Michał ZNAMIROWSKI Uniwersystet Papieski Jana Pawła II

285
Michał ZNAMIROWSKI
Uniwersystet Papieski Jana Pawła II
BARIERY EDUKACYJNE W KSZTAŁCENIU OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Wstęp
Niepełnosprawność jest jednym z ważniejszych problemów współczesnego
świata – wynika to zarówno z powszechności, jak i rozmiarów tego zjawiska.
Niepełnosprawność jest problemem, o którym od wielu lat nieustannie się mówi.
Powstają kampanie społeczne, głos zabierają właściwi od tego typu spraw
rzecznicy i same osoby dotknięte tym problemem. A społeczeństwo słucha. I dziś
już każdy wie, że różne są rodzaje niepełnosprawności, że szereg różnorakich
barier (nie tylko architektonicznych) utrudnia osobom niepełnosprawnym
funkcjonowanie, że osoby takie potrzebują pewnych dodatkowych praw
i przywilejów, ale przede wszystkim potrzebują szansy – szansy, by mogły
pokazać, że potrafią sobie radzić równie dobrze, jak osoby pełnosprawne.
Świadomi obywatele wiedzą już, że lustrowanie osób niepełnosprawnych mijanych
na ulicy jest zachowaniem niewłaściwym, że nie wolno zajmować
niepełnosprawnym ich miejsc parkingowych, że budynki użyteczności publicznej
powinny być dostosowane do specjalnych potrzeb osób niepełnosprawnych. Dziś
społeczeństwo wszystko to już wie, większość osób się z tym zgadza,
ale rzeczywistość nadal wygląda tak, że niepełnosprawność jest ograniczeniem
nie do przezwyciężenia. Niestety niepełnosprawność ruchowa, intelektualna,
sensoryczna, nadal pociąga za sobą niepełnosprawność społeczną, bo we
współczesnym świecie nadal nie wszędzie jest miejsce dla osób
niepełnosprawnych.
Bariery życiowe osób niepełnosprawnych mają postać syndromu
kumulujących się nierówności ich położenia – dotyczą one m.in. stanu zdrowia
(zarówno fizycznego, jak i psychicznego), sytuacji materialnej, dostępu do edukacji
i kultury. Czynniki te – pojedynczo, ale i w różnych kombinacjach – mogą blokować
aktualne i perspektywiczne szanse i dążenia osób niepełnosprawnych, zarówno
1
w wymiarze obiektywnym, jaki subiektywnym. W pracy tej chciałbym przedstawić
bariery życiowe osób niepełnosprawny w zakresie edukacji.
Model społeczeństwa zintegrowanego – do którego w chwili obecnej dążymy
– zakłada wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i włączenie ich w pełni
w całe społeczeństwo. Dążenie do normalizacji życia osób niepełnosprawnych,
także z perspektywy realizacji potrzeb edukacyjnych, niesie ze sobą konieczność
udzielania osobom niepełnosprawnym specjalistycznej, fachowej pomocy
i wsparcia. Wsparcie społeczne jest tutaj rozumiane jako szczególny rodzaj
i sposób pomocy udzielanej w celu mobilizacji sił, potencjałów i zasobów, aby
samodzielnie radzić sobie z problemami. Pomoc taka może przybierać formy
udzielania informacji, wspierania emocjonalnego, materialnego, świadczenia
usług, wspierania w rozwoju, który ukierunkowany jest na ewolucję osoby
niepełnosprawnej. Nadrzędnym celem takiego wsparcia jest wyrównywanie szans
1
Kochanowska i Machnio, 2009, za: Kawula, 2007
286
związanych z nauką i wypoczynkiem. Funkcjonowanie osób niepełnosprawnych
w różnych rolach społecznych musi być związane z pomocą i wsparciem
społecznym, potrzebnym do pokonywania różnorakich barier i ograniczeń natury
2
fizycznej, intelektualnej i psychospołecznej.
Niepełnosprawni studenci
Zarówno w pedagogice specjalnej, jak i prawnych regulacjach dotyczących
osób niepełnosprawnych podkreśla się przekonanie o tym, że mogą one i powinny
kończyć studia wyższe. Jest to ważne przede wszystkim dlatego, że zdobycie
wyższego wykształcenia pozwala nie tylko na osiągnięcie lepszego statusu
społecznego, ale jest również formą samorealizacji. Trzeba tutaj pamiętać, że
wyższe uczelnie współtworzą system rehabilitacji zawodowej. Polityka edukacyjna
Unii Europejskiej w sprawie osób niepełnosprawnych zakłada: powszechny dostęp
kształcenia dla wszystkich; postrzeganie instytucji kształcenia specjalnego, jako
uzupełnienia powszechnego systemu edukacji; promowanie integracyjnych form
3
kształcenia; autonomie i niezależność osób niepełnosprawnych.
W ostatnich latach wiele się słyszy na temat równych – a raczej możliwie
najbardziej wyrównanych – szans osób niepełnosprawnych w dostępie do
wszelakich dóbr, w tym także edukacji. Wydawałoby się, że prowadzone kampanie
społeczne otwierają osobom niepełnosprawnym drzwi nie tylko do nauczania
obowiązkowego w szkołach masowych, ale również na uniwersytetach. Jednak
wystarczy spojrzeć na uczelnianie korytarze, by przekonać się, że osoba
niepełnosprawna nadal jest na nich wyjątkiem – żeby nie napisać zjawiskiem
na tyle dziwnym i niespotykanym, że nie sposób przejść obok niej obojętnie,
nie obrzuciwszy jej ukradkowym spojrzeniem. A przecież istota kształcenia
integracyjnego na poziomie wyższym tkwi w odczuwanych przez studenta
niepełnosprawnego więzach społecznych z innymi studentami, w poczuciu
bezpieczeństwa i przynależności do społeczności akademickiej, a więc
w przeświadczeniu o tym, że jest się akceptowanym – w dużej mierze właśnie
4
dzięki tym elementom możliwe jest efektywne studiowanie. Ale czynnik ludzki nie
jest zagadnieniem, które chciałabym poruszyć w pierwszej kolejności. Mimo starań
podejmowanych, by uświadamiać społeczeństwo w kwestii sprawiedliwego
traktowania osób niepełnosprawnych nadal są one dyskryminowane, co przekłada
się na fakt, iż nie podejmują starań, by zdobyć jak najlepsze wykształcenie.
Z przeprowadzanych badań wynika, że zaledwie 4-5% osób niepełnosprawnych
posiada wyższe wykształcenie. Podczas, gdy w całej populacji Polski osób
z wyższym wykształceniem jest około 9%. Nawet taka prosta statystyka pokazuje,
jak olbrzymie są różnice między osobami w pełni sprawnymi, a tymi
niepełnosprawnymi. Konieczne wydaje się tutaj, aby wspomnieć, że różnice
w wykształceniu nie dotyczą tylko wykształcenia wyższego – ponad 68% osób
niepełnosprawnych nie posiana nawet wykształcenia średniego. Potwierdza to fakt,
że osoby niepełnosprawne mają problem, by zdobyć wykształcenie na niemal
każdym poziomie. Co w konsekwencji zmniejsza ich szanse na znalezienie dobrej
pracy i zapewnienie sobie godziwych warunków życia. Pocieszający może
2
3
4
Kochanowska i Machnio, 2009, za: Krawczyńska-Butrym, 1998, Sekowski, 1994
Kochanowska i Machnio, 2009, za: Nowak, 2002
Kochanowska i Machnio, 2009, za: Stochmiałek, 2001
287
wydawać się fakt, że z roku na rok dane te poprawiają się, jednak nadal dalekie są
5
od tego, by mogły być zadawalające.
Na dzień dzisiejszy osoby niepełnosprawne mają niewielkie możliwości, by
6
kształcić się na swoim wymarzonym kierunku studiów. Bardzo często muszą
wybierać z ograniczonej listy uczelni – a tym samym kierunków – które
przystosowane są, by w swoje progi przyjąć osoby ze specjalnymi wymaganiami
(choćby architektonicznymi). By zmienić zarysowany powyżej obraz, uczelnie
wyższe powinny wprowadzać możliwie, jak najszerszą ofertę edukacyjną,
co przyczyni się do tworzenia społeczeństwa zintegrowanego. Społeczeństwa,
w którym wszyscy ludzie – bez względu na swoje odchylenia od normy – będą
mieli równe szanse. Działania uczelni powinny przekładać się na realne
wymagania, które umożliwią osobom niepełnosprawnym wybór alternatywnych
form zaliczeń i egzaminów. Ważne jest tutaj to, by udogodnienia te nie miały formy
przywileju, a były wsparciem procesu kształcenia np. przez zdefiniowanie trudności
i możliwość ich przezwyciężenia. Niestety czasem zdarza się nawet, że osobie
niepełnosprawnej odmawia się przyjęcia na studia – nie precyzując dlaczego –
mimo, iż jej niepełnosprawność nie stanowi przeszkody w podjęciu danych
studiów. A przecież każde ograniczenie sprawności powinno być rozpatrywane
indywidualnie. Tak, by uwzględnić potrzeby przyszłego studenta i umożliwić mu
7
podjęcie studiów i sukcesywne ich realizowanie. Jednak sporo jest jeszcze miejsc,
nawet w znaczących ośrodkach akademickich, gdzie osoby niepełnosprawne
spotykają się z przeszkodami nie do pokonania, które przekreślają ich szansę na
zdobycie wyższego wykształcenia. Oczywiście nie można wszystkich uczelni
wyższych wrzucać do przysłowiowego jednego worka i oznaczyć go etykietą
„nieprzychylne dla osób niepełnosprawnych”. Są w Polsce uczelnie, na których
osoby niepełnosprawne mają możliwość kształcić się w wybranym przez siebie
kierunku i nie przeszkadzają im w tym żadne trudności formalnie, ani realne.
Pojawiają się na nich swoiści ambasadorzy niepełnosprawnych studentów
w osobie Pełnomocnika Rektora/Kanclerza do spraw Osób Niepełnosprawnych,
czy miejsca takie, jak Biuro do praw Studentów Niepełnosprawnych. Obie te
instytucje zapewniają studentom pomoc (także materialną i rzeczową), udzielają
wszelkich niezbędnych informacji na temat zasad, potrzeb, obowiązków i praw
8
studenta . Szkoły wyższe podejmują również szereg działań, które pomóc
mają osobom niepełnosprawnym. Należą do nich m.in. pomoc finansowa,
mieszkaniowa, medyczna i rehabilitacyjna, doradztwo życiowe i socjalne,
indywidualizacja toku nauczania, pomoce techniczne, usługi transportowe,
możliwość korzystania z oferty uczelnianych biur karier. W przypadku osób
niepełnosprawnych istnieją regulacje dotyczące zwolnienia z opłat za studia płatne
(w trybie niestacjonarnym lub na uczelniach prywatnych). Opłaty takie po
rozpatrzeniu sprawy może uiścić Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych. Oczywiście istnieją różnice w zakresie spełniania przez
poszczególne uczelnie wyższe wymienionych powyżej świadczeń. Jednak na wielu
uczelniach wyższych, gdzie kształcą się osoby niepełnosprawne realizowane są
różne programy adresowane specjalnie do nich. Można tutaj wymieniać chociażby
5
Kołcz-Trzęsicka, 2009
Kołcz-Trzęsicka, 2009, za: Klyszcz, 2007
7
Kołcz-Trzęsicka, 2009, za: Woźniak, 2007
8
Kołcz-Trzęsicka, 2009
6
288
„Komputer dla Homera” – program skierowany do osób niewidomych
i niedowidzących, stanowiący ofertę pomocy finansowej w zakupie odpowiedniego
sprzętu; „Uniwersytet dla wszystkich” – program wspierający uczelnie wyższe
w likwidacji wszelkich barier utrudniających osobom niepełnosprawnym dostęp do
edukacji; „Pitagoras” – program skierowany do osób z uszkodzeniem słuchu.
Wymienione programy umożliwiają studentom uzyskanie dofinansowania kosztów
edukacji, nabycie potrzebnych sprzętów komputerowych czy rehabilitacyjnych,
które ułatwią nie tylko studiowanie, ale i funkcjonowanie w życiu codziennym.
Działania wspierające niepełnosprawnego studenta powinny rozpoczynać się już
w chwili pierwszego kontaktu z uczelnią i trwać przez cały okres kontynuowania
9
studiów, aż po pomoc w znalezieniu pracy.
Nauczanie dzieci lekko upośledzonych umysłowo – podstawowe
dylematy
Termin „nauczanie” określa wiele definicji. Każda z nich zawiera zarówno
wspólne elementy tego pojęcia, jak i również różnice w sposobie prezentowania
istoty nauczania i jego zakresu. Wg K. Kruszewskiego (1991) „nauczanie jest
sztuką w dużej mierze praktyczną, co oznacza, że jest to proces, który wymaga
intuicji, twórczości, improwizacji i ekspresji. Skuteczne nauczanie zakłada, że
wywoła uczenie się. Najważniejsze zadanie nauczyciela polega więc nie na
nauczaniu, ale stymulowaniu procesów uczenia się i pomaganiu uczniom w ich
rozwoju. Przyjąć więc należy, że w efektywności systemu kształcenia każdego
dziecka strategiczną rolę odgrywa nauczyciel. Od jego wykształcenia i kwalifikacji,
osobowości i kultury, od interakcji z uczniami, rodzicami, środowiskiem szkolnym
10
i społecznym, zależą efekty edukacyjne”.
Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku przynosi nowe rozumienie
edukacji. Oto odchodzi się od edukacji tradycyjnej, czyli podającej i przekazującej
wiedzę, do edukacji preferującej indywidualizm, zarówno po stronie nauczyciela,
jak i ucznia. Samodzielność myślenia i działania pozwala proces ten nazwać
„uczeniem się”. Nowa twarz edukacji koncentruje się na jednostce, jej dążeniach
11
i celach.
W obliczu „nowej edukacji”, nowych wyzwań i oczekiwań nauczyciele
zastanawiają się, które
wartości przekazać:
„uniwersalne, moralne,
12
patriotyczne?”. Pojawia się też pytanie o sposób ich przekazu, budowę ich
prestiżu i znaczenia. Jak pisze Rakowska „Dla jednych ważniejsze będzie
kształtowanie wartości determinujących właściwie umiejętności społeczne. Innym
wydaje się słuszne propagowanie wartości nadrzędnych, uściślanie pojęć
wieloznacznych, by uczniowie mogli kształtować postawy ważne dla nich w okresie
13
14
pełnej dojrzałości”. Niestety, jak pokazują przeprowadzone analizy i badania
wskazują, iż realizacja potrzeb edukacyjnych uczniów niepełnosprawnych, w tym
niepełnosprawnych intelektualnie, pozostawia wiele do życzenia. Słabe wyniki
9
Kochanowska i Machnio, 2009
Rakowska, 2010, s. 86
Ibidem
12
Ibidem, s. 87
13
Ibidem, s. 87
14
Por. Chrzanowska, 2007; 2008; Sadowska, 2008; Szumski, 2007
10
11
289
kształcenia sprawiają, że przyszłość tych osób na rynku pracy stoi pod wielkim
znakiem zapytania.
Zmiana celów, sposobów i dróg rozwoju dziecka z niepełnosprawnością
intelektualną powoduje konieczność innego, świeżego spojrzenia na główne
zadania pracy nauczyciela dotyczące:
- celów kształcenia i wychowania;
- treści kształcenia;
15
- oceny osiągnięć uczniów.
Nowe podejście do edukacji wiele uwagi poświęca indywidualnemu
i podmiotowemu traktowaniu uczniów oraz zasadom nauczania. Jakie działania
zatem podjąć, by dziecko niepełnosprawne intelektualnie chciało się uczyć? Jak
zmotywować dziecko do podejmowania wysiłku zdobycia określonej wiedzy czy
umiejętności? Odpowiedzi na te pytania nauczyciel może udzielić jedynie wtedy,
gdy rozpoznał i poznał potrzeby dziecka. Tylko to bowiem pozwoli na elastyczne
dostosowanie przebiegu kształcenia dziecka przez umożliwienie mu korzystania
z różnych form edukacji. To z kolei znacząco załagodzi jego trudności poznawcze
16
oraz pomoże w przezwyciężeniu różnorodnych barier szkolnego nauczania.
Nowoczesne pojmowanie procesu dydaktycznego działalności nauczyciela
polega głównie na właściwej organizacji i odpowiednim kierowaniu pracą uczniów
w zdobywaniu wiedzy i umiejętności. Jak podkreśla Rakowska „W odniesieniu do
uczniów lekko upośledzonych umysłowo winno się przyjąć, iż przedmiotem
poznania nie są wiadomości o świecie, lecz sam świat – a więc rzeczywistość:
przyroda, społeczeństwo, kultura, czyli konkretne rzeczy, zjawiska, procesy
17
i stosunki, poznawane w miarę możliwości w i naturalnej postaci”.
Współczesne lekko upośledzone umysłowo dziecko jest zupełnie innym
dzieckiem niż jego rówieśnicy sprzed lat. Obecny uczeń nie zna świata bez radia,
kina, telewizji, odtwarzaczach wideo, komputerów i kolorowych czasopism. Świat
dziecka, to świat, który w głównej mierze zna z mediów, czyli z Internetu, telewizji
i telefonu komórkowego. Mimo to jednak, nadmiar informacji i bodźców sprawia,
że młody odbiorca nie radzi sobie z przyswajaniem ich. Zatem przetasowanie
celów nauczania dzieci upośledzonych umysłowo, stawia wartości jako element
najbardziej trwały, również przed wiadomościami i umiejętnościami. W końcu
powtarzając za słowami Plutarcha „Umysł nie jest naczyniem, które trzeba
18
napełnić, lecz ogniem, który trzeba rozumieć”.
Problem edukacji seksualnej młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie
Teoretycy wychowania seksualnego podkreślają, że wychowanie
i uświadamianie seksualne są wzajemnie powiązanymi częściami „pedagogiki
seksualnej” (analogicznie do nauczania i wychowania), wchodzącymi w skład
19
pedagogiki ogólnej.
O ile jednak temat wychowania seksualnego dzieci
i młodzieży stanowi temat tabu, tak o edukacji seksualnej osób niepełnosprawnych
intelektualnie nie mówi się niemal wcale. Ma na to wpływ m.in. fakt, iż dopiero od
15
Rakowska, 2010
Ibidem
17
Ibidem, s. 90
18
Ibidem
19
Drozd, 2010
16
290
niedawna zaczęły pojawia się w publikacjach naukowych rozważania dotyczące
rozwoju psychoseksualnego osób z niepełnosprawnością intelektualną.
„Przez wiele stuleci seksualność niepełnosprawnej młodzieży nie budziła
zainteresowania. Złożyło się na to kilka przyczyn: podporządkowanie seksualnej
prokreacji i ograniczenie jej wyłącznie do małżeństwa, negatywna postawa wobec
przedmałżeńskiej aktywności seksualnej, traktowanie przyjemności seksualnej jako
niebezpiecznej, kultywowanie ducha ascezy, zasada zawierani małżeństwa
i zakładania rodziny wyłącznie przez zdrowe osoby, zasada odmawiania
niepełnosprawnej młodzieży prawda do aktywności seksualnej, zawierania
małżeństwa i zakładania rodziny, mity i stereotypy wiążące się z seksualnością
20
niepełnosprawnych”. Jednak niedostrzeganie faktu, iż osoby niepełnosprawne
intelektualnie mają świadomość swojej seksualności jest niezgodne z ogłoszoną
w roku 2002 przez Światowe Towarzystwo Seksuologiczne Deklaracją Praw
Seksualnych, rekomendowaną przez Światową Organizację Zdrowia. Warto
podkreślić, że taka ignorancja miała miejsce również w XX wieku, chociaż można
było dostrzec stopniowe zmiany. Wyżej wymieniony dokument w sposób jasny
podkreśla m.in. prawo osób niepełnosprawnych do: wolności seksualnej,
prywatności seksualnej, emocjonalnego wyrażania seksualności, wyczerpującej
21
edukacji seksualnej oraz seksualnej opieki zdrowotnej.
Jak podkreśla Drozd: „Seksualność tych ludzi istnieje w rożnych formach
i przejawach: jako świadoma i nieuświadomiona, spełniona i niespełniona,
zablokowana w rozwoju i niedojrzała, wymykająca się wewnętrznej kontroli i do
przesady dozorowana z zewnętrz, czasami bezprawnie wykorzystywana, a prawie
22
zawsze stanowiąca problem”. Z kolei Kościelska zauważa, że „Pozbawienie osób
niepełnosprawnych szansy właściwego przeżywania seksualności oznacza
23
odebranie im możliwości pełnego przeżywania swojego człowieczeństwa”.
Cennym poglądem jest też stanowisko Molickiej, która uważa, że „Osoby
z niepełnosprawnością intelektualną tak jak ludzie pełnosprawni, zauważają
zmiany fizyczne obejmujące ich ciało. Najczęściej nie potrafią tych zmian
zrozumieć, są również nierzadko pozostawianymi samym sobie ze swoimi
24
problemami”.
Zaściankowe lub stereotypowe myślenie o osobach niepełnosprawnych
intelektualnie jako hiperseksualnych, szczególne popędliwych, wyzwala
zachowania, które dążą do zahamowania rozwoju seksualności oraz zniechęcają
czy nawet uniemożliwiają wyrażanie seksualności. Efektem tych zachowań,
jest fakt, że większość osób niepełnosprawnych nie odkrywa płci jako źródła
przyjemności i radości, ale „(…)przejawia negatywne opinie na temat życia
25
seksualnego, doznaje cierpień i upokorzeń. Dlatego też tak ważne jest miejsce
edukacji seksualnej zarówno rodziców, pedagogów, wychowawców, jak i osób
niepełnosprawnych. Jej cel to przede wszystkim kształtowanie u osób
niepełnosprawnych tożsamości seksualnej.
20
Ibidem, s. 120
Ibidem
Ibidem, s. 120-121
23
Ibidem, s. 121
24
Ibidem
25
Ibidem
21
22
291
O ile jednak mniejszy jest problem wychowania seksualnego osób
pełnosprawnych i niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, o tyle jest on
nieporównanie większy u osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu
głębszym. To kodeks zachowań społecznych płynących z funkcjonowania
w obrębie danej społeczności form, reguł, nakazów, zakazów postępowania,
wzorów możliwie bezkonfliktowego współistnienia ludzi ze sobą wiąże w swoich
przejawach seksualizm jednostki. Na tyle więc, na ile niepełnosprawni
intelektualnie są w stanie przyswoić sobie te wzorce zachowań. Tym, co jednak
budzi żywe dyskusje w rozmowach z rodzicami i pedagogami jest kwestia
współżycia seksualnego. Oczywistym jest bowiem, że nie wszystkie osoby
z intelektualną niepełnosprawnością wyrażają chęć rozpoczęcia życia seksualnego
z partnerem. Badania zaś dowodzą, że im głębsza jest intelektualna
niepełnosprawność, tym seksualność skierowana jest w większym stopniu na
26
własne ciało i tym samym mniejsze dążenie do współżycia.
Edukacja i rehabilitacja seksualna są obecnie najbardziej rozwinięte w krajach
skandynawskich, USA, Anglii, Australii i Izraelu. W Polsce, chociaż temat dopiero
raczkuje, zainteresowanie w ostatnich latach tą kwestią wyraźnie rośnie, czego
wyrazem są liczne publikacji naukowe i popularne, organizowane konferencje
naukowe czy aktywność organizacji i stowarzyszeń. Nie uciekniemy jednak przez
faktem, że seksualne nadzieje, oczekiwania, życzenia i marzenia osób
niepełnosprawnych istnieją. Obowiązkiem zaś nauczycieli, wychowawców i osób
pracujących z tymi osobami jest wspieranie ich w każdym aspekcie życia.
Formy pomocy specjalnej dla uczniów niepełnosprawnych w szkole
powszechnej
„Pomoc specjalna udzielana dzieciom niepełnosprawnym w szkole
powszechnej rozumiana jest jako ogół tych sytuacji wychowawczo-dydaktycznych,
w których stosuje się specjalne czynności i środki mające na celu ułatwienie tym
27
dzieciom nauki, poprawę ich sprawności psychofizycznej i sytuacji społecznej”.
Osoby niepełnosprawne, niezależnie od rodzaju defektu, mogą kształcić się
zarówno w placówkach specjalnych, integracyjnych jak i powszechnych. To
rodzice dziecka decydują, gdzie ich pociecha będzie uczęszczała do szkoły.
Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (art. 1 pkt. 1, art. 1 pkt. 5)
zapewnia możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci
i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie
z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami.
Istnieją różne metody udzielania pomocy dziecku niepełnosprawnemu
w szkole. Jedną z nich jest integracyjna forma kształcenia specjalnego, do której
zalicza się między innymi klasy specjalne, wyrównawcze, przysposabiające
do pracy zawodowej, zespoły korekcyjno-wychowawcze, nauczanie indywidualne.
Cor J.W. Meijer wyróżnia podział, który zawiera trzy podstawowe formy
28
specjalnego, pedagogicznego wsparcia. Jest to uczestnictwo w zajęciach osoby
niepełnosprawnej w normalnej klasie i tam korzystanie ze specjalistycznego
kształcenia lub uczęszczanie do specjalnej klasy w zwykłej szkole albo w szkole
26
27
28
Ibidem
Maciarz, 1992, s.16
Szumski, 2006, za: Cor J. W. Meijer, 1999
292
specjalnej oraz udział w zajęciach zarówno w szkole powszechnej jak i w szkole
specjalnej. Fronz-Jørgensen przedstawia odmiany specjalnej pomocy udzielnej
poza klasą dla dzieci uczęszczających do klas zwykłych. Jest to nauczanie
29
grupowe, indywidualnej oraz kliniki szkolne.
Nauczanie integracyjne stanowi formę nauczania uczniów niepełnosprawnych
razem z uczniami zdrowymi. „Integracja, czyli włączanie polega na tworzeniu
takiego rodzaju środowisk edukacyjnych, w których dzieci o zróżnicowanych
możliwościach i tempie uczenia się znajdą właściwe warunki rozwoju. Samo
stwierdzenie „włączanie” oznacza, że mamy do czynienia po prostu z dziećmi
30
i wszystkie one mają prawo do uczenia się”. W pedagogice pojęcie to określa się
jako możliwość wspólnego przebywania, zabawy oraz uczenia się dzieci
niezależnie od przebiegu ich rozwoju. Aleksander Hulek, pionier integracji
w Polsce twierdzi, że integracja: „(…) wyraża się w takim wzajemnym stosunku
pełnosprawnych i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa,
w którym stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego
wszechstronnego rozwoju. Celem integracji jest bowiem umożliwienie
poszkodowanym na zdrowiu osobą prowadzenie normalnego życia i możliwie na
tych samych zasadach, jak innym członkom określonych grup społecznych.
Integracja zakłada udostępnianie młodzieży upośledzonej na zdrowiu korzystania
ze wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kulturowych i form czynnego
31
wypoczynku, z których korzysta młodzież zdrowa. R. Fisch definiuje integrację
społeczną w następujący „(…). Nie jest to tylko kwestia umieszczenia w grupach
lub placówkach wraz z innymi. Jest to proces wymagający ciągłej i planowej
interakcji z rówieśnikami oraz swobody łączenia się w różne grupy. Potencjalne,
szkodliwe efekty izolacji i segregacji w jakiejkolwiek sytuacji, w tych placówkach
oświatowych są obecnie dobrze znane. Należą do nich zagrożenia dla kompetencji
społecznej oraz rozwoju pozytywnej tożsamości. Proces integracji powinien
32
stanowić istotny element edukacji, niezależnie od tego, gdzie się ono odbywa”.
„Pod hasłem integracji dokonuje się bardzo różnorodnych zmian w systemach
kształcenia osób niepełnosprawnych. Ostateczny sens tych zmian określa jednak
to, jak dobrze służą one włączeniu osób niepełnosprawnych w główny nurt życia
społecznego (…). Każda reforma systemu edukacji niepełnosprawnych napotyka
na ograniczenia, które wynikają zarówno z charakteru i stopni niepełnosprawności,
33
jak i logiki działania systemów szkolnych”. Reasumując integracja ma na celu
stworzenie warunków, w których osoby niepełnosprawne i pełnosprawne będą
mogły razem funkcjonować, uczyć się, współpracować. A. Hulek wyróżnił poniższe
rodzaje integracji: lokalizacyjno – fizyczna – człowiek niepełnosprawny włączony
jest do określonych grup osób niepełnosprawnych, nie utrzymując jednak z nimi
naturalnej więzi i nie biorąc aktywnego udziału w życiu całej grupy; społeczno –
socjalna – specjalna klasa w zwykłej szkole, która żyje własnym życiem,
a uczniowie korzystają tylko ze wspólnych urządzeń socjalnych, biorą udział
29
Szumski, 2006, za: Fronz-Jørgensen, 1994
Bogucka, 1997
31
Hulek, 1997, s. 493
32
Bayliss, 1996, s. 37
33
Szumski, 2006, s. 266
30
293
w ogólnoszkolnych imprezach; funkcjonalna – jednostka niepełnosprawna
utrzymuje stałe kontakty z pełnosprawnymi, bierze aktywny udział w życiu danej
34
grupy, klasy czy zespołu pracowniczego.
Zakończenie
Niepełnosprawni są wyjątkowo narażeni na dyskryminację oraz wykluczenie
ze społeczeństwa. Państwo przez długi okres czasu uważało niepełnosprawnych
jako osoby potrzebujące ochrony, leczenia i pomocy, a nie jako podmioty prawa.
Ludziom niepełnosprawnym gwarantowano swoiste szkoły, osobne budynki
mieszkaniowe, oddzielny transport. Warunki prawne osób niepełnosprawnych
zaczęły się zmieniać od lat 80-tych dwudziestego wieku. Rozporządzenia
międzynarodowe umocniły ochronę osób niepełnosprawnych, ponieważ
zdecydowano się umożliwić i zapewnić niepełnosprawnym czynne uczestniczenie
w życiu politycznym, obywatelskim, gospodarczym i kulturalnym, tym samym
szanując i godząc się z odmiennością osób niepełnosprawnych.
„Doświadczenia niepełnosprawnych, zwłaszcza tych, którzy wchodzą lub
weszli już w okres samodzielności i odpowiedzialnego życia, na ogół różnią się
między sobą w powodu różnic w dysfunkcjonalności. Wynik badań prowadzonych
35
w latach 90, dotyczące samooceny i indywidualnych doświadczeń w sposobach
radzenia sobie z przejawami niepełnosprawności, kalectwa, czy przewlekłej
choroby, które wywołują ograniczona samodzielność życiową i ekonomiczną,
wskazują, że poziom ich ogólnego zadowolenia z życia nie maleje. Można
powiedzieć, że pomimo wielu niezaspokojonych potrzeb – ponad połowa (nawet
36
¾) badanych pozytywnie ocenia swoje życie”.
Obecna technika oraz nieustanny postęp opieki medycznej ciągle zmieniają
otaczający świat, przez co częściej każdy z nas ma sposobność widywać osoby,
którym natura odebrała pełnię możliwości skorzystania z dóbr cywilizacji.
Niepełnosprawni wnoszą ogromne wartości do zdominowanego konsumpcją
świata. Jak powiedziała Alison Davis „Każda istota ludzka jest na swój sposób
utalentowana i inna, ale udziałem wszystkich jest to samo człowieczeństwo”.
Bibliografia
1. Bayliss F., Modele integracji pedagogicznej. (w:) Bogucka J., Kościelska
M. (red. ) Wychowanie i nauczanie integracyjne. Warszawa1996
2. Bogucka J., Integracja czy włączanie. Warszawa 1997
3. Gajdzica Z. (red.), Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni
społecznej. Kraków 2009
4. Gajdzica Z. (red.), Wokół problemów edukacji i socjalizacji osób
niepełnosprawnych – idee, koncepcje, badania. Kraków-Katowice 2011
5. Gorczycka E., Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych.
Częstochowa1992
6. Hulek A., Integracyjny system kształcenia i wychowania. (w:) Pedagogika
rewalidacyjna. Warszawa1997
34
35
36
Hulek, 1997
A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz, 2001a
Gajdzica, 2009, s. 87
294
7. Kochanowska E., Machnio D., Pomoc socjalna i wsparcie społeczne
w ocenie niepełnosprawnych studentów. (w:) Klinik A. (red.). Edukacja jako
proces socjalizacji osób niepełnosprawnych. Kraków 2009
8. Kołcz-Trzęsicka A., Niepełnosprawni studenci – możliwości i ograniczenia
na drodze edukacji. (w:) Klinik A. (red.). Edukacja jako proces socjalizacji
osób niepełnosprawnych. Kraków 2009
9. Marciarz A., Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej poradnik
dla nauczycieli. Warszawa1992
10. Palak Z., Bujanowska A., Pawlak A. (red.), Edukacyjne i rehabilitacyjne
konteksty rozwoju osób z niepełnosprawnością w różnych okresach ich
życia. Lublin 2012
11. Speck O., Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki.
Gdańsk 2005
12. Szumski G., Integracyjne kształcenie niepełnosprawnych. Warszawa 2006