Pobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne

212
RECENZJE
skłonnościach” (s. 136), a już wprost zabawnie takie: „Czytelnicy książki zakazanej stanowią szerszą kategorię niż opozycja. Należał do nich na przykład policjant, który czytał
po to, żeby inni nie czytali” (s. 18) czy „»Całość działalności poligraficznej jest niezwykle
staranie zakonspirowana« — narzekała Służba Bezpieczeństwa. Ale kto w pracy nie narzeka?” (s. 168).
Autor Książki zakazanej lubi sformułowania metaforyczne, nie stroni od porównań: „Morze Bałtyckie oprócz dorszy i śledzi dostarczało okazji do niezwykłych kontaktów między ludźmi” (s. 92). „Dzięki dużym i małym rybom kolportażu książki rozpływały się szybciej po całym akwarium” (s. 219). Ma też skłonność do wzniosłości,
patosu, ckliwości:
Gdy dziś na to wszystko patrzymy, trudno się oprzeć wrażeniu wielkiego zaangażowania ludzi
w kraju i na Zachodzie we wspólnym wysiłku na rzecz prawa do wolnego świata. Kto z nas nie
chciałby mieć takich przyjaciół? Przez tyle lat działali w trudnych warunkach państwa policyjnego,
lecz nie poddali się zmęczeniu, nie zniechęcili się do siebie, o co przecież względnie łatwo, gdy
człowiek tak wiele musi powierzać papierowi, pomagać przez pośredników, z oddalenia, a zmiana
politycznego układu sił nie nadchodzi. Zanim jednak zatęsknimy do tamtych czasów, wróćmy do
początku naszej historii, by zobaczyć, do czego zdolni są ludzie pióra (s. 120).
Paweł Sowiński podjął się zadania poważnego, wykonał wielką pracę — kto chce
poznać dzieje drugiego obiegu w Polsce powinien Zakazaną książkę przeczytać, sporo
się z niej dowie. Wartość tej publikacji — w moim przekonaniu — stanowi jednak
głównie zgromadzony materiał, rzeczywiście ogromny i różnorodny, aczkolwiek z założenia jednostronny. Na stronie sto trzydziestej siódmej autor napisał: „Spróbujmy
więc znów nieco rozmyć kontury naszej opowieści”. Niestety, udało mu się to znakomicie.
Grzegorz Nieć
Zeev Gries, The Book in the Jewish World 1700–1900, Oxford-Portland: The
Littman Library of Jewish Civilization 2010, XVII, 251 s. (The Littman Library
of Jewish Civilization), ISBN 978-1-906764-05-0
Słowo pisane zajmuje szczególne miejsce w kulturze żydowskiej. Żydzi zwani „narodem księgi” kultem otaczali nie tylko najświętsze religijne pisma, w których zapisane było przymierze Boga z narodem wybranym, ale także sam proces ich studiowania.
Książki w szczególny sposób zapewniały rozproszonemu przez wieki narodowi jedność,
trwałość i ciągłość kulturowego dziedzictwa, stały się dla tego narodu „przenośną ojczyzną”1. Towarzyszyły Żydom w każdym momencie ich historii i miejscu zamieszkania,
były zwierciadłem przemian społecznych i kulturowych, dlatego są również ciekawym
przedmiotem badawczym dla przedstawicieli różnych dziedzin: od literaturoznawców, językoznawców, historyków sztuki i kultury po księgoznawców. Mimo że światowa nauka
1 Dzieło
recenzowane, s. 7.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 212
2014-05-28 10:19:32
RECENZJE213
historię kultury książki żydowskiej (chociaż nieczęsto określaną tym całkiem młodym
terminem) z jej wszystkimi aspektami zaczęła odkrywać już przynajmniej od czasów
dziewiętnastowiecznego ruchu Wissenschaft des Judentums2, pole to nadal wydaje się
swoistą naukową terra incognita. Współcześnie zainteresowanie zaczyna rozkwitać, ukazują się czasopisma poświęcone żydowskiej książce i żydowskiemu bibliotekarstwu oraz
rozproszone w licznych periodykach artykuły na temat ruchu wydawniczego w perspektywie historycznej i współczesnej, organizowane są konferencje naukowe i seminaria.
Międzynarodowe grupy badaczy realizują też związane z tą tematyką różne projekty (między innymi Books within Books, w ramach którego zespół naukowców z państw europejskich i Izraela prowadzi badania nad fragmentami hebrajskich rękopisów, odnalezionymi
w oprawach innych książek ze zbiorów europejskich i izraelskich bibliotek). Najnowszą,
najbardziej interesującą i jednocześnie nadal mało znaną inicjatywą jest projekt encyklopedii o kulturze książki żydowskiej holenderskiego wydawnictwa Brill, którą podczas
konferencji w Wenecji (9–12 czerwca 2013) zaprezentował Emile Schrijver, kustosz Biblioteca Rosenthaliana, będącej częścią Biblioteki Uniwersyteckiej w Amsterdamie.
Współcześnie niewielu polskich badaczy zajmuje się tą tematyką. Żeby wymienić
tylko względnie najnowsze prace, w Krakowie powstała dysertacja doktorska Dagmary Budzioch na temat masowej produkcji ilustrowanych Zwojów Estery we Włoszech,
między innymi o recepcji książki orientalistycznej na Śląsku oraz o egzemplarzu dzieła
Majmonidesa w zbiorach Zygmunta Augusta pisał Krzysztof Migoń. W różnych tomach
zbiorowych poświęconych dziejom miast i regionów Polski oraz rozproszone w czasopismach ukazywały się także artykuły poświęcone dziejom i funkcjonowaniu dawnych
bibliotek żydowskich. Zainteresowanie polskich badaczy skierowane jest jednak głównie
ku problematyce związanej z dziejami żydowskiego drukarstwa, by wymienić wartościowe publikacje Jana Doktóra (Żydowski Instytut Historyczny) oraz Krzysztofa Pilarczyka
(Uniwersytet Jagielloński). Już nawet pobieżne zapoznanie się z literaturą przedmiotu,
z programami konferencji pozwala zaobserwować, że uwaga badaczy, zarówno polskich,
jak i zagranicznych, skupia się głównie na czasach dawniejszych, na epoce książki rękopiśmiennej, początkach ery druku, natomiast względnie niewiele powstało opracowań,
szczególnie w formie książkowej, analizujących przemiany zachodzące w kulturze książki żydowskiej w XIX i XX wieku. Warto wspomnieć też o barierze językowej — centrum
badań nad różnymi aspektami kultury książki żydowskiej pozostaje Izrael, wyniki badań
publikowane są w języku hebrajskim, a wcale niedezaktualizujące się historyczne publikacje przedwojenne — w jidysz.
W tym kontekście tym bardziej interesująca i godna uwagi jest książka Zeeva Griesa,
The Book in the Jewish World 1700–1900, opublikowana nakładem prestiżowej oficyny
The Littman Library of Jewish Civilization. Oferta wydawnictwa składa się z ważnych,
wartościowych prac naukowych z zakresu szeroko rozumianych studiów żydowskich, zarówno książek, jak i czasopism (warto wymienić między innymi „Polin. Studies in Polish
Jewry”, jeden z pierwszych i najważniejszych obecnie periodyków poświęconych różnym
aspektom historii wschodnioeuropejskich Żydów). Pracę Griesa w języku hebrajskim
2 Ruch naukowy powstały w XIX wieku, wprowadzający nowoczesną metodologię w badaniach nad judaizmem, żydowską kulturą i historią.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 213
2014-05-28 10:19:32
214
RECENZJE
opublikowano w roku 2002, nakładem izraelskiego wydawnictwa Hakibbutz Hameuchad
pod nieco innym tytułem The Book as an Agent of Culture 1700–19003. W tłumaczeniu na
język angielski ukazała się w 2007 roku, wznowiono ją w 2010. Autor jest pracownikiem
Zakładu Myśli Żydowskiej Uniwersytetu Ben-Guriona w Beer Szewie i ma w dorobku
liczne publikacje na temat żydowskiej literatury etycznej, piśmiennictwa epoki haskali
(żydowskiego oświecenia), chasydyzmu oraz historii kultury książki żydowskiej. Odbicie
niemal każdego z tych nurtów zainteresowań można odnaleźć w treści wspomnianego
tomu.
We wstępie do anglojęzycznego wydania Gries informuje czytelnika, że książka jest
owocem i podsumowaniem jego dotychczasowych badań, zbiorem zmodyfikowanych oraz
uzupełnionych o nowe ustalenia artykułów. Tytuł publikacji zapowiada dość szerokie ujęcie tematu — prześledzenie roli książki w świecie żydowskim, jednak wywód w znacznej
mierze skupia się na analizie roli słowa drukowanego w kulturze Żydów aszkenazyjskich.
Jak zauważa w swojej recenzji A. Kiron, Gries tylko pobieżnie wspomina o ważnych
drukarskich ośrodkach w Amsterdamie, Niemczech i Italii, a milczeniem pomija kulturę
książki w świecie Żydów sefardyjskich, na Bliskim Wschodzie oraz Bałkanach4. Uwagę
Griesa, wbrew deklaracjom zamieszczonym w rozdziale wstępnym, przykuwają głównie
książki drukowane w języku hebrajskim, który jednoczył rozsiane po świecie wspólnoty
żydowskie i współtworzył ich tożsamość, ale również był językiem żydowskiego oświecenia — haskali, na marginesie pozostawiając piśmiennictwo w języku jidysz.
Tom został podzielony na dwie części, odpowiadające kolejnym stuleciom. Ograniczenie treści do XVIII i XIX wieku podyktowane było zamiarem obserwacji kultury
książki na tle wielkich przemian, zarówno w obrębie społeczeństwa i kultury żydowskiej,
jak i kultury europejskiej w ogóle. Gries zamierzał sprawdzić, czy i w jakim stopniu idee
europejskiego oświecenia przenikały do społeczności żydowskiej oraz jaki był w tym
udział słowa drukowanego, jaki był zasięg rozprzestrzenienia tych idei oraz jakie zmiany
wywołały one w sposobie myślenia i postrzegania świata. Kolejnym celem autora było
stwierdzenie, jaki wpływ na rozbudzenie i kształtowanie żydowskiej tożsamości narodowej oraz powstanie nowej świeckiej inteligencji miały książki w dwóch językach dominujących wśród Żydów z Europy Środkowo-Wschodniej — hebrajskim i jidysz. Gries
wielokrotnie podkreśla niebagatelną wagę problematyki kultury książki w badaniach nad
przepływem idei, treści intelektualnych oraz realny udział książki w kształtowaniu przemian społecznych. Wydaje się, że w pewnym stopniu, choć zapewne nieświadomie, dociekania Griesa wpisują się w nurt księgoznawczych badań funkcjonalnych5.
Pierwsza część książki poświęcona jest XVIII stuleciu, w którym znacząco zwiększyła się zarówno cała produkcja drukarska, jak i liczba wydawanych książek żydowskich. Gries rozpoczyna swoje rozważania od omówienia konsekwencji tego wzrostu:
3 Arthur Kiron, historyk i kustosz kolekcji judaików w Penn Library (USA) w omówieniu
recenzowanego tutaj dzieła Z. Griesa wyraził opinię, że jest to podążanie śladami E. Eisenstein: por.
A. KIRON, Judaica Librarianship 2008, nr 14, s. 80.
4 Ibidem, s. 82.
5 Mimo braku jednoznacznych deklaracji w tym względzie Gries zna i wykazuje w bibliografii
prace takich historyków kultury i książki, jak między innymi Robert Darnton, Elizabeth Eisenstein
czy Adrian Johns.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 214
2014-05-28 10:19:32
RECENZJE215
poszerzenia się kręgów czytelniczych i przekształcania ich struktury. Wynikiem tego procesu są narodziny „nowej inteligencji”, wychodzącej poza kręgi tradycyjnej elity rabinicznej. Gries podaje ciekawe przykłady źródeł pomocnych w odkrywaniu czytelniczych
nawyków i dokonywanych wyborów lekturowych (katalogi księgarskie, spisy wykonane
przez bibliofilów i właścicieli bibliotek prywatnych, a także zbiory wspomnień, listów,
biografii). Sporo miejsca w tej części książki Gries poświęcił analizie repertuaru drukarni
hebrajskich oraz historii wydawniczej poszczególnych typów piśmiennictwa: elitarnych
tekstów halachicznych (odnoszących się do prawa religijnego) i komentarzy do pism
religijnych, tekstów literatury etycznej oraz kabalistycznej. Badacz prześledził losy wydawnicze poszczególnych tytułów, zestawił z sobą liczbę wydań w kolejnych wiekach
i starał się osadzić je w konkretnych realiach społeczno-kulturowych. Ważniejsza jednak
wydaje się dla niego popularność poszczególnych tekstów mierzona liczbą wydań, ich
cyrkulacja w obrębie społeczności, mniej istotne natomiast w toku wywodu okazują się
ośrodki drukarskie, firmy i ludzie związani z produkcją książek.
W rozdziale zatytułowanym O bibliotekach prywatnych i publicznych zamiast spodziewanego syntetycznego ujęcia czytelnik otrzymuje, skądinąd interesujące, ‘studium
przypadku’ — omówienie prywatnego księgozbioru Pinchasa Katzenellenbogena, który
pełnił posługę rabina w różnych miastach Europy Środkowo-Wschodniej. Gries wspomina także o niebagatelnej roli księgozbiorów w bet-hamidraszach (domach studiów).
W tłumaczeniu tytułu rozdziału na język angielski badacz nazywa je bibliotekami publicznymi (public). Określenie to zastosowano, aby wprowadzić odróżnienie od bibliotek
prywatnych, jednak w tym kontekście nie do końca pokrywa się z ideą szeroko dostępnej
dla czytelników biblioteki publicznej. Z księgozbiorów w bet-hamidraszach tradycyjnie
mogli korzystać bowiem wszyscy dorośli mężczyźni, do grona użytkowników nie mogły
jednak należeć kobiety. Żydówki i dzieci nie zostały całkowicie wyłączone z rozszerzającego się w tamtym czasie kręgu czytelników, o czym badacz wspomina w kolejnym z rozdziałów. Zarówno dla kobiet, jak i nieznających języka hebrajskiego mężczyzn6 i dzieci
przeznaczone było piśmiennictwo w języku jidysz — tłumaczenia z języka hebrajskiego,
przeróbki pism biblijnych, ale także chrześcijańskich popularnych opowieści, zbiory modlitw, dzieł homiletycznych i etycznych.
W XIX stuleciu, między innymi dzięki umacniającym się wpływom haskali, zaczęła
powstawać nowoczesna, świecka literatura w językach hebrajskim i jidysz. Gries podejmuje dyskusję z badaczami twierdzącymi, że rodząca się nowoczesna literatura hebrajska odcinała się radykalnie od tradycyjnych piśmiennictwa oraz społeczeństwa. Zestawia
w kontekście ścierających się z sobą żydowskich ruchów intelektualnych i religijnych
produkcję wydawniczą dwóch najważniejszych w tamtym czasie ośrodków żydowskiego
drukarstwa, Lwowa i Wilna; omawia też aktywność wydawniczą maskili (zwolenników
żydowskiego oświecenia), dość pobieżnie tematykę cenzury ksiąg hebrajskich, a także
obecność recenzji książek oraz funkcji tych publikacji na łamach rodzącej się w XIX
wieku prasy w języku hebrajskim. Epilog stanowi rozdział opisujący rolę dwudziesto6 Zarówno Gries, jak i inni badacze przypuszczają, że wbrew utrwalonemu już poglądowi na temat przeznaczenia piśmiennictwa w języku jidysz do czytelników należeli zapewne również mężczyźni wchodzący w skład religijnych elit intelektualnych, zob. między innymi dzieło recenzowane, s. 95.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 215
2014-05-28 10:19:32
216
RECENZJE
wiecznych nowożytnych wydawnictw hebrajskich w Europie Środkowo-Wschodniej
w procesie żydowskiego narodowego odrodzenia. Uzupełnieniem całości są dwa artykuły7 poświęcone izraelskiemu bibliotekarzowi, bibliografowi i badaczowi dziejów książki
Abrahamowi Ya’ari (1899–1966) oraz jego twórczości naukowej.
Książka składa się z jedenastu stosunkowo krótkich rozdziałów. Niektóre mają
charakter jedynie przyczynkarski, dość pobieżny i budzą w czytelniku uczucie sporego
niedosytu. Formuła tomu sprawia niekiedy wrażenie niespójności i powtarzania treści
w poszczególnych częściach tekstu. Gries, zdając sobie zapewne sprawę z tych niedoskonałości, przyznał, że książka jest jedynie wprowadzeniem do zagadnienia, nie wyczerpuje
tematu i nadal pozostawia wiele pytań bez odpowiedzi. Dla zainteresowanych pogłębieniem wiedzy dużą pomoc i jednocześnie zaletę tomu stanowi bibliografia wykorzystanych
przez Griesa opracowań. Zarazem zgodzić się należy z opinią wyrażoną w recenzji Jana
Doktóra8, iż słabością tego wykazu literatury jest nieobecność prac poświęconych drukarstwu w Europie Środkowo-Wschodniej wspomnianego wcześniej Krzysztofa Pilarczyka;
można oczywiście uzupełnić ten spis nieobecnych o inne nazwiska i tytuły polskich publikacji9. Interesujące są zamieszczone przez autora inne zestawienia bibliograficzne: wspomniany katalog biblioteki Pinchasa Katzenellenbogena oraz wykaz osiemnastowiecznych
edycji piśmiennictwa w języku jidysz. Pochwalić należy aparat pomocniczy w postaci
kilku rozbudowanych indeksów: tytułów przywoływanych dzieł (zarówno książek, jak
i czasopism), geograficznego, osobowego oraz przedmiotowego, ułatwiających dotarcie
do poszukiwanych treści.
Niewątpliwie mimo drobnych uchybień publikacja godna jest uwagi, tym bardziej
że tematyka wydaje się nadal niedostatecznie rozpoznana i opisana. Wskazane przez autora pola badawcze obejmują między innymi zagadnienia związane ze sztuką książki i jej
ukształtowaniem typograficznym, dzieje bibliotekarstwa publicznego (czy raczej instytucjonalnego?), jednak można wymienić wiele innych. W opinii Griesa dzieje książki żydowskiej zbyt często były pomijane przez historyków, uważane wręcz za nudne10 i przynależące wyłącznie do zainteresowań bibliotekarzy i bibliografów. Wydaje się jednak, że
tematyka kultury książki żydowskiej potrzebuje przede wszystkim właśnie interdyscyplinarnego podejścia, połączenia umiejętności specjalistów z obu dziedzin — narzędzi
księgoznawczych ze specjalistyczną wiedzą z zakresu studiów żydowskich, umiejętnością
umieszczenia procesów bibliologicznych w konkretnym kulturowym kontekście i na historycznym tle.
Monika Jaremków
7 Jeden z nich jest autorstwa S.H. Bergmana, dyrektora Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej w Jerozolimie w latach 1920–1935.
8 Por. recenzję książki Z. Griesa — J. DOKTÓR, Kwartalnik Historii Żydów 2009, nr 3,
s. 374–375.
9 Np. N. GĄSIOROWSKA, Cenzura żydowska w Królestwie Kongresowem, Kwartalnik Poświęcony Badaniu Przeszłości Żydów (1) 1912, z. 2, s. 55–65.
10 Dzieło recenzowane, s. 1.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 216
2014-05-28 10:19:33