Motyle dzienne (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea

Motyle dzienne (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea

Wiadomości Entomologiczne
34 (1) 29–42
Poznań 2015
Motyle dzienne (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea)
Trzemeszna i okolic
Butterflies (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea)
of Trzemeszno and its vicinity
Adrian ŁUKOWSKI 1,2
1
Polska Akademia Nauk, Instytut Dendrologii, ul. Parkowa 5, 62-035 Kórnik
2
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Zakład Ochrony Lasu,
ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznań; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The paper presents a qualitative assessment of the butterflies (Lepidoptera) diversity in Trzemeszno and its vicinity (eastern part of Wielkopolska), based on
data from the 10-year field record (2003–2013). Within this period 44 species were
recorded. The most interesting and endangered species are described in detail.
KEY WORDS: butterflies, distribution, fauna, Poland, Wielkopolska, Lepidoptera,
Trzemeszno.
Wstęp
Motyle (Lepidoptera) są bardzo zróżnicowanym rzędem w gromadzie
owadów. Te holometaboliczne, uskrzydlone owady, posiadają zazwyczaj
wielobarwny rysunek na skrzydłach, pokrytych maleńkimi łuskami. Są
one jednym z najbardziej rozpoznawalnych i akceptowalnych społecznie
rzędów owadów (ŁUKOWSKI i KOTER 2013). Ponadto motyle odgrywają
bardzo ważną rolę w ekosystemach m.in. jako skuteczni zapylacze, a także
jako źródło pokarmu w złożonych łańcuchach troficznych. Szacuje się,
że na całym świecie istnieje ponad 28000 gatunków motyli dziennych,
z czego około 80 procent występuje w regionach tropikalnych (PALEI
i RATH 2014), jednakże do tej pory opisano ok. 17500 gatunków (BUSZKO
i MASŁOWSKI 2008). W naszym kraju motyle dzienne reprezentowane są
przez 164 gatunki należące do 6 rodzin, a mianowicie: Hesperiidae,
30
A. ŁUKOWSKI
Lycaenidae, Nymphalidae, Papilionidae, Pieridae, i Riodinidae (BUSZKO
i MASŁOWSKI 2008, MASŁOWSKI i CHARCHUŁA 2010).
Nadrzędnym celem każdej inwentaryzacji gatunków na określonym
obszarze jest stworzenie mapy stanowisk na podstawie uzyskanych
danych, które w skali kraju stanowią później podstawę do opracowywania
zasięgów występowania (CHRZANOWSKI i in. 2013). W Polsce motyle
dzienne są jednymi z lepiej poznanych owadów, o czym świadczy bardzo
bogata literatura przedmiotu (BUSZKO i NOWACKI 2002, SIELEZNIEW
i DZIEKAŃSKA 2010, WARECKI 2010). Stan poznania rozmieszczenia
lepidopterofauny poszczególnych regionów Polski jest jednak nadal nierównomierny (BUSZKO 1997). Doniesienia o ich rozmieszczeniu można
znaleźć w wielu publikacjach, zwłaszcza z obszarów chronionych, tj. parków
narodowych (BANASZAK i in. 2004, BARANIAK i in. 1999, FRACKIEL
1999, KOSIOR i WITKOWSKI 2000), rezerwatów przyrody (BĄKOWSKI
1996, DĄBROWSKI i in. 2001, BARANOWSKI 2006), parków krajobrazowych (BRZEG 2007, SOBCZYK 2011, ŚLIWA 2005, ŚLIWA i LEWANDOWSKI
2013), jak również w pobliżu miast, szczególnie tych z dużymi ośrodkami
badawczymi (KLIMCZUK i TWERD 2000, PALIK i in 2005, WINIARSKA
2003).
Zasadniczym celem podjętych badań było uzupełnienie wiedzy na
temat rozmieszczenia gatunków motyli dziennych we wschodniej części
województwa wielkopolskiego, o dominującym charakterze rolniczym.
Niniejsza praca przedstawia wyniki badań motyli z nadrodzin Hesperioidea i Papilionoidea prowadzonych w Trzemesznie i okolicy. Prezentowane poniżej wyniki inwentaryzacji motyli, która została rozpoczęta
w 2003 roku, wypełnią lukę we wschodniej części województwa wielkopolskiego, które ogólnie można uznać za dobrze poznane w kontekście
występowania motyli dziennych. Niniejsza praca, z racji braku danych na
temat rozmieszczenia i składu gatunkowego motyli tych terenów stanowi
ważne uzupełnienie danych na temat występowania motyli w skali kraju.
Teren badań i metody
Gmina Trzemeszno, o charakterze miejsko-wiejskim, położona jest
na terenie województwa wielkopolskiego i zajmuje obszar 174,66 km2.
We wcześniejszym podziale administracyjnym należała do województwa
bydgoskiego. Użytki rolne na terenie gminy zajmują powierzchnię 12,956 ha,
co stanowi 76,57% ogólnej powierzchni: w tym grunty orne 11,582 ha,
łąki 601 ha, pastwiska 772 ha. Lasy zajmują pow. 1,543 ha (9,12% ogólnej
powierzchni gminy). Pozostałe grunty nie będące użytkami to pow. 2,245 ha
MOTYLE DZIENNE TRZEMESZNA I OKOLIC
31
(13,27% ogólnej powierzchni gminy). Gmina Trzemeszno w podziale
fizyczno-geograficznym znajduje się w Mezoregionie Pojezierza Gnieźnieńskiego (środkowowschodnia część), zbudowanego z szeregu wysoczyzn
morenowych, porozcinanych licznymi rynnami, powstałymi w fazie poznańskiej zlodowacenia bałtyckiego (KONDRACKI 2002). Na północ od
Trzemeszna znajduje się wzniesienie o wysokości 166 m n.p.m., najwyższe z szeregu wzgórz ciągnących się od Poznania w stronę Konina
(WOJTASIK 2008). Główne zarysy krajobrazu tego terenu zostały wykształcone przez lądolody późnych faz ostatniego zlodowacenia, stąd
występują na nim charakterystyczne polodowcowe formy geomorfologgiczne. Tereny położone na wschód i północny wschód od Trzemeszna
zajmują obszary moreny dennej, wytworzone przez osadzenie się materiałów naniesionych przez lodowce. W wyżłobieniach lodowcowych powstały
głębokie nisze wąskich i długich jezior rynnowych połączonych licznymi
ciekami z innymi jeziorami (np. Jezioro Popielewskie dochodzące do
10 km długości). W północnej części gminy rozciąga się pas wyniesień
moreny czołowej o zróżnicowanych formach terenowych i znacznych
różnicach wysokościowych. Obecnie w gminie przeważa krajobraz typu
rolniczego.
Gmina Trzemeszno mieści się na obszarze 5 kwadratów wg układu
UTM 10×10 km: XU82 Smolary, XU83 Pasieka, XU92 Bieślin, XU93
Kruchowo i YU02 (Ryc. 1). Badania terenowe przeprowadzano tylko
w obrębie 4 kwadratów, wyłączając niewielki fragment terenu gminy
z kwadratu YU02. Dane zebrano w latach 2003–2013, w trakcie których
penetrowano różnorodne siedliska na obszarze gminy. W pierwszym roku
prowadzono inwentaryzacje wstępne w celu wytypowania stanowisk
badawczych. Obserwacji motyli dokonywano w różnych siedliskach,
począwszy od nadbrzeży jezior, przez nieużytki, łąki i torfowiska,
a skończywszy na zwartych kompleksach leśnych. W sezonach wegetacyjnych od 2003 do 2013 roku (od połowy marca do października)
prowadzono badania stosując metodę jakościową (spis gatunków).
Znaczną część obserwacji publikowanych w niniejszej pracy przekazali:
Mateusz CZAJKOWSKI, Andrzej ŁUKOWSKI i Jacek ROSIŃSKI.
W przeglądzie gatunków motyli szczegółowo omówiono wyłącznie
te najrzadziej spotykane. Osobniki gatunków trudniejszych do zidentyfikowania były odławiane i następnie oznaczane. Zgromadzony w wyniku
prowadzonych badań materiał dowodowy nie zawiera gatunków prawnie
chronionych i aktualnie zdeponowany jest w prywatnej kolekcji autora.
32
A. ŁUKOWSKI
Ryc. 1. Mapa przedstawiająca kwadraty UTM, w granicach których mieści się
Gmina Trzemeszno
Fig. 1. Map with UTM squares covering Trzemeszno district
Nazewnictwo i układ systematyczny przyjęto za opracowaniem BUSZKO
i MASŁOWSKIEGO (2008). Poszukiwano również stadia preimaginalne
z odpowiednich roślin żywicielskich, co miało szczególnie znaczenie
w przypadku gatunków o specyficznym (skrytym) trybie życia. Każdy
z gatunków zaklasyfikowano do grupy ekologicznej, zgodnie z podziałem
przyjętym przez BLABA i KUDRNĘ (1982).
Wyniki i przegląd gatunków
Na omawianym terenie stwierdzono występowanie 44 gatunków motyli
dziennych. Wykaz gatunków przedstawiono w formie tabeli (Tab. I).
Mimo, iż nie prowadzono badań z wykorzystaniem metod ilościowych,
to można stwierdzić, że najliczniej obserwowanymi gatunkami były:
33
MOTYLE DZIENNE TRZEMESZNA I OKOLIC
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Hesperiidae
Thymelicus lineola Ochsenheimer, 1808
Thymelicus sylvestris Poda, 1761
Ochlodes sylvanus Esper, 1777
Papilionidae
Papilio machaon Linnaeus, 1758
Pieridae
Leptidea sp. Linnaeus, 1758
Anthocharis cardamines Linnaeus, 1758
Aporia crataegi Linnaeus, 1758
Pieris brassicae Linnaeus, 1758
Pieris rapae Linnaeus, 1758
Pieris napi Linnaeus, 1758
Pontia edusa Fabricius, 1777
Colias croceus Fourcroy, 1785
Colias hyale Linnaeus, 1758
Gonepteryx rhamni Linnaeus, 1758
Lycaenidae
Lycaena dispar Haworth, 1802
Lycaena phlaeas Linnaeus, 1761
Thecla betulae Linnaeus, 1758
Neozephyrus quercus Linnaeus, 1758
XU92 – Bieślin
2
XU93 – Kruchowo
1
XU82 – Pasieka
Gatunek
Species
XU83 – Smolary
Lp.
No.
Grupa ekologiczna
Ecological group
Tabela I Systematyczny wykaz motyli (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea)
w poszczególnych kwadratach UTM na terenie Gminy Trzemeszno.
● – obserwacja w latach 2003–2013, m – mezofilne, u – ubikwisty, x – kserotermofilne,
h – higrofilne
Table I Systematic list of butterflies (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea)
in individual UTM sqaures of Trzemeszno district.
● – observation in 2003-2013, m – mesophilous, u – ubiquistic, x – xerothermophilous,
h – hygrophilous
Kwadrat UTM (10 × 10 km)
UTM squares (10 × 10 km)
3
4
5
6
7
●
●
●
●
●
●
●
●
m
m
m
●
●
●
●
m
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
m
m
m
u
u
m
u
u
m
m
h
m
m
m
34
A. ŁUKOWSKI
c.d. tabeli I
1
19.
20.
21.
22.
23.
24.
2
Cupido argiades Pallas, 1771
Celastrina argiolus Linnaeus, 1758
Aricia agestis Denis et Schiffermüller, 1775
Polyommatus amandus Schneider, 1792
Polyommatus icarus Rottemburg, 1775
Polyommatus coridon Poda, 1761
Nymphalidae
25. Argynnis paphia Linnaeus, 1758
26. Argynnis aglaja Linnaeus, 1758
27. Issoria lathonia Linnaeus, 1758
28. Boloria dia Linnaeus, 1767
29. Vanessa atalanta Linnaeus, 1758
30. Vanessa cardui Linnaeus, 1758
31. Inachis io Linnaeus, 1758
32. Aglais urticae Linnaeus, 1758
33. Polygonia c-album Linnaeus, 1758
34. Araschnia levana Linnaeus, 1758
35. Nymphalis antiopa Linnaeus, 1758
36. Apatura iris Linnaeus, 1758
37. Pararge aegeria Linnaeus, 1758
38. Lasiommata megera Linnaeus, 1767
39. Coenonympha arcania Linnaeus, 1761
40. Coenonympha pamphilus Linnaeus, 1758
41. Aphantopus hyperantus Linnaeus, 1758
42. Maniola jurtina Linnaeus, 1758
43. Hyponephele lycaon Rottemburg, 1775
44. Melanargia galathea Linnaeus, 1758
Razem gatunków Sum of species
3
●
●
4
5
6
7
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
m
m
m
m
m
m
●
●
●
m
m
m
m
u
u
u
u
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
x
m
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
30
●
26
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
42
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
36
Pieris napi L. 1758, Gonepteryx rhamni L. 1758, Inachis io L. 1758,
Araschnia levana L. 1758, Coenonympha pamphilus L. 1758 i Aphantopus
hyperantus L. 1758. Największą liczbę gatunków (42) stwierdzono w kwadracie XU93 (Kruchowo). Przyczyną tego mogą być najprawdopodobniej
zintensyfikowane obserwacje w tym kwadracie w stosunku do pozostałych, ze względu na duże zróżnicowanie mikrosiedliskowe tego obszaru
stwierdzone po wstępnych obserwacjach (zwłaszcza w okolicy miejscowości: Duszno, Kruchowo, Powiadacze, Ignalin oraz Wydartowo).
MOTYLE DZIENNE TRZEMESZNA I OKOLIC
35
Najuboższy skład gatunkowy stwierdzono dla kwadratu XU82 (Pasieka):
26. Niewielki obszar Gminy w tym kwadracie był badany z najmniejszą
częstotliwością, ze względu na znaczną przewagę zagospodarowania
terenów w systemie intensywnej produkcji rolniczej. W trakcie badań
zanotowano występowanie gatunków należących do 4 podstawowych
grup ekologicznych: mezofile (34), ubikwisty (8), kserotermofile (1) i higrofile (1). Poniżej omówiono szerzej gatunki zasługujące na szczególną
uwagę (na podstawie BUSZKO i MASŁOWSKI 2008).
A. Gatunki umieszczone na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce (BUSZKO i NOWACKI 2002), Europejskiej Czerwonej
Liście Zwierząt i Roślin Zagrożonych Wyginięciem w Skali Światowej
(WAJDA i ŻUREK 1994) oraz w Polskiej Czerwonej Księdze (GŁOWACIŃSKI i NOWACKI 2004).
Apatura iris LINNAEUS, 1758
Kategoria zagrożenia w Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce: LC (najmniejszej troski).
W Polsce gatunek ten spotykany jest na całym obszarze kraju,
jednakże przeważnie występuje nielicznie. Związany jest z lasami
liściastymi i mieszanymi, a szczególnie preferuje skraje lasów i drogi
leśne. Motyl ten nie jest w Polsce gatunkiem zagrożonym, choć gospodarka leśna (usuwanie wierzby iwy z lasów gospodarczych) ma niekorzystny wpływ na wielkość bazy pokarmowej dla gąsienic tego gatunku.
Na terenie omawianej gminy gatunek ten był zaobserwowany wielokrotnie, lecz na niewielu stanowiskach, zazwyczaj blisko zbiorników
wodnych (najliczniej wokół jez. Młynek; 52°36’10’’ N i 17°49’46’’ E;
np. XU93 Kruchowo, 11 VII 2008, 1 ex., leg. A. ŁUKOWSKI).
Lycaena dispar HAWORTH, 1802
Kategoria zagrożenia w Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce: LC (najmniejszej troski); w Europejskiej Czerwonej
Liście Zwierząt i Roślin Zagrożonych Wyginięciem w Skali Światowej E
(ginący); w Polskiej Czerwonej Księdze: LR (gatunki niższego ryzyka);
gatunek prawnie chroniony.
W Polsce czerwończyk nieparek jest najpospolitszym motylem z listy
gatunków Natura 2000. Gatunek ten związany jest z środowiskami
wilgotnych łąk bądź z fragmentami siedlisk w sąsiedztwie cieków
wodnych i zbiorników stałych (CHRZANOWSKI i in. 2013). W ostatnim
36
A. ŁUKOWSKI
czasie obserwuje się go w miejscach suchszych, jak również ruderalnych
(prawdopodobnie ze względu na występowanie rośliny z rodzaju Rumex
również w takich miejscach). Zwiększająca się liczba stanowisk oraz
rozszerzające się spektrum siedlisk i roślin pokarmowych larw sprawia,
iż nie jest on gatunkiem narażonym na wyginięcie (CHRZANOWSKI i in.
2013). Motyl ten obserwowany był na początku sierpnia (II generacja)
w latach 2011 (6 VIII), 2012 (4 i 11 VIII) oraz w 2013 (4 i 17 VIII), na
wilgotnej łące w północno wschodniej części wsi Kruchowo, Nadleśnictwo Gołąbki (52°36’34’’ N i 17°48’49’’ E; kwadrat UX93). Jest to
nowe stanowisko tego gatunku, nie wykazane podczas inwentaryzacji
przyrodniczo-leśnej (według dyrektywy siedliskowej) przeprowadzonej
na obszarach leśnych administrowanych przez PGL Lasy Państwowe
w latach 2006–2007 (CHRZANOWSKI i in. 2013).
Papilio machaon LINNAEUS, 1758
Kategoria zagrożenia w Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce: LC (najmniejszej troski).
Paź królowej jest najpospolitszym przedstawicielem rodziny Papilionidae w Polsce. W wielu krajach Europy gatunek ten zanika w środowisku naturalnym, głównie ze względu na wzmożoną chemizację rolnictwa
oraz zaorywanie łąk i pastwisk (ŁUKOWSKI 2014). Na omawianym terenie
paź królowej występował corocznie licznie, a obserwowany był nawet
w centrum Trzemeszna (np. na skwerze przy PKP). Obserwacji dokonano
w każdym kwadracie UTM. Wynik ten potwierdza stabilność populacji
gatunku obserwowaną w Polsce.
B. Gatunki lokalne i rzadziej spotykane w Polsce:
Aporia crataegi LINNAEUS, 1758
Gatunek ten w Polsce występuje niestabilnie. W przeszłości notowany
był na obszarze całego kraju (wyrządzał szkody w sadach), obecnie
występuje lokalnie i przeważnie nielicznie. W ostatnich latach obserwuje
się powrót niestrzępa głogowca, głównie z północno-zachodniej i północnowschodniej części kraju. W przeciągu dziesięcioletnich obserwacji na
terenie gminy zanotowano obecność A. crataegi w kwadracie XU93,
w centrum wsi Kruchowo (52°36’23’’ N i 17°48’33’’ E), na skwerze
z Crataegus sp. (16 i 29 VI 2013, po 1 ex., leg. A. ŁUKOWSKI).
MOTYLE DZIENNE TRZEMESZNA I OKOLIC
37
Colias croceus FOURCROY, 1785
Ten wędrowny gatunek wykazany został z całego obszaru Polski. Jego
preferowaną niszą są rozmaite środowiska otwarte, np. przydroża, łąki,
ugory itp. Pomimo zajmowania szerokiego areału, jest to gatunek wykazujący zmienną częstotliwość występowania w określonych sezonach.
Obserwacji tego gatunku dokonano jednokrotnie na łące w miejscowości
Ignalin (52°37’37’’ N i 17°50’25’’ E; XU93, 2 VIII 2009, 1♀, leg. A.
ŁUKOWSKI). W roku 2009 w Wielkopolsce gatunek ten był dość często
obserwowany (ŻURAWLEW 2012), prawdopodobnie związane to było
z dużą liczebnością dolatujących motyli z południa Europy w I pokoleniu.
Thecla betulae LINNAEUS, 1758
W Polsce występuje na terenie całego kraju, choć najczęściej pojedynczo i nielicznie. Na omawianym obszarze pazik brzozowiec wykazany
został w kwadratach XU92 oraz XU93, corocznie po kilkanaście okazów.
Na stanowiskach w obydwu pozostałych kwadratach dotychczas niezanotowany.
Neozephyrus quercus LINNAEUS, 1758
Pazik dębowiec, podobnie jak poprzedni gatunek, w Polsce występuje
na terenie całego kraju, jednakże najczęściej pojedynczo i niezbyt licznie.
W Gminie Trzemeszno wykazany został w kwadracie XU93, na drodze
leśnej, na wschód od miejscowości Ignalin (52°37’31’’ N i 17°50’51’’ E;
13 VIII 2006, 1♂, leg. A. ŁUKOWSKI).
Cupido argiades PALLAS, 1771
W Polsce w przeszłości notowany na całym obszarze kraju, obecnie
tylko we wschodniej i południowej części kraju. Preferowane przez niego
siedliska to przede wszystkim śródleśne łąki i polany, a także skraje
lasów. W ostatnich latach obserwuje się ekspansję modraszka argiadesa
na zachód. Wyniki tej pracy, jak i inne doniesienia (ŻURAWLEW 2007,
2012) wskazują na reekspansję tego gatunku w południowej i wschodniej
Wielkopolsce. Począwszy od 2009 roku w II połowie sierpnia corocznie
była obserwowana populacja na nieużytkach przy drodze prowadzące ze
wsi Bieślin do wsi Gaj (52°31’15’’ N i 17°50’24’’ E; np. XU92, 19 VIII
2009, 1♂, leg. A. ŁUKOWSKI).
38
A. ŁUKOWSKI
Polyommatus amandus SCHNEIDER, 1792
Modraszek amandus licznie występuje na obszarze północnej i zachodniej Polski, zajmując środowiska z wyką ptasią Vicia cracca. W ostatnich
dziesięcioleciach zaobserwowano wyraźne rozszerzanie się zasięgu tego
gatunku. W środkowej i wschodniej Wielkopolsce występuje on sporadycznie, lecz stabilnie (WIZE 1934; SOBCZYK 2011). W trakcie obserwacji na terenie Gminy Trzemeszno zanotowano występowanie modraszka
amandusa kilkanaście razy, leczy tylko w kwadratach XU92 i XU93
(spreparowany okaz dla XU92: 11 VII 2005, 1♂, leg. A. ŁUKOWSKI, oraz
dla XU93: 29 VI 2006, 1♂, leg. A. ŁUKOWSKI).
Hyponephele lycaon ROTTEMBURG, 1775
Przestrojnik likaon jest motylem spotykanym na terenie całego kraju,
lecz na ogół lokalnie i nielicznie. Preferuje on miejsca piaszczyste
i suche, a zwłaszcza ugory na skrajach lasu. W skali kraju nie wymaga
ochrony. Zanotowany jednokrotnie w kwadracie XU93, 20 VI 2004, 1♀,
leg. A. ŁUKOWSKI, na nieużytku, na wschód od jeziora Młynek (52°36’6’’
N i 17°50’1’’ E).
Podsumowanie
W prezentowanej pracy przedstawiono wyniki dziesięcioletnich obserwacji motyli dziennych z obszaru Gminy Trzemeszno, zdominowanej
przez użytki rolne (ok. 77%) z niewielkim udziałem lasów (ok. 9%),
w tym głównie borów sosnowych. Przeprowadzone badania uzupełniły
stan wiedzy na temat występowania motyli w województwie wielkopolskim.
Mając na uwadze fakt, iż obserwacje pochodzą z 10 sezonów wegetacyjnych, przy zastosowaniu szerszego spektrum metod obserwacji terenowych, stąd można stwierdzić, że powyższe wyniki w pełni odzwierciedlają różnorodność gatunkową Rhopalocera na terenie badanych
kwadratów UTM. Niewielka liczba gatunków wykazana na tym terenie
(37% z 119 gatunków dotychczas stwierdzonych w Wielkopolsce, a 26,8%
z 164 z terenu całej Polski; ŻURAWLEW 2012) w porównaniu z innymi
badanymi regionami Wielkopolski (Tabela II), prawdopodobnie związana
jest głównie z jego ścisłym charakterem rolniczym. Niestety intensyfikacja rolnictwa, zabudowa terenów i stosowanie na dużą skalę insektycydów w lasach i na polach uprawnych powoduje zmniejszanie się
bogactwa gatunkowego owadów (BUSZKO i NOWACKI 2002). Pożądanym
39
MOTYLE DZIENNE TRZEMESZNA I OKOLIC
byłoby, aby w najbliższym czasie rozszerzyć te badania o przeprowadzenie inwentaryzacji z uwzględnieniem metod ilościowych. Celowym
wydaje się poznanie liczebności motyli w okolicach wysp leśnych i zarośli pośród pól uprawnych, aby móc ocenić potencjał takich refugiów
entomofauny i podjąć działania na terenie Gminy Trzemeszno zmierzające w kierunku objęcia ochroną takich niewielkich obszarów jako użytki
ekologiczne.
Tabela II Wykaz prac dotyczących motyli dziennych
(Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea) Wielkopolski
Table II List of papers on butterflies (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea)
of Greater Poland
Lokalizacja
Location
Lata badań
Research years
Ilość
kwadratów
UTM
Number
of squares
UTM
Okolice Poznania
1951-1965
?
87
Poligon Biedrusko
Nadwarciański Park
Krajobrazowy
Wielkopolski Park
Narodowy
Okolice Pleszewa
Nadleśnictwo Zielonka
1997-2002
5
71
KLONOWSKI
(1975)
WALCZAK (2002)
1970-2005
5
62
BRZEG (2007)
1976-1996
4
62
1994-2012
2002-2004
15
2
59
57
2010-2012
4
56
1994-1996
7
55
WALCZAK (1998)
?
?
50
SOBCZYK (2011)
2003-2013
4
44
ŁUKOWSKI
(niniejsza praca)
1994
1
44
BĄKOWSKI (1996)
1999
2
40
WALCZAK (2003)
Sierakowski Park
Krajobrazowy
Okolice Ostrowa
Wielkopolskiego
Park Krajobrazowy
im. D. Chłapowskiego
Okolice Trzemeszna
Rezerwat „Meteoryt
Morasko”
Okolice Wągrowca
Liczba
gatunków
Number
of species
Autorzy
Authors
BARANIAK i in.
(1999)
ŻURAWLEW (2012)
ŚLIWA (2005)
ŚLIWA
i LEWANDOWSKI
(2013)
40
A. ŁUKOWSKI
SUMMARY
The paper presents a qualitative assessment of butterflies (Lepidoptera: Hesperioidea,
Papilionoidea) in Trzemeszno and its vicinity (eastern part of Greater Poland). In all 44
species belonging to five families were recorded during field observations (2003–2013)
in 4 selected UTM square. According to the classification by BLAB and KUDRNA (1982)
all the recorded species have been assigned to four ecological groups: mesophilous (34),
ubiquistic (8), xerothermophilous (1), hygrophilous (1). Among the recorded species,
three (Apatura iris, Papilio machaon and Lycaena dispar) are placed on the Polish Red
List (BUSZKO and NOWACKI 2002). Moreover, the large copper (L. dispar) has been
entered in the Polish Red Book of Animals.
A small number of species shown in this area (26.8% of all species known from
Poland) compared with other regions of Greater Poland, probably is related to its strict
agricultural character. It would be desirable that in the near future these studies should
be extended with special emphasis laid of quantitative methods.
PIŚMIENNICTWO
Banaszak, J., Buszko, J., Czachorowski, S., Czechowska, W., Hebda, G., Liana, A.,
Pawłowski J., Szeptycki A., Trojan P., Węgierek, P. 2004: Przegląd badań
inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach narodowych Polski. Wiadomości
Entomologiczne, 23 (Supl. 2): 5-56.
BARANIAK E., KUBASIK W., SOSIŃSKI J. 1999: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Badania Fizjograficzne
nad Polską Zachodnią, Seria C, Zoologia, 45: 13-27.
BARANOWSKI A. 2006: Motyle (Lepidoptera) rezerwatu ”Jata”. Cześć I. Motyle dzienne
(Lepidoptera: Papilionoidea i Hesperioidea). Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody,
25 (3): 27-37.
BĄKOWSKI M. 1996: Motyle dzienne (Lepidoptera, Rhopalocera) rezerwatu „Meteoryt
Morasko”. Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra”, 1: 175-180.
BLAB J., KUDRNA O. 1982: Hilfsprogramm für Schmetterlinge. Ökologie und Schutz
von Tagfaltern und Widderchen. Kilda-Verlag, Greven. 135 ss.
BRZEG A. 2007: Motyle dzienne (Zyganeidae, Hesperioidea i Papilionoidea) Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski,
13 (15): 72-84.
BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) 1986 – 1995. Oficyna Wydawnicza Turpress, Torun. 170 ss.
BUSZKO J., MASŁOWSKI J. 2008: Motyle dzienne Polski. Wydawnictwo Koliber, Nowy
Sącz. 274 ss.
BUSZKO J., NOWACKI J. 2002: Motyle – Lepidoptera. (ss. 80-87). [W:] Z. GŁOWACIŃSKI
(red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony
Przyrody PAN, Kraków. 155 ss.
CHRZANOWSKI A., MAZUR A., KUŹMIŃSKI R., ŁABĘDZKI A. 2013: Biotopy czerwończyka
nieparka (Lycaena dispar, HAWORTH, 1802) i czerwończyka fioletka (Lycaena helle
DENIS & SCHIFFERMÜLLER, 1775) (Lycaenidae, Lepidoptera) oraz propozycja
MOTYLE DZIENNE TRZEMESZNA I OKOLIC
41
postępowania ochronnego na terenach administrowanych przez PGL Lasy Państwowe.
Acta Scientiarum Polonorum Silvarum Colendarum Ratio et Industria Lignaria,
12 (3): 25-36.
DĄBROWSKI, J. S., MICHALIK, S., KOSIOR, A. 2001: Motyle dzienne (Rhopalocera)
i kraśniki (Zygaenidae) oraz latające w dzień zawisaki (Sphingidae) i niedźwiedziówki
(Arctiidae) rezerwatu przyrody Kajasówka. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 57 (6): 82-95.
FRACKIEL K. 1999: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea)
Biebrzańskiego Parku Narodowego. Wiadomości Entomologiczne, 18 (2): 85-98.
GŁOWACIŃSKI Z., NOWACKI J. (red.) 2004: Polska Czerwona Księga Zwierząt.
Bezkręgowce. Kraków-Poznań. 448 ss.
KLIMCZUK P., TWERD J. 2000: Motyle dzienne (Papilionoidea i Hesperioidea) Puszczy
Knyszyńskiej i okolic Białegostoku. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 19: 85-97.
KLONOWSKI J. 1975: Materiały do fauny motyli większych Wielkopolski. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria C, Zoologia, 28: 140-161.
KONDRACKI J. 2002: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa. 440 ss.
KOSIOR A., WITKOWSKI Z.J. 2000: Motyle dzienne (Rhopalocera) Magurskiego Parku
Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 19 (2): 67-83.
ŁUKOWSKI A. 2014: Motyl pełen majestatu. Magazyn Przyrodniczy Salamandra, 37 (1):
16-17.
ŁUKOWSKI A., KOTER A. 2013: Działalność edukacyjna Sekcji Entomologicznej Koła
Leśników – Młodzi dla młodych oraz przyrody. Forestry Letters, 105: 95-101.
MASŁOWSKI J., CHARCHUŁA R. 2010: Lampides boeticus (LINNAEUS, 1767) (Lepidoptera:
Lycaenidae) – pierwsze stwierdzenie w Polsce. Wiadomości Entomol., 29 (3): 193-195.
PALEI, N.C., RATH, B.P. 2014: Butterflies diversity of Sunabeda Wildlife Sanctuary,
Odisha, India. Journal of Entomology and Zoology Studies, 2 (2): 39-44.
PALIK E, PRZYBYŁOWICZ Ł., KOSIOR A., KRÓL W., SOLARZ W., WITKOWSKI Z. 2005:
Changes in the species composition and distribution of butterflies (Rhopalocera)
in Cracow (Poland) since the mid-19th century. Fragmenta Faunistica, 48: 181-215.
SIELEZNIEW M., DZIEKAŃSKA I. 2010: Motyle dzienne. Fauna Polski. Multico Oficyna
Wydawnicza, Warszawa. 336 ss.
SOBCZYK D. 2011: Motyle dzienne Parku Krajobrazowego im. Gen. Dezyderego
Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 17 (19): 104-107.
ŚLIWA D. 2005: Motyle większe (Macrolepidoptera) wybranych ekosystemów w Nadleśnictwie Doświadczalnym Zielonka – Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka.
Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 11 (13): 197-216.
ŚLIWA W., LEWANDOWSKI R. 2013: Motyle większe (Lepidoptera) Sierakowskiego Parku
Narodowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 19 (21): 83-100.
WAJDA S., ŻUREK J. 1994: Europejska Czerwona Lista Zwierząt i Roślin Zagrożonych
Wyginięciem w Skali Światowej. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.
WALCZAK U. 1998: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Ostrowa
Wielkopolskiego i okolic. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria C,
Zoologia, 45: 29-40.
WALCZAK U. 2002: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) poligonu
wojskowego w Biedrusku. Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony
Przyrody „Salamandra”, 6: 103-118.
42
A. ŁUKOWSKI
WALCZAK U. 2003: Materiały do poznania motyli dziennych (Lepidoptera: Rhopalocera)
okolic Łekna i Tarnowa Pałuckiego. Studia i Materiały do Dziejów Pałuk, 5: 27-32.
WARECKI A. 2010: Motyle dzienne Polski. Atlas bionomii. Wydawnictwo Koliber,
Nowy Sącz. 320 ss.
WINIARSKA G. 2003: Butterflies and moths (Lepidoptera) in urban habitats: II The
butterflies (Rhopalocera) of Warsaw. Fragmenta Faunistica, 46: 56-67.
WIZE K. F. 1934: Spis motyli zauważonych i zebranych w Gnieźnie jako też w bliższej
i nieco dalszej okolicy w latach 1931–1934. Polskie Pismo Entomologiczne, 13:
105-117.
WOJTASIK M., WIŚNIEWSKI P., LORANC L. 2008: Problemy erozji gleb na przykładzie
kilku gmin w województwach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim. Przegląd
Naukowy. Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 41 (3): 41-49.
ŻURAWLEW P. 2007: Nowe obserwacje modraszka argiadesa Cupido argiades (Lycaenidae,
Lepidoptera) w południowo-wschodniej Wielkopolsce. Przegląd Przyrodniczy, 18:
129-130.
ŻURAWLEW P. 2012: Motyle dzienne (Lepidoptera: Hesperioidea i Papilionoidea) okolic
Pleszewa (Wielkopolska). Przegląd Przyrodniczy, 23: 40-53.