walory kulturowe, krajobrazowe, przyrodnicze i turystyczne gmin

WALORY KULTUROWE, KRAJOBRAZOWE, PRZYRODNICZE I TURYSTYCZNE
GMINY TUCZNO
TOPOGRAFIA
Gmina Tuczno znajduje się na obszarze Pojezierza Wałeckiego, będącego
podregionem Pojezierza Pomorskiego., w jego południowo-wschodniej części na
wysoczyźnie morenowej, której granice stanowią doliny rzek: Noteci, Gwdy, Drawy,
Dobrzycy, Płocicznej i Przyłęgi. Morfologia tego terenu ukształtowana została przez lądolód
skandynawski w epoce zlodowacenia bałtyckiego i wody fluwioglacjalne podczas jego
wycofywania się na północ. Wytworem tych Ŝywiołów jest tu m.in. malownicza niecka
wypełniona wodami jezior: Liptowskiego, Zamkowego i jeziora Tuczno. Wszystkie te jeziora
łączy rzeczka Runica wpadająca do Płocicznej. Typowy krajobraz to równiny sandrowe
pokryte niemalŜe w połowie obszaru lasami ( lesistość wynosi tu 47%), poprzecinana
korytami rzek i strumieni. Urozmaicają ją ciągi wzgórz morenowych z kulminacjami powyŜej
150 m n.p.m ( najwyŜsze wzniesienie 161 m n.p.m. znajduje się na północny-zachód od
Mączna).
HISTORIA
Tereny na północ od Noteci zasiedlone zostały przez plemiona Słowian pomorskich,
których kultura wyodrębniła się w pierwszych wiekach n.e. z protosłowiańskiej kultury
łuŜyckiej. Plemiona te nie stworzyły jednak nigdy warunkującej autonomiczny byt
terytorialny, organizacji politycznej, toteŜ Pomorze od wczesnego średniowiecza znajdowało
się w orbicie nasilającej się ekspansji germańskiej, hamowanej jedynie przez ekspansję Polan.
Podboje terytorialne Mieszka I, Chrobrego i Krzywoustego nie gwarantowały długotrwałej
stabilizacji na terenie Pomerelli będącej we władaniu dąŜących do uniezaleŜnienia się od
Wielkopolski, ksiąŜąt pomorskich. Od schyłku wieku XIII do połowy XIV krainą między
Drawą i Gwdą władają Brandenburczycy w wyniku zaborczej polityki dynastii margrabiów
Askańskich, którzy w drodze spisku zburzyli ambitne plany zjednoczeniowe Przemysława II i
zagarnęli Pomorze wraz z Gdańskiem. Tuczno przypadło na prawach lennych Hasso von
Wedlowi, wywodzącemu się z wpływowego mocno rozgałęzionego rodu spod Hamburga
mającego duŜe posiadłości ziemskie na Pomorzu Nadodrzańskim a w którego posiadanie
przeszły liczne miasta w głębi Pomorza jak: Świdwin, Złocieniec, Mirosławiec, Drawno,
Połczyn Zdrój. Działając z woli polityki kolonizacyjnej rodzina Wedlów, jak wielu innych
wasali margrabiów brandenburskich organizowała ruch osiedleńczy, tworząc na podległych
sobie terenach ośrodek zachodnioeuropejskiego systemu lennego na prawach magdeburskich
i umoŜliwiając dominację Ŝywiołu niemieckiego w mieście i okolicach. Rozprzestrzenianie
się z pomocą wasali takich jak Wedlowie nowego tworu terytorialnego powstałego
z zagrabionych na Pomorzu ziem, tj. Nowej Marchii, jak i zakusy Zakonu stanowiły główne
zagroŜenie dominacją polityczną i kulturowym wydziedziczeniem ludności.
Losy tej krainy mogły być rozstrzygnięte w drodze realizowania wspólnych interesów
Brandenburgii i Zakonu dąŜących do utworzenia pomostu odcinającego Wielkopolskę od
Bałtyku. KrzyŜacy zapuszczali się na Ziemię Wałecką wielokrotnie, natrafiając na opór załogi
zamku Wedlów, istniejącego od przełomu trzydziestych i czterdziestych lat XIV wieku
(w roku 1338 był jeszcze w budowie). Kilka lat wcześniej w roku 1331 (24 lutego) Tuczno
otrzymało prawa miejskie magdeburskie z rąk braci Ludeka i Lamprechta Pedlów. Wbrew
tym wszystkim okolicznościom panowie na Tucznie i okolicy stworzyli lokalną zaporę
przeciw ambicjom terytorialnym owych dwóch potęg utrzymujących te ziemie w stanie
permanentnego zagroŜenia, opowiadając się po stronie królów polskich i ten stan rzeczy
panował aŜ do wygaśnięcia męskiej linii rodu, czyli do śmierci Andrzeja Wedla
Tuczyńskiego, który zmarł bezpotomnie w 1717 roku. Ten proces asymilacji holsztyńskiego
rodu Wedlów oficjalnie uwieńczony został na sejmie w Piotrkowie Trybunalskim w 1528
roku, kiedy to Maciej Tuczyński zaprzysiągł wobec Króla Zygmunta Starego, iŜ w obce ręce
zamku nie odda, posługując się przy tym takŜe drugim członem swego nazwiska
wywiedzionym od nazwy miasta, którym władał. JuŜ wcześniejsze wydarzenia zapowiadały
przejście Wedlów na stronę polską, potwierdzone potem podejmowaniem przez Janusza
Wedla potyczek z KrzyŜakami pod Tucznem i Mirosławcem w 1409 roku oraz w rok później
wyróŜniającym się jego udziałem w bitwie pod Grunwaldem. Kolejnym z wielu odnośnych
przykładów było przyjęcie przez Jana Wedla godności posła nadanej mu przez Kazimierza
Jagiellończyka w 1450 roku. Warowna siedziba Wedlów zdobyta została przez KrzyŜaków w
1458 roku w czasie wojny 13-leniej z Zakonem. Najeźdźcy nie zdołali jednak dłuŜej utrzymać
cennej zdobyczy zmuszeni zmagać się z nękającą ich wypartą, ale nie bezczynną załogą.
Podobnie zamek odzyskany został przez wspomnianego juŜ Macieja Wedla-Tuczyńskiego w
roku 1519, takŜe z rąk KrzyŜaków. W 1542 roku Stanisław Wedel Tuczyński rozpoczął
trwającą niemal 40 lat daleko idącą przebudowę monumentu, przerwaną przez katastrofalny
poŜar miasta, który pochłonął całą jego zabudowę w tym takŜe murowaną, jaką stanowiła
jedynie rezydencja Pedlów i kościół pochodzący z 1522 roku. Tymczasem pogłębiał się
kryzys społeczny na podłoŜu wojny religijnej zapoczątkowanej tu w roku 1544 przejęciem
przez luteran kościoła katolickiego utrzymywanego przez nich do roku 1599. Szczególnie
dramatyczny przebieg miał proces rekatolizacji na terenie stanu posiadania konwertyty
Krzysztofa Tuczyńskiego, kasztelana santockiego i poznańskiego, demonstrującego w drodze
uzurpacji władzę absolutną, pozwalającą mu bezwzględnie i okrutnie rozprawiać się z
przeciwnikami w tej wojnie, czego potwierdzeniem jest ścięcie, na jego rozkaz, dwóch
najaktywniejszych oponentów: Jerzego Ulricha i rajcy Szymona Hanschke. Niechwalebnej
natury dzieło miejscowej kontrreformacji podjęte przez Krzysztofa, dokonane zostało zgodnie
z jego wolą w roku 1604, z pomocą jezuitów sprowadzonych z Poznania. Zapewne zarówno
oznaki stabilizacji jak i straty, jakie poniósł w tej wojnie sam kasztelan (częściowo zniszczony
zamek i dokonana w nim przez zbuntowanych luteran, grabieŜ) mogły skłonić triumfatora do
przystąpienia niebawem, bo juŜ w 1608 roku do mającej trwać aŜ do roku 1631 rozbudowy
swej siedziby ku podniesieniu bezpieczeństwa, własnego splendoru i respektu podwładnych
wobec okazałości budowli. W rezultacie zamek zyskał dwa nowe skrzydła południowe i
zachodnie z nową basztą. W międzyczasie w 1616 roku miasto otrzymało pozwolenie na 4
jarmarki rocznie, ale juŜ 6 lat później spadło na mieszkańców Tuczna i przyległych okolic,
nieszczęście, jedno z wielu naprzemiennie pojawiających się wraz z innymi jak: wojny,
epidemie, poŜary, samowola dufnych panów, a była nim największa w dziejach miasta
epidemia cholery, która mocno je wyludniła, gdy na 800 wszystkich obywateli ponad 500
zmarło. Kolejne epidemie dŜumy miały miejsce w 1707 i 1834 roku. W roku 1640 duŜy poŜar
zamienił w zgliszcza połowę miasta w tym wschodnią część kościoła wzniesionego na nowo
w 1617 roku, który po odbudowie prawdopodobnie w 1646 roku konsekrowany został przez
biskupa poznańskiego Wojciecha Tolibowskiego w 1660 roku.
Wiek XVII był sposobnym tłem historycznym dla wyróŜnienia się rodowym rysem
charakteru aŜ trzech kolejnych przedstawicieli rodu Wedlów-Tuczyńskich, którzy okazali się
znakomitymi dowódcami oddziałów walczących pod chorągwiami królewskimi. Byli to
Stanisław mianowany przez Władysława IV w 1640 hetmanem polnym, uczestniczący
w bitwach z Turkami, Jan, który u boku Stefana Czarneckiego staczał boje ze Szwedami na
długim szlaku spod Czaplinka na Pomorzu aŜ do Danii oraz Stanisław Krzysztof uczestnik
bitew pod Chocimiem (1670-73) wspierający siły hetmana Jana Sobieskiego, późniejszego
króla. Niedługo po śmierci ostatniego w prostej linii przedstawiciela rodu Wedlów-
Tuczyńskich – Andrzeja, miasto otrzymuje nowy przywilej miejski z rąk dziedziczki dóbr,
Marianny Mycielskiej-Radońskiej w 1723 roku. W ciągu wieku XVIII trwają mniejsze
przebudowy zamku, który otrzymuje wystrój barokowy zachowany do dziś w płaskim
ryzalicie fasady (elewacji północnej skrzydła południowego). W rezultacie I rozbioru Polski
na mocy traktatu tylŜyckiego Tuczno wraz z Ziemią Wałecką znalazło się pod panowaniem
pruskim a niesławnej pamięci hołd obcej władzy złoŜyli w Malborku Burmistrz Tuczna
Schivelbein i sekretarz miejski Mudre. W dobie napoleońskiej, która dopiero wniosła
nieznane tu od stuleci oŜywienie Ŝycia politycznego miał miejsce czyn zbrojny mieszkańców
Tuczna skierowany przeciwko pruskiemu uzurpatorowi. Ów bohaterski zryw wolnościowy,
któremu przewodził proboszcz parafii tuczyńskiej (od 1796), Jan Riebschlager, zakończył się
rozbiciem 30-osobowego, dobrze uzbrojonego konnego oddziału pruskiego dowodzonego
przez lejtnanta Cocha. Uczestnicy buntu zachowali wolę dalszych walk i oporu wobec
pruskich zarządzeń (wg listu księdza Jana Riebschlagera do płk. Franciszka Garczyńskiego
stacjonującego ze swym wojskiem w Pile) nie mogąc jednak otrzymać pomocy wojskowej
stali się ofiarami prześladowań ze strony władz pruskich. W mieście do mniejszości
narodowych naleŜą od XVI wieku śydzi i nieliczni Szkoci.
Zarówno porządek prawny a z tym i samorządność jak i przemysł nie osiągnęły tu
nigdy poziomu dostępnego dla miast królewskich w związku z niekorzystnym, hamującym
istotny postęp społeczny, statusem miasta pozostającego w prywatnym posiadaniu. W końcu
XVIII wieku właściciele dóbr tuczyńskich posiadali młyn, kaszownik, mielcuch oraz tartak
takŜe napędzany siłą spadku wód Runicy, ponadto źródłem utrzymania mieszkańców poza
rolnictwem i hodowlą zwierząt gospodarskich było chałupnicze browarnictwo, słodownictwo,
gorzelnictwo oraz młynarstwo a juŜ u schyłku następnego stulecia istniały w Tucznie dwa
młyny, mleczarnia, krochmalnia, przędzalnia wełny, browar, rozlewnia wód gazowanych oraz
zakład rektyfikacji spirytusu. W latach trzydziestych tegoŜ wieku liczba mieszkańców Tuczna
przekroczyła 1000 zaś podwoiła się w roku 1890. DuŜym udogodnieniem komunikacyjnym
było uruchomienie połączenia kolejowego w 1888 roku z Wałczem i z Kaliszem Pomorskim.
W 1838 w duŜym poŜarze miasta zginęły 32 osoby. Uszkodzony został teŜ kościół od strony
zachodniej, gdzie w wieŜy stopiło się 5 dzwonów. Tymczasem od klęski Napoleona nasilały
się pruskie prześladowania ludności polskiej a doli chłopa nie ulŜyły Ŝadne, z treści tylko
zorientowane na postęp, dekrety. W 1871 roku Regencja Kwidzyńska wraz z powiatem
wałeckim zajmującym jej północną część i cała prowincja Prus Zachodnich, włączone zostały
do Rzeszy niemieckiej. Na XIX wiek przypadają ostatnie dziesięciolecia prywatnego
władania zamkiem w Tucznie przez trzech kolejnych właścicieli: Hartmana, Hrabiego
Sumińskiego i hrabiego Teodora Stolberga Wernigerode. Wykaz właścicieli kasztelu po
śmierci Andrzeja Wedla-Tuczyńskiego przedstawia się następująco:
• Marianna Mycielska-Radońska
• Hrabiowie Mycielscy i Ponińscy
• Starosta Moszczeński
• Hartman
• Hrabia Sumiński
• Hrabia Teodor Stolberg Wernigerode
Na początku XX wieku w obiekcie prezentującym stan postępujących zniszczeń po doraźnych
naprawach zainstalowano szpital „ Caritasu”. Po dojściu Hitlera do władzy od 1934 roku na
Ziemi Wałeckiej rozpoczęto rozbudowę systemu szkieletowego ognisk broni maszynowej,
osadzonej w schronach róŜnego typu z myślą o umocnieniu granic III Rzeszy oraz osłonie
koncentracji wojsk przed wrześniowym uderzeniem na Polskę. Około 4 kilometry od Tuczna,
za wsią Strzaliny zmodernizowano i rozbudowano kompleks schronów o specjalnym
przeznaczeniu istniejących tu w głównych zarysach od 1928 roku jako fort rozproszony,
kładąc przedtem na tym odcinku dukt betonowy na potrzeby dowozu siły roboczej i duŜej
ilości materiałów budowlanych. TakŜe od 1928 roku funkcjonuje w Tucznie szpital, który
w roku 1937 oddany został do dyspozycji Luftwaffe. Przez miasto przebiegał niemiecka
rubieŜ obronna znana później jako Wał Pomorski ( w oryginale Pommernstellung inaczej
pozycja D1), stąd teŜ na terenie gminy niewielkie schrony (werki) rozlokowane były, co 500
m w kierunku na zachód od Człopy. W lokalną sieć punktów oporu i obserwacji schronów
włączony został zamek, u którego podstawy zachowały się pozostałości dwóch schronów,
Podczas kampanii pomorskiej i tłumienia oporu niemieckiego na wspomnianej rubieŜy D1,
jednostki rosyjskie wkroczyły do Tuczna w nocy z 11 na 12 lutego 1945 roku, co poprzedzone
było zdobyciem 5 lutego grupy warownej „ Galgenberg” ( „Góra Wisielcza” za Strzalinami).
W wyniku przygotowania artyleryjskiego do zajęcia miasta (wcześniej opuszczonego przez
jednostki niemieckie) oraz licznych poŜarów straciło ono 90% swej zabudowy. DuŜej pomocy
rannym w tamtych dniach udzieliły siostry ElŜbietanki z miejscowego klasztoru usługujące na
co dzień w miejscowym szpitalu. One teŜ doznały wielu szykan ze strony Ŝołnierzy rosyjskich
podobnie jak w okresie „kulturkampfu” wystawiając się na straty moralne w imię zachowania
swej misji i w dostępnym sobie zakresie narodowej kultury duchowej.
W okresie międzywojennym w Tucznie, nie inaczej niŜ na całym obszarze
okupowanym, gdzie element niemiecki stanowił większość etniczną, panował podział na
uprzywilejowaną większość niemiecką i ludność polską utrzymywaną w ryzach
upokarzającego statusu mającego znamiona getta. Podział ten odzwierciedlił się
w wyodrębnieniu na tle etniczno – wyznaniowym centrów urbanistycznych, kościołów,
cmentarzy, jak i szkół. Cmentarz na wzniesieniu poza miastem, w sąsiedztwie młyna z 1887
roku, to Ŝydowski kirkut, zaś niewielka synagoga znajdowała się prawdopodobnie po
wschodniej stronie obecnej ulicy Konopnickiej( wówczas Königstrasse). Prawdopodobnie
podzieliła ona los synagogi wałeckiej, czyli spłonęła podczas Nocy Kryształowej z 9 na 10
listopada 1938 roku. śydzi w przeciwieństwie do nielicznych Szkotów stanowili od XVI
wieku wyraźnie eksponującą się mniejszość narodową. W roku 1772 odnotowani zostali w
liczbie 207 na 715 mieszkańców ogółem. W przebiegu dziejów miasta osiedleńcy napływali
głównie z Nowej Marchii w dobie nasilenia kolonizacji brandenburskiej na początku XIV
wieku oraz na przełomie XVI I XVII wieku, równieŜ Niemcy, z Pomorza
i Śląska.
Zabytkiem architektonicznym jest zachowana od XIV wieku siatka ulic w południowo
– zachodniej części miasta. W 1988 roku w PP Pracowniach Konserwacji Zabytków Oddział
Szczecin, opracowane zostały pod redakcją dr Alicji Biranowskiej – Kurtz: „Wnioski
i zalecenia konserwatorskie do planów rozwoju perspektywicznego miasta (plan ogólny
i szczegółowy)”. Program tej pracy obejmował sporządzenie inwentaryzacji urbanistycznej
i konserwatorskiej z uzupełnieniami w zakresie zainwestowania oraz waloryzację zabudowy
jak i zespołów zielonych i nawierzchni, a takŜe analizę konfiguracji terenu miasta. Szczupły
zakres źródeł ikonograficznych i kartografików nie pozwolił na przewidywane rozmiary tej
pracy jak i stopień szczegółowości planów. Do tych nielicznych kartografików zalicza się
odrys planu katastralnego miasta z 1939 roku, który posłuŜył do wykonania studium
historycznej parcelacji miasta z zaznaczonym podziałem własnościowym. Odstąpiono teŜ
od opracowania katalogu zabudowy połączonego e wstępnymi decyzjami konserwatorskimi
do poszczególnych realizacji, gdyŜ jedynie wówczas dostępne podkłady geodezyjne w skali
1: 2000 nie pozwalały na to. Podobnie niemoŜliwe okazało się zobrazowanie ewolucji układu
przestrzennego miasta. Tłumaczy się to w znacznej mierze brakiem kompleksowych badań
archeologicznych. Prócz inwentaryzacji, takŜe na planszach w skali 1 : 2000, przedstawiono
dane dotyczące datowania obiektów oraz wnioski i wytyczne konserwatorskie zawierające
opis stref ochrony konserwatorskiej miasta dla planu ogólnego i szczegółowego - wskazanie
zakresu i sposobu ochrony poszczególnych obiektów lub zespołów urbanistycznych.
Najstarszym przekazem graficznym pochodzącym z I połowy XIX wieku jest sztych
Dublera wykonany na podstawie rysunku Atanazego Raczyńskiego i przedstawiający zamek
wraz z kościołem oraz przyległą zabudową w sąsiedztwie Jeziora Zamkowego. Z końcu XIX
wieku natomiast pochodzi wycinek niemieckiej mapy sztabowej prezentującej w skali
1:25000 zwarte zespoły urbanistyczne pokryte szrafem. Obrazuje on konfigurację terenu
z wszelkimi zespołami roślinności i wodami oraz rozmieszczenie czterech cmentarzy:
katolickiego, ewangelickiego, cholerycznego i Ŝydowskiego. Na środku starego rynku
zaznaczono nowy obiekt monumentalny: zbór ewangelicki wzniesiony w 1843 roku jeszcze
bez wieŜy i apsydy, które zostały dobudowane w 1900 roku. Dokument ten pozwala
wyznaczyć granice XIX-wiecznej zabudowy miasta. Na przełomie XIX i XX wieku wokół
rynku dominują juŜ budynki 2-kondygnacyjne. Obraz miasta z lat 1933-45 prezentuje
kseroodbitka odrysu jego planu na podstawie nieznanego źródła wykonana przez Klemensa
Wiese, uwzględniająca podział własnościowy, ale nie oddająca konfiguracji terenu. Inne
pomoce ikonograficzne opatrzone są datami od 1898 do 1939 roku i są to reprodukcje
wykonane na podstawie pocztówek, obrazów i zdjęć lotniczych. Według najstarszych źródeł
zawiązkiem późniejszego miasta była osada rybacka istniejąca juŜ w X wieku u podnóŜa
wzniesienia, na którym później posadowiono zamek. Miasto lokowane przed rokiem 1306,
z którego pochodzi najstarszy dokument zawierający wzmiankę o burmistrzu, sześciu rajcach,
proboszczu i mieszczanach, przybrało zarysy prostokątne z regularną siatką przecinających
się prostopadle ulic. W rezultacie opracowania materiału badawczego pod wspomnianą
redakcją dr Alicji Biranowskiej – Kurtz w granicach wybudowanego na północ od zamku
średniowiecznego miasta wyodrębniono 9 bloków urbanistycznych pełnych i 7 obrzeŜnych
(niektóre rozdzielone uliczkami gospodarczymi). Odnośny prostokąt zamykający obszar XIV
wiecznego miasta ograniczały: dzisiejsza ulica Konopnickiej do łuku, z którego początek
bierze ulica Mickiewicza, wschodnia linia działek przy obecnej ulicy Świerczewskiego zaś od
strony zachodniej bagna przyległe do wschodniego krańca Jeziora Tuczno. Od południa
granicę zespołu miejskiego stanowił przesmyk między zachodnim brzegiem Jeziora
Zamkowego a wzgórzem zamkowym. Po jednym z owych bloków urbanistycznych
przeznaczonych zostało na rynek, dla kościoła oraz dla terenu przyzamkowego( w granicach
dzisiejszego parku obejmującego parking). Charakterystycznym obiektem ze względu na
swoje naturalne wyeksponowanie był ratusz usytuowany w pobliŜu kościoła, który zgodnie
z regułą dotyczącą miast wielkopolskich lokowanych na prawach brandenburskich znajdował
się tuŜ poza naroŜem rynku. Cechą tych miast jest takŜe poprzeczne ustawienie prostokątnego
rynku w stosunku do osi wzdłuŜnej miasta ( w tym przypadku o kierunku północ – południe).
Wytyczenie przebiegu obwarowań miejskich Tuczna moŜliwe będzie jedynie na podstawie
prac archeologicznych. Nie bez znaczenia dla gospodarczej rangi miasta było umieszczenie
wagi w ratuszu, który według wzmianki z 1616 istniał tu od dawna. W odniesieniu do
zakreślonej tu strefy ochronnej miasta juŜ we wcześniej opracowanym (1961) „Studium
historyczno-urbanistycznym” autorstwa A. Arszyńskiego sformułowane zostały zalecenia by
przyszła zabudowa miasta zachowała zabytkową XIV-wieczną siatkę ulic a poszczególne
realizacje architektoniczne w strefie chronionej o przeznaczeniu wyłącznie mieszkalnym,
gabarytami, stylem, wielkością działki nawiązywały do przeszłości.
Do godnych pamięci obiektów dokumentujących czyny charytatywne lub wotywne zaliczyć
naleŜy nieistniejący dziś szpital – przytułek, wzmiankowany w 1738 roku, połoŜony w
północnym krańcu miasta, prawdopodobnie ufundowany przez króla Stanisława
Leszczyńskiego. WzmoŜony od końca XIX wieku rozwój miasta poza strefą chronioną był
rezultatem postępowych decyzji dotyczących połoŜenia chłopstwa, wprowadzających w roku
1875 ulgi i przywileje dla tej najliczniejszej grupy społecznej oraz nieco później nowych
cywilizacyjnych nabytków jak gaz, prąd elektryczny, brukowanie ulic, moŜliwa na duŜą skalę
przebudowa domów drewnianych na murowane, co uwidoczniło się najpierw w strefie rynku.
Nowa tkanka urbanistyczna rozwijała się w kierunku na północ od dzisiejszej ulicy
Świerczewskiego ( wraz z jej odnogami) wzdłuŜ głównego traktu zbliŜając się do dworca
kolejowego (dzisiejsza ulica Wolności).W 1928 roku wzniesiony został przy dzisiejszej ulicy
Staszica duŜy gmach dziecięcego sanatorium przeciwgruźliczego, oddanego 1937 roku do
dyspozycji
Luftwaffe,
w którym w 1949 zainstalowano Międzynarodowy Punkt Pomocy Dzieciom z personelem
angielskim i specjalizacją: choroby kostno – stawowe wieku dziecięcego. Obiekt ten naleŜy
być moŜe utoŜsamiać ze szpitalem pod wezwaniem św. ElŜbiety zatem mógł on przejąć
pacjentów z umieszczonego w doraźnie odnowionych pomieszczeniach zamku – szpitala
„Caritasu”. Powojenne budownictwo mieszkalne jedno- i wielo rodzinne zminimalizowane co
do bryły (m.in. w związku z powszechnym stosowaniem stropodachów) nie nawiązywało
w Ŝadnej mierze do przeszłości w architekturze, degradując estetyczne oblicze miasteczka.
Szereg nieprawidłowości dotyczy teŜ punktów dominujących nad większymi partiami
zabudowy, jak zajazd „Dobrawa”, przebudowany na budynek gimnazjum były lokal „Lotos”
czy zakłady przemysłowe przy ulicy Wolności. Pierzeje tej arterii przejęły funkcje rynku,
w którego strefie pozostały ślady największych spustoszeń wojennych oraz spowodowanych
późniejszymi poŜarami i wyburzeniami (zamek spłonął w 1947 a kościół ewangelicki
rozebrany został z polecenia władz wojewódzkich bez wykonania ekspertyzy stanu
technicznego uzasadniającej tę decyzję w 1969 roku). W dobie współczesnej miasteczko
pozbywa się znamion powojennych zaniedbań utrzymując tempo odnawiania
zapoczątkowane w pierwszych latach transformacji ustrojowej.
OBIEKTY POLECANE DO ZWIEDZENIA
Zamek Wedlów-Tuczyńskich – wzniesiony na przełomie lat 30-tych i 40-tych XIV wieku ( w
roku 1338 był w budowie). Po przelicowaniach, rozbudowie w epoce renesansu i renowacji w
latach 1966-1976 zachował wygląd z ostatniej przebudowy dokonanej w połowie XIX wieku
prezentując głównie wystrój renesansowy i barokowy.
Kościół parafialny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny z 1617 roku. – wzniesiony na
miejscu poprzedniego z 1522 roku, który spłonął w 1581 roku. Kościół halowy
pięcioprzęsłowy ze sklepieniem krzyŜowo – gwiaździstym wyróŜnia się bogatym
wyposaŜeniem barokowym z programem malarskim reprezentującym szkołę Hermana Hana.
Kapliczka św. Jerzego – na południowym skraju miasta, na wzgórzu na miejscu pierwszego
kościoła z XI wieku pod tym samym wezwaniem.
Strzaliny – kompleks schronów specjalnego przeznaczenia wybudowanych na Górze
Wisielczej (500m za wsią w kierunku wschodnim) w latach 1934 – 35 następnie 1938 – 39. U
podstawy góry najpotęŜniejszy na rubieŜy Pommernstellung D1 (Wale Pomorskim)
obetonowany rów przeciwpancerny. W wiosce kościółek z 1740. Wewnątrz malarski
wizerunek NMP z 1806 roku.
Zdbowo – kościółek z 1819 roku, szachulcowy, w nim ołtarz z XVII wieku, cenne ze
względów artystycznych wizerunki ewangelistów w płycinach ambony połączonej wspólną
konstrukcją z konfesjonałem z drugiej połowy XVII wieku. Przy kościele mauzoleum
grobowe rodziny Rée wzniesione w połowie XIX wieku w formie świątyni wzorowanej na
greckim antyku. Prawdopodobne, iŜ zaprojektowane zostało przez Carla Friedricha Schinkela.
Lubiesz – kościół wzniesiony z kamienia, istniejący juŜ w XIV wieku.
Marcinkowice – kościół zbudowany w latach 1627 – 28 w formach gotyckich. W ołtarzu z
XVIII wieku cenny obraz Hermana Hana. Z tegoŜ wieku monstrancja z figurkami św.
Wojciecha i Stanisława oraz księga inwentarzowa pisana w języku polskim.
Martew – kościół szachulcowy z 1680 roku z ołtarzem z XVII wieku. Obok kościoła ładna,
wolnostojąca dzwonnica (oszalowana).
Godne uwagi są takŜe kościoły w Jeziorkach i Rzeczycy. Przy wspomnianym wzgórzu
św. Jerzego w Tucznie punkt widokowy dający najobszerniejszy widok na strefy
urbanistyczne miasta.
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZE
Szczególne walory krajobrazowe i przyrodnicze środowiska naturalnego gminy
Tuczno; bogactwo flory i fauny, urozmaicona rzeźba terenu, duŜa ilość jezior oraz cenne
zabytki architektury i przyrody sprzyjają rozwojowi turystyki krajoznawczej (pieszej,
rowerowej, zmotoryzowanej) jak i specjalistycznej, na którą wzrasta społeczne
zapotrzebowanie tj.: wędkarstwa, myśliwstwa, jeździectwa, sportów wodnych. Gmina Tuczno
leŜy w zachodniej części Pojezierza Wałeckiego zajmując obszar 250 km 2, z czego blisko 10
przypada na miasto malowniczo połoŜone między trzema jeziorami: Tuczno, Zamkowym i
Liptowskim. Stosunkowo słabe tu zaludnienie, wyraŜające się liczbą 5,5 tys. mieszkańców
( w tym ok. 2000 mieszk. miasta) oznacza duŜą chłonność turystyczną. Znaczna lesistość,
prezentuje zarazem bogactwo w róŜnorodności zespołów roślinnych. PrzewaŜają tu lasy
mieszane z głównym udziałem sosny i modrzewia stanowiących 82% drzewostanu. Wśród
drzew liściastych dominuje buk, następne pozycje zajmują: grab, dąb, brzoza, jesion, klon,
jawor i lipa. Najcenniejsze gatunki roślin objęte zostały ochroną w rezerwatach. Dwa spośród
21 rezerwatów leŜących na obszarze przyległego od pn.-zach. Drawieńskiego Parku
Narodowego (DPN) znajdują się na terenie gminy i są to:
- Jeziorka Głodne – zgrupowanie kotłowych, dystroficznych jeziorek z roślinnością
torfowiskową.
- Sicienko – gdzie na południowo-zachodniej granicy swego występowania rośnie rzadka
roślina chamedafne północy.
W obrębie miasta znajduje się rezerwat Mszary Tuczyńskie, zaś na wschodniej
rubieŜy Ziemi Tuczyńskiej – cenne zbiorowisko roślinności obejmuje rezerwat Bytyń Wielki.
Krajobrazy omawianego obszaru urozmaica 30 jezior. Są to głównie jeziora rynnowe
powstałe podczas ostatniego zlodowacenia w wyniku intensywnej działalności wód
subglacjalnych w strefie brzeŜnej lądolodu skandynawskiego.
Lasy te zamieszkuje 30 gatunków ssaków, w tym reintrodukowany Ŝubr ( stado ponad
20 osobników utrzymujących się na terenie przyległym do Jeziora Bytyń w północnowschodniej części gminy) i 150 gatunków ptaków. Znaczenia poszczególnym środowiskom
biocenotycznym przydaje występowanie rzadkich gatunków awifauny jak orzeł bielik,
puchacz, orlik krzykliwy, bocian czarny, kormoran, gągoł. Poza zwierzyną płową szeroko
rozsiedlony jest bóbr a z drapieŜników lis, jenot i wydra. Rzeki i strumienie płynął tu na
znacznej części swej długości w głębokich, wyjątkowo malowniczych korytach, natomiast
wśród bagien i rozlewisk wystawiają widok piętrzących się na zewnątrz kręgów formacji
roślinnych. Głównym zlewiskiem jest rzeka Płociczna mająca charakter górski.
TRASY TURYSTYCZNE
Najatrakcyjniejsze trasy turystyczne przebiegające przez teren gminy Tuczno to:
- szlak czerwony im. IV Dywizji Piechoty – ok. 26-kilometrowy odcinek ze 100 kilometrowej
całości o przebiegu: Człopa ( przystanek PKS) – Pustelnia (DPN) – Martew – Tuczno –
Strzaliny – Zdbowo – Mączno – Jezioro Bytyń – Nakielno – Wałcz – Nadarzyce.
- 30-kilometrowy szlak zielony prowadzący przez Tuczno – Martew – Brzeźniak – Golin –
Człopę – Przelewice – do śelichowa z czego 9 km przypada na teren gminy Tuczno.
Pozostałe godne popularyzowania szlaki to:
- Ŝółty – 12-kilometrowy biegnący od przystanku PKS w Tucznie przez plaŜę, pole
namiotowe „U Szymona”, rynek, obok młyna dalej do stanicy ZHP, dookoła Jeziora Tuczno i
z powrotem obok UMiG do przystanku PKS.
- szlak czarny, którego ok. 13 km w rejonie Jeziora Bytyń naleŜy do obszaru gminy, wiodący
od Nakielna przez Próchnowo, Piecnik, Toporzyk, do Wierzchowa Pomorskiego. To trasa
równieŜ bardzo urozmaicona, której dotyczy bogaty zasób informacji o kampanii pomorskiej
1945, jak i informacji przyrodniczej o cennych fragmentach Pojezierza Wałeckiego.
Odmienną atrakcją turystyczną jest szlak kajakowy rzeką Korytnicą, na którym
wyróŜnić moŜna jako wyjątkowo atrakcyjny odcinek od Nowej Studnicy do Jóźwin.
Opracował
Randolf Bytnerowicz
TUCZNO W LATACH 1898-1939
Zamek Wedlów Tuczyńskich po przelicowaniu w duchu romantyzmu (poł. XIX w.)
Widok miasta od strony północno-zachodniej (1939)
Widokówka z XX w.
Mostek na Runicy przepływającej pod zamkiem
Widok na miasto z kościołem katolickim i ewangelickim
Kościół ewangelicki
Zdjęcie lotnicze miasta 1922
Szpital zbudowany w 1928
„Sala rycerska” („czerwona”) w skrzydle wschodnim zamku W.-T.
Akwarela R. Bytnerowicz
Praca konkursowa obrazująca zamek w Tucznie widziany od strony południowej.
Julia Koltermann lat 9
Obecny widok zamku od strony pn.-zach.
Akwarela R. Bytnerowicz
Kościół pod wezwaniem NMP od strony pn.-wsch.
Akwarela R. Bytnerowicz
Kościół pod wezwaniem NMP od strony pn.-zach.
Akwarela R. Bytnerowicz