protestu; terror psychologiczny; skrytobójcze
mordy;
ekonomia: sterowanie gospodarką metodami nakazowymi (rządy komisarzy
wojskowych), 1982: reklamowana propagandowo próba reformy, która
ograniczyła się do drastycznej podwyżki cen;
reakcje społeczne: tworzenie podziemnych struktur „Solidarności", niezależnej prasy i wydawnictw, akcje bojkotowe wobec autorów i realizatorów stanu
wojennego (m.in. bojkot telewizji przez aktorów), akcje pomocy charytatywnej (organizowane pod patronatem Kościoła), próby strajków i demonstracji
(najsilniejsze w grudniu 1981 r. oraz wiosną i latem 1982 r.), krwawo
tłumionych przez wojsko i milicje;
grudzień 1982: zawieszenie stanu wojennego, zwolnienie większości uwięzionych;
czerwiec 1983: wizyta papieża Jana Pawła II w Polsce;
lipiec 1983: zniesienie stanu wojennego.
Polityka normalizacji (1983-1987)
ograniczenie zasięgu represji, przywracanie swobód obywatelskich przy
jednoczesnym dążeniu władz do zachowania kontroli nad życiem publicznym;
reaktywowanie rozwiązanych w latach 1982-1983 organizacji społecznych,
przy jednoczesnym podporządkowywaniu ich władzom (1985: utworzenie
Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych);
1984: zabójstwo księdza Jerzego Popiełuszki przez oficerów Służby Bezpieczeństwa - zbrodnia ta (jej inicjatorzy nie zostali wykryci) zwróciła po raz
kolejny uwagę na przestępczy charakter działań MSW, powodując dalszą
kompromitację moralną systemu;
1985: utworzenie rządu Zbigniewa Messnera, przedstawianego jako rząd
reformy gospodarczej (w rzeczywistości wykazał się wyraźną nieudolnością
w tym zakresie);
1986: amnestia dla więźniów politycznych; katastrofa w Czernobylu (wykazuje kompromitującą nieudolność systemu radzieckiego); aktywizacja opozycji
politycznej - utworzenie Tymczasowej Rady NSZZ „Solidarność", działającej
jawnie (tolerowanej przez władze);
1987: wizyta Jana Pawła II - demonstracja obecności ruchu „Solidarność";
utworzenie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność" (z połączenia jawnych
i niejawnych struktur ruchu); wynik referendum powszechnego w sprawie
tempa i kosztów przemian gospodarczych okazuje się prestiżową porażką
władz;
1988: pogarszanie się sytuacji gospodarczej; fala wystąpień strajkowych ruchu
„Solidarność"; dymisja rządu Messnera, zastąpionego rządem Mieczysława
F. Rakowskiego;
grudzień 1988: X plenum KC PZPR - zwycięstwo zwolenników dialogu
z ruchem „Solidarność'.'
5. Rywalizacja dwóch bloków na arenie
międzynarodowej
Dzień, w którym wojska amerykańskie i radzieckie spotkały się
nad Łabą (25 kwietnia 1945 r.) był symbolicznym początkiem nowej
ery, w której stosunki obu państw stały się najważniejszym elementem
sytuacji międzynarodowej. Współpraca ZSRR i USA trwała jeszcze
przez kilka miesięcy (do zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie),
po czym stopniowo ustąpiła ona miejsca rywalizacji ideologiczno-politycznej. Konfrontacja między obu systemami objęła prawie
wszystkie dziedziny życia: politykę, ekonomię, naukę i oświatę, kulturę
i sztukę. Terenami tej rywalizacji stały się w równym stopniu obszary
wydobycia surowców strategicznych, co przestrzeń międzyplanetarna
(wyścig o opanowanie Kosmosu) i festiwale filmowe. Rywalizacja ta
objęła też większość rejonów świata. Jej stawką były bowiem nie tylko
doraźne korzyści gospodarcze, lecz także ideologiczna dominacja i chęć
udowodnienia wyższości swego systemu. Dlatego oba mocarstwa
angażowały się zarówno w wydarzenia na bogatym w ropę naftową
Bliskim Wschodzie, jak i w konflikty w tak ubogich krajach jak
Wietnam i Afganistan.
a. Trzydziestoletnia „zimna wojna" między
supermocarstwami (1945-1975)
„Zimna wojna"
Określenie używane dla oddania stanu napięcia między krajami zachodnimi
a blokiem radzieckim. Za umowny początek „zimnej wojny" uważa się
przemówienie Winstona Churchilla w Fulton (5 marca 1946 r.), w którym
stwierdził on, iż z powodu ekspansjonistycznej polityki ZSRR Europę
przecięła „żelazna kurtyna", biegnąca od „Szczecina na Bałtyku do Triestu na
Adriatyku".
Podział świata na dwa bloki (1945-1953)
W latach 1945-1953 terenem konfrontacji dwóch bloków była Europa
oraz niektóre rejony Dalekiego Wschodu. W Europie końcowa linia
operacji wojsk radzieckich stała się granicą radzieckiej strefy wpływów,
a w krajach zajętych przez Armię Czerwoną władzę przejęli komuniści.
W zachodniej części kontynentu wyzwolone spod okupacji niemieckiej
kraje wróciły do swych przedwojennych rozwiązań ustrojowych. Oprócz
tego istniało też kilka krajów (w pasie między Europą Zachodnią a państwami bloku radzieckiego) o nie całkiem jasnej przyszłości.
Finlandia: w trakcie wojny sprzymierzeniec Niemiec, pokonana przez ZSRR,
ale nie okupowana. Zachowała suwerenność za cenę ścisłej neutralności
w polityce zagranicznej (faktycznie o charakterze proradzieckim) oraz silnych
związków gospodarczych z ZSRR. Ten model zdobywania przez ZSRR
wpływów w innych krajach - bez ich całkowitego podporządkowania sobie
- otrzymał miano „finlandyzacji".
Austria: w 1945 r. zajęta przez wojska radzieckie, następnie okupowana przez
4 mocarstwa. Po śmierci Stalina i zmianach w polityce zagranicznej ZSRR
doszło do porozumienia mocarstw, umożliwiającego Austrii odzyskanie
suwerenności (1955).
Grecja: w 1944 r. zajęta przez wojska brytyjskie w sytuacji, gdy znaczna część
kraju została uprzednio wyzwolona spod niemieckiej okupacji przez komunistyczny ruch oporu. W latach 1946-1949 wojna domowa między monarchistami a komunistami, zakończona porażką komunistów.
Jugosławia: od 1945 r. rządzona przez komunistów; po wybuchu konfliktu
z Moskwą (1948) zachowała ustrój komunistyczny, ale prowadziła niezależną
politykę zagraniczną.
Wzrost napięcia w stosunkach między krajami zachodnimi a ZSRR
był rezultatem zlikwidowania przez komunistów systemu demokratycznego w państwach radzieckiej strefy wpływów. Od 1948 r. główną
płaszczyzną konfrontacji między obu mocarstwami stała się w Europie
kwestia niemiecka. Podział kraju i brak ogólnoniemieckiego rządu uniemożliwiały ostateczne uregulowanie pod względem prawnym problemów
terytorialnych (m.in. kwestia granicy polsko-niemieckiej) i gospodarczych
(odszkodowania wojenne).Te i inne sprawy dostarczały pretekstów do
walki politycznej i propagandowej, powodując, iż problem niemiecki
nabrał na długie lata charakteru najbardziej zapalnej kwestii europejskiej.
W Azji z kolei konfrontacja była związana ze zwycięstwem rewolucji
komunistycznej w Chinach i dążeniem bloku komunistycznego do dalszego rozszerzenia swych wpływów, co doprowadziło do wybuchu wojny
koreańskiej.
1947
ogłoszenie doktryny Trumana (tzw. doktryny powstrzymania) , przewidującej udzielenie pomocy wojskowej i ekonomicznej krajom zagrożonym
przez komunizm
USA występują z planem pomocy w odbudowie gospodarczej Europy (tzw.
plan Marshalla); kraje bloku radzieckiego odnoszą się negatywnie do tej
oferty
1948
pierwszy spór o przyszłość Berlina: radziecka blokada połączeń ze strefami
miasta podległymi państwom zachodnim; USA uruchamiają (na 1 1 miesięcy) „most powietrzny", przełamując blokadę
1949
na obszarze Niemiec powstają 2 państwa: Republika Federalna Niemiec
oraz Niemiecka Republika Demokratyczna
utworzenie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), sojuszu
wojskowo-politycznego państw Europy Zachodniej, USA i Kanady
pierwsza radziecka eksplozja atomowa
zwycięstwo komunistów w Chinach; obalony rząd Kuomitangu (Czang
Kai-Szek) przenosi się na Tajwan; był on uznawany przez kraje zachodnie
za rząd ogólnochiński i reprezentował Chiny w Radzie Bezpieczeństwa
ONZ do 1971 r.
1950
armia Korei Pomocnej atakuje Koreę Południową; do wojny włączają się
wojska amerykańskie (występujące pod flagą ONZ) oraz chińskie (tzw.
chińscy ochotnicy)
1951
front w wojnie koreańskiej stabilizuje się wzdłuż 38 równoleżnika (dotychczasowej granicy między państwami koreańskimi).
1953
śmierć Józefa Stalina
wojska radzieckie tłumią powstanie ludności w Berlinie Wschodnim
Współistnienie i konfrontacja (1953-1962)
Apogeum „zimnej wojny" stanowił konflikt w Korei, który spowodował m.in. gwałtowny wzrost wydatków zbrojeniowych państw obu bloków. Impas militarny na froncie skłonił jednak walczące strony do
refleksji, a tendencjom odprężeniowym sprzyjały zmiany polityczne tak
w ZSRR (śmierć Stalina), jak i w USA (początek prezydentury Dwighta
Eisenhowera w 1953 r., obiecującego w trakcie kampanii wyborczej
zakończenie tej wojny). Nikita Chruszczow (przywódca partii od września
1953 r.), pragnął od początku swych rządów zdystansować się od metod
postępowania Stalina, dzięki czemu w 1953 r., doszło do podpisania
porozumienia kończącego wojnę koreańską. W 1955 r. Związek Radziecki
odbudował swe stosunki z Jugosławią, zawarł układ w sprawie Austrii, sam
Chruszczow zaś spotkał się z przywódcami USA, Wielkiej Brytanii
i Francji na konferencji w Genewie (1955). Od 1956 r. Chruszczow stał się
symbolem destalinizacji, co przysporzyło mu niemało popularności wśród
zachodniej opinii publicznej.
Istota stosunków między blokami pozostała jednak nie zmieniona.
Najważniejszym novum stało się uznanie przez Chruszczowa, iż rywalizacja między dwoma systemami nie musi prowadzić do nowej wojny
światowej (teza ta spowodowała konflikt z komunistami chińskimi, którzy
uznali stanowisko Chruszczowa za przejaw kapitulanctwa i oportunizmu).
Samej natomiast potrzeby takiej rywalizacji Moskwa nie tylko nie
negowała, lecz odwrotnie, postanowiła udowodnić wyższość komunizmu
poprzez gwałtowne przyspieszenie gospodarcze oraz opanowanie Kosmosu. Temu wszystkiemu towarzyszyły intensywne zbrojenia ZSRR (zwłaszcza w dziedzinie broni jądrowej i rakietowej) oraz granicząca z agresywnością aktywność Związku Radzieckiego w dziedzinie polityki zagranicznej
w Europie (kwestia niemiecka) i poza nią (w Azji i Afryce pod hasłami
popierania walki wyzwoleńczej uciemiężonych przez kolonializm ludów).
1953
pierwsza radziecka bomba wodorowa (9 miesięcy po eksplozji pierwszej
bomby amerykańskiej)
1954
utworzenie SEATO (Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji),
sojuszu militarnego Australii, Filipin, Francji, Nowej Zelandii, Pakistanu,
Tajlandii, USA i Wielkiej Brytanii
1955
przyjęcie RFN do NATO; powstanie Układu Warszawskiego
1956
groźba inwazji ZSRR w Polsce
stłumienie przez Armię Czerwoną powstania na Węgrzech
konflikt sueski - stanowisko USA i ZSRR zmusza Francję, Wielką Brytanię
i Izrael do przerwania inwazji na Egipt
1957
pierwszy sztuczny satelita Ziemi wystrzelony za pomocą rakiety (ZSRR)
1959
oddziały Fidela Castro wkraczają do Hawany
1960
ZSRR zestrzeliwuje za pomocą kierowanego pocisku rakietowego amerykański samolot wywiadowczy U-2
1961
pierwszy człowiek w Kosmosie (Jurij Gagarin, ZSRR)
nieudana inwazja kubańskich emigrantów w Zatoce Świń (zorganizowana
przez Amerykańską Agencję Wywiadowczą - CIA)
1961
budowa muru berlińskiego - stan gotowości bojowej wojsk radzieckich
i amerykańskich w Niemczech
1962
ZSRR rozpoczyna rozmieszczanie na Kubie rakiet ziemia-ziemia średniego
zasięgu, jednostek lotnictwa oraz personelu technicznego; prezydent John
Fitzgerald Kennedy zarządza blokadę Kuby; stan pogotowia atomowego
USA i ZSRR ; po tygodniu kryzysu Chruszczow zgadza się na demontaż
rakiet w zamian za obietnicę USA rezygnacji z inwazji na Kubę
Próby odprężenia i zmierzch dwubiegunowości
w polityce światowej (1962-1975)
W trakcie kryzysu berlińskiego i kubańskiego wojska amerykańskie
i radzieckie stanęły naprzeciw siebie w pełnej gotowości bojowej. Groziło to
wybuchem wojny atomowej, toteż obie strony zaczęły dbać, by sytuacja
z łat 1961-1962 nie powtórzyła się oraz by konfrontacja supermocarstw
odbywała się w formach nie powodujących niebezpieczeństwa bezpośredniego starcia między USA i ZSRR. Wyścig zbrojeń i rywalizacja w Kosmosie trwały dalej. Konstruując nowe ładunki jądrowe i środki ich przenoszenia, zdawano sobie sprawę, iż broń ta będzie użyta jedynie w ostateczności,
a głównym jej zadaniem miało być odstraszenie przeciwnika (stąd amerykańska doktryna polityczno-wojskowa w latach 60. nosiła miano doktryny
odstraszania). Początkowe dysproporcje w zakresie wyposażenia obu
armii w broń masowego rażenia ustępowały miejsca tendencji do równowagi sił.
Po usunięciu Chruszczowa (1964) polityka zagraniczna ZSRR nabrała
ostrożnego i wyrachowanego charakteru. Ekipa Leonida Breżniewa (u
władzy w latach 1964-1982) zrezygnowała z posługiwania się hałaśliwą
frazeologią rewolucyjną, ale konsekwentnie dążyła do poszerzenia wpływów ZSRR w krajach Trzeciego Świata i osłabienia tam pozycji państw
zachodnich, w taki jednak sposób, by nie narażać na szwank gospodarczych kontaktów ze Stanami Zjednoczonymi. Rosnące zaangażowanie
w innych rejonach świata powodowało, iż w Europie ZSRR był zainteresowany w stabilizacji pojałtańskiego status quo, łącznie z utrzymaniem
podziału Niemiec (Chruszczowowi przypisywano plany doprowadzenia do
zjednoczenia tego kraju). Wszystko to sprzyjało rodzeniu się rozmaitych
„odprężeniowych" inicjatyw, które znajdowały przychylny odzew u administracji amerykańskiej, szczególnie w erze Henry'ego Kissingera
(1969-1973 doradca prezydenta Richarda Nixona, 1973-1976 sekretarz
stanu), którego ideą było zachowanie równowagi sił na świecie na zasadzie
przestrzegania stref wpływów wielkich mocarstw.
Sferą, w której ZSRR i USA najszybciej znalazły wspólny język, były
sprawy rozbrojeniowe. Rozmowy na temat kontroli zbrojeń strategicznych
(broń masowego rażenia) dawały okazję do stałych kontaktów, umożliwiały demonstrowanie dobrej woli (co wykorzystywano propagandowo),
a jednocześnie - wobec wyłącznie odstraszającego charakteru tej broni
- nie krępowały politycznej i militarnej inicjatywy obu państw.
Ważniejsze układy rozbrojeniowe
1963
zainstalowanie tzw. gorącej linii (bezpośrednie połączenie telefoniczne
między Kremlem a Białym Domem)
1963
układ o zakazie prób z bronią nuklearną w atmosferze, w przestrzeni
kosmicznej i pod wodą (układ wielostronny, nie podpisany przez Francję
i Chiny)
1972
tzw. SALT 1 (skrót od rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych) - dwa układy amerykańsko-radzieckie: 1) o ograniczeniu systemów
broni antyrakietowej, 2) o ograniczeniu zbrojeń ofensywnych (zamrożenie
liczby naziemnych wyrzutni rakiet balistycznych, zmniejszenie liczby
wyrzutni na okrętach podwodnych)
Czynnikiem zbliżającym ZSRR i USA było dążenie do zachowania
kontroli nad bronią jądrową i środkami jej przenoszenia. Chęć utrzymania
przez oba supermocarstwa monopolu w tej dziedzinie wywołała spore
kontrowersje w obrębie poszczególnych bloków, powodując ich częściową
dekompozycję. W 1964 r. Francja przystąpiła do tworzenia swych
własnych sił nuklearnych, raczej o symbolicznym z punktu widzenia
militarnego znaczeniu, zaś w 1966 r. opuściła struktury wojskowe NATO.
W bloku radzieckim kwestia dostępu do broni atomowej spotęgowała
konflikt między ZSRR a Chinami. Spór między chińską a radziecką partią
komunistyczną, który zaczął się w końcu lat 50. od polemik ideologicznych, szybko przekształcił się w rywalizację dwu mocarstw o imperialnych
dążeniach. Chińczycy pierwotnie liczyli, iż zdołają wyprodukować własną
bombę atomową dzięki radzieckiej pomocy, toteż z wielką niechęcią
zareagowali na układ SALT l, określając postawę Związku Radzieckiego
mianem „zjednoczenia z imperializmem i reakcją". W 1966 r., po wybuchu
„rewolucji kulturalnej", ZSRR stał się dla Pekinu wrogiem nr l, zaś
stanowisko Chin zyskało poparcie Albanii i częściowo Rumunii.
Mocarstwowe dążenia Chin nadały większego znaczenia strategicznego rejonowi Azji Południowo-Wschodniej, który stał się głównym
miejscem rywalizacji dwóch systemów. Uwidoczniło się to w sposób
drastyczny w okresie wojny wietnamskiej (1965-1973), w której bezpośredni udział wzięły Stany Zjednoczone i niektóre kraje SEATO, pośredni zaś
Chiny i Związek Radziecki. Wynik wojny był prestiżową porażką USA,
sam konflikt zaś spowodował ogromne fermenty polityczne w Stanach
i w Europie Zachodniej, przynosząc gwałtowny przypływ popularności
ruchów lewicowych oraz lewackich, szczególnie aktywnych w trakcie
wystąpień studenckich w 1968 r.
Drugim obszarem konfrontacji wielkich mocarstw był rejon Bliskiego
Wschodu. ZSRR popierał tutaj od 1956 r. stanowisko arabskie, natomiast
USA, traktując Izrael jako swego głównego sojusznika w tym rejonie,
starały się jednocześnie nie zrażać sobie opinii państw arabskich.
Na tle zapalnych obszarów Bliskiego i Dalekiego Wschodu Europa na
początku lat 70. jawiła się jako rejon bardzo stabilny. Tu też mogły
najpełniej dojść do głosu tendencje odprężeniowe, widoczne zarówno
w polityce ZSRR, jak i USA. Związek Radziecki był zainteresowany
utrzymaniem spokoju w Europie ze względu na nasilający się konflikt
z Chinami. Stany Zjednoczone pragnęły z kolei upokorzenia doznane
w wojnie wietnamskiej zrekompensować poprzez porozumienia z ZSRR
i Chinami, przynoszące trwały podział stref wpływów w świecie.
Odprężenie (detente) w Europie miało dokonać się na zasadzie uznania
istniejącego podziału ideologicznego kontynentu oraz nienaruszalności
aktualnych granic. W tej ostatniej dziedzinie kursowi odprężeniowemu
sprzyjała nowa polityka RFN, związana z osobą Willy'ego Brandta
(kanclerz 1969-1974), który pragnął doprowadzić do normalizacji stosunków z krajami Europy Wschodniej za cenę potwierdzenia powojennego
statusu i granic Niemiec.
Wyrazem polityki odprężenia były układy SALT oraz obrady Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1973-1975). Choć
bezpośrednio przyniosły one znaczne korzyści krajom bloku radzieckiego
(m.in. poprzez ożywienie wymiany gospodarczej i zwiększenie możliwości
dostępu do zachodniej technologii), to jednak na dłuższe metę polityka ta,
mocno eksponująca problem praw człowieka i swobód politycznych,
okazała się dla tego bloku niebezpieczna, powodując nasilenie się w krajach komunistycznych społecznych dążeń wolnościowych.
1963
prezydent John F. Kennedy zastrzelony w Dallas
1964
początek interwencji amerykańskiej w Wietnamie
Chiny mocarstwem atomowym
1967
wojna sześciodniowa na Bliskim Wschodzie - ZSRR i inne kraje Układu
Warszawskiego (z wyjątkiem Rumunii) zrywają stosunki dyplomatyczne
z Izraelem
Ernesto „Che" Guevara ginie w Boliwii (po śmierci stał się on bożyszczem
młodzieżowych ruchów politycznych o charakterze lewackim)
1968
rewolta studencka w Europie Zachodniej oraz niektórych krajach komunistycznych (Polska, Jugosławia)
tzw. Praska Wiosna (próba reformy systemu komunistycznego) zdławiona w wyniku inwazji wojsk Układu Warszawskiego
ogłoszenie tzw. doktryny Breżniewa - ZSRR przyznał sobie prawo
interwencji w krajach bloku w razie zagrożenia tam „podstaw ustroju
socjalistycznego"; USA potwierdzają, iż będą respektować ustalony
w Jałcie podział Europy
1969
krwawe starcia radziecko-chińskie nad rzeką Ussuri (wywołane przez
Chińczyków)
USA rozpoczynają wycofywanie swych wojsk z Wietnamu
1970
normalizacja stosunków ZSRR - RFN
Salvador Allende prezydentem Chile - początek przemian gospodarczo-społecznych o charakterze socjalistycznym
1971-1972
nawiązanie politycznych kontaktów między Chinami a USA (ustanowienie stosunków dyplomatycznych nastąpiło w 1979 r.)
1973
paryskie porozumienie o zawieszeniu broni w Wietnamie
afera Watergate (ujawnienie, iż prezydent Nixon był zamieszany w instalowanie podsłuchów u konkurentów politycznych) zakończona ustąpieniem Nixona w 1974 r.
pierwsza runda obrad KBWE
obalenie rządów Allende w Chile
wojna Yom Kippur na Bliskim Wschodzie; w momencie załamania się
ofensywy Egiptu, ZSRR grozi wysłaniem swych wojsk, na co USA
reagują postawieniem swych sił nuklearnych w stan pogotowia
1975
Wietnam Południowy zajęty przez oddziały pómocnowietnamskie
podpisanie w Helsinkach tzw. Aktu Końcowego KBWE
b. Powrót „zimnej wojny" i ponowne odprężenie (1975-1989)
Rezultaty polityki odprężenia
Podpisanie Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zakończyło okres „zimnej wojnie" w Europie. W tym
samym czasie dobiegła końca „zimna wojna" w Azji, a to dzięki
normalizacji stosunków amerykańsko-chińskich i zakończeniu wojny
w Wietnamie. Rezultatem polityki odprężenia w Azji Południowo-Wschodniej było jednak rozprzestrzenienie się wpływów komunistycznych.
W 1975 r. Wietnam Północny zakończył podbój Wietnamu Południowego,
w tym samym czasie pod kontrolą komunistyczną znalazły się Kambodża
i Laos, na co USA zareagowały jedynie zdawkowymi protestami. W ten
sposób Stany Zjednoczone kierując się koncepcją globalnego porozumienia mocarstw, uznawszy uprzednio dominację ZSRR w Europie Środkowowschodniej, przyjęły teraz zasadę respektowania imperialnych dążeń
Chin na terenie Azji. Inaczej rozwijała się sytuacja na Bliskim Wschodzie,
gdzie polityka Egiptu w okresie prezydentury Anwara Sadata (1970-1981)
doprowadziła do osłabienia pozycji ZSRR.
Amerykańska polityka w latach 70., szczególnie w okresie prezydentury Richarda Nixona oraz sprawowania urzędu jego doradcy przez
Henry'ego Kissingera, zmierzała do zastąpienia dwubiegunowego podziału świata układem, w ramach którego istnieje 5 głównych podmiotów
polityki światowej: USA, ZSRR, Europa Zachodnia, Chiny i Japonia.
Koncepcja ta odwoływała się m.in. do realiów sytuacji gospodarczej.
Oprócz trwającego nieprzerwanie od lat 50. dynamicznego rozwoju
Japonii, zasadnicze znaczenie miał proces dalszej konsolidacji gospodarczej państw Europy Zachodniej, przekształcającej się w wielki i jednoczący
się organizm ekonomiczny. Właśnie Wspólnota Europejska miała odegrać
główną rolę w przekształceniu Europy w duchu polityki detente, szczególnie przez ożywienie współpracy gospodarczej z krajami bloku radzieckiego.
Panowanie ducha detente zostało potwierdzone przez podpisanie 18
maja 1979 r. w Wiedniu drugiego porozumienia w sprawie ograniczenia
zbrojeń strategicznych (SALT II), ustalającego nowe limity ilościowe
i jakościowe najważniejszych systemów broni. Administracja amerykańska
w okresie prezydentury Jimy'ego Cartera (1976-1980) przerwała też prace
nad nowym bombowcem strategicznym oraz tzw. bombą neutronową.
Niektóre daty z historii Wspólnoty Europejskiej
1952
powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN, Włochy)
1957
utworzenie Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej
1958
powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej; zasady funkcjonowania i stopniowej integracji zostały określone w tzw. Traktatach Rzymskich
z 1957 r.
1967
połączenie trzech wspólnot we Wspólnotę Europejską
1973
przyjęcie do Wspólnoty Europejskiej Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii (w
1981 r. Grecji, w 1985 r. Hiszpanii i Portugalii)
1986
podpisanie przez kraje Wspólnoty tzw. Jednolitego Aktu Europejskiego
o przyspieszeniu działań integracyjnych
1991
traktat w Maastricht (przewidujący wprowadzenie europejskiej jednostki
monetarnej oraz ściślejszej uniii politycznej)
Powrót „zimnej wojny"
Polityka odprężenia przyniosła znaczne korzyści krajom komunistycznym. Jednakże nie zamierzały one trzymać się zawartych porozumień, dążyły
natomiast do wykorzystania ustępliwości państw zachodnich dla poszerzenia
swych wpływów. Związek Radziecki, nie zdoławszy osiągnąć trwałych
sukcesów w rejonie Bliskiego Wschodu (w 1976 r. Egipt wypowiedział traktat
0 przyjaźni z ZSRR), zwrócił uwagę w stronę kontynentu afrykańskiego,
popierając m.in. marksistowskie reformy w Republice Kongijskiej, Beninie
1 Mozambiku. W latach 1975-1976 silny kontyngent wojsk kubańskich (ok.
20 tyś. żołnierzy) wziął udział w wojnie domowej w Angoli, zaś w 1977 r.
Rosjanie wysłali wojska kubańskie do Etiopii (prowadzącej wojnę z Somalią).
Korzystając z baz w nowych krajach sojuszniczych, radzieckie okręty wojenne
zaczęły swobodnie operować po Morzu Czerwonym oraz Oceanie Indyjskim.
Wobec nie całkiem wyjaśnionej sytuacji w Chinach po śmierci Mao Zedonga
(1976) ZSRR podjął też działania wymierzone przeciwko swemu głównemu
rywalowi w bloku komunistycznym. W 1978 r. wojska wietnamskie dokonały
inwazji na Kambodżę, obalając tam zbrodniczy, prochińsko zorientowany
reżim Poi Pota. Stało się to powodem wojny chińsko-wietnamskiej (1979),
z której Wietnamczycy wyszli obronną ręką.
Pomimo podpisania układu SALT II (1979) Rosjanie rozmieścili
w Europie nowe rodzaje rakiet balistycznych średniego zasięgu, wystrzeliwanych z ruchomych wyrzutni i trudnych przez to do zlokalizowania
i zniszczenia. W tej sytuacji w grudniu 1979 r . Rada Paktu Północnoatlantyckiego podjęła decyzję o zainstalowaniu na terenie RFN wyrzutni
pocisków średniego zasięgu nowej generacji (tzw. pocisków samosterujących).
Zasadniczy cios polityce odprężenia zadała jednak inwazja radziecka
na Afganistan, przeprowadzona w grudniu 1979 r. Wykazała ona złudność
nadziei związanych z detente, umacniając w państwach zachodnich pozycję
tych sił, które opowiadały się za bardziej zdecydowanym postępowaniem
wobec obozu komunistycznego. Ich rzecznikiem stał się nowy (od 1980 r.)
prezydent Stanów Zjednoczonych, Ronald Reagan. Od początku swej
kadencji zajął on twardą postawę wobec ZSRR,dążąc jednocześnie
konsekwentnie do odbudowania mocarstwowego prestiżu Stanów Zjednoczonych oraz wzmocnienia ich potencjału militarnego.
Przebieg nowej „zimnej wojny" okazał się zdecydowanie niekorzystny dla
ZSRR, uwikłanego coraz bardziej w pułapkę wydarzeń w Afganistanie.
Interwencja Armii Czerwonej i stosowane tam przez nią barbarzyńskie
metody walki (m.in. użycie broni chemicznej) przyczyniły się do zburzenia
wyidealizowanego wizerunku komunizmu, kreowanego ciągle jeszcze przez
niektóre odłamy zachodniej opinii publicznej. Kompromitacją systemu
komunistycznego było też wprowadzenie stanu wojennego w Polsce oraz
pojawienie się informacji o zbrodniach Czerwonych Khmerów w Kambodży.
Największym problemem Związku Radzieckiego była jednak ujawniająca się coraz wyraźniej niewydolność ekonomiczna i organizacyjna
systemu, powodująca, iż blok radziecki zaczął tracić możliwości konkurowania z Zachodem w jedynej dziedzinie, w której stanowił rzeczywiście potęgę - w dziedzinie zbrojeń. Dynamika rozwoju w Stanach
Zjednoczonych nowych technologii, zwłaszcza zaś ogłoszenie w 1983 r.
przez Reagana programu SDI („wojen gwiezdnych"), zmusiła przywódców ZSRR do zrewidowania swych imperialnych dążeń. Wynikiem
tego był historyczny zwrot w polityce Związku Radzieckiego, w postaci
zgody na układ o likwidacji rakiet krótkiego i średniego zasięgu (grudzień
1987 r.), oznaczający koniec rywalizacji militarnej obu supermocarstw.
Zwycięstwo polityki odprężenia i rozpad
imperium radzieckiego
Zmiany w polityce radzieckiej były związane z osobą I sekretarza (od
1985 r.) KC KPZR, Michaiła S. Gorbaczowa. Intencje, jakie mu przyświecały, niełatwo jeszcze dziś przekonująco objaśnić. Początkowo Gorbaczow
jawił się jako kolejny reformator ustroju komunistycznego, reprezentant
młodszych pokoleń w elicie władzy, sfrustrowanych zastojem i degrengoladą systemu. Zainicjowana przez niego pieriestrojka przyniosła zwiększenie
swobód obywatelskich, walkę z nadużyciami, osłabienie monopolu władzy
partii i aparatu bezpieczeństwa. Z mniejszym powodzeniem działał on
w dziedzinie gospodarczej, gdzie próby modernizacji machiny socjalistycznej ekonomii nie wyszły poza sferę zamierzeń. W polityce zagranicznej
Gorbaczow dążył do uwolnienia się od problemu afgańskiego oraz
poprawy stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Najważniejszym i najbardziej brzemiennym w skutki posunięciem Gorbaczowa było jego przyzwolenie na odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach europejskich bloku oraz zgoda na zjednoczenie Niemiec. Wydarzenia te, w połączeniu z ujawnieniem się silnych tendencji niepodległościowych w nierosyjskich republikach ZSRR, spowodowały w latach 1989-1991 rozpad
imperium radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie, koniec tzw.
porządku jałtańskiego oraz bilateralnego układu sił w polityce światowej.
„Jesień narodów" - rozpad imperium radzieckiego
II 1989
wojska radzieckie opuszczają Afganistan
II-IY 1989
obrady „okrągłego stołu" w Polsce
VI 1989
wybory parlamentarne w Polsce kończą się wielką porażką PZPR
VIII 1989
powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego od 40 lat niekomunistycznego rządu w Europie Środkowowschodniej (wolne wybory
prezydenckie: XI-XII 1990, Lech Wałęsa prezydentem RP)
IX 1989
wojska wietnamskie opuszczają Kambodżę
X1989
proklamowanie powstania Republiki Węgierskiej (pierwsze wolne wybory: III 1990)
XI 1989
zburzenie muru berlińskiego
obalenie rządu komunistycznego w Bułgarii (wolne wybory: VI 1990)
„aksamitna rewolucja" w Czechosłowacji (wolne wybory: VI 1990)
XII 1989
krwawa rewolucja i obalenie reżimu Nicolae Ceaus,escu w Rumunii
(wolne wybory: V 1990)
III 1990
zjednoczenie Niemiec
III 1991
wolne wybory w Albanii
VI 1991
wybuch wojny domowej w Jugosławii
WYKAZ TABLIC CHRONOLOGICZNYCH
ŚREDNIOWIECZE
Główne wydarzenia polityczne w dziejach Polski wczesnopiastowskiej . . . . 41
Chronologia i przebieg wypraw krzyżowych
39
Główne wydarzenia polityczne w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego . 59
Najważniejsze układy międzynarodowe Polski w dobie panowania
Kazimierza Wielkiego
64
Postanowienia dotyczące stosunków z Luksemburgami
64
Układy Kazimierza Wielkiego z Karolem Robertem
65
Najważniejsze układy z Zakonem Krzyżackim
65
Unie Polski z Litwą
68
Przywileje szlacheckie
75
Główne wydarzenia polityczne w Polsce
od końca XII do końca XV w
81
Główne wydarzenia polityczne w Europie, XIV-XV w
92
ERA NOWOŻYTNA
Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji
Schyłek absolutyzmu we Francji
Reformy cesarzowej Marii Teresy i cesarza Józefa II
Terytorium Prus
Kształtowanie się Królestwa Pruskiego
Absolutyzm w Prusach
Narodziny monarchii parlamentarnej w Anglii i systemu
parlamentarno-gabinetowego
Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów
Podboje Sulejmana II Wspaniałego
Wojny turecko-polskie w XVII w
Wojny o Inflanty w II pół. XVI w
132
134
137
139
140
140
148
180
182
183
185
Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w
Wojna szwedzko-polska z lat 1655-1660
Wojny moskiewsko-litewskie w końcu XV i I pół. XVI w
Wojny króla Stefana Batorego z Moskwą
Kalendarium interwencji polskiej w Moskwie na początku XVII w
Powstania kozackie i ich przywódcy w końcu XVI i na pocz. XVII w.
Kalendarium powstania Chmielnickiego
Wojna polsko-rosyjska 1654-1676
Wojna trzydziestoletnia - okres czeski
Kalendarium wojny siedmioletniej 1756-1763
Przebieg wojny wschodniej 1768-1774
Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych
(faza druga: ogólnoeuropejska)
Wojna wschodnia 1787-1792 a wydarzenia w Rzeczypospolitej
Kalendarium powstania kościuszkowskiego (1794)
Wojny rewolucyjnej Francji z Europą (1792-1797)
Odkrycia geograficzne Europejczyków w XV i XVI w
Podboje i kolonizacja zamorska w XV, XVI i XVII w
Kalendarium uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone
Najważniejsze wynalazki doby rewolucji przemysłowej
Ruch reformacyjny w Niemczech
Reformacja w Anglii
Najważniejsze wydarzenia z dziejów reformacji w Polsce
185
187
188
189
190
. . 191
192
192
194
207
210
212
213
215
217
219
222
223
247
254
257
262
DZIEJE NAJNOWSZE
Wiek XIX
Nowe państwa w Europie w II pół. XIX w
Kwestia chłopska do 1863 r
Europa w epoce napoleońskiej
Legiony Polskie
Terytorium Księstwa Warszawskiego
Wojna 1809 r
Przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1831 r
Ruchy spiskowe po 1831 r
Przebieg Wiosny Ludów w Europie
Przebieg powstania styczniowego
282
288
298
301
302
304
313
316
318
329
Narodziny wieku XX
Niektóre osiągnięcia nauki i techniki na przełomie XIX i XX w
337
Konflikty pa Bałkanach na przełomie XIX i XX w
Podział Europy na bloki militarno-polityczne
Przebieg rewolucji 1905-1907 na ziemiach polskich
Przygotowania wojskowe Piłsudskiego przed 1914 r
Przebieg działań wojennych w latach 1914-1916
Przebieg działań wojennych w latach 1917-1918
Najważniejsze dekrety władz bolszewickich w latach 1917-1918
351
352
363
365
366
367
371
Między wielkimi wojnami
Najważniejsze traktaty pokojowe
Wojna polsko-radziecka 1919-1921
Antyparlamentarne zamachy stanu w Europie
Rządy Józefa Stalina
Rządy obozu sanacyjnego
Polska na arenie międzynarodowej
378
386
390
393
406
410
Lata II wojny światowej (1939-1945)
Zmiany terytorialne w Europie przed wybuchem II wojny
„Oś" Rzym-Tokio (współpraca trzech mocarstw w latach 1936-1939) . . .
Ważniejsze konflikty zbrojne w latach trzydziestych
Sytuacja międzynarodowa Polski w 1939 r
Operacje wojskowe w Europie 1939-1940
Zmiany terytorialne w Europie IX 1939 - XII 1940
Operacje wojskowe w latach 1940-1941
Operacje wojskowe w latach 1942 - sierpień 1943
Działania wojenne w Europie
Ofensywa aliantów w 1945 r
Walki na Dalekim Wschodzie
Wojsko polskie na frontach II wojny światowej (1940-1945)
Konspiracje wojskowe w Europie
Sytuacja prawnomiedzynarodowa władz polskich w latach 1939-1945 . . .
411
413
414
415
417
418
419
421
423
424
425
427
446
450
Świat po II wojnie światowej
Chronologia konfliktu palestyńskiego
Powstanie bloku radzieckiego w Europie
Lata 1947-1953
Lata 1953-1962
Ważniejsze układy rozbrojeniowe
Lata 1963-1975
Niektóre daty z historii Wspólnoty Europejskiej
„Jesień narodów" - rozpad imperium radzieckiego
477
483
498
499
501
503
505
507
Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku
Strona
9
15
15
15
17
76
216
Wiersz
od góry
3
10-11
4
od dołu
22
19
18
17
Jest
Powinno być
Zabrzydowskiego
s. 353
s. 355
s. 357
s. 435
bez obu izb"
17 listopada
Zebrzydowskiego
s. 351
s. 353
s. 355
s. 431
bez zgody obu izb"
7 listopada
Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN S.A.
Bydgoszcz, ul. Jagiellońska l, FAX 21-26-71, zam. 23/95