Wprowadzenie i opis ogólny wykazu wód powierzchniowych

Wprowadzenie i opis ogólny wykazu wód powierzchniowych

Wprowadzenie i opis ogólny wykazu wód powierzchniowych
przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków oraz
umożliwiających migrację ryb.
PODSTAWOWE CECHY JEZIORNOŚCI EUROPY, POLSKI ORAZ REGIONU
WODNEGO DOLNEJ ODRY I PRZYMORZA ZACHODNIGO
Miarą jeziorności kraju, pojezierza, zlewni, regionu wodnego jest stosunek
powierzchni jezior do ogólnej powierzchni analizowanego obszaru. Innym wskaźnikiem
stosowanym w praktyce limnologicznej jest gęstość występowania jezior, określająca liczbę
jezior na jednostkę powierzchni.
Przeważająca część współczesnych jezior położona jest na półkuli północnej, na obszarze
Europy i Ameryki Północnej, na obszarach objętych zasięgiem lądolodów okresu
plejstoceńskiego. Na obszarze Europy wydzielonych zostało siedem stref jeziorności:
•
bałtycka,
•
brytyjska,
•
alpejska,
•
węgierska,
•
bałkańska,
•
pontyjska,
•
centralna.
Strefa bałtycka obejmuje Norwegię, Szwecję, Finlandię, Danię, Holandie, Niemcy, Polskę,
Litwę, Łotwę, Estonię oraz północno – zachodnią część Rosji, po granicę południowego
zasięgu lądolodu.
W obrębie strefy bałtyckiej wyróżniono 4 centra cechujące się dużą gęstością występowania
jezior:
a)
finlandzko – rosyjskie – m.in. jez. Ładoga (17 837 km2), Saimaa (895 km2),
b)
rosyjskie – jez. Onega (9549 km2),
c)
południowoszwedzkie – jez. Wener (5348 km2), Wetter (1868 km2), Hjelmar
(480 km2),
d)
północnofinlandzkie – Enare (1230 km2).
1
Północna część Polski na tle obszaru Europy, zaliczana jest do strefy o średniej jeziorności ,
zarówno pod względem procentowego pokrycia jeziorami, jak i gęstości ich występowania
(A. Choiński, 1995).
Jeziora polskie posiadają dwie podstawowe cechy:
•
zdecydowanie przeważają jeziora polodowcowe,
•
posiadają z reguły nieduże powierzchnie (największe w Polsce jez. Śniardwy znajduje
się na 100 miejscu w Europie).
Analizując wskaźnik jeziorności zlewiska Morza Bałtyckiego, Polskę zalicza się do strefy o
niewielkiej jeziorności. Jezior o powierzchni powyżej 1 ha naliczono zaledwie 7081, co
stanowi 0,90% powierzchni kraju (A. Choiński, 1992). W Szwecji zinwentaryzowano ok.
100 000 jezior, o powierzchni prawie 40 000 km2 (8,5% pow. kraju); w Finlandii – 55 000
jezior (9,5% kraju), na terenie Rosji i republik Bałtyckich – 250 000 jezior.
Jeziora polskie wyróżnia fakt, że kwalifikują się do zbiorników o znacznych głębokościach.
Wśród jezior polodowcowych Niżu Europejskiego najgłębsze jest jez. Hańcza (108,5 m), przy
czym ok. 70 jezior osiąga maksymalną głębokość ponad 40 m.
Liczba jezior w Polsce nie została dotąd precyzyjnie określona. Przedmiotem inwentaryzacji
(Katalog Jezior Polski, 1954) były jeziora o pow. powyżej 1 ha. Umowna granica jest
dyskusyjna z uwagi na fakt, ze jeziora o powierzchni <1 ha są zbiornikami naturalnymi, a ich
ilość w skali kraju szacowana jest na kilkaset tysięcy. Dla przykładu na Pojezierzu
Mazurskim naliczono ok. 84 000 oczek wodnych.
Na obszarze Polski przeważają jeziora małe (1-5 ha) stanowiąc 44% całkowitej ilości jezior.
Podobny układ stwierdzono w Regionie Wodnym Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego
(vide Ryc. 8.) Jeziora te, jak i jeziora najmniejsze ( poniżej 1 ha), ulegają szybkiemu
zanikowi. Porównanie liczby jezior z lat 90-tych oraz z okresu sprzed 1954 r. dowodzi, że
znikło 2215 jez. O powierzchni powyżej 1 ha, o sumarycznej powierzchni 35 550 ha (11,22%
ówczesnej powierzchni jezior) (A. Choiński, 1992). Proces zaniku jezior małych jest bardzo
dynamicznym, stąd potrzeba ich inwentaryzacji i określenia roli w systemie krążenia i
retencjonowania wód.
W Polsce największy procentowy udział jezior w powierzchni terenu występuje w
Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Drugim takim obszarem występowania jezior jest
Pojezierze Pomorskie z maksimum koncentracji w rejonie Stargardu Szczecińskiego-Pyrzyc,
a trzecim – Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie.
Jeziora są znaczącym ogniwem krążenia i retencji wód w zlewniach bilansowych. Stąd
istotne jest określenie ich liczby, powierzchni, objętości zgromadzonej wody, czy też
2
związków z poziomami wód podziemnych w ujęciu zlewniowym. Analiza E. Pawlak (1993)
na bazie danych zawartych w Katalogu Jezior Polski A. Choińskiego (1992) wykazała, że
najwięcej jezior znajduje się w zlewniach:
•
Brdy – 490 (6,9% jezior Polski),
•
Drawy – 413,
•
Drwęcy – 396,
•
Noteci do Gwdy – 252
Przestrzenne zróżnicowanie średniej wartości jeziorności w zlewniach rzecznych na obszarze
Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego przedstawia się następująco (wg
Podziału Hydrograficznego Polski. IMGW, 1980):
•
maksymalną wartość >5% posiada zlewnia jeziora Jamno,
•
w przedziale 1,5 – 2,5% mieści się zlewnia obszaru Przymorza pomiędzy Regą i
Parsętą,
•
w przedziale 1 – 1,5% znajdują się zlewnie Myśli, Słubi, Kurzycy, Tywy, Iny, Regi,
Dziwnej,
•
w przedziale 0,5 – 1,0% mieszczą się zlewnie Wieprzy, Parsęty, Przymorza pomiędzy
Dziwną i Regą, Gowienicy, Gunicy, wyspa Wolin,
•
w przedziale 0,0 – 0,5% znajdują się zlewnie Ilanki i Pliszki
Na podstawie przedstawionej analizy jeziorności Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza
Zachodniego, można na jego obszarze wydzielić 3 strefy:
1. zlewni dolnej Odry i Zalewu Szczecińskiego oraz Regi, o wskaźniku jeziorności 1
– 1,5%,
2. zlewni Przymorza (Wieprza, Parsęta) o wskaźniku jeziorności 0,5 – 1%
3. zlewni Ilanki, Pliszki, Konotopu i Kanału Lubońskiego o wskaźniku jeziorności
0,0 – 0,5%.
Antropogeniczne przemiany jezior
W systemie zmian zachodzących w jeziorach w obecnym czasie, najbardziej
odczuwalne są zanieczyszczenia wód przejawiające się ich eutrofizacją. Mamy tu do
czynienia z dopływami substancji użyźniających wody, jak i substancji toksycznych.
W warunkach polskich dopływ zanieczyszczeń do jezior datuje się od kilkudziesięciu lat i
związany jest z:
3
•
intensywnym rozwojem rolnictwa,
•
procesami urbanistycznymi,
•
rozwojem przemysłu,
•
rozwojem przetwórstwa rolno-spożywczego
•
brakiem dostatecznej infrastruktury kanalizacyjnej
•
szybkim rozwojem bazy wczasowo-turystycznej
Kumulacja zanieczyszczeń w jeziorach jest procesem złożonym. Zjawisko to przez
lata niezauważane, wiąże się z koncentracją zanieczyszczeń w osadach dennych i głębszych
partiach mis jeziornych. Bardzo często o istnieniu zanieczyszczenia wód na skutek
eutrofizacji, następuje dopiero na podstawie stwierdzenia zaniku wielu gatunków ryb.
Obowiązujący w Polsce system oceny jezior uwzględnia jakość wód oraz podatność jeziora
na degradację.
Najbardziej wartościowe zasoby wód posiadają jeziora o najwyższych klasach jakości, które
równocześnie wykazują znaczną odporność na degradację. Problem jest trudny do
identyfikacji z uwagi na fakt, że w dotychczasowych badaniach uwzględniano jeziora o
znacznych powierzchniach, natomiast większości jezior średnich i małych nie badano. Jeziora
te z uwagi na niekorzystne parametry fizyczne mogą być bardzo podatne na degradację
wywołaną przede wszystkim procesami eutrofizacji. Przyjmuje się, że stan czystości ok. 70%
tych jezior jest zły. Jeziora posiadające I klasę czystości są obecnie rzadkością. Należą do
nich głównie jeziora położone w lasach, w tym jeziora lobeliowe.
Wynikiem antropogenicznych przemian jezior są zmiany flory i fauny, a szczególnie
zmiany ichtiofauny. Przykładem gatunku, który wyginął na przestrzeni ostatnich
kilkudziesięciu lat jest jesiotr (ostatnio reintrodukowany). Natomiast w wodach rzek i jezior
pojawiły się nowe gatunki: amur, tołpyga biała i pstra, peluga, głowacica, bass
wielkogębowy, bass słoneczny i karaś srebrzysty. Gdyby rozmnażanie następowało w sposób
naturalny, to tylko bass słoneczny i karaś srebrzysty maja szansę na całkowitą aklimatyzację
w naszych wodach.
W ostatnich latach nastąpiła wyraźny wzrost odłowów ryb śródlądowych, ale wyłącznie
gatunków o zwiększonej odporności na pogarszające się warunki środowiska wodnego (płoć,
leszcz). Nie udaje się natomiast utrzymać poziomu odłowów lina, karasia oraz szczupaka.
Przy utrzymującej się tendencji degradacji wód, gatunkami zagrożonymi mogą się stać łosoś,
troć, węgorz, sieja, certa, sielawa, sum. W chwili obecnej jedynym jak na razie ratunkiem dla
tych gatunków jest intensywne zarybianie.
4
Znaczącym elementem zagrożenia jezior jest presja rekreacyjna. Najbardziej
intensywne użytkowanie rekreacyjne skupia się w strefach brzegu i litoralu, stąd
oddziaływanie na jezioro zachodzi od strony lądu, jak i wody. Oddziaływania te muszą być
rozpatrywane sumarycznie z analizą jakości zrzutów zanieczyszczeń, gospodarki w zlewni (
w tym gospodarki rybackiej), stopnia zalesienia. Dotychczasowe doświadczenia dowodzą, że
najbardziej trwałe zmiany w jeziorach związane są z zaburzeniem naturalnej równowagi
bilansu krążenia wód jeziora lub jego zlewni w następstwie prac związanych z regulacją
przepływów, prac melioracyjnych, poboru wód podziemnych i powierzchniowych. Zmiany te
w praktyce są nieodwracalne. Jeziora wymagają kompleksowej ochrony przed negatywnymi
oddziaływaniami antropogenicznymi. Przemawia za tym ich znaczenie gospodarcze oraz ich
rola w przestrzeni geograficznej, gdzie stanowią podstawę biologiczną życia, stabilizacji
retencji wód, element rzeźby terenu i piękna krajobrazu, a także czynnik ruchu, rekreacji i
zdrowia.
Metody i środki ochrony jezior
Podstawowe metody i środki ochrony jezior dzieli się na czynne i bierne. W śród
środków ochrony czynnej wyróżnia się trzy grupy działań:
1. Środki zapobiegawcze
a) ograniczenie i likwidacja zanieczyszczeń w zlewni,
b) ograniczenie dopływu wód zanieczyszczonych do jeziora,
c) wysokosprawne usuwanie substancji biogennych ze ścieków,
d) mechaniczne usuwanie roślinności ze strefy litoralu (zapobieganie rozkładowi i
powrotowi substancji biogennych do wody),
e) zagospodarowanie i ochrona strefy ekotonowej jezior (roślinności pasa
przybrzeżnego i łąk przybrzeżnych).
2. Środki naprawcze
a) przepłukiwanie jeziora wodami czystymi,
b) usuwanie osadów dennych,
c) wymiana wód hypolimnionu (najgłębszej części jeziora)
3. Środki przeciwobjawowe
a) napowietrzanie jezior,
b) likwidacja zakwitów środkami chemicznymi,
5
Środki techniczne rekultywacji jezior, w tym usuwanie osadów dennych, należy projektować
z dużą ostrożnością. Niezbędne jest dokładne rozpoznanie reżimu i dynamiki wód akwenu
wraz z rozpoznaniem procesów hydrobiologicznych. Prace takie na szeroką skalę
projektowano dla jez. Jamno. Z kolei prace projektowane przez Związek Gmin Wyspy Wolin
dla jez. Wicko Małe koło Międzyzdrojów zostały zaniechane po przeprowadzeniu
szczegółowych badań osadów dennych, stopnia ich uwodnienia, ruchu oraz wymiany wody w
akwenie. Osady w stanie półpłynnym i zawiesiny zostały w sposób naturalny usunięte z
jeziora.
OGÓLNA
CHARAKTERYSTYKA
PRZYMORZA
ZACHODNIEGO
WÓD
REGIONU
JAKO
DOLNEJ
ŚRODOWISKA
DLA
ODRY
I
ŻYCIA
ICHTIOFAUNY
W wodach Przymorza Zachodniego żyją 52 gatunki ryb, czyli ponad 90% całej
krajowej ichtiofauny. Sprzyjającymi elementami są:
•
duża liczba dobrze zachowanych siedlisk w rzekach o dużym stopniu
naturalności,
•
górne odcinki rzek z czystymi wodami,
•
różnorodność typów jezior, od bardzo czystych oligotroficznych, po żyzne
eutroficzne,
Pomimo sprzyjających warunków hydrograficznych, hydrologicznych, hydrobiologicznych i
sozologicznych szereg gatunków jest zagrożonych. Należą do nich: łosoś, troć, lipień i pstrąg,
Ich liczebność jest utrzymywana dzięki zarybieniom. Najbardziej zagrożonym gatunkiem w
rzekach zachodniopomorskich jest lipień. Zagrożone są ponadto gatunki typowo rzeczne, jak
brzana, certa, kleń, jaź i piekielnica.
Na obszarze Regionu Wodnego Wolnej Odry i Przymorza Zachodniego występuje
duże zróżnicowanie środowisk bytowania, ryb, mięczaków i skorupiaków. Są to wody
morskie i zalewy, jeziora przymorskie, Odra, rzeki uchodzące bezpośrednio do morza,
jeziora, stawy, oczka i mokradła.
Ciekawe ekosystemy tworzą jeziora przy przymorskie i zalewy, środowiska pośrednie
pomiędzy morzem, a wodami słodkimi. Występują tu gatunki ryb typowo słodkowodnych,
jak i morskich. W zależności od intensywności wymiany wód między morzem oraz zalewami
i jeziorami przymorskimi, gatunki różnych środowisk przenikają się wzajemnie.
6
Do morza bez trudu wędruje sandacz, okoń, leszcz, płoć, natomiast do wód słodkich
przenika śledź, flądry, dobijaki oraz sporadycznie dorsz czy belona. Najciekawszym
zjawiskiem obserwowanym w wodach przymorskich jest powrót parposza – ryby
śledziowatej, odbywającej wędrówki w okresie tarła z morza do wód słodkich.
W Bałtyku wyginęła chyba bezpowrotnie aloza, gatunek spokrewniony z parposzem. Główną
przyczyną była najprawdopodobniej zabudowa hydrotechniczna i zanieczyszczenie rzek –
środowiska, w którym aloza raz w życiu odbywała tarło.
Rzeki Pomorza tworzą wyjątkowe środowisko bytowania, wędrówki i rozrodu ryb.
Główne rzeki Pomorza Zachodniego – Rega, Parsęta, Wieprza uchodzą bezpośrednio do
Bałtyku i są głównym miejscem występowania ryb wędrownych: łososia, troci, certy oraz
minoga rzecznego. W środkowych i górnych odcinkach tych rzek oraz w ich dopływach
występują pstrągi potokowe i lipienie. Wymienione rzeki cechują się w miarę
ustabilizowanym
stanem
ichtiofauny,
przy
bardzo
wysokim
stopniu
naturalności
zoogeograficznej. Z gatunków obcych występują tu pstrąg tęczowy i karaś srebrzysty
(obydwa pochodzące z hodowli stawowych).
Górne partie rzek zachodniopomorskich zasiedlają głównie dwa gatunki ryb: głowacz
białopłetwy i strzebla potokowa. Są one doskonałym bioindykatorem stanu jakości wód
rzecznych. Wymagają wód bardzo czystych, natlenionych, i dużych spadkach.
Jeziora Pomorza Zachodniego generalnie zaliczane są do jezior czystych. Dotyczy to
głównie jezior dużych. Zasiedla je często sielawa oraz sieja, ryby zimnolubne, wymagające
wód dobrej jakości, głębokich i dobrze natlenionych. Do najpospolitszych gatunków
występujących w wodach Pomorza Zachodniego należy zaliczyć płoć. Występuje ona w
rzekach, jeziorach, potokach, w wodach Zalewu Szczecińskiego oraz wodach przybrzeżnych
Bałtyku.
Geneza jezior zachodniopomorskich
Pojezierze Pomorskie leży w strefie wielkiej moreny czołowej bałtyckiej. Jeziora o
różnych kształtach i powierzchniach znajdują się na tym terenie w znacznej liczbie, stając się
w niektórych obszarach elementem dominującym w krajobrazie, a gęstość występowania
zbiorników wodnych zależy od form jego powierzchni i ich genezy. Na terenie Pomorza
Zachodniego można wyodrębnić pojezierza: Barlineckie, Choszczeńskie, Dobiegniewskie,
Drawskie, Ińskie, Myśliborskie, Szczecineckie, Trzcińskie i Wałeckie (Mikołajski 1966,
Jasnowska i Jasnowski, 1983). Obszary szczególnie bogate w jeziora pokrywają się z
7
zasięgiem ostatniego zlodowacenia stąd zdecydowana większość jezior na tym terenie
powstała w skutek działalności lodowcowej. Jak podaje Mikołajski (1966): ,,tworzyły się one
na skutek chaotycznej akumulacji polodowcowej, pogrzebania i wytopienia brył martwego
lodu w osadach lodowcowych, wyżłobienia misy jeziornej wodami roztopowymi z lodowca,
wyorania zagłębień posuwającego się lodowca, erozyjnego działania wodospadów w
szczelinach lodowych”. Jak już wspomniano ocenia się, ze w okresie polodowcowym zanikło
tu około 2/3 wszystkich jezior. Pośrednim dowodem wskazującym na istnienie w przeszłości
tych zbiorników wodnych są ogromne zasoby gytii - tzn. charakterystycznych osadów
występujących na powierzchni ok. 50 tys. ha i stanowiących składnik złóż torfów, jak
również znaczne złoża kredy jeziorowej.
Pas nizin nadmorskich charakteryzuje się obecnością jezior określanych jako
przymorskie lub przybrzeżne, których powstanie nie wiążę się z działalnością lodowca. Są to
zbiorniki odcięte od morza wąskimi, piaszczystymi wałami i charakteryzujące się stosunkowo
dużą powierzchnią lustra wody oraz niewielką, nieprzekraczającą kilku metrów, głębokością
maksymalną.. Stanowią one pozostałość po dawnych zatokach morskich, zamkniętych z
biegiem wieków wskutek ukierunkowanej na wschód działalności wiatrów, fal i prądów
morskich.
Podstawowa grupa jezior, jaka występuje na Pojezierzu Pomorskim, jest pochodzenia
lodowcowego, wśród których najbardziej rozpowszechniony typ stanowią jeziora rynnowe.
Są one wąskie i długie, w swoim charakterze przypominają doliny rzeczne o stromych
brzegach i nierównym dnie z przegłębieniami i płyciznami. Według Choińskiego (l985)
jeziora te ,,spełniają rolę okien hydrogeologicznych i pozwalają w niektórych wypadkach na
kontakt wód różnych poziomów wodonośnych, np. poziomowi IV-rzędowemu i IIIrzędowemu”. Geneza jezior rynnowych nie jest w pełni wyjaśniona. Prawdopodobnie
powstały one wskutek wypływania wód roztopowych z lodowca, który wyżłobił w podłożu
głębokie bruzdy (tzw. erozja glacifluwialna). Istnieje również pogląd, że powstały one w
wyniku procesu erozji subglacjalnej (tzw. egzaracji, czyli zabieraniu materiału z podłoża
przez lodowiec wskutek jego przymarzania i wciskania w lód). Najważniejszą cechą
charakterystyczną jezior rynnowych jest prostopadle ich położenie w stosunku do głównych
ciągów moren czołowych. Zazwyczaj tworzą one charakterystyczne ciągi, bardzo wyraźnie
widoczne w okolicach Choszczna, Maszewa, Łobza, Świdwina, i Wałcza. Przykład tego typu
zbiorników stanowi np. jezioro Miedwie, powstałe na skutek erozji subglacjalnej wód
roztopowych lodowca w terasowych utworach akumulacyjnych doliny rzeki Płoń. Jednakże w
efekcie silnej działalności akumulacyjnej wód przepływowych, powodujących powolne
8
zasypywanie i spłycanie głębszych partii rynny, jezioro Płoń zatraciło już znacznie swój
rynnowy charakter.
Inny typ zbiorników to jeziora zaporowe moreny czołowej. Zwykle położone są one
po wewnętrznej stronie łuku moreny czołowej, stanowiącego zaporę uniemożliwiającą
spłynięcie wód. Powstały one w efekcie zatamowania odpływu wody, akumulacji
lodowcowej lub poprzez sfałdowanie materiału przed czołem lodowca. Ułożone są zazwyczaj
równolegle do owalów morenowych, kształtem podobne do jezior rynnowych, lecz brzegi ich
są niesymetryczne. Z jednej strony brzegu wznoszą się wysokie wały moreny czołowej,
natomiast z drugiej, brzeg jest wyraźnie niższy i łagodny.
Jeszcze inny typ jezior reprezentują zbiorniki położone na obszarach moreny dennej
powstałe na skutek nierównomiernego nagromadzenia się materiałów morenowych, które
obok wzniesień utworzyły zagłębienia wypełnione później wodą. Zbiorniki te są zwykle duże,
o urozmaiconej linii brzegowej z zatokami, półwyspami i wyspami, ich dno jest nierówne, a
głębokości nierównomiernie rozłożone.
Z obecnością lodowca związane są również tzw. jeziora wytopiskowe powstałe w
zagłębieniach po wytopieniu się zagrzebanych wielkich glacjalnych brył i tafli lodu. Należą
do nich rzadko występujące jeziora sandrowe. Do jezior wytopiskowych zalicza się również
tzw. oczka - niewielkie nieprzekraczające kilku hektarów jeziorka o kolistym kształcie,
pozbawione dopływu powierzchniowego oraz tzw. kotły - charakteryzujące się niewielkimi
rozmiarami i stosunkowo dużą głębokością. Te ostatnie zostały wydrążone przez nacisk wody
spadającej ze znacznej wysokości (w głębokich pęknięciach lodowca) lub na skutek stopienia
się brył lodu pochodzących z krawędzi wycofującego się lodowca, zagrzebanych przez
materiał skalny nanoszony przez wody lodowcowe. Po stajaniu na jego miejscu powstawały
zaklęsłości, które wypełniła woda tworząc ten specyficzny typ jezior.
Na terenie wyspy Wolin leży jezioro Martwe należące do typu zakolowego, powstałe
na miejscu dawnego koryta rzecznego Dziwny. Typ ten licznie występuje w dolinach Wisły,
Warty i Bugu. Prócz naturalnych zbiorników-pochodzenia polodowcowego występują
również jeziora, do których powstania przyczynił się człowiek, tzw. antropogeniczne. Na
terenie Pomorza Zachodniego zaliczyć można do nich powstałe na skutek przegrodzenia
groblą cieku lub utworzone wskutek zalania wodą wyrobisk.
Typy troficzne jezior
9
Zależności między produktywnością biologiczną jeziora, rozumianą jako tempo
procesu wytwarzania materii organicznej przez określoną biocenozę, a cechami fizycznochemicznymi wody pozwoliły na wydzielenie różnych typów troficznych jezior. Do
najważniejszych cech jezior decydujących o stanie trofii, czyli żyzności danego zbiornika
należą: morfologia, barwa i przezroczystość wody, nasycenie tlenem wód zajmujących dolną
warstwę jeziora (hypolimnion) w czasie stagnacji letniej, stężenie związków azotu i fosforu,
zawartość w wodzie wapnia, zawartość substancji organicznych w osadach dennych,
obecność związków humusowych, obecność planktonu i bentosu
(Bajkiewicz-Grabowska,
Mikulski l996; Kajak l998). Większość jezior objęta jest procesem powolnego zanikania i
zależnie od pierwotnej głębokości oraz szybkości zamulania znajdują się one w różnych
stadiach starzenia. Ogólnie jeziora można podzielić na dwie grupy. W pierwszej czynniki
środowiskowe są zrównoważone, żaden nie dominuje w sposób zdecydowany — są to jeziora
harmoniczne, natomiast druga grupa stanowi zbiorniki z wyraźną przewagą określonego
czynnika, tzw. jeziora dysharmoniczne.
Wśród jezior harmonicznych możemy wyróżnić trzy główne typy:
•
oligotroficzne,
•
mezotroficzne,
•
eutroficzne.
Najbardziej zbliżonymi do stanu pierwotnego są jeziora określane jako oligotroficzne, czyli
skąpożyzne. Charakteryzują się dużą głębokością i wąską, płytką strefą przybrzeżną
porośniętą skąpo hydrofitami. Stężenie substancji biogennych w zbiornikach tego typu jest
małe, a przezroczystość wody duża. Dobre natlenienie wód, spadek temperatury i dobre
naświetlenie hypolimnionu powodują występowanie maksimum tlenowego na dużych
głębokościach, stąd też nasycenie tlenu przy dnie nie spada poniżej 50-60%. Zarówno
zooplankton, jak i fitoplankton określany jest jako ,,ubogi” i rozmieszczony równomiernie w
całej objętości wody, natomiast organizmy bentosowe wykazują spore zróżnicowanie
gatunkowe, ale występują w małych ilościach (do gatunków wskaźnikowych bentosu należą
larwy ochotkowatych z rodzaju Tanytarsus i Orthocladius). Liczebność ichtiofauny w tych
zbiornikach jest mała i reprezentowana tylko przez sielawę, stynkę, sieję, ukleję, okonia, płoć,
wzdręgę, a w strefie przybrzeżnej przez większe ilości jazia (Rudnicki i in. 1971). Jeziora
tego typu z czasem przekształcają się w zbiorniki eutroficzne. W ,,czystej formie” jeziora
oligotroficzne w Polsce prawie już nie występują.
Pośredni typ między jeziorami oligotroficznymi i eutroficznymi prezentują jeziora
mezotroficzne. Charakteryzują się średnią zawartością związków biogennych. Zwiększona
10
ilość żywej i martwej zawiesiny powoduje spłycenie warstwy wody, w której odbywa się
produkcja materii organicznej (warstwa trofogeniczna). Opadające substancje organiczne
ulegają mineralizacji i częściowo w warstwie przypowierzchniowej (epilimnionie) jednak
pewna
ilość
tych
substancji
nie
zdąży
zmineralizować
się
powyżej
poziomu
kompensacyjnego (granica stref, gdzie równoważą się procesy twórcze i rozpadowe) i
wówczas poniżej tego punktu następuje gwałtowne obniżenie zawartości tlenu. W zależności
od stopnia nasycenia hypolimnionu tlenem można wyróżnić dwa podtypy jezior
mezotroficznych:
•
α-mezotroficzne (powyżej 20%),
•
β-mezotroficzne (poniżej 20%).
Skład ichtiofauny tych zbiorników jest różny dla poszczególnych podtypów. Zbiorniki
α-mezotroficzne są zasiedlane głownie przez sielawę, sieję i stynkę, nieliczne karpiowate
(brak lina) i okoniowate. W jeziorach β-mezotroficznych zamiennie z sielawą może
występować w dużej ilości sandacz, a dodatkowo leszcz, płoć, wzdręga, oraz w mniejszej
ilości inne gatunki m.in.: okoń, szczupak, stynka. Pas roślinności brzegowej jest dość dobrze
rozwinięty, ale jeszcze stosunkowo wąski.
Kolejny typ - jeziora eutroficzne są przeważnie płytkie z dobrze rozwiniętą strefa
przybrzeżną. Charakteryzuje je mała przezroczystość wody i znaczna ilość rozpuszczonych w
niej soli mineralnych. Duża zawartość związków biogennych i ich intensywna mineralizacja
prowadzi często do zużycia tlenu już w epilimnionie, w którym natlenienie wody może być
niższe od 40%. Na dnie zbiorników tego typu nagromadzona jest wielka ilość mułu, wraz z
którym często występuje metan i siarkowodór. Zróżnicowane warunki tlenowe wpływają na
nierównomierne zagęszczenie planktonu w toni jeziora. Plankton roślinny obfity, najczęściej
spotykany przy powierzchni, gdzie tworzy częste ,,zakwity” wody (złożone głównie z sinic).
Fauna denna takich zbiorników ma małe zróżnicowanie gatunkowe, ale występuje w dużych
ilościach, dochodząc czasami do kilkudziesięciu kg/rn2 dna (przeważnie mięczaki).
Gatunkiem dominującym wśród ryb jest leszcz. Występuje również dużo węgorza, płoci,
wzdręgi, lina, okonia, szczupaka, brak tutaj natomiast głąbieli (sieja) i jazia. Roślinność
naczyniowa jest bardzo dobrze rozwinięta. W dalszym ,,rozwoju” jezioro to ulega
przekształceniu w trzęsawisko, a następnie w torfowisko niskie. Do eutroficznych można
zaliczyć zdecydowaną większość jezior województwa zachodniopomorskiego, jak również
wszystkie tzw. jeziora przymorskie.
Najbardziej charakterystyczną formą jezior dysharmonicznych są jeziora zamierające,
o małej powierzchni, płytkie, o niskiej przezroczystości wód. Są to zbiorniki dystroficzne,
11
często zwane również polihumusowymi. Zawierają one dużą ilość substancji humusowych w
wodzie i osadach dennych. Wynika to z położenia tych jezior wśród lasów szpilkowych oraz
torfowisk, z których substancje humusowe dopływają do jeziora - związki te nadają wodzie
barwę brązowo-żółtą, jej odczyn często jest kwaśny (pH < 7), a poziom tlenu w zimie spada
do zera. Z tego powodu faunę denną głównie reprezentują ochotkowate (Chironomidae) i
wodzień (Chaoborus), ryby — karasie i liny, natomiast plankton jest bardzo ubogi gatunkowo
i ilościowo (Mikulski, 1982). Roślinność przybrzeżna kępowa, nieliczna, najczęściej
występują torfowce i turzyce. Jeziora te stosunkowo szybko ulegają lądowieniu,
przekształcając się w torfowisko wysokie. Ten typ jezior dość licznie występuje w woj.
zachodniopomorskim.
Na terenie woj. zachodniopomorskiego spotyka się jeszcze dwa inne typy zbiorników
dysharmonicznych: jeziora saprotroficzne - zbiorniki przeciążone substancją organiczną
najczęściej pochodzenia ściekowego, w których często występuje całkowity deficyt tlenowy
od powierzchni do dna, jak również przesycenie wody produktami beztlenowego rozkładu
substancji organicznej, oraz jeziora alkalitroficzne, czyli węglanowe. W tych ostatnich woda
zawiera duże ilości Ca i Mg w postaci węglanów natomiast związki azotu i fosforu są
uwięzione w osadach dennych. W przydennych warstwach wody występuje duża zawartość
tlenu. Bardzo często alkalitrofię nazywa się oligotrofią wtórną. Ichtiofauna tych zbiorników
podobna jest w swym składzie do jezior β-mezotroficznych, a w bentosie występują
tlenolubne ochotki z rodzaju Tanytarsus. Roślinność zazwyczaj bywa nieliczna. Jeziora tego
typu w woj. zachodniopomorskim są przeważnie pochodzenia antropogenicznego, naturalnie
występują tylko na terenach górskich lub krasowych.
Rybackie typy jezior
Określone i przedstawione w opracowaniu rybackie typy większości jezior,
specyficzne dla każdego zbiornika wymagają szczegółowego omówienia. Wynika to między
innymi z faktu wykorzystywania m.in. teoretycznych danych połowowych, jakimi
charakteryzuje się poszczególny typ jeziora, w pracach dotyczących m.in. określenia
szacunkowej wielkości kwoty dzierżawnej bądź ustalenia wartości danego jeziora
podlegającego sprzedaży. Tytułowa typologia rybacka opiera się na przewodnich gatunkach
ryb bytujących w danym zbiorniku, pomimo ze nie zawsze muszą one występować
najliczniej. Stanowią one jednak wyraźny biologiczny wskaźnik specyfiki jeziora, dając tym
samym podstawę do wnioskowania o potencjalnym składzie gatunkowym ichtiofauny, jak
12
również o panujących w nim abiotycznych warunkach środowiskowych. Obecnie
powszechnie jest stosowany w naszym kraju, opracowany przez Instytut Rybactwa
Śródlądowego, podział na pięć podstawowych typów jezior, tzn.: sielawowe, leszczowe,
sandaczowe, linowo-szczupakowe i karasiowe (Rudnicki, 1957). Zdarza się jednakże, ze po
wykonaniu odpowiednich badań i pomiarów dane jezioro trudno zakwalifikować do jednego
typu. Stąd też, w sposób niejako wymuszony względami praktycznymi, wprowadza się
równie tzw. pośrednie typy jezior, jak na przykład sielawowo - leszczowy czy leszczowo sandaczowy.
Jeziora sielawowe
Charakteryzują się m. in. znaczną głębokością maksymalną sięgającą kilkudziesięciu
metrów (przeciętnie ponad 20 m), jak również stosunkowo dużą (5-8 m) przezroczystością
wody w okresie letnim. Warstwa epiliinnionu sięga do 5 m, metalimnion przeważnie jest
wąski i charakteryzuje się znacznym (kilkustopniowym) gradientem termicznym, a
hypolimnion – stosunkowo wysoką zawartością tlenu (niektóre z tych jezior czasami wykazuj
deficyty tlenowe w hypolimnionie, najczęściej zanikające w okresie homotermii jesiennej i
wiosennej). Zbiorniki sielawowe mogą posiadać różną powierzchnię lustra wody, od
kilkunastu do nawet kilku tysięcy hektarów. Według klasyfikacji limnologicznej zaliczane są
do jezior oligotroficznych, a także α. i β-mezotroficznych, o stosunkowo niskiej zasobności w
podstawowe sole mineralne i niezbyt dużym poziomie produkcji pierwotnej. Najczęściej
zbiorniki te charakteryzują się wysokim stopniem statyczności i związaną z tym niską
temperaturą wody przy dnie w okresie lata, wyraźnym rozdziałem warstwy, w której
zachodzą procesy trofogeniczne od warstwy trofolitycznej. W jeziorach sielawowych dno jest
twarde, w małym stopniu zamulone, a roślinność zanurzona, jak i wynurzona, najczęściej
występuje w wąskim pasie przybrzeżnym (wynika to z dość dużego stopnia pochylenia
brzegów zbiornika). Obszary, na których występują łąki podwodne porastają głównie
ramienice, mech zdrojek oraz bliżej powierzchni - moczarka kanadyjska.
Jeziora leszczowe
Zalicza się do nich zbiorniki najczęściej o powierzchni powyżej 100 ha, głębokości
maksymalnej wahającej się od 15 do 20 m, przy czym w tych właśnie miejscach dno pokryte
jest najczęściej warstw mułu. Epilimnion sięga w nich do 5-6 m, natomiast metalimnion
charakteryzuje się mniejszym niż w jeziorach sielawowych gradientem termokliny, rzadko
13
przekraczają 2,50 C° na 1 m. Pomimo znacznej głębokości i objętości tych zbiorników
przezroczystość wody nie przekracza 4 m. Dość często jeziora leszczowe określa się mianem
zestarzałych jezior sielawowych, a wynika to z faktu wyższego poziomu w nich produkcji
pierwotnej, wynikającego z wyraźnie większej zawartości w wodzie biogenów, a w
szczególności azotanów i fosforanów. Dość często w warstwie dennej występują deficyty
tlenowe, oraz okresowo siarkowodór. Najczęściej zbiorniki te charakteryzują się średnim lub
wysokim stopniem statyczności. Należy zaznaczyć, ze leszcz szczególnie preferuje jeziora, w
których roślinność wynurzona i zanurzona jest bogatsza w gatunki i zajmuje większą
powierzchnię niż w typie sielawowym zbiornika. Roślinność podwodna, a mianowicie mech
zdrojek i moczarka kanadyjska oraz rośliny wynurzone, które w okresie tarła leszcza znajdują
się w początkowej fazie wegetacji, stanowią podłoże dla składania ikry.
Jeziora sandaczowe
Jeziora tego typu charakteryzują się głębokością maksymalną od 6 do 12 m i
powierzchni przeważnie od kilkunastu do kilkudziesięciu hektarów. Dno ich jest twarde, tylko
miejscami pokryte większą ilością mułu. Roślinność wynurzona bywa silnie rozwinięta, z
dominacją trzciny pospolitej. Ze względu na ograniczoną przezroczystość wody (od 1 do 1,5
m) roślinność zanurzona jest raczej słabo rozwinięta. W jeziorach tego typu na głębokości 5-6
m mogą czasami występować deficyty tlenowe. Miejsca tarliskowe sandacza znajdują się
najczęściej na głębokości 2-4 m. Do rozrodu sandacz wymaga dna o podłożu twardym,
kamienistym lub żwirowym. Ikra składana bywa również na korzeniach roślin lub na
martwych muszlach racicznicy (Dreissena Polymorpha).
Wśród jezior typu sandaczowego można wyodrębnić 4 ich podtypy:
a) zbiorniki o głębokości 5-8 m, charakteryzujące się umiarkowanie występująca
roślinnością i dość często brakiem tlenu w warstwie przydennej. Przezroczystość
wody jest mała (średnio 0,4 m). Posiadają one liczną populację sandacza, wynikającą.
ze sprzyjających warunków środowiskowych do odbywania tarła. W ichtiofaunie
dominuje drobna płoć i mały leszcz (stanowiące podstawowy pokarm dla sandacza)
jak również węgorz, lin i szczupak,
b) zbiorniki, które pod względem głębokości, przezroczystości oraz warunków
termicznych są bardzo zbliżone do powyższych, różnią się jednak mniejszym
stopniem zarośnięcia przez roślinność podwodną (czasami występuje ona w zaniku), a
brzegi jeziora są miejscami kamienno-żwirowe lub piaszczyste. W mniejszych
14
ilościach występuje tutaj szczupak, brak jest lina, a leszcz rośnie zdecydowanie
słabiej. Jedynie węgorz jest licznie reprezentowany,
c) zbiorniki o malej przezroczystości wody i zanikami tlenu przy dnie (występuje H2S).
Brzeg jest zazwyczaj mulisty, utrudniający sandaczowi przystępowanie do rozrodu,
stąd jego populacja jest stosunkowo nieliczna,
d) jeziora rzadko spotykane, charakteryzujące się głębokością maksymalną od 10 do 30
m, znaczną spadzistością stoku, brakiem roślinności podwodnej małą ilością
oczeretów, dość częstym występowaniem siarkowodoru od głębokości 6-10 m aż do
dna. Liczebność sandacza w takim zbiorniku jest mała i w znacznej mierze
uzależniona od intensywności zarybień.
Jeziora linowo – szczupakowe
Jeziora linowo - szczupakowe swym charakterem przypominają stawy karpiowe.
Maksymalna ich głębokość dochodzi do 6 m, przeważnie nie przekracza jednak 3 m.
Przezroczystość wody dochodzi do 1,5 m, a jej temperatura w okresie lata sięga 25 – 28 C°.
Dno jest muliste, w większości porośnięte roślinnością wynurzoną i zanurzoną. W okresie
letnim w jeziorach tego typu nie występuje stratyfikacja termiczna. Powoduje to, że
praktycznie cała powierzchnia dna styka się ze strefą, w której odbywają się procesy
produkcji biologicznej. Dzięki temu cała rozłożona materia organiczna zostaje powtórnie
wprowadzona do produkcji pierwotnej. Taka sytuacja powoduje, że jeziora linowo szczupakowe charakteryzują się bardzo wysoką produktywnością biologiczną. Jednakże
znaczna ilość materii organicznej powoduje często nadmierny rozwój fitoplanktonu, który
okresowo może prowadzić do groźnych szczególnie dla młodych ryb deficytów tlenowych
(Szczerbowski, 1993). Szeroka strefa przybrzeżna, nierównomiernie dno, rozległe zatoki,
wyspy, silnie rozwinięta linia brzegowa są elementami sprzyjającymi dla utworzenia się
licznej populacji szczupaka.
Jeziora karasiowe
Jeziora karasiowe są to małe, najczęściej kilkuhektarowe, płytkie zbiorniki, w znacznej
mierze zarośnięte roślinnością wynurzoną, w których nierzadko występuje przyducha
zimowa. Część z tych jezior posiada dno torfiaste oraz zamulone brzegi porośnięte skrzypem i
mchami. Zbiorniki te charakteryzuj się kwaśnym odczynem wody, co ogranicza
15
występowanie szlachetniejszych gatunków ryb. Jeziora tego typu stanowią ostatni okres życia
zbiornika, w którym możliwa jest jeszcze niska produkcja rybacka. Należy podkreślić, że w
niektórych jeziorach o bardzo małej powierzchni, karaś jako gatunek wiodący, często
występuje w postaci form skarlałych.
Wody morskie wewnętrzne i wody przybrzeżne
Na obszarze działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie
położone są śródlądowe wody powierzchniowe oraz wody morskie w skład, których wchodzą
wody morskie wewnętrzne i wody przybrzeżne Morza Bałtyckiego.
Wody morskie wewnętrzne to delta wsteczna (estuarium Odry) obejmujące Odrę od
wód portu Szczecin do Zalewu Szczecińskiego oraz Zalew Szczeciński i Jezioro Warmińskie
od granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską i Niemcami wraz ze Świną i Dziwną
oraz Zalewem Kamieńskim.
Wody morza terytorialnego Rzeczpospolitej Polskiej to obszar wód morskich o szerokości 12
mil morskich (22 224 m) licząc od linii podstawowej tego morza. Omawiane wody
przybrzeżne, przyległe do obszaru Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego
obejmują część wód Zatoki Pomorskiej, rozciągającej się od Wyspy Rugia do Pobrzeża
Słowińskiego. Umowną granicę północną (podmorską) Zatoki Pomorskiej stanowi linia
łącząca przylądek Arkana z latarnią morską w Gąskach.
Zooplankton
i
makrofauna
denna
oraz
ichtiofauna
wód
morskich
wewnętrznych
Badania zooplanktonu Zalewu Szczecińskiego i akwenów przyległych wykazały, że
skład gatunkowy jest tu jednolity oraz, że posiada charakter słodkowodny (Wolnomiejski,
1997).
Nie
spotykano
gatunków
morskich.
Stwierdzono
natomiast
występowanie
zróżnicowania zagęszczenia zooplanktonu oraz występowanie wiosennego i jesiennego
szczytu ilościowego planktonu. Cechą wód Zalewu Szczecińskiego jest zagęszczenie
zooplanktonu kilkakrotnie wyższe niż w dolnym biegu Odry lub w Zatoce Pomorskiej
(Chojnicki, 1989). Generalnie stwierdzono, że zooplankton Zalewu Szczecińskiego ma
16
charakter typowy dla słodkowodnych zbiorników przyujściowych i cechuje go mała ilość
gatunków, które w sprzyjających warunkach pojawiają się masowo (Wiktor, 1964).
Podobne
prawidłowości
stwierdzono
również
w
odniesieniu
do
bentosu.
Udokumentowano minimalny wpływ Bałtyku na faunę denną Zalewu Szczecińskiego. Tylko
w Świnie bytują organizmy słonawowodne. Rozmieszczenie oraz zagęszczenie fauny dennej
związane jest z rodzajem dna Zalewu Szczecińskiego. Piaszczyste mielizny zasiedlone są
ławicami racicznicy (Dreissena), natomiast dno muliste cechuje się ubóstwem makrofauny
dennej. Dno muliste w polskiej części Zalewu Szczecińskiego zajmuje 55% powierzchni
akwenu.
W latach 90-tych nastąpiło wyraźne zmniejszenie ilości racicznicy w Zalewie
Szczecińskim. I tak w Zatoce Skaszewskiej notuje się zgrupowanie bentosu do 72 000
osobników (32 taksony), natomiast naprzeciw Polic – 1000 osobników (2 taksony)
[wolnowiesjki, 1997]. Spośród dużych mięczaków morskich wód wewnętrznych małże
słodkowodne z rodziny Unionidae (z wyjątkiem Anodonta Anatina) i z rodziny Sphaeriidae są
objęte ochroną gatunkową.
Stałym i zasadniczym składnikiem ichtiofauny Zalewu Szczecińskiego są gatunki
słodkowodne, właściwe dla przyujściowych odcinków rzek nizinnych oraz licznie
występujące w zbiornikach o wysokiej trofii. Bytuje tu 35 gatunków ryb w tym kilka
wędrownych (np. sandacz, łosoś, troć, sieja) [Garbaci-Wesołowska, 1993]. Zalew Szczeciński
jest jedynym zbiornikiem przymorskim gdzie odbywa się tarło sieji. Ryby morskie pojawiają
się tutaj okresowo, podczas wlewów wód z zatoki Pomorskiej (np. śledzie rasy wiosennej,
szproty, storni i niekiedy babka piaskowa).
Według badań Wysokińskiego (1996) w morskich wodach wewnętrznych występuje 48
gatunków ichtiofauny, przy czym w tej liczbie dominują gatunki występujące sporadycznie.
Poniżej zestawiono wykaz gatunków ryb bytujących w Zalewie Szczecińskim wraz ze
względną oceną częstości występowania:
A. RYBY SŁODKOWODNE
1.karp
+
2.karaś srebrny
+
3.amur biały
+
4.tołpyga biała
+
5.tołpyga pstra
+
6.jelec
+
17
7.jaź
+
8.różanka
+
*
9.koza
+
*
10. bas słoneczny, bas pospolity +
11. piskorz
+
12. sum
+
13. kiełb
+
14. cierniczek
+
15. boleń
I
16. lin
I
17. wzdręga, krasnopióra
I
18. ukleja
II
19. leszcz
III
20. krąp
III
21. sandacz
III
22. okoń
III
23. jazgarz
III
24. szczupak
I
25. ciernik
III
26. miętus
I
27. pstrąg tęczowy
+
28. pocierniec
+
*
*
B. RYBY DWUŚRODOWISKOWE
1. minóg rzeczny
+
2. certa
+
3. węgorz
II
4. łosoś
+
5. troć
I
6. sieja wędrowna
I
7. stynka
III
8. Acipenser sp.
+
*
*
C. RYBY MORSKIE
18
1. śledź
II
2. szprot
I
3. parposz
+
4. dorsz, wątłusz
+
5. stornica
+
6. gładzica
+
7. skarp, turbot
+
8. tobiasz
+
9. belona
+
10. babka piaskowa
+
*
11. babka mała
+
*
12. tasza
+
*
Objaśnienia:
+ -
gatunki występujące sporadycznie,
I
-
gatunki występujące rzadko,
II -
gatunki często występujące,
III -
gatunki występujące masowo,
* -
gatunki znajdujące się na liście chronionych w Polsce oraz ujęte w „Czerwonej
liście ryb i kręgłoustych zlewiska Bałtyku”.
Generalnie morskie wody wewnętrzne cechuje bogactwo ichtiofauny i wysoka wydajność
rybacka (większa niż w Zatoce Puckiej i Zalewie Wiślanym). Ze stanem ichtiofauny wiąże się
szereg zagadnień dotyczących fizjografii, biologii, sozologii i gospodarki wodnej w dorzeczu
Odry i bezpośredniej zlewni Zalewu Szczecińskiego. Szczecińskiego uwagi na transgraniczne
położenie akwenu niezbędne są wspólne działania w tym zakresie w ramach realizacji tematu
„Biologiczne podstawy racjonalnej gospodarki zasobami rybnymi Zalewu Szczecińskiego i
Zatoki Pomorskiej (MIR Świnoujście).
Zooplankton, makrofauna oraz ichtiofauna wód przybrzeżnych
Najobszerniejsze i najbardziej szczegółowe badania zooplanktonu Zatoki Pomorskiej
dowiodły, że występuje tu 21 gatunków skorupiaków i 19 gatunków wrotków (Wiktor, 1963).
Wyodrębnione zostały trzy rejony różniące składem gatunkowym i zagęszczeniem populacji:
19
•
rejon południowy od ujścia Świny po południowy cypel Ławicy Odrzańskiej,
•
rejon środkowy,
•
rejon północny, obejmujący pas wód najgłębszych, do izobaty 20 m.
Makrofauna denna wód morskich rozpoznana jest w dwóch strefach:
•
przybrzeżnej,
•
poza strefą przybrzeżną > 5 mil morskich od brzegu.
W strefie przybrzeżnej występowanie makrofauny dennej związane jest z rodzajem dna
morskiego. Dno żwirowate pozbawione jest fauny dennej, podobnie „niegościnny” jest piasek
gruboziarnisty (nieliczne skorupiaki). Wg Chojnackiego (1989) makrobentos Zatoki
Pomorskiej tworzą 32 jednostki taksonomiczne. W strefie przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej
występują charakterystyczne warunki środowiskowe strefy przydennej – niskie zasolenie,
dobre nasłonecznienie i duże wahania temperatur, sprzyjające występowaniu małży.
Najliczniej bentos występuje przy ujściu Świny, w strefie osadów drobnoziarnistych, z dużą
zawartością materii organicznej. W miarę oddalania się liczebność makrofauny maleje, przy
czym
najniższą
stwierdzono
na
łachach
piaszczystych
ujścia
Dziwny.
Cechą
charakterystyczną jest zróżnicowanie gatunków związane z głębokością wód przybrzeżnych
Bałtyku. W strefie płytkiej dominują organizmy filtrujące, natomiast głębiej mułojady.
Estuaryjny charakter wód południowej części Zatoki Pomorskiej przyczynia się do dużego
zróżnicowania ichtiofauny. Dla wielu gatunków wód słodkowodnych zasolenie wód Zatoki
Pomorskiej nie jest przeszkodą do bytowania. Między Zalewem Szczecińskim i Zatoką
Pomorską odbywa się stała migracja ryb w celach tarliskowych lub żerowania. Wg
Wysokińskiego (1996) w strefie morskich wód przybrzeżnych występuje 48 gatunków
ichtiofauny. Na tle całego wybrzeża w tym rejonie (szczególnie na odcinku Świnoujście –
Wisełka) notuje się najwyższe wydajności w połowach kutrowych, przy czym szczególnie
dużo występuje tu ryb słodkowodnych. Poniżej przedstawiono listę gatunków ichtiofauny
typowej dla Zatoki Pomorskiej (Wolnomiejski, 1996):
A. RYBY MORSKIE:
1. ostrobok
+
2. ostrosz
+
3. włócznik
+
4. nagład
+
5. babka czarna
+
20
6. węgorzynka
III
7. dobijak
II
8. kur diabeł
I
9. wężynka
I
10. iglicznia
+
11. ostropłetwiec
I
12. kurek czerwony
+
13. kurek szary
+
14. tasza
+
15. babka mała
+
*
16. babka piaskowe
I
*
17. belona
I
18. tobiasz
II
19. skarp, turbot
II
20. gładzica
II
21. stornia
III
22. dorsz, wątłusz
II
23. śledź
III
24. szprot
III
25. parposz
+
*
B. RYBY DWUŚRODOWISKOWE:
2. minóg rzeczny
+
3. certa
+
4. węgorz
II
5. łosoś
+
6. troć
+
7. sieja wędrowna
I
8. stynka
II
9. Acipenser sp.
+
*
*
*
C. RYBY SŁODKOWODNE:
1. leszcz
II
2. płoć
II
21
3. krąp
+
4. sandacz
II
5. okoń
II
6. jazgarz
II
7. szczupak
+
8. ciernik
I
9. pociernic
+
10. miętus
I
11. pstrąg tęczowy
+
*
Objaśnienia:
+ -
gatunki występujące sporadycznie,
I
-
gatunki występujące rzadko,
II -
gatunki często występujące,
III -
gatunki występujące masowo,
* -
gatunki znajdujące się na liście chronionych w Polsce oraz ujęte w „Czerwonej
liście ryb i kręgłoustych zlewiska Bałtyku”.
Rejonizację występowania ryb w strefie przybrzeżnej odzwierciedla układ łowisk:
•
Łowisko Odrzańskie (107),
•
Łowisko Kołobrzesko – Darłowskie (106).
W Łowisku Odrzańskim wyraźnie dominują śledzie i ryby słodkowodne.
Podstawową wykładnią składu gatunkowego skorupiaków i mięczaków w morskich
wodach przybrzeżnych Bałtyku jest brak pełnego zasolenia tych wód. Gatunkiem
dominującym w Bałtyku i uważanym za kluczowy jest Omułek jadalny (Mytilus Edulis).
Posiada on znaczenie „ekologiczne” z uwagi na wysoką zdolność biofiltracji. Konsumpcyjnie
nie przedstawia on jednak żadnej wartości. W morzu wyróżniono zaś Omułka Bałtyckiego
(Mytilus Trossulus). Na Polskiej Czerwonej Liście gatunek ten został sklasyfikowany w
kategorii NT – bliski zagrożenia.
22
PODSUMOWANIE
W ramach wykazów wód śródlądowych będących środowiskiem życia ryb
łososiowatych i karpiowatych (NB-1 i NB-2) w warunkach naturalnych zidentyfikowano:
A.
Dla życia ryb łososiowatych wyznaczono:
•
50 akwenów, z czego 27 jezior oraz 23 rzeki.
Wg typologii rybackiej (wg IRŚ w Olsztynie) wody zostały podzielona na:
•
krainę pstrąga,
•
krainę lipienia,
•
krainę pstrąga i lipienia,
•
krainę pstrąga, lipienia i brzany,
•
krainę pstrąga, lipienia, brzany i leszcza,
•
sielawowe.
Rzeki Wieprza, Rega oraz Parsęta zostały podzielone na dwie, oddzielne części ze
względu na różną typologię rybacką:
•
Wieprza od źródeł do młyna w Kępicach (wraz z dopływami) należy do krainy
pstrąga i lipienia, natomiast na odcinku od młyna w Kępicach do ujścia do
morza (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga, lipienia i brzany,
•
Parsęta od źródeł do młyna w miejscowości Doble (wraz z dopływami) należy
do krainy pstrąga i lipienia, natomiast na odcinku od młyna w miejscowości
Doble do ujścia do morza (wraz z dopływami), należy do krainy pstrąga,
lipienia i brzany.
•
Rega od źródeł do zbiornika zaporowego Lisowo (wraz z dopływami) należy
do krainy pstrąga i lipienia, natomiast na odcinku od zbiornika zaporowego
Lisowo do ujścia do morza (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga
lipienia, brzany, oraz leszcza.
23
W opisie statystycznym oraz w prezentowanych diagramach poszczególne, różniące
się od siebie odcinki rzek potraktowano jako oddzielne akweny.
W układzie administracyjnym, wody będące środowiskiem życia ryb łososiowatych
położone są w województwie zachodniopomorskim (43 akweny, 86%), lubuskim (3
akweny, 6%), pomorskim (2 akweny, 4%) oraz na pograniczu zachodniopomorskiego
i pomorskiego (2 akweny, 4%).
Pośród wyznaczonych akwenów, 17 (34%) położonych jest w obszarze wód i zlewni
transgranicznych.
B.
Dla życia ryb karpiowatych wyznaczono:
•
1127 akwenów, z czego 1112 to jeziora, natomiast 15 - rzeki.
W układzie administracyjnym 929 (83,54%) jezior położonych jest w woj.
zachodniopomorskim, 129 (11,60%) w woj. pomorskim i 54 (4,85%) w woj.
lubuskim.
Wg typologii rybackiej (wg IRŚ w Olsztynie) wody, jeziora zostały podzielone na:
•
karasiowe – 218,
•
leszczowe – 14,
•
leszczowo – sandaczowe – 2,
•
linowo – szczupakowe – 197,
•
sandaczowe – 95,
•
sielawowe – 1,
•
sielawowo – leszczowe – 1.
Dla 584 jezior brak jest danych na ten temat.
W zlewniach transgranicznych położone są 533 jeziora, co stanowi 47,93%
wszystkich jezior Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego.
W
ramach
wykazu
wód
morskich
wewnętrznych
i
wód
przybrzeżnych
przeznaczonych do bytowania skorupiaków i mięczaków wyznaczono 7 stref (vide:
mapa – zał. 3):
1.
Odrę w rejonie Szczecina,
2.
Roztokę Odrzańską,
3.
Zalew Szczeciński,
4.
Świnę,
5.
Dziwną,
6.
Zatokę Pomorską,
24
7.
Wody morskie Wybrzeża Środkowego.
Poniżej przedstawiamy diagramy obrazujące charakterystykę wód ujętych w
prezentowanym wykazie dla Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego.
Diagramy prezentują:
• podział wód ujętych w wykazie NB-1 wg typologii rybackiej – Ryc. 1,
• położenie wód ujętych w wykazie NB-1 w poszczególnych zlewniach bilansowych Ryc. 2,
• położenie wód ujętych w wykazie NB-1 w układzie województw – Ryc. 3,
• podział jezior ujętych w wykazie NB-2 wg typologii rybackiej – Ryc. 4,
• położenie jezior ujętych w wykazie NB-2 w poszczególnych zlewniach bilansowych –
Ryc. 5,
• położenie jezior ujętych w wykazie NB-2 w układzie województw – Ryc. 6.
• klasyfikacja jezior Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wg ich
powierzchni (NB-1) – Ryc. 7.
• klasyfikacja jezior Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wg ich
powierzchni (NB-2) – Ryc. 8.
25
LITERATURA
1.
Bajkiewicz - Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, Warszawa 1996.
2.
Choiński A., Wybrane zagadnienia z limnologii fizycznej Polski, Wydawnictwo UAM
Poznań 1985.
3.
Choiński A., Katalog jezior Polski - Pojezierze Pomorskie. Wydawnictwo UAM Poznań
1991.
4.
Choiński A., Zarys limnologii fizycznej Polski , Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
1995.
5.
Chojnacki J., Zarys Ekologii Wód, Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Szczecin 1996.
6.
Filipiak J., Raczyński M., Jeziora zachodniopomorskie (zarys faktografii), Wydawnictwo
Akademii Rolniczej, Szczecin 2000.
7.
Jańczak J., Atlas jezior Polski - tom I (Jeziora Pojezierza Wielkopolskiego i Pornorskiego
w granicach dorzecza Odry), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1996.
8.
Jańczak J., Atlas jezior Polski - tom II (Jeziora zlewni rzek Przymorza i dorzecza dolnej
Wisły), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1997.
9.
Jasnowska J., Jasnowski M., Pojezierze Zachodnio-Pomorskie. Wiedza Powszechna
Warszawa 1983.
10.
Jeziora Ziemi Lubuskiej, ich wykorzystanie i ochrona przed zanieczyszczeniem, Mat.
Sympozjum Naukowego, Zielona Góra 18-19.V.1976.
11.
Jokier P., Procesy wysychania zlewni i jego fizjograficzne uwarunkowania, Acta
Geographica Lodziensia, Nr 56, Zakład Narodowy im. Osslińskich, Wrocław 1987.
12.
Kajak Z., Hydrobiologia — limnologia, PWN, Warszawa 1998.
13.
Kraska M. (red.), Jeziora lobeliowe. Charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona-cz. I,
SORUS, Poznań 1994.
14.
Mikołajski J., Geografia województwa szczecińskiego, PWN, Poznań 1966.
15.
Mikulski J., Biologia wód śródlądowych, PWN, Warszawa 1982.
16.
Mutko T., Aktualny stan jezior na obszarze RZGW Szczecin [w:], Mat. II Konferencji
Naukowo – Technicznej „Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych”,
Międzyzdroje 7-8.III.1996.
17.
Rudnicki A., Poradnik rybaka jeziorowego, PWRiL, Warszawa 1957.
18.
Rudnicki A., Waluga J., Waluś T., Rybactwo jeziorowe, PWRiL, Warszawa 1971.
19.
Stan i perspektywy badań hydrobiologicznych i rybackich w estuarium Odry (mat.
sympozjum), Studia i Materiały, seria S, Morski Instytut Rybacki, Świnoujście 28-29
października 1993.
26
20.
Szczerbowski J., Rybactwo śródlądowe, Wydawnictwo lRŚ, Olsztyn 1993.
21.
Wolnomiejski
N.,
Ekologiczne
studium
makrofauny
dna
morskiego
Zalewu
Szczecińskiego (1982-1992), Studia i Materiały, seria A, Nr 31, Morski Instytut Rybacki,
Gdynia 1994.
22.
Wolnomiejski N., Hydrobiologiczna charakterystyka wód otwartych Wolińskiego Parku
Narodowego (Zalew Szczeciński, Zatoka Pomorska) cz. I i II, Morski Instytut Rybacki
O/Świnoujście 1997.
23.
Żmudziński L. (red.), Słownik hydrobiologiczny. Pojęcia, terminy, interpretacje, Wyd.
Nauk. PWN, Warszawa 2002.
27
Podział wód wg ich typologii rybackiej (wg IRŚ w
Olsztynie)
14
27
1
1
1
6
kraina pstrąga, lipienia
kraina pstrąga
kraina lipienia
kraina pstrąga, lipienia, brzany
kraina pstrąga, lipienia, brzany, leszcza
sielaw owe
Ryc. 1.
Podział wód Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego,
ujętych w wykazie NB-1 wg typologii rybackiej.
28
Położenie wód w zlewniach bilansowych
Wieprza i przyległe Przymorze
6
Rurzyca - Tywa
2
Rega i przyległe Przymorze
11
Przymorze od Parsęty do jez. Jamno
2
Przymorze od jez. Resko Przymorskie do
Parsęty
2
Prawobrzeżna zlewnia Dziwnej i
Przymorze do jez. Liwia Łuża
1
3
Płonia
Parsęta
5
Myśla
2
Międzyodrze-Zalew Szczeciński-wyspa
Wolin i Uznam
1
Lewobrzeżna zlewnia Dolnej Odry
1
2
Kurzyca-Słubia
7
Ina
3
Ilanka-Pliszka-Konotop-Kanał Luboński
2
Gowienica
0
Ryc. 2.
2
4
6
8
10
12
Położenie wód Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego,
ujętych w wykazie NB-1, w poszczególnych zlewniach bilansowych.
29
Położenie wód wg podziału administracyjnego
50
43
40
30
20
10
3
2
0
zachodniopomorskie pomorskie
Ryc. 3.
lubuskie
2
zachodniopomorskie
/ pomorskie
Położenie wód Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego,
ujętych w wykazie NB-1, w układzie województw.
30
Podział jezior wg ich typologii rybackiej (wg IRŚ w
Olsztynie)
1
95
1
218
197
2
14
sielawowo-leszczowe
karasiowe
leszczowe
leszczowo-sandaczowe
linowo-szczupakowe
sielawowe
sandaczowe
Ryc. 4.
Podział jezior Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego,
ujętych w wykazie NB-2 wg typologii rybackiej.
31
Położenie jezior w zlewniach bilansowych
183
Wieprza i przyległe Przymorze
112
Rurzyca - Tywa
155
Rega i przyległe Przymorze
20
Przymorze od Parsęty do jez. Jamno
Przymorze od jez. Resko Przymorskie do
Parsęty
15
Prawobrzeżna zlewnia Dziwnej i
Przymorze do jez. Liwia Łuża
28
66
Płonia
140
Parsęta
18
Odra graniczna do Widuchowej
83
Myśla
Międzyodrze-Zalew Szczeciński-wyspa
Wolin i Uznam
17
Lewobrzeżna zlewnia Dolnej Odry
19
24
Kurzyca-Słubia
162
Ina
48
Ilanka-Pliszka-Konotop-Kanał Luboński
22
Gowienica
0
Ryc. 5.
50
100
150
200
Położenie jezior Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego,
ujętych w wykazie NB-2, w poszczególnych zlewniach bilansowych.
32
Położenie jezior wg podziału administracyjnego
929
1000
800
600
400
200
0
Ryc. 6.
129
54
lubuskie
pomorskie
zachodniopomorskie
Położenie jezior Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego,
ujętych w wykazie NB-2, w układzie województw.
33
Klasyfikacja jezior wg ich powierzchni
4
9
10
>500 ha
100-500 ha
50-100 ha
<50 ha
4
0
Ryc. 7.
2
4
6
8
10
Klasyfikacja jezior Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wg ich
powierzchni (NB-1).
34
Klasyfikacja jezior wg ich powierzchni
9
24
>500 ha
100-500 ha
140
25-100 ha
371
5-25 ha
468
<1 ha
101
0
Ryc. 8. *)
100
200
1-5 ha
300
400
500
Klasyfikacja jezior Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wg ich
powierzchni (NB-2).
*)
UWAGA:
inwentaryzacja jezior o powierzchni <1 ha nie oddaje skali ilości tych
akwenów. Niezbędna jest szczegółowa inwentaryzacja.
35