Rozdział 3 - PTE Kraków

3
SPECJALNE STREFY
EKONOMICZNE
JAKO INSTRUMENT POLITYKI
EKONOMICZNEJ PAŃSTWA
3.1. WPROWADZENIE
Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) są jedną z form stref ekonomicznie
uprzywilejowanych funkcjonujących we współczesnej gospodarce światowej 1.
W Polsce definiuje się je jako wyodrębnioną administracyjnie część terytorium
naszego kraju, przeznaczoną do prowadzenia działalności gospodarczej na korzystniejszych warunkach, niż ma to miejsce gdzie indziej2. SSE to obszar pod1
Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy (OLI – International Labour Organization) w 2006 r. na terenie 130 krajów działało 3500 stref uprzywilejowanych gospodarczo,
w których zatrudnienie znalazło 66 mln osób. Najwięcej, bo aż 900 z nich funkcjonuje w Azji, 713
w Stanach Zjednoczonych, a 400 w krajach będących w procesie transformacji. Zob. J.P. Singa
Boyenge, ILO Database on Export Procesing Zones, Working Paper, International Labour Office,
Geneva, April 2007, s. 1–2, http://www.ilo.org/public/english/dialogue/sector/themes/epz/epz-db.pdf.
2
Polskie specjalne strefy ekonomiczne – zamierzenia i efekty, pod red. E. Kryńskiej, Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 17. Według UNCTAD
(Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju) SSE definiuje się jako ściśle określony
i wydzielony obszar na terytorium danego państwa, będący przedmiotem celnego i fiskalnego wyłączenia, często z dogodną geograficznie lokalizacją i odpowiednią do prowadzenia działalności produkcyjnej i handlowej infrastrukturą (World Investment Report 2002, UNCTAD, 2003, s. 214).
53
legający specjalnemu ulgowemu traktowaniu podatkowemu inwestorów. Na terenie SSE przedsiębiorca oprócz zwolnień podatkowych (CIT lub PIT) może
liczyć także na inne przywileje, np. w postaci zwolnienia z podatku od nieruchomości, bezpłatnej pomocy przy załatwianiu formalności związanych z inwestycją czy też korzystania (po konkurencyjnej cenie) z w pełni przygotowanej
pod inwestycje działki3.
SSE stanowią stosunkowo nowy instrument polityki gospodarczej naszego
kraju. Zostały one wprowadzone dopiero w kilka lat po rozpoczęciu przemian
związanych z procesem transformacji systemu społeczno-gospodarczego. SSE
były z jednej strony odpowiedzią na negatywne skutki, jakie towarzyszyły procesowi transformacji, szczególnie w postaci wzrostu bezrobocia oraz „dramatycznie
narastającego zróżnicowania poziomu rozwoju poszczególnych regionów w polskiej przestrzeni społeczno-gospodarczej”4, z drugiej zaś strony upatrywano
w nich szansę na zdynamizowanie kluczowych, z punktu widzenia rozwoju gospodarczego, dziedzin i sektorów w gospodarce narodowej m.in. poprzez przyciągnięcie do Polski bezpośrednich inwestorów zagranicznych. Powołanie SSE
w naszym kraju miało także na celu wykorzystanie istniejącego już majątku przemysłowego i infrastruktury gospodarczej oraz wsparcie restrukturyzacji ośrodków
i okręgów przemysłowych. Ponadto SSE były traktowane jako sposób zagospodarowania zasobów naturalnych z zachowaniem równowagi ekologicznej oraz
aktywizacji i poprawy atrakcyjności regionów, na których je utworzono5.
W niniejszym rozdziale podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy specjalne
strefy ekonomiczne okazały się wystarczająco skutecznym narzędziem polityki
3
Zob. http://www.paiz.gov.pl oraz G. Holik, Z. Nowak, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce w warunkach integracji z Unią Europejska, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2004,
nr 651, s. 116.
4
Zob. I. Fierla, Narastanie przestrzennych dysproporcji rozwojowych w Polsce [w:] Przedsiębiorstwo w regionalnym środowisku innowacyjnym XXI wieku, PTE, Warszawa 2000, s. 4–6
oraz J. Brdulak, Ewolucja uprzywilejowania ekonomicznego specjalnych stref ekonomicznych
w Polsce [w:] Regionalne aspekty rozwoju wybranych rodzajów działalności gospodarczej w Polsce, SGH, Warszawa 2003, nr 506, s. 69.
5
Wzrost atrakcyjności poszczególnych regionów oraz ich aktywizację można osiągnąć dzięki
temu, że SSE zlokalizowane na danym terenie przyczyniają się m.in. do przełamywania monokultury
przemysłu i prowadzą do dywersyfikacji struktury produkcji w danym regionie, oprócz tego umożliwiają one aktywizację otoczenia występującego poza strefą poprzez utrzymywanie związków
kooperacyjnych z polskimi dostawcami działającymi w tym otoczeniu. Ponadto SSE zapewniają
wpływy z podatku VAT oraz wzrost dochodów z innych świadczeń, generują wzrost PKB w poszczególnych regionach, wspomagają lokalną infrastrukturę techniczną oraz ograniczają wydatki
budżetowe na wypłaty zasiłków dla bezrobotnych, którzy znajdują zatrudnienie w specjalnych
strefach ekonomicznych. Zob. J. Mróz, Specjalna strefa ekonomiczna jako forma pobudzania
aktywności gospodarczej regionu, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2000, nr 864,
s. 159–168 oraz Specjalne strefy ekonomiczne. Stan na dzień 31 grudnia 2004 r., Ministerstwo
Gospodarki, Warszawa 2005, s. 2, http://www.mg.gov.pl.
54
ekonomicznej państwa, szczególnie w kontekście zmniejszania bezrobocia w gospodarce, podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej regionów słabiej rozwiniętych oraz przyciągnięcia inwestorów zagranicznych do Polski.
3.2. PODSTAWY PRAWNE REGULUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ
SPECJALNYCH STREF EKONOMICZNYCH W POLSCE
Zasady i warunki inwestowania na terenie SSE zostały pierwotnie określone
w Ustawie z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych6. Na mocy tej ustawy przedsiębiorca posiadający zezwolenie był uprawniony do całkowitego zwolnienia z podatku dochodowego przez okres pierwszych dziesięciu lat prowadzenia działalności gospodarczej i 50% zwolnienia
przez następne lata, aż do końca istnienia strefy, a także przysługiwało mu zwolnienie z podatku od nieruchomości. Jednakże przywileje przyznane inwestorom
na mocy tej ustawy stały się punktem spornym w negocjacjach z Unią Europejską. Według Komisji Europejskiej pomoc państwa świadczona w SSE w Polsce
była nadmierna, nie spełniała bowiem reguł warunkowej dopuszczalności pomocy regionalnej, obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, naruszając tym
samym zasadę swobodnej konkurencji7. Zaistniała sytuacja wymusiła więc modyfikację zasad funkcjonowania SSE w naszym kraju. W wyniku czterech nowelizacji ustawy o SSE8:
■ z dnia 16 listopada 2000 r. – harmonizującej prawo o SSE z prawem
unijnym, obowiązującej przedsiębiorców, którzy uzyskali zezwolenia po
1 stycznia 2001 r.,
■ z dnia 2 października 2003 r. – wprowadzającej do ustawy postanowienia
traktatu akcesyjnego,
6
Dz.U. 1994, nr 123, poz. 600, art. 1–27.
Zob. R. Gibuła, Wpływ regulacji prawnych Unii Europejskiej na polskie specjalne strefy
ekonomiczne, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2006, nr 1147, s. 145. Zastrzeżenia
formułowane ze strony Unii Europejskiej pod adresem polskich SSE zostały również omówione
w opracowaniu Polskie specjalne strefy ekonomiczne…, s. 41–42. Problematykę tę poruszają także
A. Szymaniak w: Specjalne strefy ekonomiczne a negocjacje akcesyjne Polski z Unią Europejską,
Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2003, nr 976, s. 348–353 oraz A. Ambroziak w:
Rozwiązanie kwestii udzielania pomocy publicznej w specjalnych strefach ekonomicznych w Polsce, „Wspólnoty Europejskie” 2003, nr 2 i 3.
8
Nowelizacje ustawy o SSE znajdują się w następujących aktach prawnych: Dz.U. 2000, nr
117, poz. 1228; Dz.U. 2003, nr 188, poz. 1840; Dz.U. 2004, nr 123, poz. 1291 i nr 272, poz. 2703;
Dz.U. nr 141, poz. 997.
7
55
■ z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących po-
mocy publicznej,
■ z dnia 23 czerwca 2006 r. o zmianie ustawy o specjalnych strefach eko-
nomicznych9,
na terenie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce funkcjonuje obecnie pięć
grup przedsiębiorców, którzy różnią się między sobą zasadami udzielanej im
pomocy publicznej. Są to:
■ mali i średni przedsiębiorcy mający zezwolenia wydane przed końcem
2000 r. (podmioty te, zgodnie z postanowieniami traktatu akcesyjnego10,
obowiązuje okres przejściowy, czyli zachowanie praw nabytych: dla małych przedsiębiorców zwolnienie z podatku na wcześniejszych zasadach
obowiązuje do 2011 r., natomiast dla średnich do końca 2010 r.),
■ duzi przedsiębiorcy mający zezwolenia wydane przed końcem 1999 r.
(maksymalna pomoc publiczna dla tej grupy przedsiębiorców wynosi
75% kosztów inwestycji),
■ duzi przedsiębiorcy mający zezwolenia wydane w 2000 r. (maksymalna
pomoc publiczna w tym przypadku wynosi 50% kosztów inwestycji),
■ duzi przedsiębiorcy działający w sektorze motoryzacyjnym mający zezwolenia wydane przed końcem 2000 r. (maksymalna pomoc publiczna
dla przedsiębiorców z sektora motoryzacyjnego wynosi 30% kosztów
inwestycji),
■ pozostali przedsiębiorcy, prowadzący działalność gospodarczą na terenie
strefy od 1 stycznia 2001 r. na nowych zmienionych warunkach, tj. w obrębie unijnego prawa o pomocy publicznej.
Prowadzenie działalności gospodarczej w SSE według nowych zasad nie jest
już tak korzystne dla inwestorów jak poprzednio. Wysokość zwolnienia podatko9
Celem ostatniej nowelizacji była intensyfikacja wykorzystania instrumentu SSE, a także instrumentu wsparcia nowych inwestycji z Funduszu Strefowego dla rozwoju gospodarczego kraju,
w szczególności zaś tworzenia nowych miejsc pracy. W wyniku tej nowelizacji łączny obszar stref
został zwiększony o 4 tys. ha (do 12 tys. ha), wprowadzono także możliwość nieodpłatnego przekazywania spółkom zarządzającym strefami mienia z Zasobu Agencji Nieruchomości Rolnych
i Agencji Mienia Wojskowego, co pozwoliło na skrócenie procedury negocjowania projektów
dużych koncernów dzięki zastosowaniu trybu bezprzetargowego. Ponadto przekazano Ministrowi
Gospodarki uprawnienia właścicielskie w stosunku do spółek zarządzających strefami (w związku
z wprowadzonymi zmianami Minister Gospodarki ma teraz decydujący wpływ na skład organów
spółki) oraz usprawniono sposoby wykorzystania środków Funduszu Strefowego poprzez dopuszczenie możliwości sukcesywnego przekazywania środków beneficjentowi, w miarę wpływu kolejnych kwot na rachunek Funduszu (Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na dzień 31 grudnia 2006 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007, s. 5–6,
http://www.mg.gov.pl).
10
Zasady udzielania pomocy publicznej dla przedsiębiorców, którzy otrzymali zezwolenia
przed 1 stycznia 2001 r., określa Traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej (traktat akcesyjny)
w rozdziale 5 zatytułowanym „Polityka konkurencji” (załącznik XII).
56
wego może dotyczyć najwyżej 50% wartości inwestycji. Dopuszczalną wysokość
pomocy dla każdego regionu Polski określa obecnie mapa pomocy regionalnej.
Od 1 stycznia 2007 r. obowiązuje nowa mapa pomocy regionalnej przyjęta na lata
2007–2013. Zgodnie z nią maksymalna intensywność regionalnej pomocy publicznej, czyli wyrażony w procentach udział pomocy w kosztach kwalifikujących się do objęcia tą pomocą, przedstawia się następująco:
■ 50% zwolnienia z podatku dochodowego można uzyskać w przypadku
inwestycji zrealizowanych na terenie następujących województw: lubelskiego, podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, świętokrzyskiego, opolskiego, małopolskiego, lubuskiego, łódzkiego i kujawsko-pomorskiego,
■ 40% na obszarze województw: pomorskiego, zachodniopomorskiego, dolnośląskiego, wielkopolskiego, śląskiego, a w okresie od 1 stycznia 2007 r.
do 31 grudnia 2010 r. także na obszarze należącym do województwa mazowieckiego z wyłączeniem miasta stołecznego Warszawy,
■ 30% na obszarze miasta stołecznego Warszawy oraz w okresie od 1 stycznia 2011 r. do 31 grudnia 2013 r. na obszarze całego województwa mazowieckiego11.
Pułapy pomocy regionalnej przyznawanej według nowych zasad (tj. od
1 stycznia 2007 r.) są w skali całego kraju znacznie niższe w porównaniu z tymi,
które obowiązywały do 31 grudnia 2006 r. Według wcześniej obowiązujących
zasad maksymalna wysokość zwolnienia podatkowego dotyczyła 50% kosztów
inwestycji na terenie całego kraju z wyjątkiem niektórych miast, w których
zwolnienie to było niższe. I tak np. w Krakowie, Gdańsku, Gdyni, Sopocie
i we Wrocławiu można było otrzymać zwolnienie w maksymalnej wysokości
do 40% wartości inwestycji, natomiast dla Warszawy i Poznania maksymalna
intensywność pomocy wynosiła 30%. W przypadku zaś małych i średnich
przedsiębiorstw zwolnienie z podatku dochodowego nie mogło przekroczyć
65% wartości inwestycji (w Krakowie do 55%) 12. Pomimo że przedsiębiorcy
prowadzą obecnie działalność gospodarczą na terenie stref na gorszych niż poprzednio warunkach, to trzeba jednak pamiętać, że obowiązujące w Polsce pułapy dopuszczalnej pomocy publicznej są i tak wyższe (z uwagi na relatywnie
niższy poziom PKB) niż te, które obowiązują w większości krajów Unii Europejskiej13.
11
Zachęty podatkowe w SSE, http://www.paiz.gov.pl.
Szczegółowe zasady udzielania pomocy publicznej w SSE zostały omówione w raporcie
opracowanym przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy pt. Specjalne strefy ekonomiczne. Stan na
dzień 31 grudnia 2004 r. …
13
Zachęty podatkowe…
12
57
Zwolnienia podatkowe przysługują inwestorom na terenie SSE tylko w dwóch
przypadkach, a mianowicie albo ze względu na realizację nowej inwestycji, albo
z tytułu tworzenia nowych miejsc pracy.
W pierwszym przypadku, tj. pomocy z tytułu kosztów nowej inwestycji,
wielkość pomocy oblicza się jako iloczyn maksymalnej intensywności pomocy
określonej dla danego obszaru i kosztów inwestycji kwalifikujących się do objęcia pomocą14. Przedsiębiorca korzystający z pomocy z tytułu kosztów nowej inwestycji musi prowadzić działalność gospodarczą przez okres nie krótszy niż
5 lat (w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw przez okres nie krótszy niż
3 lata), a ponadto jest on zobowiązany do utrzymywania własności składników
majątku, z którymi były związane wydatki inwestycyjne przez okres 5 lat od
dnia wprowadzenia do ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym.
Z kolei wielkość pomocy z tytułu tworzenia nowych miejsc pracy związanych z daną inwestycją oblicza się jako iloczyn maksymalnej intensywności
pomocy i dwuletnich kosztów płacy brutto nowo zatrudnionych pracowników,
powiększonych o wszystkie obowiązkowe płatności związane z ich zatrudnieniem. Przedsiębiorca korzystający z pomocy z tego tytułu musi utrzymać nowo
utworzone miejsca pracy przez okres nie krótszy niż 5 lat (w przypadku małych
i średnich przedsiębiorstw przez okres nie krótszy niż 3 lata).
Wartość przyznanej pomocy uzależniona jest także od wielkości realizowanej inwestycji. W przypadku dużych projektów inwestycyjnych (tj. takich, których koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą przekraczają wartość 50 mln
euro) określa się ją według następującego wzoru:
I = R × (50 mln euro + 0,5 × B + 0,34 × C),
gdzie:
I – maksymalna wartość pomocy dla dużego projektu inwestycyjnego,
R – intensywność pomocy określona dla obszaru, na którym ma być zlokalizowana inwestycja,
B – wielkość kosztów kwalifikująca się do objęcia pomocą w przedziale
50–100 mln euro,
C – wielkość kosztów kwalifikująca się do objęcia pomocą przekraczająca
wartość 100 mln euro.
Duży projekt inwestycyjny objęty maksymalnym dopuszczalnym wsparciem
wymaga indywidualnej notyfikacji Komisji Europejskiej. W przypadku gdy
14
Definicję kosztów kwalifikujących się do objęcia pomocą określają rozporządzenia Rady
Ministrów w sprawie specjalnych stref ekonomicznych, Dz.U.WE C74 z 10 marca 1998 r., s. 9.
Koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą zostały przedstawione w raporcie opracowanym przez
Ministerstwo Gospodarki i Pracy pt. Specjalne strefy ekonomiczne. Stan na dzień 31 marca
2004 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2004, s. 5–7, http://www.mg.gov.pl.
58
przedsiębiorca realizujący taki projekt zamierza skorzystać z pomocy nie większej niż przysługuje inwestycji o kosztach kwalifikowanych nieprzekraczających
100 mln euro, wymóg indywidualnej notyfikacji nie obowiązuje. W przypadku
projektów inwestycyjnych nieprzekraczających 50 mln euro pułap pomocy dla
małych przedsiębiorstw może być zwiększony o 20 pkt proc., natomiast średnie
przedsiębiorstwa mogą otrzymać pomoc zwiększoną o 10 pkt proc.15
Zmniejszona została natomiast intensywność pomocy dla przedsiębiorców,
którzy prowadzą działalność w sektorze motoryzacyjnym. W przypadku tych
przedsiębiorców maksymalna intensywność pomocy regionalnej wynosi 30%
intensywności dopuszczalnej na danym obszarze, jeśli kwota planowanej pomocy wyrażona jako ekwiwalent dotacji brutto przekracza wartość 5 mln euro16.
Podstawą do korzystania z pomocy publicznej jest uzyskanie właściwego
zezwolenia, które wydawane jest przez zarządzającego strefą17. Zezwolenie to
przedsiębiorcy mogą otrzymać bądź w drodze przetargu, bądź w drodze rokowań. Minimalna wysokość nakładów inwestycyjnych uprawniająca do korzystania z pomocy publicznej w ramach SSE wynosi 100 tys. euro. Istnieje również
możliwość prowadzenia działalności gospodarczej na terenie strefy bez wymaganego zezwolenia, ale wówczas dochody uzyskane z tej działalności nie podlegają zwolnieniu z podatku dochodowego.
3.3. EFEKTY FUNKCJONOWANIA SPECJALNYCH STREF
EKONOMICZNYCH W POLSCE
W Polsce działa obecnie 14 specjalnych stref ekonomicznych. W latach
1995–1997 ustanowiono 17 SSE, jednakże dwie z nich – Częstochowska i Mazowiecka – zostały zlikwidowane, gdyż nie rozpoczęły działalności ze względu
15
Zachęty podatkowe…
Ta 30-procentowa intensywność pomocy w sektorze motoryzacyjnym nie dotyczy przedsiębiorców działających na podstawie zezwoleń wydanych przed 1 stycznia 2001 r. Przedsiębiorcy
ci są zwolnieni z podatku dochodowego do wysokości 30% kosztów inwestycji poniesionych do
dnia 31 grudnia 2006 r. (Z. Jurczyk, Specjalne strefy ekonomiczne w świetle kontroli pomocy publicznej sprawowanej przez Komisję Europejską, „Prawo Unii Europejskiej” 2004, nr 9, s. 14).
17
Zgodnie z ustawą o specjalnych strefach ekonomicznych, zarządzającym strefą może być
spółka kapitałowa, w której większość głosów na walnym zgromadzeniu wspólników ma Skarb
Państwa (główny organ założycielski większości stref) lub samorząd województwa (jedynie
w przypadku Słupskiej SSE większością głosów dysponuje samorząd terytorialny). Tylko 3 spośród wszystkich funkcjonujących w Polsce SSE są zorganizowane w formie spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością (Krakowska SSE, Pomorska SSE oraz Wałbrzyska SSE), natomiast pozostałe
działają jako spółki akcyjne.
16
59
na brak zainteresowania ze strony inwestorów18. Z kolei na miejsce SSE Tczew
i SSE Żarnowiec powołano Pomorską SSE. Jako pierwsza została utworzona
5 września 1995 r. SSE Euro-Park Mielec. W 1996 r. powstały dwie kolejne strefy: Katowicka (18 czerwca) oraz Suwalska (25 czerwca). Pozostałe 14 ustanowiono w okresie od kwietnia do października 1997 r.
Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że SSE powoływano przede
wszystkim w tych regionach, które charakteryzowały się wysokim poziomem
bezrobocia strukturalnego (Suwałki, Słupsk, Żarnowiec, Tczew, Kamienna Góra)19, lub na terenach po zlikwidowanych bądź restrukturyzowanych przedsiębiorstwach (Starachowice, Mielec, Legnica). Do przesłanek, które także miały
decydujące znaczenie przy tworzeniu niektórych SSE, należy zaliczyć możliwość sfinalizowania ważnych wieloletnich kontraktów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju gospodarczego kraju (np. podstrefa gliwicka w Katowickiej SSE
– kontrakt z General Motors) oraz potrzebę wykorzystania zaplecza naukowo-badawczego, znajdującego się w dużych ośrodkach akademickich (SSE Krakowski Park Technologiczny).
Przewidziany okres funkcjonowania większości stref wynosi 20 lat, co oznacza, że okres funkcjonowania najpóźniej powołanych stref wygasa w 2017 r.20
Na 12 lat została ustanowiona jedynie strefa działająca w postaci parku technologicznego w Krakowie.
Działające w Polsce strefy różnią się od siebie pod wieloma względami,
m.in. wielkością powierzchni, lokalizacją, warunkami zagospodarowania, jakością infrastruktury drogowej, technicznej i telekomunikacyjnej.
Według danych na dzień 31 grudnia 2006 r. największą powierzchnię zajmuje Katowicka SSE (1189,16 ha), następnie Tarnobrzeska SSE (1049,19 ha)
i Wałbrzyska SSE (939,43 ha). Najmniejszymi strefami pod względem powierzchni są Kamiennogórska SSE zajmująca 240,72 ha i Słupska SSE mająca
219,12 ha (tabela 3.1).
18
Rozporządzenia Rady Ministrów likwidujące te dwie strefy weszły w życie 24 kwietnia
2001 r. (Dz.U. 2001, nr 30, poz. 340 i 341). Zob. także G. Grelo, Inwestycje w SSE nadal opłacalne, „Prawo i Gospodarka” 2000, 22–24 kwietnia, s. 19.
19
Bezrobocie występujące w regionach, na terenie których utworzono SSE, znacznie przewyższało średnią krajową. Por. M. Mokrzyc, Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych
w Polsce, „Gospodarka Narodowa” 1998, nr 8–9, s. 19.
20
Zdaniem A. Kaczmarka i T. Korycińskiej z Ministerstwa Gospodarki istnieje szansa na to,
że SSE w Polsce będą funkcjonowały dłużej niż tylko do 2017 r. W traktacie akcesyjnym nie ma
bowiem ograniczenia dotyczącego ani obszaru stref, ani też okresu ich działalności. Zmiana terminu nie wymaga także długotrwałego procesu legislacyjnego, ponieważ okres działalności SSE
został zapisany w rozporządzeniu Rady Ministrów, a nie w ustawie. Wystarczą zatem 2–3 miesiące, aby wprowadzić w życie nowe rozporządzenie wydłużające działalność stref. Zob. M. Grzegorczyk, Strefy mają szansę na dłuższe życie, „Puls Biznesu” 2006, 5 września, s. 7 oraz Strefy
mają dostać czas nawet do 2020 r., „Puls Biznesu” 2007, 15 czerwca, s. 10.
60
Tabela 3.1. Lokalizacja i zagospodarowanie SSE w Polsce (stan na dzień
31 grudnia 2006 r.)
Lp.
SSE
(województwo)
1
Kamiennogórska
(dolnośląskie)
2
Katowicka
(śląskie, małopolskie)
Lokalizacja SSE w miastach
i gminach
miasta: Jawor, Kamienna Góra, Kowary, Lubań, Piechowice
gminy: Janowice Wielkie, Kamienna Góra, Lubawka
miasta: Bielsko-Biała, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza,
Gliwice, Jastrzębie Zdrój,
Katowice, Knurów, Myślenice, Rybnik, Siemianowice
Śląskie, Sosnowiec, Tychy,
Zabrze, Żory
Powierzchnia SSE
(w ha)
Powierzchnia zagospodarowana SSE
(w ha)
Udział powierzchni
zagospodarowanej w powierzchni
ogółem
(w %)
240,72
147,61
61,32
1189,16
773,04
65,01
806, 89
558,69
69,24
264, 48
218,89
82,76
416,80
279,15
66,97
gminy: Bieruń, Czechowice-Dziedzice, Czerwionka-Leszczyny, Godów, Pawłowice, Siewierz, Sławków
3
Kostrzyńsko-Słubicka
(lubuskie, zachodniopomorskie,
wielkopolskie)
4
Krakowska
(małopolskie,
podkarpackie)
5
Legnicka
(dolnośląskie)
miasta: Gorzów Wielkopolski,
Gubin, Kostrzyń nad Odrą,
Nowa Sól, Poznań, Zielona
Góra
gminy: Barlinek, Bytom Odrzański, Chodzież, Czerwieńsk, Goleniów, Gubin, Karlino, Międzyrzecz, Police,
Słubice, Swarzędz, Zielona
Góra
miasta: Kraków, Krosno, Tarnów
gminy: Niepołomice, Zabierzów
miasta: Chojnów, Legnica,
Lubin, Polkowice, Środa Śląska, Złotoryja
gminy: Gromadka, Legnickie
Pole
61
cd. tabeli 3.1
SSE
(województwo)
Lokalizacja SSE w miastach
i gminach
Powierzchnia SSE
(w ha)
Powierzchnia zagospodarowana SSE
(w ha)
Udział powierzchni
zagospodarowanej w powierzchni
ogółem
(w %)
6
Łódzka
(łódzkie, wielkopolskie,
mazowieckie)
miasta: Bełchatów, Koło, Kutno, Łęczyca, Łódź, Ozorków,
Piotrków Trybunalski, Radomsko, Rawa Mazowiecka,
Sieradz, Stryków, Tomaszów
Mazowiecki
gminy: Ksawerów, Nowe
Skalmierzyce, Sławno, Tomaszów Mazowiecki, Widawa,
Wolbórz, Wróblew
511,64
395,43
77,29
7
Mielecka
(podkarpackie, małopolskie)
miasta: Dębica, Gorlice, Jarosław, Leżajsk, Mielec, Sanok,
Zagórz
gminy: Dębica, Laszki
707,12
548,18
77,52
8
Pomorska
(pomorskie,
kujawsko-pomorskie,
zachodniopomorskie)
miasta: Gdańsk, Kwidzyn,
Malbork, Stargard Gdański,
Tczew, Stargard Szczeciński
gminy: Chojnice, Człuchów,
Gniewino, Krokowa, Łysomice,
Sztum, Tczew
677,02
462,14
68,26
9
Słupska
(zachodniopomorskie,
pomorskie)
miasta: Koszalin, Słupsk,
Szczecinek
gminy: Debrzno, Słupsk
219,12
157,35
71,81
10
Starachowicka (świętokrzyskie,
mazowieckie,
opolskie,
łódzkie)
miasta: Iłża, Końskie, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna, Starachowice,
Suchedniów, Szydłowiec
gminy: Mniszków, Morawica,
Tułowice
329,74
250,80
76,06
11
Suwalska
(podlaskie,
warmińsko-mazurskie)
288,94
198,19
68,59
12
Tarnobrzeska
(podkarpackie, mazowieckie, świętokrzyskie,
bielskie, dolnośląskie,
małopolskie)
1049,19
897,85
85,58
Lp.
miasta: Ełk, Grajewo, Suwałki
gminy: Gołdap, Suwałki
miasta: Jasło, Pionki, Przemyśl, Przeworsk, Radom, Stalowa Wola, Tarnobrzeg
gminy: Gorzyce, Jasło, Jedlicze, Kobierzyce, Nisk, Nowa
Dęba, Ożarów Mazowiecki,
Pilawa, Połaniec, Poniatowa,
Rymanów, Staszów, Tuczępy,
Wojnicz, Wyszków
62
cd. tabeli 3.1
SSE
(województwo)
Lp.
13
Wałbrzyska
(dolnośląskie,
opolskie,
wielkopolskie)
14
Warmińsko-Mazurska
(warmińsko-mazurskie,
mazowieckie)
Razem
Lokalizacja SSE w miastach
i gminach
miasta: Dzierżoniów, Kłodzko,
Kudowa-Zdrój, Nowa Ruda,
Oława, Świdnica, Wałbrzych,
Wrocław
gminy: Brzeg Dolny, Jelcz –
Laskowice, Krotoszyn, Nysa,
Oława, Skarbimierz, Strzegom, Strzelin, Żarów
miasta: Bartoszyce, Elbląg,
Pasłęk, Lidzbark Warmiński,
Morąg, Mława, Ostróda, Olsztyn, Nowe Miasto Lubawskie
Powierzchnia SSE
(w ha)
Powierzchnia zagospodarowana SSE
(w ha)
Udział powierzchni
zagospodarowanej w powierzchni
ogółem
(w %)
939,43
798,26
84,97
524,07
337,51
64,40
8164,31
6023,11
73,77
gminy: Bartoszyce, Dobre
Miasto, Olecko, Szczytno

Źródło: Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych…, s. 7–9.
Łączny obszar SSE w Polsce na koniec grudnia 2006 r. wynosił 8164,31 ha
i był on zagospodarowany prawie w 74%. W największym stopniu, bo w 85,6%,
wykorzystany jest obszar Tarnobrzeskiej SSE. W równie wysokim stopniu
(85%) zagospodarowana jest Wałbrzyska SSE. Kolejne miejsce zajmuje Krakowska SSE, której tereny wykorzystane są w 82,7%. Najsłabiej zagospodarowaną strefą (w 61%) jest Kamiennogórska SSE. Natomiast najwięcej wolnych
gruntów znajduje się w Katowickiej SSE (416,11 ha) oraz Kostrzyńsko-Słubickiej (248,2 ha) i Pomorskiej (214,88 ha).
Należy zaznaczyć, że w ciągu ostatnich dwóch lat zagospodarowanie istniejących w Polsce SSE znacznie wzrosło. Jeszcze w 2004 r. stopień wykorzystania
powierzchni stref kształtował się na poziomie 49,7%. Wzrost zagospodarowania
stref udało się osiągnąć m.in. dzięki wprowadzeniu polityki polegającej na
zmianie obszarów należących do poszczególnych stref 21 i dostosowaniu ich do
21
W Dzienniku Ustaw z 2007 r. nr 42 poz. 274 w art. 5a znajduje się zapis, że Rada Ministrów mając na celu tworzenie jak najlepszych warunków funkcjonowania stref, może na wniosek
ministra właściwego do spraw gospodarki, uzgodniony z ministrem właściwym do spraw rozwoju
regionalnego, w drodze rozporządzenia, znieść strefę przed upływem okresu, na jaki została ona
ustanowiona, zmienić jej obszar lub połączyć strefy, z tym że łączny obszar wszystkich stref nie
może przekroczyć 12 tys. ha.
63
planów rozwojowych i preferencji inwestorów, szczególnie zagranicznych.
W rezultacie w ostatnich latach można zaobserwować zjawisko, że to nie firmy
podążają do określonych stref, ale to strefy zaczynają coraz częściej powstawać
w miejscach wskazanych przez inwestorów. Najlepszym przykładem może być
fabryka firmy Procter & Gamble, która znajduje się w Warszawie, a działa na terenie należącym do Łódzkiej SSE. Zmiany granic stref wprowadzone w 2006 r.22
umożliwiły objęcie strefą projektów inwestycyjnych takich firm, jak: Sharp,
Orion, Bridgestone (Pomorska SSE), Dell (Łódzka SSE), Colgate Palmolive,
3 M, Cadbury Wedel (Wałbrzyska SSE) oraz TRW i Magneti Marelli (Katowicka SSE). Dopuszczenie zmiany granic istniejących stref spowodowało jednak
ich duże rozproszenie. Na koniec 2006 r. SSE zlokalizowane były na terenie 98
miast i 76 gmin (por. tabela 3.1). Każda strefa składa się obecnie z kilku,
a w niektórych przypadkach nawet kilkudziesięciu oddalonych o wiele kilometrów enklaw23. SSE w naszym kraju nie są terytorialnie przypisane do poszczególnych województw. Na przykład podstrefy Starachowickiej SSE znajdują się
na terenie czterech województw: świętokrzyskiego, mazowieckiego, opolskiego
i łódzkiego, z kolei w skład Tarnobrzeskiej SSE wchodzą podstrefy usytuowane
aż w sześciu województwach, tj.: podkarpackim, mazowieckim, świętokrzyskim, lubelskim, dolnośląskim i małopolskim.
Do końca grudnia 2006 r. w SSE wydano łącznie 924 zezwolenia, z czego aż
230 w samym tylko 2006 r., co stanowi prawie 25% wszystkich wydanych dotychczas zezwoleń24. Było to skutkiem zarówno nowelizacji ustawy o SSE
(o czym była wcześniej mowa), jak i wprowadzenia systemu zachęt stworzonych
przez Ministerstwo Gospodarki (dotacje w ramach Systemu finansowego wsparcia dużych projektów inwestycyjnych)25. Największe zainteresowanie inwestowaniem w SSE inwestorzy wykazali w drugiej połowie 2000 r., kiedy to liczba
wydanych zezwoleń wzrosła kilkukrotnie. W dużej mierze było to spowodowane
zapowiadanym pogorszeniem się warunków do prowadzenia działalności gospodarczej w SSE (w związku z zastrzeżeniami formułowanymi przez Unię Europejską). Wielu przedsiębiorców starało się wówczas uzyskać zezwolenie koniunkturalnie, nie mając do końca sprecyzowanych planów inwestycyjnych.
22
Rada Ministrów wydała łącznie 20 rozporządzeń zmieniających granice stref. Najwięcej, bo
trzy razy wprowadzano zmiany na terenie Łódzkiej SSE i Wałbrzyskiej SSE. Natomiast żadnych
zmian nie dokonano w obszarach Mieleckiej SSE, Suwalskiej SSE i Warmińsko-Mazurskiej SSE.
23
W. Jarczewski, Specjalne strefy ekonomiczne jako czynnik przyciągający inwestorów [w:]
Klimat inwestycyjny w województwie małopolskim, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2006, s. 51.
24
Zob. Przedsiębiorcy oblegają strefy, „Rzeczpospolita” 2007, 31 sierpnia.
25
Inwestorzy zagraniczni realizujący w Polsce duże projekty inwestycyjne o charakterze wieloletnim mogą uzyskać wsparcie finansowe w postaci dotacji z tytułu utworzenia nowych miejsc
pracy lub (i) poniesienia nakładów inwestycyjnych związanych z nową inwestycją w takich sektorach, jak motoryzacyjny czy elektroniczny.
64
Ponieważ Polsce nie udało się wynegocjować zachowania praw nabytych, wiele
firm w ogóle nie rozpoczęło inwestycji, co niestety spowodowało cofnięcie
przyznanych wcześniej zezwoleń.
Według stanu na dzień 31 grudnia 2006 r. największa liczba dotychczas wydanych zezwoleń przypadała na Katowicką SSE (143), na drugim miejscu pod tym
względem znalazła się strefa Kostrzyńsko-Słubicka (91), a na trzecim Tarnobrzeska (88). Katowicka SSE przyciągnęła także największą liczbę inwestorów (36)
w 2006 r., za nią znalazła się ponownie strefa Kostrzyńsko-Słubicka, na której terenie wydano 26 zezwoleń, oraz Wałbrzyska SSE (22). W stosunku do 2005 r. największy wzrost liczby zezwoleń, bo aż czterokrotny, odnotowała Pomorska SSE.
Przyciągnięcie dużej liczby inwestorów znajduje odzwierciedlenie w wyniku
finansowym spółek zarządzających SSE. Spółki te bowiem utrzymują się głównie
z dochodów uzyskiwanych ze sprzedaży gruntów oraz opłat uiszczanych przez
działających na terenie SSE przedsiębiorców. Im zatem więcej uda się pozyskać
inwestorów, tym większa szansa na wyższe wpływy. W 2006 r. największy zysk
(ponad 10 mln zł) osiągnęła spółka zarządzająca Wałbrzyską SSE, na drugim
miejscu pod tym względem znalazła się spółka zarządzająca Kostrzyńsko-Słubicką SSE (5,3 mln zł), natomiast trzecie miejsce zajęły dwie spółki: zarządzająca Tarnobrzeską oraz zarządzająca Mielecką SSE (po 4,4 mln zł). W 2006 r. dwie
spółki zarządzające odnotowały ujemny wynik finansowy. Suwalska SSE poniosła stratę w wysokości 2,1 mln zł, a Warmińsko-Mazurska – w wysokości
1,7 mln zł26.
Jednym z ważniejszych kryteriów, na podstawie których można ocenić efekty funkcjonowania SSE w Polsce, jest wielkość dokonywanych na ich obszarze
inwestycji.
Do końca 2006 r. wysokość nakładów inwestycyjnych poniesionych przez
przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie SSE wyniosła
ponad 35 mld zł (tabela 3.2), co stanowiło w stosunku do 2005 r. wzrost o 38%.
Biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu inwestycji z uwzględnieniem poszczególnych stref, na szczególne wyróżnienie zasługuje Słupska SSE, w której odnotowano wzrost nakładów inwestycyjnych aż o 380%. Tak wysoki wzrost strefa ta
zawdzięcza przede wszystkim inwestycjom poczynionym na jej terenie przez
firmę Kronospan Polska Sp. z o.o. Duży przyrost inwestycji (o 263%) w 2006 r.
wystąpił także na obszarze Warmińsko-Mazurskiej SSE. Z kolei w tej strefie
znaczące nakłady inwestycyjne (w wysokości 648 mln zł) poniosła firma Michelin Polska SA. O ponad 220% zwiększyły się także nakłady inwestycyjne poniesione w obrębie Tarnobrzeskiej SSE. W dużej mierze było to zasługą firmy LG
Philips LCD Poland Sp. z o.o., która zainwestowała w produkcję sprzętu elektronicznego 550 mln zł.
26
Informacja o realizacji ustawy…, s. 25.
65
Tabela 3.2. Nakłady inwestycyjne poniesione w SSE w latach 2005–2006
Lp.
SSE
1
Kamiennogórska
2
Łączne
nakłady
inwestycyjne.
Stan na
dzień
31 grudnia
2005 r.
(w mln zł)
Nakłady
inwestycyjne
poniesione
w 2006 r.
(w mln zł)
Udział stref
w nakładach
inwestycyjnych poniesionych
w 2006 r.
(w %)
Łączne
nakłady
inwestycyjne.
Stan na
dzień
31 grudnia
2006 r.
(w mln zł)
Udział stref
w łącznych
nakładach.
Stan na
dzień
31 grudnia
2006 r.
(w %)
606,0
394,8
4,1
1 000,8
2,8
Katowicka
7 713,9
2 483,3
25,5
10 197,2
28,8
3
Kostrzyńsko-Słubicka
1 039,3
460,9
4,7
1 500,2
4,2
4
Krakowska
463,1
18,7
0,2
481,8
1,4
5
Legnicka
2 780,5
345,1
3,5
3 125,6
8,8
6
Łódzka
2 061,8
946,7
9,7
3 008,5
8,5
7
Mielecka
2 363,2
441,1
4,5
2 804,3
7,9
8
Pomorska
1 428,8
301,8
3,1
1 730,6
4,9
9
Słupska
135,6
381,7
3,9
517,3
1,5
10
Starachowicka
372,5
221,4
2,3
593,9
1,7
11
Suwalska
478,1
152,2
1,6
630,3
1,8
12
Tarnobrzeska
1 070,5
1 323,7
13,6
2 394,2
6,8
13
Wałbrzyska
4 596,5
1 275,6
13,1
5 872,1
16,6
14
Warmińsko-Mazurska
597,2
976,4
10,0
1 573,6
4,4
25 707,0
9 723,3
100,0
35 430,3
100,0
Razem
Źródło: Informacja o realizacji ustawy…, s. 7–9 oraz obliczenia własne.
Największy udział (według stanu na koniec grudnia 2006 r.) w łącznej kwocie inwestycji miała Katowicka SSE. Inwestycje poczynione na terenie tej strefy
stanowiły prawie 29% wszystkich inwestycji dokonanych w SSE w Polsce. Strefa ta znalazła się również na pierwszym miejscu pod względem wielkości nakładów inwestycyjnych poniesionych w 2006 r. W roku tym udało jej się przyciągnąć inwestycje o wartości prawie 2,5 mld zł, co stanowiło ponad jedną czwartą
wszystkich zrealizowanych inwestycji w SSE w tymże roku. Dużym udziałem
(na poziomie 17%) charakteryzowała się również Wałbrzyska SSE. Strefa ta
znalazła się także wysoko, bo na trzecim miejscu (po Tarnobrzeskiej SSE) pod
względem inwestycji zrealizowanych w 2006 r. Na terenie pozostałych 12 stref
udział inwestycji w łącznych nakładach nie przekroczył 10%. Najgorzej pod tym
względem wypadły dwie strefy, a mianowicie Słupska SSE i Krakowska SSE.
66
Udział tych stref w całości inwestycji kształtował się na poziomie zaledwie
1,5% w przypadku Słupskiej i 1,4% Krakowskiej SSE27.
Równie ważnym jak nakłady inwestycyjne wyznacznikiem efektów funkcjonowania SSE jest osiągnięty w nich poziom zatrudnienia. Według stanu na
koniec 2006 r. inwestorzy działający na terenie SSE zatrudniali ponad 146 tys.
osób, z czego dla prawie 74% z nich (108,3 tys.) stworzyli oni całkowicie nowe
miejsca pracy (tabela 3.3). Szacuje się, że na 100 miejsc pracy utworzonych
w SSE powstaje od 50 do100 dodatkowych stanowisk w jej otoczeniu, a zatem
można przypuszczać, że w otoczeniu SSE zatrudnienie znalazło jeszcze dodatkowo od 73 tys. do 146 tys. osób28.
W 2006 r. liczba miejsc pracy w SSE zwiększyła się o 34,2 tys., co oznacza
30-procentowy wzrost w stosunku do 2005 r. Największy ilościowo wzrost zatrudnienia, wynoszący 10,5 tys. osób, odnotowano w Katowickiej SSE, drugie
miejsce pod tym względem zajęła Tarnobrzeska SSE z zatrudnieniem na poziomie 4,4 tys. osób, a na trzecim miejscu uplasowała się Wałbrzyska SSE (4,2 tys.
osób). Najmniej nowych miejsc pracy (tylko 385) powstało na terenie Suwalskiej SSE. Z kolei największy procentowy przyrost zatrudnienia odnotowano
w 2006 r. w dynamicznie rozwijającej się ostatnio Łódzkiej SSE (wzrost o ponad
50%)29, najmniejszy zaś, wynoszący poniżej 10%, miał miejsce na terenie dwóch
stref: Mieleckiej i Suwalskiej.
Biorąc pod uwagę zatrudnienie ogółem w SSE, to zdecydowanie pod tym
względem prowadzi Katowicka SSE. Na terenie tej strefy zatrudnionych jest
łącznie 32,2 tys. pracowników. Wysokim zatrudnieniem, ogółem wynoszącym
prawie 23 tys. osób, cechuje się także Wałbrzyska SSE. Natomiast prawie 15 tys.
osób znalazło pracę na terenie Tarnobrzeskiej SSE.
Wymienione powyżej trzy strefy uzyskały także najwięcej pozytywnych
ocen w badaniu przeprowadzonym w 2007 r. przez firmę doradczą KPMG.
Firma ta na podstawie analizy wyników finansowo-operacyjnych oraz badania
27
Należy jednak zaznaczyć, że niskie nakłady inwestycyjne poniesione w Krakowskiej SSE
wynikają przede wszystkim z jej specyfiki. Strefa ta działa głównie w oparciu o inwestorów ze
sfery B+R oraz branży IT. Branże te z kolei w większym stopniu bazują na wykorzystaniu wiedzy
niż kapitału, a zatem kryterium wielkości inwestycji w przypadku tej konkretnej strefy nie wydaje
się miarodajne. Zob. Specjalne strefy ekonomiczne. Badanie – edycja 2007, KPMG, Warszawa 2007,
s. 17 oraz J. Kudełko, Efekty funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce jako instrumentu polityki regionalnej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2006, nr 709, s. 44.
28
Special Economic Zones. Magnet for Investors, „The Warsaw Voice” 2007, nr 23, s. 30.
Zob. także Specjalne strefy ekonomiczne zwiększają zatrudnienie na potęgę, „Rzeczpospolita”
2006, 11 listopada.
29
Zob. Łódzka strefa zgarnia inwestorów, „Puls Biznesu” 2007, 12 września, s. 13; Fala
wielkich projektów w łódzkiej strefie, „Puls Biznesu” 2007, 5 października, s. 8; Łódź może powtórzyć sukces Wrocławia oraz Zapowiada się rekordowy napływ firm, „Rzeczpospolita” 2007, 21
lutego.
67
Tabela 3.3. Miejsca pracy w SSE w latach 2005–2006
Lp.
SSE
Stan na
dzień
31 grudnia
2005 r.
ogółem
1
Kamiennogórska
2
Katowicka
3
Stan na dzień 31 grudnia 2006 r.
ogółem
utrzymane
nowe
rok
poprzedni =
100
(w %)
2 329
3 302
73
3 229
141,8
21 690
32 204
5 315
26 889
148,5
Kostrzyńsko-Słubicka
7 241
10 075
5 121
4 954
139,1
4
Krakowska
3 823
4 711
1 481
3 230
123,2
5
Legnicka
5 385
6 945
216
6 729
129,0
6
Łódzka
5 380
8 172
1 395
6 777
151,9
7
Mielecka
11 003
11 983
763
11 220
108,9
8
Pomorska
10 152
12 013
5 803
6 210
118,3
9
Słupska
1 541
1 926
173
1 753
125,0
10
Starachowicka
4 830
6 055
2 030
4 026
125,4
11
Suwalska
3 739
4 090
0
4 090
109,4
12
Tarnobrzeska
10 306
14 755
4 334
10 421
143,2
13
Wałbrzyska
18 789
22 980
7 925
15 055
122,3
14
Warmińsko-Mazurska
5 960
7 206
3 521
3 685
120,9
112 168
146 417
38 150
108 267
130,5
Razem
a
Dynamikaa
dotyczy zatrudnienia ogółem
Źródło: Informacja o realizacji ustawy…, s. 13.
ankietowego przeprowadzonego wśród inwestorów dokonała oceny efektywności poszczególnych stref. Najbardziej efektywną z punktu widzenia m.in. liczby
utworzonych miejsc pracy, wielkości poniesionych inwestycji, liczby wydanych
zezwoleń oraz wyniku finansowego okazała się Tarnobrzeska SSE (4 pkt), drugie miejsce pod tym względem zajęła Wałbrzyska SSE (3 pkt), a trzecie Katowicka SSE (2,5 pkt)30. Najsłabiej w badaniu wypadła Słupska SSE z wynikiem
minus 6 pkt. Słabo także wypadły dwie inne strefy położone w północno-wschodniej Polsce, a mianowicie Suwalska SSE (–5,5 pkt) oraz Warmińsko-Mazurska SSE (–5 pkt).
Z kolei w ocenie inwestorów najwięcej punktów, tj. 6,5 (na 10 możliwych do
zdobycia) uzyskały trzy strefy: Katowicka, Kostrzyńsko-Słubicka i Mielecka.
Wysoki wynik (6 pkt) osiągnęły także Wałbrzyska i Starachowicka SSE.
30
Firma KPMG do przeprowadzenia analizy efektywności poszczególnych stref wykorzystała
16 wskaźników. Zob. Specjalne strefy ekonomiczne. Badanie…, s. 35.
68
Analiza efektów funkcjonowania SSE w Polsce pokazuje, że w najlepszej
kondycji znajdują się przede wszystkim duże strefy (Katowicka, Tarnobrzeska
i Wałbrzyska) usytuowane na południu i zachodzie Polski, natomiast wyraźnie
słabsze wyniki osiągają najmniejsze strefy (Słupska, Suwalska oraz Warmińsko-Mazurska) zajmujące północno-wschodnie obszary Polski. W tym miejscu
można zadać pytanie, czy efektywność stref funkcjonujących w Polsce jest
zbieżna z wyborem konkretnej lokalizacji przedsięwzięcia realizowanego przez
kapitał zagraniczny, a także czy bezpośredni inwestorzy zagraniczni przy wyborze miejsca inwestycji kierują się wyłącznie swoimi własnymi preferencjami,
czy też uwzględniają oczekiwania kraju goszczącego.
3.4. SPECJALNE STREFY EKONOMICZNE JAKO ZACHĘTA
DLA INWESTORÓW ZAGRANICZNYCH I ZALĄŻEK
TWORZENIA KLASTRÓW
Stopniowe dostosowywanie zasad funkcjonowania SSE w Polsce do standardów przyjętych w Unii Europejskiej sprawiło, że ten instrument polityki ekonomicznej państwa uległ znacznemu przekształceniu. O ile w pierwotnych założeniach miał on przede wszystkim służyć wspieraniu regionów borykających się
z trudnościami o charakterze ekonomicznym i społecznym, a dopiero w następnej kolejności zachęcać bezpośrednich inwestorów zagranicznych do podjęcia
działalności gospodarczej w naszym kraju, o tyle obecnie SSE stały się w głównej mierze narzędziem pomocy publicznej dla przedsiębiorstw oraz występują
w charakterze bodźca mającego na celu skłonienie dużych zagranicznych koncernów do inwestowania w Polsce. O tym, że SSE traktowane są obecnie jako
istotna zachęta dla inwestorów zagranicznych, świadczy fakt, że Polska Agencja
Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIIZ), zajmująca się przyciąganiem
kapitału zagranicznego do Polski, w pakiecie oferowanych zachęt umieściła
m.in. utworzenie podstrefy w wybranych przez inwestorów zagranicznych lokalizacjach. W efekcie tego inwestorzy zagraniczni sami wskazują najbardziej
atrakcyjne dla siebie lokalizacje, a następnie udzielana jest im pomoc 31. Kapitał
zagraniczny wybiera najczęściej te obszary, które są dogodne dla niego, a więc
31
W 2005 r. zwolnieniami w ramach SSE zostały objęte m.in. tereny inwestycyjne, które już
wcześniej postrzegane były jako jedne z bardziej atrakcyjnych miejsc do inwestowania, chodzi tu
o podkrakowskie Niepołomice i inwestycje niemieckiej firmy Man Truks oraz znajdujące się
w okolicach Wrocławia Kobierzyce i inwestycje koreańskiego koncernu LG Philips.
69
dobrze rozwinięte gospodarczo, mające rozbudowaną infrastrukturę32 oraz te,
które dysponują dużą liczbą wykształconych pracowników. Rzadziej natomiast
lokuje swoje inwestycje na terenach dotkniętych wysokim bezrobociem czy też
terenach nieprzystosowanych do realizacji inwestycji. Jak wynika z danych
GUS, największym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych cieszy się niezmiennie od początku transformacji województwo mazowieckie, na terenie którego znalazło zatrudnienie 35,5% ogółu zatrudnionych w spółkach z udziałem
kapitału zagranicznego w Polsce (tabela 3.4). Na drugim miejscu pod tym
względem znajduje się województwo wielkopolskie (12,4%), a na trzecim śląskie (9,9%).
Tabela 3.4. Pracujący w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce
oraz struktura kapitału zagranicznego według województw w 2005 r. (stan na dzień
31 grudnia)
Województwo
Pracujący
w podmiotach
z kapitałem
zagranicznym
Udział
pracujących
w poszczególnych
województwach
(w %)
Kapitał
zagraniczny
(w mln zł)
Udział
procentowy
w kapitale
zagranicznym
ogółem
Mazowieckie
421 478
35,5
55 997,8
50,4
Wielkopolskie
147 226
12,4
10 218,1
9,2
Śląskie
117 367
9,9
9 295,2
8,4
Dolnośląskie
100 040
8,4
9 575,0
8,6
Małopolskie
77 642
6,5
9 302,1
8,4
Pomorskie
56 081
4,7
2 918,7
2,6
Łódzkie
47 929
4,0
2 658,8
2,4
Zachodniopomorskie
42 569
3,6
1 545,3
1,4
Podkarpackie
36 525
3,1
1 258,4
1,1
Kujawsko-pomorskie
31 661
2,7
1 518,0
1,4
Lubuskie
30 387
2,6
1 222,0
1,1
Opolskie
20 683
1,7
1 270,4
1,1
Warmińsko-mazurskie
20 474
1,7
496,3
0,4
Świętokrzyskie
15 796
1,3
2 902,0
2,6
Lubelskie
13 790
1,2
642,1
0,6
Podlaskie
Razem
6 500
0,5
208,0
0,2
1 186 148
100,0
111 028,3
100,0
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS zawartych w: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006, s. 26 oraz 29.
32
Zob. Autostrada przyciąga kapitał, „Rzeczpospolita” 2007, 27 czerwca.
70
Województwo mazowieckie nie tylko przoduje pod względem liczby zatrudnionych pracowników, ale także pozyskało ono najwięcej kapitału zagranicznego (50,4% łącznej wartości kapitału), przy równocześnie niskiej stopie bezrobocia (11,8%) występującej na tym terenie (tabela 3.5). Z kolei niewiele kapitału
zagranicznego napłynęło do województw cechujących się najwyższą stopą bezrobocia, tj. warmińsko-mazurskiego (tylko 0,4% łącznej wartości kapitału przy
stopie bezrobocia wynoszącej ponad 23,2%), zachodniopomorskiego (1,4%),
kujawsko-pomorskiego (1,4%) oraz lubuskiego (1,1%).
Tabela 3.5. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według
województw (stan na dzień 30 listopada 2006 r.)
Liczba bezrobotnych
zarejestrowanych (w tys.)
Stopa bezrobocia
(w % aktywnych zawodowo)
Warmińsko-mazurskie
124,8
23,2
Zachodniopomorskie
134,6
21,2
Kujawsko-pomorskie
157,3
19,0
Lubuskie
71,6
19,0
Świętokrzyskie
97,5
17,5
Dolnośląskie
185,1
16,7
Podkarpackie
142,8
16,2
58,9
16,0
Pomorskie
125,6
15,5
Lubelskie
139,3
15,2
Łódzkie
160,0
14,7
60,9
13,2
Śląskie
232,3
12,9
Mazowieckie
285,1
11,8
Wielkopolskie
167,4
11,7
Małopolskie
144,1
11,3
2287,3
100,0
Województwo
Opolskie
Podlaskie
Razem
Źródło: www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca.
Dane zawarte w tabelach 3.4 i 3.5 wyraźnie wskazują na istniejącą nierównowagę pomiędzy poszczególnymi województwami. Taka sytuacja jest niekorzystna, gdyż nierównomierne rozmieszczenie inwestycji zagranicznych prowadzi do pogłębienia się dysproporcji występujących w rozwoju poszczególnych
regionów. A zatem paradoksalnie działanie SSE w Polsce, wbrew początkowym
założeniom, może nie tylko nie zmniejszać, ale wręcz powodować wzrost dysproporcji w rozwoju regionalnym kraju. Potwierdzają to m.in. wyniki badań
przeprowadzonych przez E. Bojar, która na ich podstawie twierdzi, że zjawisko
71
to ma już w Polsce charakter trwały33. Województwa, którym od początku okresu transformacji udało się przyciągnąć kapitał zagraniczny znacznej wartości,
takie jak: mazowieckie, wielkopolskie, śląskie czy małopolskie, obecnie cechują
się niską stopą bezrobocia34, z kolei w tych, które postrzegane były jako mało
atrakcyjne lokalizacyjnie z punktu widzenia kapitału zagranicznego, nie tylko
problem bezrobocia nie został rozwiązany, ale również regionów tych nie udało
się w znaczny sposób zaktywizować gospodarczo.
Skoro zatem, jak zauważa W. Jarczewski, pierwotne założenia związane
z ideą tworzenia SSE w Polsce uległy erozji35, warto zastanowić się, czy specjalne strefy ekonomiczne sprawdzają się w nowym charakterze, w jakim obecnie występują, a mianowicie czy są one skutecznym instrumentem przyciągającym inwestorów zagranicznych do Polski.
Jak wynika z danych NBP, w 2006 r. napłynęło do Polski 14,7 mld USD
(45,6 mld zł) w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych. To rekordowa
wartość napływu BIZ w historii naszego kraju36. Łącznie w latach 1990–2006
napłynął do Polski kapitał o wartości 91,8 mld USD. Zasoby napływu (wartość
skumulowaną)37 bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polskiej gospodarki
w latach 1991–2006 przedstawia rys. 3.1.
33
E. Bojar, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wobec problemu bezrobocia [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Efekty i zagrożenia, Raport nr 36, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 2005, s. 81.
34
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że inwestycje zagraniczne nie mogą być uważane za
sposób na likwidację bezrobocia w skali kraju czy regionu. O ile skutków takich można rzeczywiście oczekiwać na szczeblu lokalnym, w przypadku zakładania nowych przedsiębiorstw na terenach pozbawionych dotychczas zaplecza produkcyjnego, o tyle trzeba pamiętać, iż firmy zagraniczne nie są w stanie same rozwiązać problemu bezrobocia w danym kraju. Firmy te, dysponując
nowymi technologiami wytwarzania, stosują najczęściej kapitałochłonne techniki produkcji, pozwalające osiągnąć wyższą wydajność pracy w przedsiębiorstwie przy mniejszym zatrudnieniu
(wydajność pracy w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego mierzona przychodami na 1 zatrudnionego jest ponaddwukrotnie wyższa od wydajności w sektorze publicznym (zob. J. Witkowska,
Zagraniczne źródła innowacji w gospodarce polskiej [w:] Procesy innowacyjne w polskiej gospodarce, Raport nr 26, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa
2005, s. 45). Firmy zagraniczne można uznać jedynie za wspomagający środek w walce z bezrobociem, który z pewnością może pomóc w konkretnych przypadkach ratowania miejsc pracy
w dotychczas niekonkurencyjnych zakładach przemysłowych wymagających zastrzyku kapitału
i technologii, ale w żadnym razie nie zastąpią one aktywnego programu walki z bezrobociem.
35
W. Jarczewski, Specjalne strefy ekonomiczne w gminach, „Samorząd Terytorialny” 2007,
nr 7–8, s. 89.
36
Mamy nowy rekord inwestycji zagranicznych, „Rzeczpospolita” 2007, 13 lutego oraz
M. Krakowiak, Jesteśmy liderem regionu, „Rzeczpospolita” 2007, 26 kwietnia.
37
Pod pojęciem wartości skumulowanej BIZ należy rozumieć stan inwestycji obliczony poprzez dodanie rocznych strumieni napływu tych inwestycji do polskiej gospodarki. Strumień napływu BIZ obejmuje kapitał zakładowy (akcyjny lub udziałowy) – wnoszony w postaci pieniężnej
lub jako aport rzeczowy, dopłaty do kapitału, reinwestowane zyski oraz inne zmiany należności
72
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Rys. 3.1. Wartość skumulowana bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce
w latach 1991–2006 (w mld USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Przystupa, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
w Polsce według danych Narodowego Banku Polskiego [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce,
IKiCHZ, Warszawa 2006, s. 45; Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2005 roku, NBP,
Warszawa 2007, s. 104 oraz Informacja o zagranicznych inwestycjach bezpośrednich w 2006 roku,
NBP, Warszawa 2007.
Firmy z udziałem kapitału zagranicznego zainwestowały w SSE według stanu na koniec 2006 r. wartość 28,2 mld zł (9,1 mld USD), co stanowiło 79,6%
zainwestowanego w SSE kapitału ogółem, wynoszącego 35,4 mld zł (11,4 mld
USD). Nakłady inwestycyjne w SSE z uwzględnieniem poszczególnych krajów
przedstawiają tabela 3.6 oraz rys. 3.2.
Prawie 70% zainwestowanego w SSE kapitału pochodziło tylko z czterech
krajów: Polski, USA, Niemiec i Japonii. W 2005 r. udział tych państw w inwestycjach ogółem kształtował się na podobnym poziomie, a mianowicie wynosił
73%. Największy udział w inwestycjach zrealizowanych na koniec 2006 r. miały
firmy z kapitałem polskim (20,4%) oraz amerykańskim (19,7%). Na kolejnych
miejscach uplasowały się spółki z kapitałem niemieckim (15,5%) i japońskim
(12,5%). Natomiast inwestycje aż 14 państw na 24 kraje (nie licząc Polski), które podjęły działalność gospodarczą na terenie SSE, nie przekroczyły 1%. Najmniej kapitału zainwestowały firmy pochodzące z Luksemburga, Irlandii, Chin
i Lichtensteinu.
i zobowiązań związanych z zadłużeniem między przedsiębiorstwami powiązanymi kapitałowo
(głównie kredyty inwestorów, tzw. intercompany loans), http://www.nbp.pl.
73
Tabela 3.6. Struktura geograficzna zainwestowanego w SSE kapitału (stan na dzień
31 grudnia 2006 r.)
Kraj pochodzenia kapitału
Poniesione nakłady
inwestycyjne (w mln zł)
Udział procentowy
Polska
7 215,5
20,37
Stany Zjednoczone
6 983,0
19,71
Niemcy
5 508,9
15,55
Japonia
4 418,8
12,47
Włochy
2 500,3
7,06
Francja
1 927,7
5,44
Austria
1 610,7
4,55
Szwecja
1 146,2
3,23
Korea Południowa
1 135,1
3,20
Holandia
1 073,3
3,03
Hiszpania
808,4
2,28
Cypr
313,3
0,88
Belgia
131,6
0,37
Dania
107,2
0,30
Grecja
91,1
0,26
Kanada
79,6
0,22
Czechy
73,7
0,21
Chorwacja
73,5
0,21
Szwajcaria
71,2
0,20
Portugalia
50,1
0,14
Wielka Brytania
48,5
0,14
Luksemburg
21,5
0,06
Irlandia
13,9
0,04
Chiny
10,0
0,03
Lichtenstein
7,9
0,02
Pozostałe
9,5
0,03
35 430,3
100,00
Razem
Źródło: Informacja o realizacji ustawy…, s. 16.
Analizując strukturę zainwestowanego w SSE kapitału, można wyróżnić
strefy z wyraźną dominacją jednego z inwestorów zagranicznych. I tak np. inwestycje niemieckie przeważają na terenie stref Legnickiej i Kamiennogórskiej,
wynosząc odpowiednio 74% i 71%. Z kolei w Krakowskiej SSE dominuje kapitał amerykański (71%). W Warmińsko-Mazurskiej SSE skoncentrowany jest
przede wszystkim kapitał francuski, który stanowi 64% całkowitych nakładów
inwestycyjnych poniesionych na terenie tej strefy, natomiast firmy cypryjskie
74
wykazują duże zainteresowanie inwestowaniem na terenie Słupskiej SSE (61%).
Warto także odnotować inwestycje firm japońskich, które ulokowały swoją działalność głównie w Wałbrzyskiej SSE. Inwestycje tych firm wynoszą połowę zainwestowanego w tej strefie kapitału.
Holandia
3,0%
Korea Płd.
3,2%
Szwecja
3,2%
Austria
4,5%
Hiszpania
2,3%
Pozostałe
3,1%
Polska
20,4%
Francja
5,4%
USA
19,7%
Włochy
7,1%
Japonia
12,5%
Niemcy
15,5%
Rys. 3.2. Struktura inwestycji w SSE według kraju pochodzenia kapitału
Źródło: Informacja o realizacji ustawy…, s. 16.
Największe nakłady inwestycyjne w SSE, stanowiące 35,7% ogółu nakładów, ponieśli przedsiębiorcy reprezentujący branżę motoryzacyjną. Inwestycje
z tej branży występują przede wszystkim na terenie trzech stref: Legnickiej
(dzięki firmom Volksvagen, Sitech, Sanden), Katowickiej (General Motors, Isuzu, Fiat, NGK Ceramics) oraz Wałbrzyskiej (Toyota, Faurecia). Drugie miejsce
pod względem poczynionych inwestycji zajęli producenci wyrobów z gumy
i tworzyw sztucznych (10,3%), natomiast trzecie – producenci urządzeń elektrycznych i optycznych (8,8%). Wysoka pozycja tych ostatnich wynika z obecności w strefach producentów telewizorów i modułów LCD, takich jak LG Electronics, LG Philips, Sharp oraz Orion.
Analizując strukturę branżową zrealizowanych w strefach inwestycji, warto
zwrócić uwagę na branżę reprezentującą usługi informatyczne, badawczo-rozwojowe oraz BPO (Business Process Offshoring)38, czyli usługi finansowo-księ38
Zob. Coraz więcej centrów kompetencyjnych. Czy nasz kraj ma szansę stać się centrum
usług BPO?, „Rynki Zagraniczne” 2005, nr 81, s. 3 oraz Przybywa centrów usług, „Rzeczpospolita” 2008, 2 stycznia.
75
gowe oraz call centers. Możliwość udzielania zezwoleń na działalność w branży
BPO została wprowadzona dopiero w marcu 2005 r., a do końca grudnia 2006 r.
zezwolenia na tego typu działalność uzyskały już 22 firmy, działające na terenie
siedmiu stref. Objęcie działalności offshoringowej przywilejami podatkowymi
zaowocowało tym, że dziś na terenie naszego kraju ponad 20 globalnych koncernów ma zlokalizowane swoje centra kompetencyjne 39. W centrach tych pracuje obecnie około 3 tys. specjalistów: informatyków, księgowych i inżynierów.
Szacuje się, że do 2010 r. może w nich znaleźć pracę nawet 550 tys. osób40.
Według rankingu A.T. Kearneya, pod względem atrakcyjności do lokowania inwestycji offshoringowych Polska zajęła w 2006 r. 18 miejsce na 50 badanych
krajów41.
Na funkcjonujące w Polsce SSE można spojrzeć także z innej perspektywy,
a mianowicie jako na narzędzie polityki ekonomicznej państwa umożliwiające
powstanie i rozwój nowoczesnej formy współdziałania, a zarazem rywalizacji
przedsiębiorstw, czyli klastrów42. Koncepcja klastrów staje się coraz bardziej
powszechna, nie tylko na świecie, ale również w Polsce43. Stanowi ona nowy
sposób myślenia o kreowaniu konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw. Dotychczasowi konkurenci mogą działać wspólnie w celu pokonywania
powszechnie występujących ograniczeń i problemów związanych z infrastrukturą czy też sieciami dostaw. Współpraca może dotyczyć np. promocji w zakresie
wyrobów i usług, co umożliwia bardziej efektywne zdobywanie nowych rynków
39
Centra księgowe i obsługi transakcji utworzyły w Polsce m.in. takie firmy, jak Thompson,
Citigroup czy Lufthansa. Swoje centra informatyczne otworzyły IBM oraz Hewlett Packard.
W 2004 r. Simens otworzył we Wrocławiu Centrum Rozwoju Oprogramowania. Z kolei w Poznaniu powstało centrum innowacyjne Unilever oraz ośrodek badawczy GlaxoSmithKline. W Bydgoszczy zaś powstaje Software Technology Center, które będzie zajmować się aplikacjami internetowymi oraz bazami danych (Inwestycje zagraniczne w Polsce, IKCHZ, Warszawa 2004, s. 13).
40
Inwestycje zagraniczne w Polsce, IKCHZ, Warszawa 2006, s. 14.
41
Zob. Global Services Location Index 2006, http://www.atkearney.com.
42
Klaster definiuje się jako geograficzną koncentrację wzajemnie powiązanych ze sobą
przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, przedsiębiorstw
działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale też współpracujących (M.E. Porter, Location, Competition and Economic
Development: Local Clusters in a Global Economy, „Economic Development Quartely” 2000,
vol. 14, nr 1, s. 15–34).
43
Najsłynniejszym klastrem na świecie jest Dolina Krzemowa w USA. W Polsce do znanych
klastrów należą m.in. stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza”, Tarnowski Klaster Przemysłowy „Plastikowa Dolina SA”, Polski Klaster Morski oraz
Stowarzyszenie „Informatyka Podkarpacka”. Problematyką klastrów w Polsce zajmuje się Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową. Zob. Clusters in Poland, raport przygotowany dla LEED/OECD
Program on Clusters in Transition Economies, IBnGR, Gdańsk 2003 oraz Klastry. Innowacyjne
wyzwanie dla Polski, pod red. S. Szultki, IBnGR, Gdańsk 2004.
76
zbytu. Prowadzenie wspólnych przedsięwzięć umożliwia także firmom osiąganie korzyści płynących ze wzajemnej wymiany informacji. Istotą klastrów jest
przede wszystkim rozwój przedsiębiorczości w oparciu o sieci kooperujących
firm, a nie indywidualnie działające przedsiębiorstwa.
Zdaniem M.E. Portera klastry stymulują rozwój gospodarczy poszczególnych regionów, gdyż zarówno przyczyniają się do wzrostu zatrudnienia, jak
i zapewniają wysoki poziom rozwoju technologicznego oraz innowacyjności44.
Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce mają szansę stać się naturalnym zalążkiem funkcjonowania klastrów w naszym kraju, gdyż na 14 działających
obecnie stref aż w 6 z nich występuje znacząca koncentracja firm z danej branży
(udział dominującej branży w tych strefach przekracza 60% łącznych inwestycji
w danej SSE). Największe skupisko firm o tym samym lub podobnym profilu
działalności występuje w Legnickiej SSE. Strefa ta zdominowana jest prawie
w 70% przez producentów z branży motoryzacyjnej. Wysoka koncentracja firm
branży motoryzacyjnej (65%) ma miejsce również na terenie Katowickiej SSE 45.
Rozwój klastrów w przyszłości jako katalizatorów współpracy pomiędzy firmami, środowiskiem naukowym i samorządami lokalnymi może być ułatwiony
dzięki temu, że klastry będą mogły uzyskać wsparcie w ramach unijnego programu operacyjnego „Innowacyjna gospodarka”. Przewiduje się, że na wspieranie inicjatyw ukierunkowanych na zakładanie lokalnych systemów produkcyjnych
może być przeznaczone w latach 2007–2013 ponad 100 mln euro46. A zatem skupione geograficznie firmy funkcjonujące obecnie w ramach SSE mogą z czasem
stać się prężnie działającymi klastrami umożliwiającymi rozwój przedsiębiorczości, wiedzy i innowacji. Wydaje się, że w takim właśnie kierunku powinny
w przyszłości ewoluować działające w Polsce SSE.
3.5. UWAGI KOŃCOWE
Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że pomimo wielu
kontrowersji i odejścia od pierwotnych założeń, SSE są ważnym instrumentem
polityki ekonomicznej państwa. Okazały się one szczególnie skuteczne w zakresie przyciągania inwestorów zagranicznych do naszego kraju. Rekordowy pod
tym względem był rok 2006, w którym do polskiej gospodarki napłynęło prawie
15 mld USD w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wzrost zainte44
M.E. Porter, Location…
Zob. Śląsk tworzy klaster motoryzacyjny, „Puls Biznesu” 2007, nr 239, s. 14.
46
G. Gacki, Miliony na klastry, http://egospodarka.pl.
45
77
resowania podejmowaniem działalności gospodarczej w SSE nastąpił z chwilą,
gdy inwestorom umożliwiono wybór lokalizacji zgodnie z ich preferencjami,
a także powiększono obszar stref. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do kraju, szczególnie tych, które są realizowane od podstaw (tzw. greenfield investment), jest niezmiernie ważny z punktu widzenia rozwoju polskiej
gospodarki, gdyż inwestycje te nie tylko przyczyniają się do uzupełnienia niedoborów kapitału wynikających z niedostatecznych oszczędności wewnętrznych,
ale także wywołują wiele pozytywnych efektów, m.in. w postaci technologicznego, instytucjonalnego, edukacyjnego oraz organizacyjnego unowocześnienia
gospodarki47. Wpływ kapitału zagranicznego na polską gospodarkę nie ogranicza się tylko do przedsiębiorstw z udziałem tego kapitału, lecz przez efekt odbicia wpływa również korzystnie na przedsiębiorstwa krajowe. Wymóg konkurencyjności wywołuje w polskich przedsiębiorstwach pozytywne zmiany, pobudza
unowocześnienie potencjału produkcyjnego, stymuluje wprowadzanie nowych
technologii, skłania do zmian w zarządzaniu oraz podjęcia działań umożliwiających wzrost kwalifikacji pracowników.
Z tych też powodów Polska powinna zabiegać o jak największy dopływ kapitału do kraju i winna w tym celu wykorzystywać wszystkie dostępne środki,
z warunkami preferencyjnymi oferowanymi na terenie SSE włącznie. Należy
bowiem pamiętać, że konkurencja o kapitał zagraniczny zarówno w świecie, jak
i w regionie jest bardzo duża. Szereg krajów, szczególnie tych, które są w trakcie
procesu transformacji, zabiega o jak największy jego dopływ i stosuje w tym
celu różnorodne bodźce zachęcające do podjęcia inwestycji na ich terenie. Obecnie wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej obserwowana jest wręcz swoista „wojna na podatki”48. Dlatego też wydaje się, że zmiana orientacji SSE
w Polsce, polegająca na odejściu od aktywizacji rejonów słabiej rozwiniętych,
jako głównego celu, w kierunku wykorzystania SSE jako efektywnego instrumentu przyciągającego kapitał zagraniczny do polskiej gospodarki, jest ze wszech
miar słuszna, szczególnie że skuteczność SSE jako instrumentu aktywizacji
i przyciągania inwestorów do regionów najsłabiej rozwiniętych (do wschodniej
47
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Efekty i zagrożenia, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport nr 46, Warszawa 2005, s. 18. Więcej na temat korzyści związanych z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych można znaleźć
także w następujących publikacjach: E. Mączyńska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Światowe i lokalne czynniki dynamizujące, „Ekonomista” 1999, nr 1–2, s. 88–90; P. Glikman, Kontrowersje wokół kapitału zagranicznego w Polsce, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 11–12, s. 56–
70; C. Pilarska, Foreign Direct Investment in Poland. Benefits and Dangers in the Context of Poland’s Integration with the European Union, Argumneta Oeconomica Cracoviensia, Cracow University of Economics, Cracow 2001, nr 1, s. 7–25; M. Gorynia, Niewidzialne efekty zagranicznych
inwestycji, „Rzeczpospolita” 2007, 23 lutego.
48
Wojna na podatki o międzynarodowe inwestycje, „Rzeczpospolita” 2008, 9 stycznia. Zob.
także Liniowy szturmuje Europę, „Rzeczpospolita” 2008, 5 stycznia.
78
i północnej części kraju) okazała się, w ciągu jedenastu lat ich funkcjonowania
w Polsce, w dużym stopniu ograniczona. Wydaje się, że obecnie szansy dla tych
regionów należy w większym stopniu upatrywać w napływie funduszy unijnych,
pozwalających m.in. na poprawę stanu infrastruktury, a tym samym zwiększenie
atrakcyjności dla inwestorów zagranicznych. Wiele zależy także od inicjatywy
władz lokalnych, np. w zakresie promowania walorów środowiskowych i turystycznych danego regionu czy wykorzystania istniejącego potencjału naukowo-badawczego (Lublin, Białystok, Kielce), szczególnie do przyciągania inwestycji
w zakresie zaawansowanych usług, których znaczenie ostatnio bardzo wzrasta49.
Z przeprowadzonej analizy wynika także, że SSE nie sprawdziły się dobrze
w roli skutecznego środka walki z bezrobociem. Co prawda, działające na terenie SSE podmioty z kapitałem zarówno krajowym, jak i zagranicznym utworzyły znaczącą liczbę nowych miejsc pracy, przyczyniając się w ten sposób do
poprawy sytuacji na rynku pracy w wielu regionach naszego kraju, niemniej
miejsca te powstawały nie tam, gdzie były najbardziej potrzebne, czyli w regionach obciążonych największym bezrobociem, a głównie w tych regionach kraju,
w których bezrobocie nie stanowiło istotnego problemu. Ponadto trudno jest odpowiedzieć na pytanie (ze względu na brak odpowiednich statystyk), jaka jest
dokładnie liczba utraconych miejsc pracy z powodu upadku firm krajowych na
skutek przegranej walki konkurencyjnej z firmami prowadzącymi działalność
w SSE na preferencyjnych warunkach.
Podsumowując można jednak stwierdzić, że nawet jeśli SSE nie do końca
sprawdziły się w roli, do jakiej zostały początkowo powołane, to i tak ich obecność w polskiej gospodarce należy ocenić pozytywnie. Dzięki nim udało się bowiem nie tylko zwiększyć wolumen inwestycji zagranicznych w gospodarce, ale
przede wszystkim przyciągnąć znane międzynarodowe koncerny do kraju, co
stwarza z kolei szansę na następne inwestycje zagraniczne, a jak wynika z badań
Banku Światowego, każdy wielki koncern inwestujący na terenie danego kraju
przyciąga za sobą ogromną liczbę firm współpracujących i kooperujących50.
49
Inwestycje zagraniczne…, s. 169.
E. Jantoń-Drozdowska, M. Majewska, J. Grala, Atrakcyjność inwestycyjna Polski w świetle
zagranicznych inwestycji bezpośrednich, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2002,
z. 3, s. 136.
50