Kontrola jakości obrazowania w radiologii – jest poprawa

artykuł naukowy / scientific paper
radiologia / radiology
Kontrola jakości obrazowania
w radiologii – jest poprawa
Elżbieta Pater
Dolnośląskie Centrum Onkologii, Zakład Rentgenodiagnostyki i Ultrasonografii,
Plac Ludwika Hirszfelda 12, 53-413 Wrocław, tel. +48 71 368 95 71, e-mail: [email protected]
Kontrola jakości w radiologii rozpoczęła się w latach 50. ubiegłego wieku. Wraz
z rozwojem technik diagnostycznych powstał problem regulacji wartości parametrów ekspozycji podczas badania tak, aby z jednej strony ekspozycja była
wystarczająco diagnostyczna, z drugiej bezpieczna dla pacjenta. Te wczesne inicjatywy z zakresu kontroli jakości realizowała stosunkowo niewielka grupa radiologów, fizyków i inżynierów pracująca w przemyśle i opiece zdrowotnej w całej
Europie i Ameryce Północnej. Zaczęto zwracać uwagę na właściwą rozdzielczość systemu i odpowiednią jakość
diagnostyczną obrazu. Poświęcono
więcej uwagi naukowym i technicznym
aspektom produkcji obrazu rentgenowskiego. Zainteresowanie skierowano
na poziom promieniowania stosowany
w radiologii diagnostycznej i na metody
pomiarów dozymetrycznych (Osborn
i Burrows 1958, Stuart i Osborn 1959).
Pod koniec 1950 roku w Wielkiej Brytanii Adrian był związany z metodami redukcji dawki dla pacjenKomitet zorganizował ankietę w zakresie radiologii ta przez zmiany technologiczne.
medycznej i stomatologicznej w celu oceny pozio-
Tempo utrzymywało się przez całe lata 70. Jed-
mu stosowanej dawki promieniowania i zalecenia nostki szpitalne kontynuowały opracowywanie,
w zakresie jego redukcji. Ustalenia komisji zosta- wdrażanie i doskonalenie metod pomiarowych
ły opublikowane w trzech częściach między 1959 oraz wydajności systemów diagnostycznych. Wyi 1966 (Adrian Komitet 1959, 1960, 1966). W spra- niki tego przedsięwzięcia zostały przedstawione
wozdaniu zawarto zalecenia dotyczące zmniejsze- w Wielkiej Brytanii na dwóch spotkaniach zorgania dawek bez utraty wartości diagnostycznych.
nizowanych przez grupę diagnostyczną Topic Ra-
Pierwsze inicjatywy doprowadziły do trzech spo- diologii HPA, która zajmowała się zapewnieniem
tkań w Waszyngtonie (1963 rok) i Chicago (w latach jakości w radiologii (HPA 1977, 1979). Na pierwszym
1964 i 1965), które zgromadziły ekspertów zarów- spotkaniu ustalono potrzebę unormowania protono z Europy, jak i Ameryki Północnej. Umożliwiły kołów, metod i procedur pomiarowych do oceny
one wymianę informacji pomiędzy radiologami, efektywności systemów radiologicznych.
inżynierami i naukowcami. Ponadto problemami
W 1977 roku AAPM Diagnostic Radiology Commit-
dotyczącymi urządzeń rentgenowskich mogli po- tee Task Force on Quality Assurance Protocol przeddzielić się także ich producenci i użytkownicy. Jeden stawiło pierwsze opracowanie, w którym zamieściło
z ważnych tematów podjętych na tych spotkaniach techniczne aspekty pomiarów w radiologii ogólnej
Inżynier i Fizyk Medyczny
4/2013
vol. 2
193
radiologia \ radiology
oraz instrukcje i metody pomiarowe. Ponadto wyszczególniło
użytkownika. Czasowo, do 2013 roku, upoważnienie wykonywa-
mierzone parametry i przedstawiło tolerancje dla poszczegól-
nia testów specjalistycznych wydawał PWIS (Państwowy Woje-
nych parametrów.
wódzki Inspektorat Sanitarny). Rozporządzenie wyszczególniło
Spotkanie w Monachium-Neuherberg, zorganizowane przez
następujące parametry techniczne aparatury, które podlegały
Komisję Wspólnot Europejskich w kwietniu 1981 roku, dało po-
kontroli oraz ich tolerancje: ognisko lampy rentgenowskiej, od-
czątek europejskiego wymiaru zapewniania jakości w radiologii.
ległość ognisko – błona, geometria wiązki promieniowania, po-
Grupa ekspertów europejskich omówiła możliwości zmniejsze-
łożenie krawędzi kratki przeciwrozproszeniowej względem kra-
nia dawek otrzymywanych przez pacjenta w trakcie diagnostyki
wędzi błony od strony klatki piersiowej, wydajność i moc dawki,
rentgenowskiej (Drexler i wsp. 1981). Jednocześnie podkreślono
napięcie, warstwa półchłonna, system automatyki, kompresja
potrzebę wdrożenia odrębnej dyrektywy UE w sprawie ochrony
piersi, kratka przeciwrozproszeniowa, jakość ekranów wzmac-
radiologicznej pacjenta i potrzebę wzmocnienia badań w celu
niających, parametry ciemni, proces wywoływania, warunki oce-
zmniejszenia narażenia pacjenta na promieniowanie jonizujące.
ny mammografów, dawka wejściowa, jakość obrazu, czas ekspo-
Pierwszą edycję europejskich zaleceń dotyczących jakości ba-
zycji. Od 2013 roku testy specjalistyczne mogą wykonywać tylko
dań oraz zaleceń kontroli w mammografii wydano w 1992 roku.
laboratoria posiadające akredytację PCA (Polskiego Centrum
Zostały one przygotowane przez CEC (Commision of the Europe-
Akredytacji).
an Communities), która działa w ramach IAEA (Międzynarodowej
Agencji Energii Atomowej).
Obecnie w Polsce nie ma uregulowań prawnych dotyczących aparatury rentgenodiagnostycznej ucyfrowionej i cyfro-
Druga edycja European guidelines for quality assurance in mam-
wej. W Łódzkim Ośrodku Szkoleniowym – ŁOŚ na wielokrotnie
mography screening, wydana przez wspomnianą komisję w 1996
organizowanych spotkaniach w szerokim gronie techników,
roku, zawierała protokół pomiarowy stworzony przez EUREF
inżynierów serwisów, przedstawicieli firm, fizyków, inżynierów
(the European Reference Organization for Quality Assured Bre-
aparatury diagnostycznej dyskutowano na temat metod po-
ast Screening and Diagnostic Services) dla potrzeb programów
miarowych oraz parametrów technicznych aparatury cyfrowej
przesiewowych.
i ucyfrowionej oraz ich dopuszczalnych odchyleń. Niestety nie
W trzeciej edycji European guidelines for quality assurance in
powstały żadne opracowania dotyczące podjętych tam ustaleń.
mammography screening (EUREF) z 2001 roku protokół posze-
W 2012 roku KCOR (Krajowe Centrum Ochrony Radiologicznej)
rzono o zakres testów. W tym czasie nie uwzględniał on jeszcze
opracowało wstępne zalecenia dotyczące parametrów i toleran-
mammografii cyfrowej.
cji. W 2013 Sekcja diagnostyki obrazowej przy PTFM (Polskim To-
W 2006 roku wydano 4. edycję European guidelines for quality
warzystwie Fizyki Medycznej) umieściła na stronie towarzystwa
assurance in mammography screening (EUREF), w której – oprócz
Zalecenia Polskiego Towarzystwa Fizyki Medycznej dotyczące
zaleceń dla aparatury analogowej – zostały przedstawione pro-
kontroli aparatury cyfrowej i ucyfrowionej. W związku z coraz
cedury pomiarowe dla aparatów ucyfrowionych i cyfrowych.
większą liczbą aparatury cyfrowej wprowadzenie zasad pomia-
Obecnie w trakcie przygotowań jest 5. edycja uwzględniająca
194
artykuł naukowy \ scientific paper
rowych oraz określenie tolerancji jest koniecznością.
dynamiczny rozwój aparatury cyfrowej oraz nowych technik wy-
W 2006 roku, w ramach Narodowego Programu Zwalczania
konywania badań (tomosynteza). Dodatkowo organizowane są
Chorób Nowotworowych przewidzianego na lata 2006-2015,
spotkania z twórcami protokołu, w których uczestniczą przed-
rozpoczęto kontrole aparatów mammograficznych biorących
stawiciele wielu krajów europejskich. Ostatnie tego typu spo-
udział w populacyjnym programie wczesnego wykrywania raka
tkanie odbyło się w Wiedniu w marcu bieżącego roku.
piersi. W ramach tych kontroli przygotowano protokół pomia-
W Polsce w latach 90. XX wieku ukazało się opracowanie doty-
rowy oraz przeszkolono grupę fizyków wykonujących pomiary.
czące kontroli jakości aparatów mammograficznych bazujące na
W latach 2009‑2013 protokół aparatury analogowej dopraco-
raporcie AAPM nr 29 Equipment requirements and quality control
wano i dostosowano do aktualnych potrzeb aparaturowych.
for mammography. Pod koniec lat 90. rozpoczęto kontrolę tych
Ponadto fizycy z Gliwic opracowali protokół pomiarowy dla apa-
aparatów. Pomiary oparto na zaleceniach towarzystw amery-
ratów cyfrowych i ucyfrowionych oparty na wytycznych EUREF
kańskich. W tym czasie nie było jeszcze uregulowań prawnych.
4. edycji European Gudelines. Obecnie fizycy biorący udział w po-
29 listopada 2000 roku ukazała się Ustawa Prawo Atomowe,
miarach są grupą specjalistów dobrze przeszkolonych, mających
a 24 grudnia 2002 roku rozporządzenie Rady Ministrów znowe-
doświadczenie w pomiarach aparatury diagnostycznej. Przez te
lizowane 25 sierpnia 2005 roku (ostatnia nowelizacja 18 lutego
lata kilkakrotnie sprawdzono poprawność pracy wszystkich apa-
2011 roku), które prawnie uregulowały kontrolę jakości apara-
ratów mammograficznych biorących udział w badaniach prze-
tury rentgenodiagnostycznej analogowej oraz tomografów
siewowych. Na podstawie wyników kontroli można stwierdzić,
komputerowych.
że nastąpiła znacząca poprawa jakości aparatury mammogra-
W rozporządzeniu wskazano na konieczność przeprowa-
ficznej weryfikowanej w ramach badań przesiewowych. W ta-
dzania rocznych testów specjalistycznych przez upoważnione
beli 1 przedstawiono zmiany jakości poszczególnych badanych
laboratoria oraz testów podstawowych wykonywanych przez
parametrów w ostatnich 5 latach.
vol. 2
4/2013
Inżynier i Fizyk Medyczny
radiologia / radiology
artykuł naukowy / scientific paper
Tabela 1 Procentowe ilości mammografów, które uzyskały pozytywny wynik danego parametru (Dane obejmują mammografy zainstalowane na terenie Dolnego Śląska)
Lp.
ROK
PARAMETR
1
GEOMETRIA
2
2009
13
mammografów
2010
17
mammografów
2011
19
mammografów
2012
17
mammografów
2013
16
mammografów
0,00
47,05
36,85
88,23
93,75
UCISK
69,00
82,35
78,95
100,00
87,50
3
ARTEFAKTY
31,00
29,40
5,27
29,41
43,75
4
ROZDZIELCZOŚĆ
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
5
KONTRAST PROG
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
6
GĘSTOŚĆ REF.
85,00
70,58
78,95
82,35
93,75
7
SYSTEM AUTOM.
92,30
52,94
57,90
82,35
100,00
8
STABIL. NAPIĘCIA
100,00
100,00
94,74
100,00
100,00
9
WYSOKOŚĆ DAWKI
92,30
100,00
100,00
100,00
100,00
10
CZAS EKSPOZYCJI
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
11
NEGATOSKOP
46,00
52,94
84,21
88,23
100,00
12
POMIESZCZENIE OPISOWE
100,00
88,23
100,00
100,00
100,00
Zmiany na przełomie kolejnych lat są zasadnicze. W 2009
Organizacje ACR (American College of Radiology) oraz AIUM
roku geometria wiązki była poza tolerancją we wszystkich mie-
(The American Institute of Ultrasound In Medicine) ustanowiły pro-
rzonych aparatach. W 2013 roku we wszystkich aparatach od-
gramy akredytacyjne dla ultrasonografii. W Europie wytyczne
notowano prawidłową geometrię. Korzystne zmiany nastąpiły
przeprowadzenia testów aparatów ultrasonograficznych przed-
również w kwestii dbałości o czystość i jakość kaset (w tabeli
stawia organizacja EFSUMB (European Federation of Societes for
parametr: artefakty). Wartości rozdzielczości i kontrastu progo-
Ultrasound In Medicine and Biology).
wego od lat we wszystkich mammografach poddawanych bada-
W Niemczech i Austrii trwają intensywne przygotowania
niom przesiewowym są powyżej progu tolerancji: 12 pl/mm oraz
protokołów kontrolnych oraz umocowań prawnych dla kontroli
1,5%. Poprawie stale ulega gęstość referencyjna, a więc praca
USG. W Niemczech, w Bawarii, wprowadzono obligatoryjną kon-
całego systemu. W tym roku system automatyki we wszystkich
trolę aparatury USG. Natomiast w Wielkiej Brytanii oraz Stanach
jednostkach działał prawidłowo. Już od 2 lat nie ma problemów
Zjednoczonych kontroluje się aparaty USG wykorzystywane
ze stabilnością napięcia, wysokością dawki oraz czasem ekspo-
w brachyterapii prostaty (raport AAPM 2008).
zycji. Obecnie wszystkie jednostki mają prawidłową luminancję
Od 2011 roku Pracownia Kontroli Jakości Aparatury Rentge-
i stan powierzchni negatoskopów oraz pomieszczenia opisowe
nodiagnostycznej przy Dolnośląskim Centrum Onkologii rozpo-
o odpowiednim zaciemnieniu. Reasumując, nastąpiła znaczą-
częła prace nad kontrolą aparatów USG. W Zakładzie Diagnosty-
ca poprawa jakości badań realizowanych w ramach programu
ki Chorób Piersi kupiono fantom służący do kontroli aparatów
przesiewowego.
ultrasonograficznych. W odniesieniu do zaleceń AAPM (raport
W związku ze szkodliwym wpływem promieniowania jonizu-
z 1998 roku) przygotowano protokół pomiarowy oraz opracowa-
jącego szczególną uwagę zwrócono na kontrolę jakości obrazo-
no tolerancje dla mierzonych parametrów, uwzględniając dane
wania w rentgenodiagnostyce, co przyczyniło się do poprawy
techniczne fantomu. Pomiary przeprowadzono na wszystkich
stanu technicznego systemów rentgenodiagnostycznych, a tym
dostępnych aparatach USG Dolnośląskiego Centrum Onkologii
samym jakości wykonywanych badań. Innym zagadnieniem, co-
we Wrocławiu. Jednocześnie Pracownia nawiązała kontakt z fi-
raz częściej poruszanym w Europie, jest kontrola jakości obrazo-
zykami z kliniki wiedeńskiej, mającymi większe doświadczenie
wania ultrasonograficznego. Wprawdzie badanie ultrasonogra-
w prowadzeniu badań kontrolnych, którzy również zajmują się
ficzne obecnie jest uważane za nieszkodliwe, ale wykonywanie
sprawdzaniem jakości aparatury USG. Obecnie trwa wymiana
badań za pomocą niesprawnego aparatu może doprowadzić do
doświadczeń między jednostkami.
postawienia złej diagnozy. Wprowadzenie kontroli jakości apa-
Miejmy nadzieję, że w niedługim czasie w Europie zostanie wpro-
ratury USG z pewnością przełożyłoby się na jakość przeprowa-
wadzona obowiązkowa kontrola jakości aparatów USG biorących
dzanych badań.
udział w badaniach przesiewowych w diagnostyce pogłębionej.
Inżynier i Fizyk Medyczny
4/2013
vol. 2
195