wstęp - Polski Instytut Spraw Międzynarodowych

Wstęp
Polska polityka zagraniczna w 1934 r.
Rok 1934 r. przyniósł znaczące wzmocnienie międzynarodowej pozycji
Polski. Było to bezpośrednio związane z podpisaniem z Niemcami deklaracji
o niestosowaniu przemocy (26 stycznia). Porozumienie to stanowiło zaskoczenie dla międzynarodowej opinii publicznej, ponieważ likwidowało trwające od
kilkunastu lat i oceniane na ogół jako strukturalne napięcie w relacjach między
Warszawą a Berlinem. W zamierzeniu polskiego rządu deklaracja miała stanowić logiczne uzupełnienie polsko-radzieckiego paktu o nieagresji, podpisanego w 1932 r., oraz wyrażać ideę polityki równowagi wobec wielkich sąsiadów
– Niemiec i ZSRR. W 1934 r. stan relacji polsko-niemieckich poprawiał się,
jednak co do stosunków polsko-radzieckich miał miejsce proces odwrotny. Początkowo wydawać się mogło, że także ze wschodnim sąsiadem udaje się zachować dobrą atmosferę. Symbolem tego była trzydniowa wizyta Józefa Becka
w Moskwie, najważniejsza spośród politycznych podróży polskiego ministra
spraw zagranicznych w 1934 r. Efektem moskiewskich rozmów było przedłużenie 5 maja paktu o nieagresji do końca 1945 r. Następne miesiące upłynęły
głównie pod znakiem negocjacji koncepcji tzw. paktu wschodniego, wysuniętej przez Francję i Związek Radziecki. Rokowania te i stanowisko zajęte przez
Polskę, starającą się ograniczać wpływ ZSRR na bieg spraw europejskich, było
jedną z przyczyn pogarszania się stosunków między Warszawą a Moskwą.
VII
Wstęp
Jednocześnie dochodziło do komplikacji w relacjach Rzeczypospolitej
z sojuszniczą Francją. Znaczącemu pogorszeniu uległy także stosunki na linii
Polska–Czechosłowacja. Na tym tle wyróżniała się coraz lepsza atmosfera
w stosunkach polsko-niemieckich, do czego przyczyniało się również zbliżone
stanowisko obu państw w kwestii projektu paktu wschodniego. Dużą aktywność wykazywała Polska na forum Ligi Narodów. Rzeczpospolita wchodziła
w skład Rady tej instytucji1, a na kolejnych sesjach minister Beck był jedną
z najbardziej aktywnych i rozpoznawalnych postaci. Negatywnie przyjęto jednak w Genewie deklarację szefa polskiej dyplomacji z 13 września w sprawie
zawieszenia wykonywania postanowień tzw. małego traktatu wersalskiego.
Znacząca poprawa nastąpiła z kolei w stosunkach Polski z Wolnym Miastem
Gdańskiem, co wiązało się generalnie z wejściem relacji z Berlinem w stadium
odprężenia. Z tradycyjnym zainteresowaniem obserwowano w Warszawie politykę państw bałtyckich, ale sytuację komplikowały brak stosunków dyplomatycznych i konflikt z Litwą. Polską aktywność na Bałkanach ograniczały spory
między państwami tego regionu (zwłaszcza antagonizm węgiersko-rumuński
i węgiersko-jugosłowiański) kolidujące z tradycyjnie przyjaznymi relacjami
Warszawy z Budapesztem i Bukaresztem. Większe znaczenie miały rosnące
nieporozumienia między Rzecząpospolitą a sojuszniczą Rumunią: w MSZ oraz
w bukareszteńskim poselstwie zaniepokojenie budził kierunek polityki rumuńskiej uosabiany przez ministra Nicolae Titulescu.
Struktura MSZ. Placówki zagraniczne
Na czele resortu stał Józef Beck, piastujący urząd ministra spraw zagranicznych od 2 listopada 1932 r. Strategię polityczną w zakresie stosunków zewnętrznych państwa wytyczał jednak Józef Piłsudski, którego autorytetu nikt
w obozie rządzącym nie kwestionował. Osobiste stosunki między marszałkiem
a ministrem układały się bardzo dobrze, Piłsudski miał do Becka całkowite
zaufanie, a ten ostatni wykazywał wobec niego lojalność. W 1934 r., wobec
nasilającej się choroby marszałka, Beck odgrywał coraz większą rolę.
Zastępcą ministra był podsekretarz stanu Jan Szembek, mianowany na to
stanowisko trzy dni po nominacji Becka, doświadczony i sumienny zawodowy dyplomata jeszcze ze szkoły austriackiej. Stanowisko dyrektora Gabinetu
1
W latach 1926–1938 Polska była tzw. członkiem półstałym.
VIII
Wstęp
Ministra Spraw Zagranicznych2 zajmował Roman Dębicki. W skład Gabinetu Ministra (symbol: G.M.) wchodziły referaty: polityczny (G.M.P.) szyfrów,
archiwalny, funduszu specjalnego, prawny, ogólny, orderowy oraz Protokół
Dyplomatyczny.
Naczelnikiem Wydziału Osobowego (W.O.) był Wiktor Tomir Drymmer
(jednocześnie dyrektor Departamentu Konsularnego), wydział ten został następnie przekształcony w Biuro Personalne z Drymmerem jako p.o. dyrektora.
Największą rolę w strukturze resortu odgrywał Departament Polityczno-Ekonomiczny (D.P.)3, stanowisko dyrektora departamentu nie było obsadzone. Ze względu na vacat większe znaczenie odgrywali naczelnicy wydziałów,
z których trzej (P.I, II i III) piastowali od 1 lutego stanowiska wicedyrektorów
departamentu4. Na czele Wydziału Organizacji Międzynarodowych (P.I) stał
Tadeusz Gwiazdoski (jego zastępcą był Michał Łubieński). W skład wydziału
wchodziły referaty: Ligi Narodów, spraw mniejszościowych, gdański, a także
wyznań oraz spraw komunikacyjnych i granicznych. Osobną komórkę organizacyjną stanowiło utworzone jeszcze w 1932 r. biuro o nazwie Delegacja na
Konferencję Rozbrojeniową, na którego czele stał radca Tytus Komarnicki.
Kolejnym ważnym wydziałem w D.P. był Wydział Zachodni (P.II), z naczelnikiem Józefem Potockim (zastępca: Tadeusz Kunicki). Wydział ten składał
się z czterech referatów: centralno-europejskiego, anglo-saskiego, zachodniego
i południowego.
Naczelnikiem Wydziału Wschodniego (P.III) był Tadeusz Schätzel. W skład
wydziału wchodziły referaty: sowiecki, Środkowej Europy, bałtycki, Dalekiego
Wschodu oraz Bliskiego Wschodu.
Osobliwością w strukturze MSZ był brak wydziału o symbolu P.IV, co było
skutkiem poprzednich reorganizacji. W ten sposób kolejny wydział, Traktatowy, nosił kryptonim P.V. Funkcję naczelnika sprawował Julian Makowski. Wydział składał się z trzech referatów: umów dwustronnych, umów zbiorowych
oraz tłumaczeń.
Ostatnim z wydziałów tego departamentu był Wydział Prasowy (P.VI),
z naczelnikiem Wacławem Przesmyckim. W skład wydziału wchodziły dwa referaty, polityczny oraz propagandy.
2
3
4
Struktura MSZ na podstawie: Rocznik służby zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej
według stanu na 1 kwietnia 1934, Klub Urzędników Polskiej Służby Zagranicznej,
Warszawa 1934.
Zwykle używano skróconej formy: Departament Polityczny.
„Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych” nr 3 z 15 marca 1934.
IX
Wstęp
Osobną komórką była sekcja o nazwie Radca Ekonomiczny (R.E.) Funkcję
tę pełnił Antoni Roman mając do dyspozycji siedmioosobowe biuro. Roman
1 lipca został posłem w Sztokholmie, a jego dotychczasowe stanowisko objął
Sylwester Gruszka.
Jak już wspomniano, W.T. Drymmer, oprócz funkcji naczelnika Wydziału Osobowego, zajmował również stanowisko dyrektora Departamentu Konsularnego (D.K.). Departament ten składał się z trzech wydziałów: Polityki
Emigracyjnej (E.I) z naczelnikiem Apoloniuszem Zarychtą, Polaków Zagranicą
(E.II) z Witoldem Langrodem oraz Opieki Prawnej (E.III) z Włodzimierzem
Adamkiewiczem5.
Dyrektorem Departamentu Administracji (D.A.) był Stanisław Schimitzek. Departament ten z natury rzeczy nie odgrywał roli w prowadzeniu polityki
zagranicznej. Składał się z wydziałów Budżetowego oraz Gospodarczego.
W 1934 r. do rangi ambasad podniesione zostały dwa poselstwa: w Moskwie i Berlinie. Na czele placówki w Moskwie stał Juliusz Łukasiewicz (mianowany ambasadorem 12 kwietnia), a w Berlinie – Józef Lipski (ambasador od
29 października). Ambasady istniały również w Paryżu (Alfred Chłapowski),
Londynie (Konstanty Skirmunt do 1 sierpnia, jego następcą został Edward
Raczyński, mianowany 25 października, obowiązki objął 1 listopada), Rzymie
(Alfred Wysocki), przy Stolicy Apostolskiej (Władysław Skrzyński), Waszyngtonie (Stanisław Patek) oraz Ankarze (Jerzy Potocki). Delegatem przy Lidze
Narodów był Edward Raczyński, którego jesienią zastąpił Tytus Komarnicki (od
22 listopada). Na czele najważniejszych z punktu widzenia interesów Rzeczypospolitej poselstw stali: w Wiedniu – Jan Gawroński (jako chargé d’affaires,
zaś jako poseł od 25 października), w Brukseli – Tadeusz Jackowski, Pradze
– Wacław Grzybowski, Hadze – Wacław Babiński, Tokio – Michał Mościcki,
Belgradzie – Władysław Schwarzburg-Günther, Rydze – Zygmunt Beczkowski,
Bukareszcie – Mirosław Arciszewski, Sztokholmie – Konstanty Rozwadowski
(od 1 lipca Antoni Roman), Budapeszcie – Stanisław Łepkowski. Komisarzem
generalnym w Wolnym Mieście Gdańsku był Kazimierz Papée.
5
X
Ewolucję struktury organizacyjnej tego departamentu szczegółowo omówił W. Skóra, Służba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry i działalność,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 23 i n.
Wstęp
Podstawa wyboru i zasady edycji
W trakcie II wojny światowej polskie akta dyplomatyczne uległy rozproszeniu, a część została zniszczona (palenie niektórych dokumentów pracownicy MSZ rozpoczęli już pod koniec sierpnia 1939 r.)6. Obecnie dokumenty
te są przechowywane w kilku miejscach. Zdecydowana większość materiałów
archiwalnych wytworzonych przez resort spraw zagranicznych znajduje się
w Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie. Część dokumentów powstałych w 1934 r. mieści się w Instytucie Polskim i Muzeum im. Gen. Sikorskiego (IPMS) w Londynie, a także w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce
(IJPA). Osobno należy wskazać na zasoby Instytutu Hoovera przy Uniwersytecie Stanforda w Stanach Zjednoczonych, przy czym większa część tych materiałów jest dostępna w formie mikrofilmów w AAN oraz – co dla użytkownika
ważniejsze – na stronie internetowej polskich archiwów państwowych7. Nie
można wykluczyć, że niektóre dokumenty polskiego MSZ znajdują się jeszcze
w innych miejscach (pewna ich liczba w archiwach rosyjskich).
Dokumenty publikowane w tym tomie pochodzą głównie z AAN
(z uwzględnieniem znajdujących się tam mikrofilmów akt z Instytutu Hoovera). Nie mogło się obejść bez kwerendy w zbiorach londyńskiego Instytutu
Sikorskiego. Przeprowadzono również poszukiwania (dokonał ich Piotr Długołęcki) w zbiorach Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce oraz w Polskim
Instytucie Naukowym w Ameryce. W tomie umieszczono także nieliczne dokumenty z Centralnego Archiwum Wojskowego i Archiwum Państwowego
w Gdańsku (część akt Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście).
Zdecydowaną większość znajdujących się w tomie materiałów stanowią inedita, jednak pewna część dokumentów została opublikowana wcześniej, także
w językach obcych. Informacje o ewentualnej edycji wcześniejszej umieszczano pod tekstem dokumentu, zapis bibliograficzny podając w wersji skróconej.
Zastosowano następujące skróty:
6
7
Więcej na ten temat: S. Żerko (red.), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1939 styczeń–sierpień, PISM, Warszawa 2005, s. XI i n. Do podanej tam literatury należy
dodać biografię kierownika referatu archiwalnego MSZ: A. Prokopiak-Lewandowska, Władysław Pobóg-Malinowski (1899–1962). Życie i dzieła, Instytut Józefa
Piłsudskiego (…), Warszawa–Bełchatów 2012 (o losach archiwum MSZ w sierpniu
i wrześniu 1939 r.: tamże, s. 161 i n.) oraz tejże autorki: Ewakuacja archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych we wrześniu 1939 r., „Archeion”, T. CX, Warszawa
2007–2008.
W tomie podano sygnatury mikrofilmu, a nie sygnatury figurujące na stronie
internetowej.
XI
Wstęp
– DDPPZ – T. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa (red.), Dokumenty
z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939, t. 2: 1933–1939, Instytut
Wydawniczy Pax, Warszawa 1996;
– Diariusz – Kazimierz Świtalski, Diariusz 1919–1935, Czytelnik, Warszawa 1992;
– Diplomat in Berlin – Wacław Jędrzejewicz (red.), Diplomat in Berlin
1933–1939. Papers and Memoirs of Józef Lipski – Ambassador of Poland, Columbia University Press, New York – London 1968;
– DMPR – E. Basiński i in. (red.), Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 6: 1933–1938, Książka i Wiedza, Warszawa 1967;
– Dokument z 1934 r. – J. Tomaszewski, Dokument z 1934 r. o zasadach
polskiej polityki w Europie Środkowej i na Bałkanach, „Przegląd Historyczny”
1985, nr 4, s. 797–818;
– DTJS – T. Komarnicki (oprac.), Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–
1945), t. I, Polski Ośrodek Naukowy w Londynie, Londyn 1964;
– Hołodomor – J. J. Bruski (wybór i oprac.), Hołodomor 1932–1933. Wielki Głód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji i wywiadu, PISM,
Warszawa 2008;
– Pakt Piłsudski–Hitler – K. Lapter, Pakt Piłsudski–Hitler. Polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy z 26 stycznia 1934 roku, Książka
i Wiedza, Warszawa 1962;
– Pakt wschodni – J. Jurkiewicz, Pakt wschodni. Z historii stosunków międzynarodowych w latach 1934–1935, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, Warszawa 1963;
– PBK – tzw. Polska Biała Księga w wersjach językowych: francuskiej
(Les relations polono-allemagnes et polono-soviétiques au cours de la période
1933–1939. Recueil de documents officiels, Flammarion, Paris 1940), angielskiej (Official Documents Concerning Polish-German and Polish-Soviet Relations 1933–1939. The Polish White Book, Roy – Publishers, New York [1940])
i niemieckiej (Die polnisch-deutschen und die polnisch-sowjetrussischen Beziehungen im Zeitraum von 1933 bis 1939. Dokumente und Urkunden zum Kriegsausbruch, Basel 1940), o wspólnej numeracji dokumentów;
– Referaty: Niemcy – H. Chałupczak, E. Kołodziej (opr.), Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Referaty 1928–1938, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001;
XII
Wstęp
– Referaty: ZSRR – E. Kołodziej, M. Mazur, T. Radzik (opr.), Zjazdy konsulów polskich w ZSRR. Protokoły i referaty 1927–1934, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011;
– W sprawie oceny – M. Kornat, W sprawie oceny strategicznego położenia
Polski w 1934 roku. (Nieznana notatka Józefa Becka i Jana Szembeka z 7 maja
1934 r.), „Niepodległość”, t. 53/54: 2003/2004, s. 257–263.
Przyjęto zasadę publikowania wyłącznie na podstawie oryginałów. Zgodnie
z zasadami serii, tom nie zawiera przedruków za wcześniejszymi edycjami.
Z konieczności, podyktowanej ograniczeniami objętościowymi, skoncentrowano się na problematyce politycznej, zagadnienia ekonomiczne, wojskowe
czy kulturalne znalazły się na kartach niniejszego tomu jedynie incydentalnie.
O kształcie tomu decydowały też w pewnym stopniu ograniczenia wynikające
z luk w zachowanym materiale. Z tego powodu niektóre kierunki polskiej polityki zagranicznej nie mogły zostać należycie udokumentowane.
Dokumenty zostały ułożone w porządku chronologicznym. Nie zawsze
j­ednak udało się ustalić dokładną datę ich wytworzenia. Notatki z rozmów,
pozbawione dokładnej daty spisania, publikowane są z datą przybliżoną
umieszczoną w nawiasie – z reguły po dniu, w którym rozmowa miała miejsce.
Niekiedy możliwe było ustalenie (a i to z zastrzeżeniami) jedynie miesiąca,
w którym dokument powstał. W przypadku dokumentu nr 348 jedynie przypuszczamy, że został on wytworzony w 1934 r., niewykluczone, iż nastąpiło to
później.
W tzw. główce publikowanego dokumentu podano dzienną (lub przybliżoną) datę sporządzenia, rodzaj dokumentu, oraz autora i adresata, aczkolwiek
nie zawsze było możliwe ich jednoznaczne ustalenie. W przypadku szyfrogramów wysyłanych z placówek zagranicznych z podawania adresata rezygnowano, ponieważ zawsze była nim centrala. Rezygnowano również z podawania
w główkach nazwisk, za ważniejsze uznano zaznaczenie funkcji, wyjątki od tej
zasady są nieliczne. Informacje o miejscu przechowywania dokumentu (skrót
nazwy archiwum i zespołu oraz numer archiwalnej sygnatury) znajdują się
w metryczce pod tekstem. Tam również umieszczono informacje o ewentualnej wcześniejszej publikacji dokumentu.
Starano się publikować dokumenty w całości. Wyjątków od tej reguły jest
zaledwie kilka. Wszystkie skróty zaznaczono nawiasem kwadratowym, informując, jakie treści zostały pominięte (nie dotyczy to materiałów z wewnątrzministerialnego biuletynu „Przegląd Informacyjny Polska a Zagranica”). Nie
przedrukowywano nagłówków w papierze listowym, drukowanych elementów formularza telegramów szyfrowych, pieczęci kancelaryjnych, formuł typu
„za zgodność” i towarzyszących im podpisów z datami, informacji o liczbie
XIII
Wstęp
sporządzonych egzemplarzy. Pomijano też rozdzielnik, a informacje, dokąd
(poza różnymi biurami w centrali MSZ) przesłane zostały kopie, zamieszczono
w przypisach. Zrezygnowano z informowania o kopiach publikowanego dokumentu, które znaleziono w innych archiwach lub zespołach. Podano jednak
adnotacje dotyczące klauzuli tajności.
Większość przypisów zawiera objaśnienia kwestii poruszanych w tekście,
ich liczba musiała jednak zostać ograniczona. Tak jak w innych tomach serii
przyjęto zasadę, że objaśnienia podaje się tylko raz, w wyjątkowych sytuacjach
stosowano odesłania do przypisów zamieszczonych wcześniej. Zgodnie z zasadami PDD zrezygnowano z przywoływania literatury przedmiotu i innych
edycji źródłowych. Podane w przypisach daty dzienne, gdy nie podano roku,
dotyczą 1934 r. Przypisy oryginalne, występujące w niektórych dokumentach,
umieszczono między przypisami odredakcyjnymi i oznaczano kolejno x, xx itd.
Z przypisów mających charakter biogramów zrezygnowano, informacje o funkcjach pełnionych w 1934 r. przez postaci wzmiankowane w dokumentach zawarte zostały w indeksie osobowym.
Wprowadzono także oznaczenia literowe, informujące o cechach formalnych dokumentu (podkreślenia odręczne, przekreślenia, fragmenty nieczytelne
lub niezrozumiałe, nieczytelne podpisy itp.). Odręczne dopiski lub komentarze
wyróżniono ponadto kursywą. Pomijano natomiast dopiski z okresów późniejszych, na przykład dokonywane w związku z przeredagowaniem tekstu na różne potrzeby, w tym – edytorskie.
W tomie zastosowano następujące literowe oznaczenia tekstu:
…a
tak w tekście;
…b komentarz odręczny;
… odręczna poprawka w tekście lub dopisek;
… podkreślenie odręczne;
… zakreślona na marginesie;
… podpis odręczny;
… podpis nieczytelny;
… przekreślone;
… tekst nieczytelny;
…
znak zapytania.
a
b
c
c
d
d
e
e
f
f
g
g
h
h
i
j
XIV
i
j
Wstęp
Korekta językowa
Do niezbędnego minimum ograniczono ingerencje korektorskie w oryginalny tekst dokumentów. Pozostawiono właściwą dla 1934 r. ortografię, włącznie z obocznościami, szczególnie w odniesieniu do pisowni łącznej i rozdzielnej
oraz pisowni i/j w takich wyrazach jak Anglja/Anglia. Mimo prób ujednolicenia,
utrzymywały się wówczas jeszcze różnice regionalne, które zostały zniesione
dopiero w wyniku postanowień Komitetu Ortograficznego Polskiej Akademii
Nauk obradującego w latach 1935–1936. W publikowanych materiałach uzupełniano polskie znaki diakrytyczne, bez zaznaczania poprawiano oczywiste
błędy literowe, ortograficzne, interpunkcyjne. Nieliczne dopiski odredakcyjne
i uzupełnienia dokumentów oznaczano nawiasami kwadratowymi.
Wielkie i małe litery zachowano w formie takiej, w jakiej występowały w oryginałach. Nie korygowano również usterek związanych z odmianą
nazwisk, pozostawiano występujące w dokumentach nieprawidłowe wersje ich
zapisu, zwłaszcza spolonizowane formy nazwisk rosyjskich, czeskich czy litewskich. Prawidłową pisownię zawiera indeks osobowy, odnotowano w nim także
niektóre wersje spolonizowane, z odesłaniem do wersji poprawnej.
Podziękowania
Za udzieloną pomoc należą się podziękowania pracownikom archiwów,
w których przeprowadzono kwerendy: Archiwum Akt Nowych w Warszawie,
Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Osobne słowa podziękowania kieruję
wobec recenzentów, prof. Małgorzaty Gmurczyk-Wrońskiej i dra Krzysztofa
Kani, a także uważnie czytającego i opiniującego kolejne wersje maszynopisu
redaktora naczelnego serii – prof. Włodzimierza Borodzieja. O przyjęcie wyrazów wdzięczności proszę również prof. prof. Stanisława Sierpowskiego, Marka
Kornata, Sławomira M. Nowinowskiego, Jakuba Polita, Jacka Tebinkę i Jana
J. Bruskiego.
Stanisław Żerko
XV