Czytaj fragment - Publikatornia.pl

Problematyka
religijności
Konstantyna
Wielkiego w
odniesieniu do
postanowień
soboru nicejskiego
z 325 r.
†
Spis treści
Wstęp ................................................................................................................................1
ROZDZIAŁ I: Sytuacja polityczno-religijna cesarstwa na przełomie III i IV wieku ...7
1.1 Legitymizacja rządów w kryzysie władzy najwyższej oraz w dobie tetrarchii ...........7
1.2 Prześladowania Dioklecjana we wschodniej części Imperium ................................. 12
1.3 Wpływ religijności Konstancjusza Chlorusa na duchowość Konstantyna ................ 20
1.4 Ustąpienie Dioklecjana i jego następstwa................................................................ 26
ROZDZIAŁ II: Konstantyn Wielki biskupem „na zewnątrz” .....................................32
2.1 Przyczyny wystąpienia Ariusza............................................................................... 32
2.2 Reakcja cesarza Konstantyna na spór ...................................................................... 37
2.3 Rola cesarza w Kościele ......................................................................................... 41
2.4 Natura i charakter soboru w Nicei ........................................................................... 45
2.5 Przebieg i postanowienia soboru ............................................................................. 47
ROZDZIAŁ III: Religijność Konstantyna Wielkiego .................................................. 54
3.1 In hoc signo victor eris ........................................................................................... 54
3.2 Sprawy rodzinne .....................................................................................................61
3.3 Chrześcijaństwo na konstantyńskim piedestale ....................................................... 66
3.4 Miasto-pomnik Konstantyna ................................................................................... 73
3.5 Śmierć Konstantyna ................................................................................................ 77
Zakończenie.................................................................................................................... 82
Bibliografia ..................................................................................................................... 86
Spis ilustracji .................................................................................................................. 90
Wstęp
Zagadnienie problemu religijności cesarza Konstantyna Wielkiego (ur. 272 – zm.
337) przysparza historykom szeregu problemów ze względu na dwie tendencje opisywania
jakże delikatnej sfery duchowości podsycanej dodatkowo zupełnie różnym – od
rozumowania dzisiejszego - pojmowaniem religii nie tylko chrześcijańskiej. Zadaniem
niniejszej pracy jest wykazanie skomplikowanej natury religijności Konstantyna Wielkiego
i udowodnienie, że poszczególne czynniki (najpierw społeczne, potem polityczne, a w
końcu duchowe) decydowały o chrześcijaństwie augusta. Podczas studiów nad dziejami
Konstantyna wyłoni także moment, w którym cesarz ostatecznie przyjął chrześcijaństwo,
jako jedyną religię wyznawaną przez augusta, a zarazem udowodni, że nie była to religia
państwowa.
Niniejsza praca stanowi syntezę dwóch obozów prowadzenia badań nad
religijnością Konstantyna Wielkiego. Polska literatura przedmiotu nie jest wyjątkiem w
przynależności i orientacji badawczych, jeśliby zestawić je z literaturą zagraniczną.
Podobne odczucia wynikają z lektury dostępnych autorowi tekstów źródłowych, które aż
rażą tendencyjnością.
Wśród źródeł posiadającymi kluczowe znaczenie dla pracy wymienia się: Życie
Konstantyna, Euzebiusza z Cezarei1 (opracowane przez Teresę Wnętrzak) ze względu na
obfitość szczegółów w relacji biskupa. Do tego dziełka należy podchodzić jednakże z dużą
dozą rezerwy, gdyż pomijając chrześcijaństwo autora, dziełko to spisywane było na
dworze cesarskim, a także posiada panegiryczny charakter. Mimo to stanowi pierwsze
źródło pisane dla studiów nad ewolucją religijności Konstantyna Wielkiego. Innymi
chrześcijańskimi źródłami są Historia Kościoła Sokratesa Scholastyka2 oraz dzieło
Hermiasza Sozomena o jednakim tytule 3 (oba dzieła przetłumaczone i opracowane przez
Stefana Kazikowskiego). Źródła te stanowią pozycje, z którymi autor niniejszej pracy
konfrontuje Życie Konstantyna. Na uwagę zasługuje i Nowa Historia, autorstwa
pogańskiego historyka Zosimosa 4 (przetłumaczone przez Helenę Cichocką) oraz źródło
1
Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, oprac. Teresa Wnętrzak, Kraków 2007.
Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, oprac. S. Kazikowski, Warszawa 1972.
3
Hermiasz Sozomen, Historia Kościoła, oprac. S. Kazikowski, Warszawa 1980.
4
Zosimos, Nowa historia, oprac. H. Cichocka, Warszawa 1993.
2
1
okraszone wspólnym tytułem Brewiaria Dziejów Rzymskich, zawierające dzieła autorów
takich jak Sekstus Aureliusz Wiktor, Eutropiusz i Festus5 (tłumaczone przez zespół
redakcyjny Ryszarda Kuleszy) będące odniesieniem do Sokratesa i Hermiasza. Nie bez
znaczenia pozostaje zbiór Dokumentów Soborów Powszechnych, tom I6 (opracowany przez
Arkadiusza Barona i Henryka Pietrasa), z których zaczerpnięte zostały kanony i credo
nicejskie. Cytaty z Pisma Świętego pochodzą z Biblii Tysiąclecia7.
Narracja bogata jest w bezpośrednie cytaty pochodzące ze źródeł pisanych
tłumaczy. Narracja, która niekiedy rezygnuje z chronologii wydarzeń na rzecz wyjaśnienia
poszczególnych elementów, bywa nieunikniona ze względu na, co prawda rzadkie,
sprzeczne relacje historyków starożytnych. Najważniejsze monografie, wykorzystane w
niniejszej pracy, zostały dobrane w sposób, aby z rozbieżnych koncepcji wyciągnąć
pośredni konsensus. Najważniejszą pozycją o charakterze chrześcijańskim obejmuje
autorów takich jak Mariana Banaszaka, Historia Kościoła Katolickiego 1. Starożytność8,
ze względu na dość typowe dla pisarzy katolickich podejście do zagadnienia boskości
Jezusa i religijności Konstantyna Wielkiego. Podobne odczucia budzi książka Kościół
Pierwszych Wieków, Daniela Rops’a9. Pozycja, którą trudno zakwalifikować do którejś z
grup jest dziełko Jana Kowalskiego, Wczesne chrześcijaństwo I-X wiek10, stanowiącą
jednak obowiązkową pozycję w polskiej literaturze przedmiotu podobnie jak Kościół w
świecie późnego antyku, Ewy Wipszyckiej11, w którym to dziele, pani historyk stara się
równoważyć obie tendencje. Historyk, reprezentujący stanowisko skrajnie świecie i bez
wątpienia krytyczne w stosunku do Konstantyna, reprezentuje Aleksander Krawczuk w
książce Konstantyn Wielki12. Pomimo popularnonaukowego charakteru książki, praca ta
stanowi absolutny fundament w studiach nad rozwojem religijności Konstantyna i jej
powiązaniach z polityką cesarza.
Problem pojawia się już przy słowie religijność (lub religijność kogoś), które
Słownik Języka Polskiego definiuje, jako osobę odznaczającą się głęboką pobożnością 13.
Dla naszych rozważań nie jest do definicja wystarczająca, gdyż skomplikowana natura
cesarza Konstantyna Wielkiego, obejmująca jego motywy i uczynki, kłóciła się z –
5
Brewiara dziejów rzymskich, pod red. R. Kuleszy, Warszawa 2010.
Dokumenty soborów powszechnych tom I, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007.
7
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, opar. Zespół Biblistów Polskich, Poznań 1980.
8
M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego 1 starożytność, Warszawa 1986.
9
D. Rops, Kościół pierwszych wieków, Warszwa 1969.
10
J. Kowalski, Wczesne chrześcijaństwo I – X wiek Warszawa 1985.
11
E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 2006.
12
A. Krawczuk, Konstantyn Wielki, Warszawa 1970.
13
http://sjp.pwn.pl/slownik/2573859/religijny [dostęp na: 23.06.2014]
6
2
rzekomo – wyznawanymi ideami religijnymi. Ponadto Konstantyn przez większość
swojego życia oraz sprawowania urzędu, pozostawał wyznawcą bóstwa Sol Invictus albo
Mitry, których przeznaczenie i charakter posiadały analogiczne odniesienia do osoby
Jezusa z Nazaretu. Z tego powodu odniesienie do soboru nicejskiego z 325 roku pozostaje
wartościowym nawiązaniem do religijności cesarza w ogóle. Odnosząc się do soboru nie
sposób uniknąć od zagadnienia herezji ariańskiej, która tak wzburzyła Kościołem
powszechnym nie tylko w IV wieku, ale i w następnych stuleciach.
Zanim przejdziemy do opisywania złożoności natury Konstantyna Wielkiego,
powinniśmy przyjrzeć się specyfice okresu, który niejako powołał Konstantyna do
sprawowania władzy. Specyfika legitymizacji dioklecjańskiej powstała na bazie kryzysu
władzy wyrosłego z częstych zmian cesarzy i mnogości uzurpacji w III wieku.
Interesującym nas zagadnieniem będzie przede wszystkim relacja cesarzy z bóstwami.
Przedstawiony mandat boski powstały z koncepcji Dioklecjana ukaże jak wiele Konstantyn
czerpał od ostatniego cesarza epoki pogan (wyłączając z grupy Juliana Apostatę).
Niezbędne będzie również krótkie prześledzenie życia Dioklecjana, które w niektórych
przypadkach, przypomina życie Konstantyna i co najważniejsze – przeplata krwawe
przypadki z najwyższą troską o państwo rzymskie.
Zagadnienie rządów Dioklecjana i utworzenia przez niego oryginalnego systemu
tetrarchii prowadziło w sposób bezpośredni, przez przyjęte adorowanie i zaczerpnięty ze
Wschodu kult cesarzy, do krwawych prześladowań. W tym miejscu chrześcijanie odnaleźli
jedynego cezara (a potem augusta), który w swej dobroci ograniczył się do zamykania
świątyń chrześcijańskich i na ogół nie utrudniał wyznawcom nowej religii sprawowania
kultu. Chrześcijanie zachowali go w życzliwej pamięci, a sam Euzebiusz z Cezarei w
Życiu Konstantyna, czynił aluzje jakoby Konstancjusz Chlorus był chrześcijaninem.
Prześladowania umocniły wiarę chrześcijan bądź działały na nich w sposób każący im
dostosować się do rozporządzeń cesarskich. W pewnym sensie prześladowania dotyczą
samego Konstantyna, na których przyszły august budował swój kapitał polityczny, a w
decydującej chwili nawet i kapitał militarny. Przyjrzymy się również, w jaki sposób
postępowali inni cesarze wobec chrześcijan i jakimi środkami posługiwał się Konstantyn w
późniejszej propagandzie opowiadając o powodach, które kierowały nim do sięgnięcia po
jednowładztwo w cesarstwie.
Analizując wydarzenia poprzedzające okrycie purpurą Konstantyna przez
żołnierzy, należy zwrócić uwagę na religijność ojca Konstantyna, Konstancjusza. Przy
3
okazji zostanie wykazane, w jakich okolicznościach Konstantyn znalazł się na świecie, co
wbrew pozorom będzie kształtowało jego późniejszą politykę. Nie mniej istotniejsze
będzie skupienie się na zbadaniu osobowości Konstancjusza. Dodajmy, że niezwykle
łagodnej, jak podają źródła chrześcijańskie. Opiszemy przy tym kult Mitry, wielce
popularny w legionach stacjonujących między innymi w Galii. Drobnostkowe badanie
pozwoli na określenie religijności ojca Konstantyna i wykazanie, że on sam przez długi
czas pozostawał wyznawcą, jeśli nie Mitry, to chociażby rozumianego pod różnymi
nazwami, bóstwa solarnego.
Zwieńczeniem rozdziału pierwszego, dość szeroko charakteryzującego epokę,
będzie opis konsekwencji związanych z ustąpieniem cesarza Dioklecjana i załamania się
systemu tetrarchii.
W drugim rozdziale szczegółowo został przedstawiony problem wystąpienia
Ariusza z Aleksandrii. W celu wyjaśnienia, dla którego Konstantyn opowiedział się za
nicejskim wyznaniem wiary, należy zanalizować subtelności teologiczne i występujące
różnice pomiędzy szkołą aleksandryjską i szkołą antiocheńską. W tym samym miejscu
zostaną przytoczone fragmenty Thalii pochodzące z Mów przeciw Arianom, Atanazego.
Struktura badań pozwoli na prześledzenie odniesień ariańskich w stosunku do
chrześcijaństwa rozumianego, jako ogół wierzeń uznających bóstwo Jezusa i wykazanie
różnic pomiędzy wspomnianymi szkołami teologicznymi.
List Konstantyna do Aleksandra i Ariusza stanowi dobitny przykład pojmowania
sporu chrystologicznego, cesarza. Nie sposób uciec od analizy tegoż sławnego listu, w
którym cesarz świadomie umniejsza wartość kontrowersji. Korzystając z okazji analizy
wyjaśni się, dlaczego cesarz widział spór, jako błahy, a zarazem burzący wyobrażenie
augusta o jedności Kościoła Katolickiego.
Przed właściwym opisem soboru w Nicei, należy zwrócić uwagę na schizmę
donatan w Afryce. W sposób pośredni zostanie wytłumaczona zachowawcza postawa
biskupów na soborze nicejskim z 325 r. Pasterze, bowiem mieli przykład, w jaki sposób
Konstantyn postępuje z osobami niegodzącymi się na jedność i dopuszczającymi się
samowoli. Schizma afrykańska dostarczy również wizji Konstantyna odnośnie walnych
zebrań biskupów, nad którymi czuwała osoba cesarza i w których monarcha posiadał
decydujący głos.
To z kolei rzuci światło na złożoną problematykę soboru nicejskiego. Przypatrzymy
się zatem od kiedy i w jakim celu zwoływano sobory i synody, a także wykażemy
4
zasadnicze różnice pomiędzy nimi. Omówimy przy okazji problem daty obchodów święta
Paschy (Wielkanocy) i koncepcji związanych z celebracją pomiędzy kwartodecymanami a
zwolennikami obrządku uprawianego w Mieście i paru innych prowincjach cesarstwa
rzymskiego.
Zasadniczym, dla tego rozdziału, tematem rozważań będzie przebieg soboru w
Nicei i zastanowienie się nad tendencjami panującymi przy okazji obrad. Najistotniejszym
zaś punktem będzie sama postawa Konstantyna: jak sposób prezentował się biskupom, jak
reagował na dyskusje i namiętne spory i w końcu, jaki był – bądź czy w ogóle istniał –
wpływ Konstantyna na postanowienia soborowe. Przyjrzymy się także sylwetkom
poszczególnych osobistości, a także zostaną wykazane motywy postępowania augusta
podczas sesji soborowych.
Ostatni rozdział pracy traktuje o powodach, dla których Konstantyn permanentnie
porzucił chrześcijaństwo. Moment przejścia na chrześcijaństwo nie jest tak prosty jak
sugerują źródła, a same okoliczności skłaniają do skomplikowanych wniosków,
bynajmniej nieupraszczających religijnych aspektów prowadzących do wypowiadania
wojen kolegom cesarzom. Gruntowna analiza przeprowadzona metodą porównawczą ze
źródłami niechrześcijańskimi, prowadzi w efekcie do zdumiewiających wniosków,
przedstawiających Konstantyna w świetle pogańskich wierzeń aż do roku 324!
Tragedie rodzinne również posiadały istotny wpływ na sposób zarządzania
państwem rzymskim. Toteż należy wykazać problematykę małżeństwa z Faustą oraz
tragedię pierworodnego Konstantyna, Kryspusa, która przekreślała wprowadzenie
jednowładztwo w cesarstwie rzymskim. Nie bez znaczenia pozostaje postawa matki
Konstantyna, Heleny, neofitki, czczonej przez syna, lecz w pewnym momencie życia
oddalonej. Przyjrzymy się zatem czy cierpienia wynikające z konfliktów rodzinnych miały
wpływ na duchowość Konstantyna Wielkiego i jeżeli miały, to czy posiadały swe
odzwierciedlenie w postanowieniach soboru nicejskiego.
Bez wątpienia chrześcijaństwo stanowiło ważny element w polityce wewnętrznej
cesarstwa. Konstantyn widział jednak Kościół, jako zjednoczony element, posłuszny
cesarstwu i zarazem służący mu.
Zwrócimy ponowie uwagę i wykażemy, kiedy
Konstantyn nawrócił się na chrześcijaństwo i w jaki sposób odnosił się do niego, kiedy to,
nie chciało mu służyć.
Na uwagę zasługuje również miasto Konstantyna, Konstantynopol, wzniesione na
terytorium starożytnego Biznancjum. Geneza powstania miasta-pomnika zostanie
5
obarczona wyjaśnieniem, w jakim stopniu Nowy Rzym był chrześcijański w rzeczywistości,
a w jaki stopniu ową chrześcijańskość chcieli widzieć starożytni historycy pokroju
Euzebiusza z Cezarei. Wobec tego dojdzie do konfrontacji chrześcijańskiego spojrzenia na
Konstantynopol z komentarzem pogańskiego historyka Zosimosa.
Rozważania na temat Konstantyna nie można zakończyć w inny sposób, jak
badaniem okoliczności przyjęcia chrztu przez cesarza i prześledzeniem motywów, dla
których august zdecydował się przyjąć sakrament z rąk nomen omen przywódcy obozu
arian.
6
ROZDZIAŁ I: Sytuacja polityczno-religijna cesarstwa na
przełomie III i IV wieku
1.1 Legitymizacja rządów w kryzysie władzy najwyższej oraz w dobie tetrarchii
Przyczyna specyficznej legitymizacji władzy cesarza Dioklecjana (Gaius Aurelius
Valerius Diocletianus po objęciu władzy dodano przydomek Jovius) powstała, jako reakcja
na zaistniały kryzys polityczny w latach 249 – 284. Wspomniany okres musi być
przeanalizowany dla lepszego rozeznania w studiach nad późniejszą legitymizacją władzy
cesarza Konstantyna (Gaius Flavius Valerius Constantinus). Nie bez znaczenia pozostają
mistyczne doznania, najpierw Dioklecjana a później Konstantyna, pełniące rolę
wytłumaczenia popełnionych czynów, a także ukazują zainteresowanym, iż posługa
władcy została nadana im z woli bóstwa. Różnica pomiędzy dwoma cesarzami polega na
tym, że Dioklecjanem, wedle legendy, los pokierował ku purpurze, zaś Konstantyn
dokonał wolnego wyboru.
Charakter wyłonienia cesarza najlepiej obrazować będzie wybór Decjusza (Gaius
Messius Quintus Decius) z 249 roku. Decius spełniał kryteria ówczesnych potrzeb
rządzącego. Pochodził mianowicie z rodziny senatorskiej, a także rozwijał karierę
wojskową osiągając stopień oficera 14. Na przełomie lat 249/250, a zatem tuż po objęciu
rządów, cesarz rozkazał, aby w całym Imperium ludność założyła ofiary ku czci bogom, w
obecności komisji nadzorczych. Za uchylenie się od składania ofiar groziły sankcje wobec
nieposłusznych. Efektem ubocznym było prześladowanie chrześcijan. Należy jednak
pamiętać, że edykt nie był wymierzony w tę grupę wyznaniową. Dyrektywa cesarska miała
uprosić u bóstw patronujących państwo pomyślność i zakończenie konfliktów. Edykt
Decjusza w sposób dobitny ukazał nam trudną sytuację, zarówno wewnętrzną jak i
zewnętrzną cesarstwa15.
14
15
A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich, Warszawa 2001, s. 396.
A. Ziółkowski, Historia Powszechna Starożytność, Warszawa 2009, s. 868.
7
Praktykę wyłaniania cesarzy
z klasy militarnej nie do końca
można
wytłumaczyć
zwykłą
ambicją i rządzą władania. Limes
Imperium stale był narażony na
ataki plemion naddunajskich, w
Afryce zagrażali między innymi
Berberowie, a na wschodzie rosła
potęga
Persji.
najwyższe
Do
roku
stanowiska
235
wojskowe
piastowali znamienici członkowie
rodów
biegli
rzymskich,
w
niekoniecznie
powierzonym
im
zadaniach. Trudna sytuacja zmusiła
korpusy
wywodzące
oficerskie,
się
z
zwykle
prowincji
iliryjskiej do przejęcia kontroli nad
państwem i, co charakterystyczne, gdy
Ilustracja 1. Głowa cesarza Dioklecjana
sytuacja zaczęła się uspokajać, zwykle usuwano cesarza rękami, które wcześniej okryły go
purpurą16. Takiego stanu rzeczy należy upatrywać się w relacji cesarz-poddany.
Legioniści, wyłaniając cesarza, dokonywali subiektywnej oceny zadań, której wedle ich
zamysłu, miał wykonać wybrany. Kiedy powierzona rola przestawała być adekwatna do
innych warstw życia (pochodzenie, ceremoniały, sposób odnoszenia się do władcy),
wartość panującego musiała spać w oczach wojska. Opisywane zjawisko jest
konsekwencją słabości legitymizacji wojskowej. Korpus oficerski w wybranym cesarzu nie
widział nikogo lepszego od siebie 17. Z tych braków będą czerpali w przyszłości Dioklecjan
oraz Konstantyn swoją pozycję legitymizując inną nomenklaturą, lecz tymi samymi
środkami. Na stan autorytetu cesarskiego nie bez znaczenia pozostawało społeczeństwo
cywilne, na które nakładano szereg podatków i utrzymanie armii. Dopiero modyfikacja
ustroju panującego w Imperium mogła przynieść doraźne skutki. Cesarz do tej pory był
pierwszym
obywatelem
państwa
(principatus)
i
jak
już
wcześniej
zostało
zakomunikowane, liczył się z wpływami rzymskiego senatu. Ustrój, który zapoczątkował
16
17
Idem, Historia Rzymu, Poznań 2004, s. 523.
Idem, Historia… , Poznań 2004, s. 524.
8
†