docświat rzymsKi w iV wieku
download 
Reklamacja Transkrypt
świat rzymsKi w iV wieku
świat rzymski w IV wieku Praca zbiorowa pod redakcją Pawła Filipczaka i Rafała Kosińskiego Kraków 2015 Recenzent: dr hab. Jacek Wiewiorowski Redakcja i korekta: Paweł Filipczak i Rafał Kosiński Mapy: Ziemowit Zimnal © Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” Publikacja dofinansowana przez Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku ISBN 978-83-65080-12-7 Projekt okładki: Zofia Łucka Skład i łamanie: Studio Poligraficzne Dorota Słomińska Kraków; tel. 602 677 488 Druk i oprawa: Poligrafia Salezjańska ul. Michała Bałuckiego 8, 30-318 Kraków; tel. 12 266 40 00 Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl Spis rzeczy Słowo wstępne ........................................................................................................... 11 Wykaz źródeł .............................................................................................................. 13 Część pierwsza — Dzieje ........................................................................................ 23 I. Tetrarchia. Cesarstwo rzymskie od uzurpacji Dioklecjana do śmierci Maksymina Dai (284–313) (Robert Suski) ...................................................... 25 Dojście Dioklecjana do władzy ......................................................................... System tetrarchii ................................................................................................... Reformy Dioklecjana . ......................................................................................... Rebelia Karauzjusza i Alekta .............................................................................. Bagaudowie, sytuacja nad Renem i w Afryce .................................................. Wojna z Persją i uzurpacja w Egipcie ............................................................... Walki nad Dunajem ............................................................................................. Dioklecjan a chrześcijanie . ................................................................................. Abdykacja Dioklecjana. Druga tetrarchia ........................................................ Uzurpacja Maksencjusza . ................................................................................... Inwazja Galeriusza i umowa w Carnuntum ..................................................... Śmierć Galeriusza i Maksymina Dai. Od chaosu do diarchii (lata 310–313) ................................................................................................. Bibliografia ............................................................................................................ 25 26 30 38 38 40 42 42 47 51 52 55 57 II. Polityczne dzieje cesarstwa rzymskiego w latach 306–363 (Kamilla Twardowska) ............................................................................................ 61 Droga Konstantyna Wielkiego do władzy ....................................................... 61 Zmiany sojuszy. Maksymin Daja i Maksencjusz ............................................. 65 Konstantyn i Licyniusz ....................................................................................... 69 Maksymin Daja i Licyniusz (lata 311–313) ...................................................... 70 Droga Konstantyna do jedynowładztwa. Wojna z Licyniuszem. Bitwa pod Chryzopolem (lata 313–324) ........................................................................ 70 Wizje Konstantyna .............................................................................................. 74 Przełom konstantyński. Chrześcijaństwo religią dozwoloną (religio licita) oraz uprzywilejowaną .................................................................................... 75 6 Świat rzymski w IV wieku Konstantyn a religie pogańskie .......................................................................... 77 Wydarzenia z 326 roku . ...................................................................................... 77 Helena, matka Konstantyna ............................................................................... 79 Małżeństwa w rodzinie Konstantyna . .............................................................. 81 Założenie Konstantynopola . ............................................................................. 81 Ostatnie lata rządów Konstantyna .................................................................... 84 Śmierć Konstantyna ............................................................................................ 86 Czystki polityczne po śmierci Konstantyna ..................................................... 86 Podział cesarstwa pomiędzy synów Konstantyna .......................................... 87 Uzurpacje i uzurpatorzy. Magnencjusz, Wetronian, Juliusz Nepocjan ........ 88 Bitwa pod Mursą (28 września 351 roku). Upadek Magnencjusza .............. 90 Gallus ..................................................................................................................... 90 Wojna z Persją. Sytuacja na granicach .............................................................. 92 Polityka wewnętrzna Konstancjusza II. Ustawy przeciwko poganom ........ 95 Uzurpacja Sylwana ............................................................................................... 96 Sytuacja w Galii. Julian cezarem ........................................................................ 97 Julian augustem .................................................................................................. 101 Polityka religijna Juliana .................................................................................... 103 Reformy Juliana .................................................................................................. 108 Julian w Antiochii . ............................................................................................. 109 Wyprawa przeciw Persji i śmierć Juliana ........................................................ 110 Bibliografia .......................................................................................................... 113 III. Cesarstwo rzymskie od Walentyniana I do Teodozjusza I (363–395) (Marcin N. Pawlak) .............................................................................................. 117 Panowanie Jowiana ............................................................................................ Objęcie władzy przez Walentyniana I i Walensa ........................................... Uzurpacja Prokopiusza i wojna Walensa z Gotami ...................................... Wojna z Gotami (367–369) .............................................................................. Rządy Walentyniana I na Zachodzie — obrona granic ............................... Sytuacja w Brytanii i Afryce ............................................................................. Polityka wewnętrzna Walentyniana i Walensa ............................................... Procesy w Rzymie i Antiochii .......................................................................... Walens i Szapur II .............................................................................................. Goci w granicach cesarstwa. Bitwa pod Adrianopolem .............................. Zachód po śmierci Walentyniana I . ................................................................ Objęcie władzy na Wschodzie przez Teodozjusza I .................................... Uzurpacja Magnusa Maksymusa . .................................................................... Uzurpacja Eugeniusza ....................................................................................... Bibliografia .......................................................................................................... 117 119 121 125 128 133 137 139 143 147 155 157 163 170 175 IV. Państwo Sasanidów od 224 roku do końca V wieku i jego relacje z cesarstwem (Rafał Kosiński) ......................................................................... 177 Początek dynastii ................................................................................................ 177 Ardaszir I ............................................................................................................ 178 Szapur I ............................................................................................................... 180 SPIS RZECZY Następcy Szapura . ............................................................................................. Szapur II .............................................................................................................. Następcy Szapura II .......................................................................................... Jazdgard I ............................................................................................................ Bahram V ............................................................................................................ Jazdgard II . ......................................................................................................... Następcy Jazdgarda II ....................................................................................... Relacje z Rzymem .............................................................................................. Uwagi końcowe .................................................................................................. Bibliografia .......................................................................................................... 7 182 184 187 187 189 190 191 193 201 202 Część druga — Struktury cesarstwa rzymskiego w IV wieku ......................... 205 I. Administracja (Szymon Olszaniec) ..................................................................... 207 Uwagi ogólne. Pozycja cesarza . ....................................................................... Administracja centralna .................................................................................... Administracja prowincjonalna ......................................................................... Biurokracja. Niższe rangą urzędy .................................................................... Miasta . ................................................................................................................. Bibliografia .......................................................................................................... 207 208 215 222 226 233 II. Prawo (Michał Stachura) .................................................................................... 239 Bibliografia .......................................................................................................... 249 III. Antiochia nad Orontesem. Funkcjonowanie miasta i życie jego mieszkańców w IV wieku (Paweł Filipczak) . .............................................. 253 Wstępne uwagi na temat miast rzymskich w IV wieku. Cesarstwo rzymskie światem miast . ............................................................................. Położenie geograficzne i warunki naturalne Antiochii.................................. Kształt urbanistyczny ........................................................................................ Liczba mieszkańców. Struktura etniczna i językowa .................................... Siedziba cesarzy .................................................................................................. Władze samorządowe i państwowe ................................................................ Utrzymanie porządku publicznego ................................................................. Aprowizacja i kryzysy zaopatrzeniowe ........................................................... Życie religijne ..................................................................................................... Życie polityczne ................................................................................................. Życie gospodarcze ............................................................................................. Powstanie z roku 387 ........................................................................................ Rozrywki ............................................................................................................. Edukacja, nauka, życie intelektualne ............................................................... Bibliografia .......................................................................................................... 253 258 260 266 267 268 271 273 278 285 288 293 295 298 302 IV. Kościół w świecie rzymskim w IV wieku (Sławomir Bralewski) ............ 307 Przełom konstantyński i teologia zwycięstwa ............................................... 307 Prześladowanie chrześcijan .............................................................................. 312 8 Świat rzymski w IV wieku Schizma donacjańska ......................................................................................... 314 Kontrowersja ariańska ....................................................................................... 319 Schizma antiocheńska ....................................................................................... 340 Zgromadzenia biskupów — synody i sobory ............................................... 343 Kształtowanie się biskupstw ponadmetropolitarnych — kwestia prymatu papieskiego . .................................................................................................. 346 Bibliografia .......................................................................................................... 352 V. Poganie w świecie rzymskim w IV wieku (Andrzej Szoka) .................... 355 Pogaństwo jako system religijny. Uwagi terminologiczne ........................... Upadek kapłaństwa pogańskiego .................................................................... Zanik krwawych ofiar w codziennej praktyce kultowej ............................... Krwawe ofiary w interpretacji neoplatońskiej ............................................... Znaczenie filozofów neoplatońskich .............................................................. Teurgia ................................................................................................................. Monoteizm pogański . ....................................................................................... Kulty misteryjne ................................................................................................. Stopień chrystianizacji społeczeństwa rzymskiego ....................................... Incerti i kryptopoganie . ...................................................................................... Poganie wśród urzędników rzymskich ........................................................... Praktyki pogańskie jako superstitio .................................................................... Destrukcja świątyń pogańskich ....................................................................... Poganie wśród arystokracji rzymskiej ............................................................. Spór o ołtarz bogini Wiktorii w Kurii senatu rzymskiego . ......................... Odrodzenie religii pogańskiej z lat 393–394 . ................................................ Bibliografia .......................................................................................................... 355 357 359 360 361 362 363 364 367 370 373 374 377 380 382 383 385 VI. Armia rzymska w IV wieku (Adrian Szopa) .............................................. 389 Wstęp i baza źródłowa ...................................................................................... Powstanie armii późnorzymskiej — reformy Dioklecjana i Konstantyna I ............................................................................................. Organizacja armii w IV wieku ......................................................................... Rekrutacja i utrzymanie jednostek. Realia służby ......................................... Barbaryzacja armii. Foederati ............................................................................. Uzbrojenie armii rzymskiej w IV wieku ......................................................... Pole bitwy w IV wieku ...................................................................................... Zakończenie . ...................................................................................................... Bibliografia .......................................................................................................... 389 392 397 409 416 422 427 432 434 VII. Sztuka w cesarstwie rzymskim w IV wieku (Mirosław P. Kruk) ........ 437 In hoc signo vinces . ................................................................................................. Przełom konstantyński i pierwsze chrześcijańskie bazyliki ......................... Stolice cesarstwa . ............................................................................................... Rzym ........................................................................................................ Konstantynopol . .................................................................................... Tesalonika................................................................................................. Trewir ....................................................................................................... 437 441 446 446 447 450 452 SPIS RZECZY Mediolan .................................................................................................. Budowle sakralne prowincji rzymskich .......................................................... Prowincje północne ............................................................................... Hiszpania ................................................................................................. Syria i Palestyna ...................................................................................... Chrystus — Sol invictus ...................................................................................... Chrześcijanie wobec sztuk plastycznych ........................................................ Katakumby — kolebka nowej sztuki .............................................................. Źródła ikonografii — nowa treść w dawnej formie ..................................... Sztuki plastyczne ................................................................................................ Mozaiki ................................................................................................................ Mauzolea Heleny i Konstantyny . .................................................................... Obrazy tablicowe ............................................................................................... Najstarsze kodeksy chrześcijańskie ................................................................. Rzemiosło artystyczne ...................................................................................... Nurty stylowe IV wieku i renesans teodozjański .......................................... Wyjaśnienie wybranych pojęć .......................................................................... Bibliografia .......................................................................................................... 9 453 455 455 457 458 459 460 462 464 465 468 469 470 472 472 477 480 482 Spis map .................................................................................................................... 487 Spis ilustracji ............................................................................................................. 489 Indeks osób i grup etnicznych . ............................................................................. 491 Indeks nazw geograficznych ................................................................................... 505
