Procesowe, kryminalistyczne i sądowo

Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
Krystyna Witkowska
Procesowe, kryminalistyczne i sądowolekarskie aspekty oględzin zwłok
Streszczenie
Przedmiotem artykułu są węzłowe zagadnienia związane z czynnością
procesową – oględzin i otwarcia zwłok (art. 209 § 1–5 k.p.k.). Zasady przeprowadzania oględzin i otwarcia zwłok są regulowane przez taktykę i technikę kryminalistyczną. Prawidłowość przeprowadzenia tych oględzin i w konsekwencji ich znaczenie dla realizacji celów postępowania karnego zawartych w art. 2 § 1 punkty 1–4 k.p.k. zaleŜy od przestrzegania jej procesowych
wymogów.
Wprowadzenie
Oględziny miejsca, osoby lub rzeczy (art. 207 § 1 k.p.k.), a takŜe oględziny i otwarcie zwłok (art. 209 § 1–5 k.p.k.) są sposobem przeprowadzania
dowodów z rzeczowych źródeł dowodowych, istotną czynnością procesową
słuŜącą do poznaniu prawdy obiektywnej o badanym zdarzeniu, opartą na
podstawach z róŜnych dziedzin nauki i techniki. Jest to szczególnie znamienna cecha oględzin, wyróŜniająca ten rodzaj dowodu spośród innych
dowodów w procesowym systemie dowodowym1. Przestrzeganie procesowych wymogów oględzin i otwarcia zwłok jest gwarancją dotarcia do prawdy
obiektywnej i realizacji celów postępowania karnego. Wielość czynników
powodujących gwałtowna śmierć człowieka, róŜnorodność ocen prawnokarnych okoliczności towarzyszących jej, warunkują sposób przeprowadzania
oględzin zwłok i wykorzystanie ujawnionych śladów i dowodów w kolejnych
etapach postępowania karnego.
Wnioskowanie z oględzin, a więc kryminalistyczna analiza śladów i informacji z oględzin powinna być dokonywana przy wykorzystaniu moŜliwości
dowodowych wynikających z norm procesowych2.
1
2
W. S k i b a, Wykorzystanie dowodu z czynności oględzinowych w procesie karnym i innej
działalności, Prob. Praw. 1984, nr 2, s. 58.
Z. B i e r n a c z y k, Wnioskowanie z oględzin, Prob. Krym. 1973, nr 101, s. 11, definiuje wnioskowanie z oględzin jako naukową analizę kaŜdego śladu i informacji z oględzin z osobna,
w zespołach i ujęciu całościowym, umoŜliwiającą wyprowadzenie bezspornych twierdzeń
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
153
K. Witkowska
II. Przesłanki oględzin zwłok
W myśl art. 209 § 1 k.p.k., jeŜeli zachodzi podejrzenie przestępnego
spowodowania śmierci, przeprowadza się oględziny i otwarcie zwłok. Specyfika przedmiotu oględzin wskazuje, Ŝe są one czynnością niepowtarzalną.
Przedmiotem oględzin są zwłoki, tj. ciało nieŜyjącego człowieka. Zwłokami –
zgodnie z § 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r.
w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi3 – są ciała zmarłych i dzieci martwo urodzonych. Zwłokami są teŜ pojedyncze części zwłok,
resztki ciała ludzkiego po doszczętnym dokonaniu rozkładu, jak teŜ ciało
zwęglone. Nie są nimi prochy ludzkie pozostałe po skremowaniu, ale taki
charakter mają ich resztki, które pozostały po zniszczeniu zwłok w wyniku
działania czasu lub innych przyczyn, np. spalenia w poŜarze4.
Celem oględzin zwłok jest ustalenie przyczyny zgonu i rodzaju śmierci
oraz zjawisk i objawów wskazujących, czy śmierć mogła być wynikiem przestępstwa, nieszczęśliwego wypadku, albo teŜ – czy mogła powstać z przyczyn naturalnych (chorobowych)5.
ZwaŜywszy na przedmiot oględzin określony w art. 209 k.p.k., który nie
mieści w kategoriach wymienionych w przepisach poprzedzających (art. 207
i 208 k.p.k.), przyczyną dokonania tej czynności moŜe być podejrzenie spowodowania śmierci w wyniku przestępstwa. Oględziny i otwarcie zwłok przeprowadza się, jeŜeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania
śmierci i to choćby przyczyna śmierci wydawała się oczywista6. Nie oznacza
to, Ŝe warunkiem przeprowadzenia tych czynności jest wszczęcie postępowania przygotowawczego, którego przesłanką jest uzasadnione podejrzenie
popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.). Często bez przeprowadzenia
oględzin i otwarcia zwłok nie moŜna stwierdzić, czy podejrzenie istnieje i czy
jest uzasadnione7. Podejrzenie to nie musi być uzasadnione, a więc wystarczające jest istnienie okoliczności wskazujących, Ŝe mogło dojść do przestępnego spowodowania śmierci, chociaŜby fakt ten nie był w duŜym stopniu
i hipotetycznych sądów o przebiegu czynu przestępnego, jego sprawcy (-cach) oraz pozwalającą ocenić wartość dowodową zabezpieczonych śladów i ustalić sposób wykorzystania ich
w pracy operacyjno-śledczej, zmierzającej do ujęcia sprawcy.
3
Dz. U. Nr 153, poz. 1783.
4
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny i otwarcie zwłok jako czynności procesowe, Prok. i Pr. 2005,
nr 3, s. 30–31.
5
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna sądowa dla prawników, t. I, Warszawa 2000, s. 132; R. A.
S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, S. M. P r z y j e m s k i, Z. G o s t y ń s k i, R. A. S t e f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2003, s. 955.
6
T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 518.
7
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I,
Warszawa 2003, s. 978.
154
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
uprawdopodobniony8. Przeprowadzenie oględzin i otwarcie zwłok jest niezaleŜne od tego, jaka w ocenie organu procesowego mogłaby być przyczyna
zgonu (działanie umyślne, nieumyślne)9. Oględziny zwłok łączą dwa aspekty: badanie medyczno-sądowe i kryminalistyczne. Pierwszy z nich ma na
celu stwierdzenie zgonu i czasu śmierci, a następnie określenie jej przyczyny oraz mechanizmu powstania obraŜeń, drugi natomiast sprowadza się do
daktyloskopowania zwłok, ujawnienia i zabezpieczenia śladów, które pomogą w wyjaśnieniu przebiegu zdarzenia10. Logiczne jest, Ŝe nie kaŜda śmierć
człowieka z przyczyn innych niŜ inwolucja powoduje konieczność dokonywania oględzin procesowych.
Etapem wyjściowym do omówienia węzłowych zagadnień związanych
z oględzinami zwłok są podstawowe wiadomości o śmierci człowieka. Definicję śmierci człowieka zawiera art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r.
o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów11. W myśl tego przepisu pobranie komórek, tkanek lub narządów do
przeszczepienia, jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu). Pobranie komórek, tkanek
lub narządów do przeszczepienia, jest dopuszczalne po stwierdzeniu zgonu
na skutek nieodwracalnego zatrzymania krąŜenia (art. 9a ust. 1 ustawy).
Kryteria i sposób stwierdzania trwałego, nieodwracalnego ustania czynności
mózgu ogłoszone są w obwieszczeniu Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r.
w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzania trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu12.
Śmierć ustroju to nieodwracalne ustanie jego czynności, zwłaszcza czynności mózgu (integrującej funkcje całego organizmu). Nieodwracalne, całkowite odmóŜdŜenie, jako wyraz biologicznej śmierci mózgu, stanowi
o śmierci osobniczej. Śmierć jest całkowitym i nieodwracalnym ustaniem
czynności mózgu13. Śmierć jako zjawisko biologiczne nie jest procesem homogenicznym, lecz rozciągniętym w czasie, dlatego teŜ koncepcja dotycząca końcowego momentu ochrony przy przestępstwie ewoluowała wraz
8
R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, s. 956.
J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i b o r n, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 747.
10
B. R o g o w s k a, Wybrane zagadnienia identyfikacji zwłok z uwzględnieniem zwłok wyjętych
z wody, (w:) Prawo. Kryminalistyka. Policja. Księga pamiątkowa ofiarowana prof. Bronisławowi Młodziejowskiemu, Szczytno 2008, s. 302.
11
Dz. U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.; zob. B. H o ł y s t, Kryminalistyka, Warszawa 2010, s. 531.
12
M. P. Nr 46, poz. 547.
13
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, s. 107; definicję śmierci przyjęto 8 grudnia 1975 r.
z inicjatywy Komisji Medycyny Sądowej Rady Naukowej Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Definicja śmierci osobniczej róŜni się od klasycznej, według której główną rolę odgrywa
trwałe ustanie krąŜenia.
9
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
155
K. Witkowska
z medyczną zmianą poglądów na ten temat14. W medycynie formułuje się 3
zasadnicze rodzaje śmierci, tj.:
− śmierć naturalną, wynikająca z procesu starzenia się,
− śmierć z przyczyn chorobowych samoistnych, powolną i nagłą,
− śmierć gwałtowną z przyczyn urazowych, w następstwie szkodliwego
działania czynników zewnętrznych.
Śmierć naturalna występuje stosunkowo rzadko jako tzw. „uwiąd starczy”
bez ewidentnej choroby któregoś układu lub narządu.
Śmierć z przyczyn chorobowych jest skutkiem róŜnorodnych zmian chorobowych. Większość zgonów chorobowych następuje po długotrwale przebiegających chorobach. Obok tego wyróŜnia się tzw. zgony nagłe i/lub niespodziewane. Następują w czasie kilkunastu sekund lub minut, bez poprzedzających objawów chorobowych bądź z objawami, które chory traktował
jako nic nie znaczące dolegliwości. Zgony niespodziewane to przypadki nagłej śmierci poprzedzonej objawami chorobowymi uwaŜanymi za banalne,
a więc takie, które nie powinny zagraŜać Ŝyciu człowieka15.
Śmierć gwałtowna jako następstwo działania róŜnorakich czynników zewnętrznych, które doprowadziły do zaburzeń funkcji waŜnych dla Ŝycia narządów, stanowi podstawowy przedmiot zainteresowania tanatologii sądowo-lekarskiej. NiezaleŜnie od czynnika sprawczego, którym moŜe być np.:
uraz mechaniczny, uduszenie gwałtowne, zatrucie, kaŜdy zgon rozpoznany
jako gwałtowny winien być zakwalifikowany jako: wynik przestępstwa, samobójstwo, nieszczęśliwy wypadek16.
Przyczyna śmierci jest pojęciem, które bywa mylone z rodzajem i mechanizmem zgonu. Pojęcie to określa, co było czynnikiem sprawczym zgonu.
Mechanizm śmierci ma wyjaśnić, który z podstawowych układów: krąŜenia,
oddychania, OUN, był niewydolny i spowodował śmierć. Dlatego teŜ mówi
się o śmierci w następstwie niewydolności krąŜenia, oddechowej i mózgowej. Wynik oględzin zewnętrznych i wewnętrznych najczęściej pozwala na
ustalenie przyczyny śmierci17.
Organy ścigania, niejednokrotnie podejmując czynności procesowe,
w istocie zastępują słuŜby medyczne w czynnościach związanych z ustalaniem przyczyny zgonu człowieka, które powinny podjąć działania na podstawie ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmar14
J. B r y k, Przestępstwo zabójstwa pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami (art. 148 § 4 k.k.), (w:) P. B o g d a l s k i, W. P ł y w a c z e w s k i, I. N o w i c k a
(red.), Ius est ars boni te eaqui. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Stefanowi Lelentalowi, Szczytno 2008, s. 181.
15
A. J a k l i ń s k i, J. K o b i e l a, K. J a g e r m a n n, Z. M a r e k, Z. T o m a s z e w s k a, Medycyna sądowa – podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1972, s. 23–24.
16
Ibidem, s. 108–109; T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, s. 128.
17
Z. M a r e k, M. K ł y s, Opiniowanie sądowo-lekarskie i toksykologiczne, Kraków 1998, s. 35–36.
156
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
łych18 i rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 sierpnia 1961 r. w sprawie stwierdzenia zgonu i jego przyczyny19.
W myśl art. 11 ust. 1 cyt. ustawy zgon i jego przyczyna powinny być ustalone przez lekarza, leczącego chorego w ostatniej chorobie. W razie niemoŜności dopełnienia wymogów tego przepisu, stwierdzenie zgonu i jego
przyczyny powinno nastąpić w drodze oględzin, dokonywanych przez lekarza lub w razie braku przez inną osobę, powołaną do tej czynności przez
właściwego starostę. Osoby te stwierdzają zgon i jego przyczyny w wydawanych w tym celu kartach zgonu (art. 11 ust. 4 cyt. ustawy).
W przypadku uzasadnionego podejrzenia, Ŝe przyczyną zgonu było przestępstwo, lekarz, jak i inne osoby powołane do oględzin zwłok, powinny zawiadomić o tym właściwego prokuratora lub najbliŜszy organ Policji (art. 11
ust. 8 cyt. ustawy). Na pochowanie zwłok w przypadkach, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie, Ŝe przyczyną zgonu było przestępstwo, oprócz
karty zgonu wymagane jest zezwolenie prokuratora (art. 11 ust. 9 cyt. ustawy).
JeŜeli istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe przyczyną śmierci było przestępstwo, albo nie moŜna ustalić toŜsamości zwłok, naleŜy niezwłocznie powiadomić o tym prokuratora lub najbliŜszy organ Policji (§ 7 cyt. rozporządzenia). W takim przypadku naleŜy powstrzymać się od wystawienia karty
zgonu. Precyzyjne przekazanie organom ścigania spostrzeŜeń i ustaleń
osoby wezwanej do stwierdzenia zgonu, w przypadku podejrzeń przestępnego spowodowania śmierci, w sposób oczywisty wpływa na szybkość podjęcia decyzji co do konieczności przeprowadzenia czynności procesowych, pozwala na określenie ich rodzaju oraz przyjęcie właściwej taktyki postępowania.
Oględziny zwłok po uzyskaniu informacji o podejrzeniu przestępnego
spowodowania śmierci zazwyczaj przeprowadzane są w ramach czynności
niecierpiących zwłoki (art. 308 § 1 k.p.k.). Prawidłowe ich wykonanie zaleŜy
od wyczerpujących informacji od osób i słuŜb, które realizowały czynności
związane z ratowaniem Ŝycia bądź osób realizujących obowiązek związany
ze stwierdzeniem zgonu. Poza oczywistymi przypadkami przestępnego
spowodowania śmierci, Policja i prokurator wdraŜa czynności art. 308 § 1
k.p.k. w celu ustalenia przyczyny zgonu i jego okoliczności, w tym oględziny
zwłok, takŜe wówczas, gdy podejrzenie popełnienia przestępstwa nie jest
oczywiste, co jest przesłanką wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Przesądza to o konieczności dokonania oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia w formie czynności procesowej. Podejrzenie popełnienia przestępstwa występuje nie tylko w przypadku podejrzenia zabójstwa, ale takŜe
w przypadkach zgonów gwałtownych oraz zgonów nagłych w niektórych
18
Dz. U. z 2000 r., Nr 23, poz. 295 z późn. zm.; ustawa i cyt. niŜej rozporządzenie posługuje
się nazewnictwem niedostosowanym do obecnie obowiązującego, definiując np. jednostki
organizacyjne Policji.
19
Dz. U. Nr 39, poz. 202.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
157
K. Witkowska
okolicznościach20. Jednak za słuszną naleŜy uznać regułę, Ŝe jeŜeli zachodzi podejrzenie, iŜ śmierć została spowodowana wskutek doznanego urazu,
zaniedbania w lecznictwie i postępowania słuŜby zdrowia, albo nie moŜna
ustalić toŜsamości osoby zmarłej, choćby nawet istniały podstawy do przypuszczenia, Ŝe zejście śmiertelne było wynikiem samobójstwa, przypadkowego zatrucia, utonięcia, wypadnięcia z pociągu itp., powinno zostać
wszczęte postępowanie przygotowawcze. KaŜdy bowiem przypadek śmierci
gwałtownej nasuwa sam przez się podejrzenie popełnienia przestępstwa
i ustalenie przyczyn zgonu powinno nastąpić tylko w toku skrupulatnie przeprowadzonego postępowania przygotowawczego21.
Przepisy nie stwarzają moŜliwości sprzeciwienia się decyzji o przeprowadzeniu sądowo-lekarskiej sekcji zwłok podjętej przez organ procesowy.
Sprzeciwu takiego, przynajmniej skutecznego, nie moŜe wyrazić inny organ,
zmarły (przed zgonem), przedstawiciel ustawowy zmarłego ani rodzina
zmarłego22.
III. Tryb przeprowadzania oględzin i otwarcia zwłok
Oględziny zwłok są czynnością procesową, mogą być dokonane po
wszczęciu śledztwa lub dochodzenia albo w ramach czynności w niezbędnym zakresie (art. 308 § 1 k.p.k.); niedopuszczalne są w trybie czynności
sprawdzających (arg. ex art. 307 § 2 k.p.k.). Z art. 209 § 2 k.p.k. wynika, Ŝe
mogą być teŜ dokonane w postępowaniu sądowym. Oględziny zwłok (inspekcja) obejmują dokładne ich obejrzenie w celu określenia: ogólnej właściwości ciała, znamion śmierci, szczególnej właściwości ciała, np. głowy,
kończyn, zmian chorobowych powłok skórnych, np. sinicy, obrzęku, zmian
pourazowych powłok skórnych oraz obraŜeń, np. rozmiarów otarć i sińców,
kształtu i ich barwy, ewentualnie pobranie wycinków do badań histopatologicznych. Oględzin zwłok dokonuje się na miejscu ich znalezienia (art. 209
§ 3 k.p.k.).
Odrębną kwestią jest zasadność połączenia obowiązku przeprowadzenia
oględzin zwłok i ich otwarcia. W literaturze wyraŜany jest pogląd, Ŝe decyzja
organu procesowego o celowości dokonania oględzin zewnętrznych zwłok
na miejscu ich znalezienia nie implikuje bezwzględnego wymogu przeprowadzania później otwarcia zwłok, bowiem nierzadko ślady zabezpieczone
na miejscu zdarzenia wskazują niezbicie, Ŝe czyn nie miał charakteru prze20
E. K u r l e t o, Badanie pośmiertne zwłok w postępowaniach prowadzonych przez organy
ścigania przed formalnym wszczęciem procesu karnego, Prob. Krym.1983, nr 160, s. 254.
21
M. S i e w i e r s k i, J. B a f i a, S. K a l i n o w s k i, J. B e d n a r z a k, H. K e m p i s t y, M. F l e m i n g, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1976, s. 344.
22
M. B a r z d o, J. B e r e n t, Rodzaje sekcji zwłok, (w:) J. W ó j c i k i e w i c z (red.), Iure et facto,
Księga jubileuszowa ofiarowana doktorowi J. Gurgulowi, Kraków 2006, s. 258–259.
158
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
stępnego, a do śmierci doszło w wyniku nieszczęśliwego wypadku bez
udziału innych osób niŜ pokrzywdzony lub samobójstwa, choć naleŜy zbadać, czy do tego czynu nie doprowadziła pokrzywdzonego namowa lub pomoc innego człowieka (art. 151 k.k.)23. Pogląd ten, na tle obecnej regulacji
oględzin zwłok, nie zasługuje na aprobatę. Dopuszcza równieŜ moŜliwość
przystąpienia do oględzin przy braku przesłanek do ich przeprowadzenia.
Trafny jest natomiast pogląd kształtowany od lat w literaturze, Ŝe oględziny
zewnętrzne w wielu przypadkach nie dają podstaw do ustalenia przyczyny
śmierci, a określenie: „przy oględzinach zewnętrznych zwłok nie stwierdzono
cech śmierci gwałtownej” w duŜej ilości przypadków nie ma wartości praktycznej24. Zasadnym jest natomiast przyjęcie takich rozwiązań procesowych,
które umoŜliwiałyby odstąpienie od wykonania otwarcia zwłok m.in. ze
względu na niecelowość ich dokonania na skutek braku przesłanek.
IV. Oględziny zewnętrzne zwłok
Oględziny zewnętrzne zwłok zmierzają do ustalenia:
− wieku, płci, wzrostu, długości ciała (mierzonej od szczytu głowy do pięty),
budowy ciała (wad wrodzonych i nabytych), stanu odŜywienia, znaków
szczególnych (blizn, tatuaŜy, zmian wywołanych pracą zawodową, właściwościami uzębienia),
− znamion śmierci (zabarwienia powłok ciała, plam pośmiertnych opadowych, ich umiejscowienia, rozległości, wyrazistości i zabarwienia, stęŜenia pośmiertnego, jego rozmieszczenia i nasilenia), znamion rozkładu
(objawów gnicia) lub przeobraŜenia (tłuszczowo-woskowego lub strupieszczenia),
− zawartości lub obecności ciał obcych w naturalnych otworach ciała, tj.
zewnętrznych przewodach słuchowych, otworach nosowych, jamie ustnej, otworze stolcowym, sromie i pochwie, cewce moczowej, zmian chorobowych i obraŜeń poszczególnych części ciała, tj. głowy (z twarzą),
szyi, piersiowej, brzucha, pleców, kończyn górnych i dolnych25.
Oględziny zwłok stanowią główny element miejsca oględzin i właściwe
pojęte dobro konkretnej sprawy wymaga, aby oględziny zwłok i miejsca znalezienia stanowiły jedną taktyczną całość.
23
M. C a ł k i e w i c z, Oględziny zwłok i miejsca ich znalezienia, Warszawa 2010, s. 12. Odmiennie R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 37, zdaniem którego połączenie w art. 209 § 1
k.p.k. pojęć „oględziny” oraz „otwarcie zwłok” za pomocą funktora zdaniowego „i” oznacza,
Ŝe w razie podejrzenia przestępnego spowodowania śmierci obligatoryjne jest zarówno zarządzenie zewnętrznych oględzin zwłok, jak i ich otwarcia.
24
W. G r z y w o - D ą b r o w s k i, Lekarz – biegły według nowego kodeksu postępowania karnego, Biblioteka Gazety Administracji i Policji Państwowej, Warszawa 1928, s. 5.
25
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 33.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
159
K. Witkowska
Sposób przeprowadzenia oględzin zewnętrznych zwłok na miejscu ich
znalezienia ograniczony jest rodzajem tego miejsca, okolicznościami ich
znalezienia, przypuszczalną przyczyną zgonu, a przede wszystkim potrzebą
ujawnienia i zabezpieczenia śladów i dowodów do dalszych badań. Wydaje
się, Ŝe ustawodawca, wprowadzając obowiązek przeprowadzenia oględzin
zwłok na miejscu ich znalezienia, podkreślił znaczenie tej czynności w ujawnianiu dowodów popełnienia przestępstwa w sytuacji, gdy wiedza o nim na
początkowym etapie postępowania karnego jest szczątkowa. Czas, jaki
upływa zazwyczaj od ujawnienia zwłok do ich oględzin zewnętrznych poprzedzających bezpośrednio otwarcie zwłok, moŜe doprowadzić do bezpowrotnej utraty śladów i dowodów popełnienia przestępstwa.
Rozpoznanie wstępnej, przypuszczalnej przyczyny zgonu na miejsca
znalezienia zwłok zakreśla pole działania organów podejmujących czynności, określa rodzaj środków technicznych, jakie naleŜy zapewnić, by efektywnie dokonać oględzin miejsca ich znalezienia. Bezpośrednio po zakończeniu czynności lekarskich i stwierdzeniu zgonu oraz zebraniu niezbędnych
danych, funkcjonariusze Policji, zabezpieczając miejsce znalezienia zwłok,
powinni powstrzymać się od dalszych czynności do czasu przybycia prokuratora, wyspecjalizowanej ekipy policjantów, biegłych. Nie dotyczy to oczywiście potrzeby zabezpieczania dowodów przed rozpoczęciem oględzin, gdy
zwłoka spowodowałaby bezpowrotną utratę śladów lub innych dowodów.
Dopiero po zabezpieczeniu stanu faktycznego moŜna przystąpić do szczegółowego badania zwłok i przedmiotów26. Na miejscu zdarzenia oględziny
naleŜy rozpocząć od oględzin zwłok27.
Oględziny zewnętrzne zwłok polegają w szczególności na stwierdzeniu:
1) rozmieszczenia i nasilenia wczesnych i późnych znamion śmierci,
2) reakcji tkanek w procesie ich obumierania,
3) zanieczyszczeń powłok ciała płynami ustrojowymi, wydzielinami i wydalinami lub substancjami obcego pochodzenia, w szczególności na kończynach,
4) obecności owadów i stadium ich rozwoju,
5) obraŜeń ciała z uwzględnieniem podziału na obraŜenia powstałe za Ŝycia
i po śmierci (§ 84 ust. 1 zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności
dochodzeniowo-śledczych przez słuŜby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców28).
Oględziny zwłok na miejscu ich znalezienia (art. 209 § 3 k.p.k.) rozpoczyna się od utrwalenia, przy uŜyciu urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk, ich
26
A. J a k l i ń s k i i in., Medycyna…, 1983, s. 43.
J. M a z e p a, A. O n a c z y s z y n - J a s i ń s k a, T. S z y n a w a, P. C z y Ŝ e w s k i, K. B r y n i e w s k i, B. K l e p c z y ń s k i, Vademecum technika kryminalistyki, Warszawa 2009, s. 19.
28
Dz. Urz. KGP z 2005 r., nr 1, poz. 1.
27
160
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
wyglądu i ułoŜenia oraz stanu otoczenia. Następnie opisuje się wygląd i ułoŜenie zwłok oraz sporządza szkic ułoŜenia zwłok. W dalszej kolejności na
miejscu znalezienia zwłok, albo kontynuując oględziny w zakładzie medycyny sądowej lub prosektorium, dokumentuje się oględziny odzieŜy, w którą
zwłoki są ubrane, opisując jej poszczególne części w takim porządku, w jakim znajdują się one na zwłokach lub odzieŜy, która znajduje się obok zwłok,
uwzględniając ewentualne ślady na odzieŜy lub jej uszkodzenia (§ 84 ust. 2
zarządzenia).
Podczas oględzin zwłok, po ich rozebraniu, naleŜy ponownie utrwalić wygląd zwłok przy uŜyciu urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk, z uwzględnieniem uszkodzeń ciała lub innych śladów, a takŜe obejrzeć całą powierzchnię ciała, łącznie z otworami naturalnymi (§ 84 ust. 4 zarządzenia).
Natomiast, jeŜeli przeprowadzenie oględzin zewnętrznych zwłok jest niemoŜliwe lub znacznie utrudnione na miejscu ich znalezienia, w szczególności ze względu na duŜy ruch drogowy lub złe warunki atmosferyczne, oględzin dokonuje się w zakładzie medycyny sądowej lub w prosektorium. Przed
zabraniem zwłok opisuje się ich ułoŜenie i sporządza odpowiednią dokumentację techniczną (§ 84 ust. 5 zarządzenia).
Zwłoki naleŜy rozebrać podczas oględzin na miejscu ich znalezienia, jeŜeli:
1) do ustalenia czasu śmierci i toŜsamości zwłok niezbędne jest ich niezwłoczne rozebranie,
2) istnieje niebezpieczeństwo zniekształcenia lub zniszczenia śladów na
odzieŜy podczas transportu zwłok do zakładu medycyny sądowej lub prosektorium,
3) prokurator nakazał rozebranie zwłok,
4) istnieją powody, indywidualne dla zdarzenia, wskazujące na konieczność
rozebrania zwłok (§ 84 ust. 6 zarządzenia).
JeŜeli zwłoki nie zostały rozebrane na miejscu ich znalezienia, rozbiera
się je w zakładzie medycyny sądowej lub prosektorium (§ 84 ust. 7 zarządzenia). Ubranie zdjęte ze zwłok, stanowiące materiał dowodowy, naleŜy po
odpowiednim wysuszeniu zabezpieczyć w papierowym opakowaniu w celu
zachowania jego wartości dowodowej (§ 84 ust. 3 i § 86 zarządzenia).
JeŜeli nie ustalono toŜsamości zwłok, sporządza się ich szczegółowy rysopis, wykonuje fotografie twarzy, znaków szczególnych ciała oraz wszystkich waŜnych dla celów identyfikacyjnych przedmiotów znalezionych przy
zwłokach, a takŜe zwłoki daktyloskopuje się. JeŜeli stan zwłok nie pozwala
na wykonanie fotografii przydatnej dla identyfikacji, naleŜy podczas otwarcia
zwłok zabezpieczyć czaszkę zmarłego oraz materiał biologiczny w postaci
próbki z tkanek do badań genetycznych; decyzja o zabezpieczeniu czaszki
leŜy w kompetencji prokuratora obecnego podczas otwarcia zwłok (§ 84
ust. 8 zarządzenia).
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
161
K. Witkowska
Na podstawie ustaleń poczynionych w toku oględzin, lekarz powinien wypowiedzieć się co do czasu zgonu, przyczyny śmierci i przypuszczalnego
narzędzia, którym zadano obraŜenia (§ 84 ust. 9 zarządzenia). Regulacja ta
odnosi się zarówno do oględzin zwłok na miejscu zdarzenia, jak i do oględzin zwłok i ich otwarcia po wykonaniu czynności na miejscu ich znalezienia.
Pogląd o nierozbieraniu zwłok na miejscu ich znalezienia został wyraŜony
w literaturze29 i naleŜy go zaakceptować. Dopuszczenie moŜliwości rozebrania zwłok moŜe prowadzić do dowolności w zakresie takich decyzji, a w konsekwencji do utraty śladów i dowodów istotnych dla postępowania przygotowawczego. Rozebranie zwłok powoduje nie tylko zacieranie śladów na
odzieŜy, ale takŜe prowadzi do błędnych wniosków co do mechanizmu
stwierdzonych obraŜeń. Za powaŜny błąd uznać trzeba bardzo szczegółowe
opisywanie obraŜeń i rozbieranie zwłok. Przy tej okazji wielokrotnie moŜe
dojść do zniszczenia waŜnych śladów kryminalistycznych na odzieŜy, a i tak
nie uda się szczegółowo opisać obraŜeń pokrytych skrzepła krwią, zanieczyszczonych ziemią, smarami itd. Wszystkie inne czynności związane
z oględzinami powinny być wykonane później, najlepiej w obecności lekarza
mającego przeprowadzić badanie zwłok30.
Taktyka oględzin róŜni się w zaleŜności od charakteru zdarzenia, rodzaju
i przyczyny śmierci31. Oględziny zwłok przeprowadza się, zachowując właściwą kolejność. Czynności rozpoczyna się od analizy ułoŜenia zwłok i poszczególnych części ciała względem otoczenia. Oględzinom poddaje się
odzieŜ, w którą zwłoki są ubrane, opisując jej poszczególne części, w takim
porządku, w jakim znajdują się one na zwłokach lub odzieŜ, która znajduje
się obok zwłok, uwzględniające ewentualne ślady na odzieŜy lub jej uszkodzenia32. Lekarz obecny na miejscu zdarzenia, dokonując oględzin ze29
Pogląd ten wyraził J. K u n z w artykule pt. „Sytuacja medycyny sądowej w Polsce w perspektywie wstąpienia do Unii Europejskiej” (AMSiK 2002, nr 2), prezentując artykuł
B. B r i n k m a n n a pt. „Harmonizacja zasad sądowo-lekarskiej sekcji zwłok” (International
Journal of Legal Medicine 1999, nr 113). Autor, odnosząc się do zaleceń przedstawionych
przez B. B r i n k m a n n a (zaakceptowanych przez Radę Europy), a wskazujących, Ŝe obducent na miejscu zdarzenia winien być poinformowany o wszystkich okolicznościach zgonu,
odnotować pozycję zwłok, znamiona śmierci, ślady biologiczne, zmierzyć temperaturę zwłok
oraz dokonać wstępnych oględzin i zapewnić, aby zwłok w niezmienionym stanie zostały
przekazane do sekcji, podkreślił, iŜ stwierdzenie to kończy wielokrotnie ponawianą dyskusję,
czy rozbierać, czy teŜ nie, zwłoki w trakcie oględzin na miejscu ich znalezienia.
30
Z. M a r e k, M. K ł y s, Opiniowanie…, s. 29.
31
A. B o g u s ł o w i c z, Kryminalistyczno-procesowe aspekty dowodów zmysłowych, Prok. i Pr.
2004, nr 7–8, s. 137.
32
M. G o c, J. M o s z c z y ń s k i, Ślady kryminalistyczne, ujawnianie, zabezpieczanie i wykorzystanie, Warszawa 2007, s. 448; E. G r u z a, M. G o c, J. M o s z c z y ń s k i, Kryminalistyka
– czyli rzecz o metodach śledczych, Warszawa 2008, s. 122; A. M i r o n o w, Śledcze oględziny miejsca w sprawach o zabójstwa, Warszawa 1960, s. 46–49; T. M a r c i n k o w s k i,
Medycyna…, s. 133.
162
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
wnętrznych oględzin zwłok, powinien dąŜyć do ujawnienia śladów, które
mogą być śladami krwi lub wydzielin ludzkich. Na otwartej przestrzeni poszukiwanie śladów nie moŜe być ograniczone jedynie do miejsca znalezienia
zwłok. Oględzinom poddaje się dalsze otoczenie. Lekarz winien wyciągnąć
odpowiednie wnioski z ułoŜenia plam w stosunku do siebie i w stosunku do
zwłok, ewentualnie określić sposób powstania33. Następnie dokonuje się
oględzin ciała, koncentrując się na badaniu znamion śmierci. Badania muszą być wykonywane systematycznie. NaleŜy je rozpocząć od głowy denata
i prowadzić dalej w kierunku tułowia i nóg. Szczególną uwagę zwraca się na
cechy charakterystyczne: rany i inne uszkodzenia zwłok, ślady walki na ciele, układ palców rąk, paznokcie denata, zanieczyszczenia, zacieki rozpryski
krwi, obecność włosów34. Przy opisie ran podaje się ich umiejscowienie, wygląd i rozmiary oraz bezpośrednie okolice tych ran, wstrzymując się od obmywania czy zgłębnikowania do czasu sekcji zwłok35. Najpewniejszymi objawami śmierci moŜliwymi do ustalenia na miejscu zdarzenia są tzw. znamiona śmierci (stigmata mortis). Do najistotniejszych z nich naleŜą: stęŜenie
pośmiertne, plamy opadowe, bladość zwłok, oziębienie zwłok, wysychanie
powłok skórnych. Znamiona te są w pełni wykształcone w ciągu 12 godzin
od chwili śmierci. Stwierdzenie tych zmian i wyniki ich badań pozwalają na:
przypuszczalne ustalenie czasu śmierci, połoŜenia zwłok po śmierci, niekiedy takŜe przypuszczalnej przyczyny śmierci. Pełna i miarodajna ocena znamion śmierci naleŜy do biegłego z zakresu medycyny sądowej36. Określenie
czasu śmierci jest jednym z najtrudniejszych zadań w praktyce sądowolekarskiej, zwłaszcza jeŜeli od chwili śmierci upłynęło więcej niŜ 8–12 godzin37. Jednak podjęcie próby ustalenia choćby przybliŜonego czasu zgonu
moŜe mieć znaczenie dla wyjaśniania okoliczności jemu towarzyszących. Na
miejscu znalezienia zwłok lekarz, biegły sądowy, nie powinien z zasady
ustalać pewnej przyczyny śmierci. Powinien on jedynie zadbać o prawidłowe, ostroŜne umieszczenie zwłok na noszach, w specjalnym worku i jak najszybsze przekazanie ich do prosektorium. Na podstawie samych oględzin
zewnętrznych nie powinno się podejmować próby stanowczego rozstrzygnięcia o przyczynie śmierci38. RóŜnorodność śladów biologicznych, fizyko33
T. K o p c z y k, Znaczenie sądowo-lekarskich oględzin zwłok miejsca znalezienia zwłok, PiP
1954, nr 10–11, s. 585–586.
34
Z. C z e c z o t, T. T o m a s z e w s k i, Kryminalistyka, Łódź 1996, s. 188.
35
S. J a n c z a r s k i, Medycyna sądowa, Warszawa 1996, s. 45–46.
36
T. H a n a u s e k, Kryminalistyka, Warszawa 2009, s. 113.
37
A. J a k l i ń s k i i in., Medycyna…, 1983, s. 45.
38
Zob. J. K o n i e c z n y, T. W i d ł a, J. W i d a c k i (red.), Kryminalistyka, Warszawa 2005,
s. 53; K. S ł a w i k, Kryminalistyka w związkach z procesem karnym, kryminologią i wiktymologią, Szczecin 2003, s. 143, podkreśla, Ŝe podstawowym celem lekarza, dokonującego
oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia, jest określenie prawdopodobnej przyczyny śmierci
i czasu zgonu.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
163
K. Witkowska
chemicznych, mechanoskopijnych, pozwala ustalić, czy miejsce znalezienia
zwłok jest rzeczywistym miejscem śmierci39.
Stan zwłok w chwili ich znalezienia, a zwłaszcza sposób ich ułoŜenia
w stosunku do poszczególnych przedmiotów i śladów, jakie moŜna dostrzec
lub wykryć za pomocą specjalistycznych metod kryminalistycznych, mają
ogromne znaczenie dla oceny okoliczności zgonu40. Opis umiejscowienia
wszelkich widocznych zmian na zwłokach w powiązaniu ze śladami ujawnionymi w czasie oględzin miejsca ich znalezienia stanowić będzie wraz z
opinią sądowo-lekarską z otwarcia zwłok kompendium wiedzy o okolicznościach śmierci.
V. Otwarcie zwłok
Na gruncie kodeksu postępowania karnego sądowo-lekarskie oględziny
zwłok naleŜy odnieść do pojęcia otwarcia zwłok uregulowanych w art. 209
§ 4 k.p.k.41. Szczegółowe oględziny zwłok zewnętrzne i wewnętrzne wykonuje się najczęściej w zakładach medycyny sądowej42. Rodzaj zdarzenia,
którego skutkiem jest śmierć, determinuje, Ŝe do tej czynności mogą być
przywołani biegli innych specjalności, aby ujawnić specyficzne ślady i dowo39
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, s. 134.
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna sądowa dla prawników, Warszawa 1994, s. 137.
41
Wyrok SA w Katowicach z dnia 8 kwietnia 2009 r., sygn. II AKa 69/09, Prok. i Pr. 2010, dodatek „Orzecznictwo”, nr 4.
42
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, 2000, s. 138; M. B a r z d o, J. B e r e n t, (w:) Rodzaje…,
s. 259, wskazują, Ŝe Rekomendacja nr R(99) 3 Komitetu Rady Europy w sprawie harmonizacji przepisów dotyczących sądowo-lekarskich sekcji zwłok, przyjęta w dniu 2 lutego 1999
r. na 658. posiedzeniu zastępców ministrów wraz z memorandum wyjaśniającym, precyzuje,
Ŝe w przypadkach, kiedy śmierć mogła nastąpić z przyczyn nienaturalnych, właściwy organ,
przy udziale jednego lub więcej biegłych lekarzy, powinien zbadać miejsce zdarzenia, dokonać oględzin ciała oraz podjąć decyzję o tym, czy naleŜy przeprowadzić sekcję zwłok.
Zgodnie z rekomendacją, sekcje zwłok powinny być dokonane w przypadku wszelkich
oczywistych lub podejrzanych nienaturalnych zgonów, nawet wówczas, gdy istnieje opóźnienie czasowe pomiędzy czynnikiem sprawczym a zgonem. Sekcje zwłok powinny być
przeprowadzane w przypadku zabójstwa lub podejrzenia zabójstwa, nagłego, niespodziewanego zgonu, w tym nagłego zgonu noworodka, niemowlęcia lub małego dziecka, naruszenia praw człowieka przez stosowanie tortur lub innych form znęcania się pozostających
w związku przyczynowym ze zgonem, samobójstwa lub podejrzenia samobójstwa, podejrzenia nieprawidłowego postępowania medycznego, wypadku komunikacyjnego, wypadku
przy pracy, jak i wypadku w domu, choroby i zagroŜenia zawodowego, katastrofy technicznej lub klęski Ŝywiołowej, śmierci osób zatrzymanych lub śmierci (wszystkie przypadki
śmierci osób pozbawionych wolności, takie jak śmierć w szpitalach psychiatrycznych,
w areszcie, więzieniu lub na posterunku policyjnym) lub śmierci związanej z działalnością
policji lub wojska w sytuacji, kiedy śmierć następuje m.in. podczas demonstracji politycznych
lub konfliktów militarnych oraz w przypadku zwłok niezidentyfikowanych lub zeszkieletowanych.
40
164
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
dy. W otwarciu zwłok mogą brać udział specjaliści, którzy wykonywali czynności na miejscu znalezienia zwłok. W zaleŜności od tego, jakie dodatkowe
okoliczności poza ustaleniem przyczyny zgonu ma wyjaśnić sekcja, rozróŜnia
się:
− sekcję anatomopatologiczną, której celem jest poznanie lub potwierdzenie morfologicznego tła choroby zasadniczej i schorzeń ubocznych, ustalenie przyczyny śmierci, a takŜe doszkalanie lekarzy i kształcenie studentów wydziałów lekarskich;
− sekcję sądowo-lekarską (sądowo-lekarskie oględziny zwłok i ich otwarcie), przeprowadzaną na polecenie sądu lub prokuratury, a jej celem jest
stwierdzenie oprócz przyczyny śmierci takŜe tego, czy śmierć danej osoby pozostaje w związku przyczynowym z działaniem lub zaniechaniem
działania ze strony innych osób, albo teŜ, czy miało miejsce samobójstwo. Niekiedy, istnieje potrzeba stwierdzenia toŜsamości zwłok43;
− sekcję sanitarno-administracyjną, którą przeprowadza się, ze względu na
konieczność wykrycia choroby zakaźnej, co pozwala na wcześniejsze
wdroŜenie działań przeciwdziałających rozwojowi epidemii lub ją zwalczających (art. 25 pkt 2 ustawy z dnia 31 października 2001 r. o chorobach
zakaźnych i zakaŜeniach44).
Podstawową formą dokumentacji dowodowej ekspertyzy biegłego jest pisemna opinia (art. 200 § 2 k.p.k.). Dotyczy to takŜe oględzin i otwarcia zwłok
(art. 209 § 2 zd. drugie k.p.k.), pomimo Ŝe wyjątkowo, w wypadku dokonania
oględzin i otwarcia zwłok w obecności organu procesowego (prokuratora lub
sądu), obligatoryjne jest – niezaleŜnie od opinii biegłego – jednoczesne sporządzenie protokołu. Jednak protokół ten nie jest „protokołem biegłego”45.
Przed przystąpieniem do sekcji sądowo-lekarskiej obducent powinien zaznajomić się z wynikami postępowania, w szczególności dowiedzieć się,
w jakich okolicznościach śmierć nastąpiła i gdzie znaleziono zwłoki, a takŜe
zapoznać się z treścią protokołu oględzin zwłok dokonanych na miejscu ich
znalezienia46. Przygotowanie czynności oględzin i otwarcia zwłok zwiększa
moŜliwości ustalenia bezpośredniej przyczyny zgonu, pozwala na właściwą
ocenę dowodów ujawnionych na miejscu znalezienia zwłok i określa kieru43
R. K u r e k, Otwarcie zwłok jako czynność procesowa, Prok. i Pr. 2005, nr 10, s. 137.
M. B a r z d o, J. B e r e n t, Rodzaje…, s. 267.
45
R. K m i e c i k, Wadliwe czynności biegłego jako przeszkoda w utrzymaniu wyroku w mocy
(art. 440 k.p.k.), (w:) I. N o w a k o w s k i (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 302.
46
Zob. W. G r z y w o - D ą b r o w s k i, Wskazówki do wykonywania sądowo-lekarskich oględzin
zwłok, Lwów–Warszawa 1924, s. 7, którego zdaniem lekarz sądowy ma prawo Ŝądać udzielenia mu wszelkich wiadomości co do danych zwłok. Dotyczy to przede wszystkim imienia,
nazwiska, wieku, zawodu, trybu Ŝycia, zajęcia, okoliczności towarzyszących śmierci, uszkodzeniom ciała lub powstania choroby, wiadomości o zaŜywanych lekach itd. Zob. takŜe
R. K u r e k, Otwarcie…, s. 142.
44
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
165
K. Witkowska
nek dalszego postępowania zmierzającego do wyjaśnienia okoliczności
śmierci.
Tok szczegółowych oględzin i sposób przeprowadzania sekcji w zasadzie
nie odbiega od tego, jaki stosuje się w anatomii patologicznej. Wyrazem tego jest analogiczna metoda diagnostyki sekcyjnej47. Zakres sądowolekarskich badań zwłok dotyczy:
1) określenia czasu śmierci,
2) określenia przyczyny śmierci,
3) określenia współistniejących przewlekłych procesów chorobowych,
4) bliŜszego określenia skutków urazu, co łączy się z próbą ustalenia narzędzia, które spowodowało obraŜenia,
5) ustalenia ewentualnego związku przyczynowego między urazem a śmiercią,
6) zabezpieczenia materiału, przede wszystkim krwi i moczu, w celu ustalenia, czy denat przed śmiercią zaŜywał leki lub spoŜywał alkohol, a więc,
czy był w stanie zmienionej wydolności psychofizycznej,
7) zabezpieczenia materiału do badań dodatkowych, tj. histologicznych, serologicznych i chemiczno-toksykologicznych w zaleŜności od obserwacji
poczynionych w trakcie sekcji zwłok lub od informacji otrzymanych od
prokuratora,
8) zebrania faktów, które przy analizie całego zdarzenia ułatwić mogą zrekonstruowanie poszczególnych faz zajścia, np. bójki czy wypadku drogowego, lub co najmniej uprawdopodobnić jedną z wersji podanych przez
świadków wydarzenia48.
Otwarcie zwłok powinny poprzedzić szczegółowe oględziny odzieŜy denata. Ubranie jest czułym rejestratorem wpływów i oddziaływań zewnętrznych, stąd waŜne jest właściwe zabezpieczenie odzieŜy oraz przedmiotów
znalezionych przy zwłokach i sporządzenie ich opisu49. Anatomopatolog nie
ma potrzeby interesować się odzieŜą, w którą ubrane były zwłoki, gdyŜ to
nie wnosi Ŝadnych nowych elementów do sprawy ustalenia etiologii choroby,
jej patogenezy i bezpośredniej przyczyny zgonu. Inaczej jest w sekcjach sądowo-lekarskich. Tutaj niekiedy najskrupulatniej nawet wykonana sekcja
zwłok moŜe okazać się mało przydatna dla wyjaśnienia najwaŜniejszych dla
śledztwa okoliczności, jeŜeli nie dokona się oględzin odzieŜy. OdzieŜ dostarcza waŜnych wskazówek dla ustalenia toŜsamości zwłok, wobec czego
naleŜy zawsze ją zabezpieczać (lub próbki tkanin) w przypadku oględzin
zwłok osób nieznanych50. Często, podczas transportu zwłok z miejsca zdarzenia do prosektorium, powstają ślady wtórne. Odtworzenie mechanizmu
47
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, 1994, s. 139.
A. J a k l i ń s k i i in., Medycyna…, 1983, s. 49–50.
49
J. S e h n, Dowód z biegłych w postępowaniu sądowym, Nowe Prawo 1956, nr 3, s. 26.
50
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, 2000, s. 135.
48
166
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
powstania plam na odzieŜy denata powinien dokonać biegły z zakresu medycyny sądowej podczas wykonywania sekcji zwłok, korelując znajdujące
się na odzieŜy ślady krwawe z odniesionymi obraŜeniami51. Rozbieranie
zwłok powinno odbywać się zawsze w obecności lekarza, który podaje do
protokołu sekcji zwłok krótki opis odzieŜy z określeniem rodzaju materiału i
jego barwy oraz obecnych na niej zabrudzeń i rozdarć. Obecny przy sekcji
prokurator powinien zadbać o jej zabezpieczenie oraz o zabezpieczenie
wszystkich przedmiotów, które znajdują się w kieszeniach lub zostały dostarczone ze zwłokami52.
Otwarcie zwłok poprzedza się oględzinami zewnętrznymi. Weryfikuje to
wynik oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia, uszczegółowia, precyzuje
w aspekcie medycznym i procesowym. Oględziny zewnętrzne i wewnętrzne
zwłok w prosektorium muszą być wykonane według przyjętej procedury.
Ogólny schemat postępowania polega na:
− sfotografowaniu ubranych zwłok, opisie odzieŜy uwzględniającym zwłaszcza zabrudzenia, uszkodzenia itp.;
− ostroŜnym zdejmowaniu i oględzin kolejnych części ubrania;
− opisie obnaŜonych zwłok (przed umyciem), sfotografowaniu całej sylwetki, pobraniu do badań ciał obcych;
− obmyciu zwłok, opisie i fotografowaniu obraŜeń w schematach; w przypadku badania nieznanych zwłok naleŜy bardzo szczegółowo opisać cechy wyglądu, znaki szczególne, np. blizny, tatuaŜe, zniekształcenia,
a takŜe szczegółowo opisać uzębienie53.
Oględziny zewnętrzne zwłok polegają w szczególności na stwierdzeniu
rozmieszczenia i nasilenia wczesnych i późnych znamion śmierci, reakcji
tkanek w procesie ich obumierania, obraŜeń ciała z uwzględnieniem podziału na obraŜenia powstałe za Ŝycia i po śmierci54. Ślady obraŜeń: mechaniczne, termiczne, elektryczne i inne, muszą być szczegółowo zbadane i opisane w protokole55. Szeroki katalog urazów i czynników zewnętrznych niekorzystnych dla organizmu ludzkiego powoduje wielość zmian wewnętrznych.
Ich opis i ocena, wraz z charakterystyką zmian zewnętrznych, naleŜy do
biegłego dokonującego otwarcia zwłok.
Zasady i technikę przeprowadzania oględzin wewnętrznych zwłok były
określone w nieobowiązującym juŜ rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości
i Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 lipca 1929 r. o wykonywaniu oglę51
M. G o c, J. M o s z c z y ń s k i, Ślady…, s. 160; por. W. G r z y w o - D ą b r o w s k i, Wskazówki…, s. 8, który podkreśla konieczność dokładnego opisania ubrania.
52
A. J a k l i ń s k i i in., Medycyna…, 1983, s. 51.
53
Zob. J. K o n i e c z n y, T. W i d ł a, J. W i d a c k i, Kryminalistyka…, s. 54; patrz takŜe Z. M a r e k, M. K ł y s, Opiniowanie…, s. 31.
54
M. G o c, J. M o s z c z y ń s k i (red.), Ślady…, s. 448.
55
T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna…, 1994, s. 138.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
167
K. Witkowska
dzin sądowo-lekarskich zwłok ludzkich w § 16–2456. Na szczególną uwagę
zasługuje treść § 16, który określał, Ŝe oględziny wewnętrzne polegają zawsze na zbadaniu głównych jam ciała, tj. jamy czaszki, klatki piersiowej i brzucha oraz szyi. Technika wykonywania sekcji powinna być celowa i oparta na
ogólnie przyjętych zasadach, ustalonych w medycynie sądowej. W Ŝadnym
wypadku nie wolno wyłączać z oględzin którejkolwiek jam głównych ciała.
Otwieranie części zwłok powinno odbywać się we wskazanym porządku. Po
otwarciu kaŜdej z wymienionych jam naleŜy ustalić jej zawartość (krew
skrzepła, płynna ropa, przesączyny – podać ich ilość), ułoŜenie narządów
i ich wygląd (zabarwienie, ropa, zachowanie się powierzchni i przekrojów).
W razie potrzeby naleŜy otworzyć dodatkowe jamy ciała, jak kanał kręgowy,
jamy bębenkowe, czołowe, klinowe, jamy w szczękach górnych i jamy stawów oraz zbadać naczynia krwionośnie i chłonne, nerwy obwodowe, kości,
narządy zmysłów, jeŜeli są one uszkodzone lub jeŜeli moŜna się w nich spodziewać powaŜniejszych zmian. Narządy wewnętrzne naleŜy wyjmować
i badać w takim porządku, aby wyjęcie jednego nie powodowało uszkodzenia innych narządów podlegających później badaniu. Przebieg kaŜdej sekcji
zwłok jest w duŜej mierze podobny. W niektórych przypadkach zachodzi konieczność poszerzenia zakresu sekcji zwłok i zastosowania odmiennych
technik sekcyjnych57. Opinia z sądowo-lekarskich oględzin i otwarcia zwłok
jest uzupełnieniem wyników oględzin miejsca, oględzin zwłok na miejscu ich
znalezienia i pozwala na ostateczną ocenę znaczenia ujawnionych śladów
i dowodów. Daje odpowiedź, czy przyjęte na wstępie załoŜenia co do przebiegu zdarzenia skutkujące zgon człowieka są słuszne. Weryfikuje rodzaj
urazu działającego na organizm ludzki.
56
57
Ibidem, s. 151; S. J a n c z a r s k i, Medycyna sądowa w zarysie, Warszawa 1966, s. 22–23.
M. B a r z d o, J. B e r e n t, Rodzaje…, s. 263–264, wskazują, Ŝe do najczęściej stosowanych
modyfikacji techniki sekcyjnej naleŜy: a) badanie tkanek miękkich i kośćca grzbietu oraz
kończyn. Wykonuje się je zwłaszcza w czasie sekcji zwłok ofiar wypadków komunikacyjnych, upadków z wysokości i pobić; b) badanie kręgosłupa oraz rdzenia kręgowego. Zostaje
ono przeprowadzone w przypadkach, w których mogło dojść do uszkodzenia tych struktur
(rozerwania aparatu więzadłowego kręgosłupa, złamań kręgów, stłuczenia, zmiaŜdŜenia lub
rozerwania rdzenia kręgowego); c) próba na zator powietrzny serca. Wykonywana jest przy
obraŜeniach, którym mogą towarzyszyć uszkodzenia duŜych Ŝył (rany szyi, okolic obojczykowych, kończyn), a takŜe w przypadku zgonów po zabiegach ginekologiczno-połoŜniczych:
d) próba na odmę opłucnową. Próba ta wykonywana jest głównie w przypadku zamkniętych
urazów klatki piersiowej; e) badanie tkanek miękkich twarzy. Wykonuje się je w przypadku
urazów twarzo-czaszki (pobicia, wypadki komunikacyjne) w celu dokładniejszej oceny obraŜeń tej okolicy ciała; f) skrwawienia szyi i warstwowe preparowanie narządów szyi. Przeprowadza się je głównie podczas sekcji zwłok osób zmarłych z powodu zagardlenia (ucisku na
szyję); g) modyfikacje techniki sekcyjnej (koszyczkowe otwarcie jamy czaszki, odmienna
technika otwarcia jamy brzusznej, próba wodna płuc i próba wodna Ŝołądkowo-jelitowa, kontrola jąder, kostnienia kości). Stosowane są podczas sekcji zwłok płodu i noworodka,
a wynikają ze specyfiki ich fizjologii i anatomii.
168
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
VI. Oględziny zwłok po wyjęciu ich z grobu (ekshumacja)
Szczególnym rodzajem oględzin zwłok są oględziny po dokonaniu ich wyjęcia z grobu (ekshumacji). Ekshumacja jest wyrazem pochodzenia łacińskiego (ex – z i humus – ziemia). Oznacza wydobycie pochowanych zwłok
w celu przeniesienia ich w inne miejsce lub przeprowadzenie badania sądowo-lekarskiego58. W celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok prokurator
lub sąd moŜe zarządzić wyjęcie zwłok z grobu (art. 210 k.p.k.). Ekshumację
moŜe zarządzić tylko prokurator lub sąd; uprawnienie takie nie przysługuje
innym organom uprawnionym do prowadzenia śledztwa lub dochodzenia.
Zarządzenie ekshumacji następuje w formie postanowienia59. Istota ekshumacji w rozumieniu procesu karnego polega na uzyskaniu środków dowodowych poprzez oględziny i ewentualną ekspertyzę w celu ustalenia, czy
przyczyną zgonu było przestępne działanie. Sąd i prokurator zarządzają wydobycie pochowanych zwłok zwłaszcza wówczas, gdy zachodzi podejrzenie
śmierci gwałtownej (zabójstwo, samobójstwo), a zwłoki zostały pochowane
bez dokonania oględzin sądowo-lekarskich, bądź teŜ, gdy uprzednio przeprowadzone badania są niewystarczające do określenia przyczyny lub okoliczności śmierci. Ponadto, celem ekshumacji moŜe być konieczność ustalenia toŜsamości osoby zmarłej, której zwłoki pochowano, a w szczególności
jej płci i wieku60.
MoŜliwość dokonania ekshumacji przewiduje równieŜ art. 15 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Z jego treści wynika, Ŝe ekshumacja
moŜe być dokonana:
1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za
zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego,
2) na zarządzenie prokuratora lub sądu,
3) na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego w razie zajęcia
terenu cmentarza na inny cel.
Do ekshumacji zarządzonej przez prokuratora nie ma zastosowania zakaz jej przeprowadzania przed upływem 2 lat od dnia zgonu, jeŜeli przyczyną śmierci osoby była choroba zakaźna; dotyczy on tylko ekshumacji dokonanej za zezwoleniem inspektora sanitarnego na umotywowaną prośbę
osób uprawnionych do pochowania zwłok (art. 15 ust. 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych)61. Stosownie do treści 12 ust. 1 rozporządzenia
58
A. M a z u r e k, Ekshumacja zwłok ludzkich jako źródło dowodów w procesie karnym, WPP
1969, nr 2, s. 161.
59
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 36; R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in.,
Kodeks…, 2003, s. 959.
60
A. M a z u r e k, Ekshumacja zwłok ludzkich jako źródło informacji w procesie karnym, WPP
1969, s. 166; R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, 1998, s. 566.
61
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 37.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
169
K. Witkowska
w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi, ekshumacja
zwłok i szczątków jest dopuszczalna w okresie od 16 października do
15 kwietnia; przeprowadza się ją we wczesnych godzinach rannych. Powiatowy inspektor sanitarny moŜe dopuścić wykonanie ekshumacji w innym
czasie, przy zachowaniu ustalonych przez niego środków ostroŜności.
O zamierzonej ekshumacji naleŜy powiadomić właściwego powiatowego lub
portowego inspektora sanitarnego, który wykonuje nadzór nad ekshumacją
oraz moŜe dopuścić wykonanie ekshumacji w innym czasie niŜ określony
w § 12 ust. 1 (§ 12 ust. 2 pkt. 1 i 2). O zamierzonej ekshumacji na cmentarzu
zawiadamia się na piśmie zarząd cmentarza (§ 12 ust. 7). Do oględzin zwłok
ekshumowanych mają zastosowanie przepisy odnoszące się do oględzin
zwłok. Badając zwłoki ekshumowane, generalnie stosuje się metody jak przy
badaniu zwłok świeŜych. JednakŜe osiągane rezultaty są z reguły odwrotnie
proporcjonalne do czasu pogrzebania zmarłego62. Nie zawsze ekshumacja
musi polegać na wydobyciu całych zwłok z grobu. W uzasadnionych wypadkach moŜna ograniczyć się do pobrania tkanek niezbędnych do badań63.
VII. Organ przeprowadzający i uczestnicy oględzin zwłok
W myśl art. 209 § 2 k.p.k. oględzin zwłok dokonuje prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd, przy udziale biegłego lekarza, w miarę moŜności
z zakresu medycyny sądowej. W wypadkach niecierpiących zwłoki oględzin
dokonuje Policja z obowiązkiem niezwłocznego powiadomienia prokuratora.
Z art. 209 § 3 k.p.k. wynika, Ŝe otwarcia zwłok dokonuje biegły w obecności
prokuratora albo sądu. Obowiązek osobistego przeprowadzania oględzin
zwłok przez prokuratora wynika równieŜ z § 183 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z 24 marca 2010 r. – Regulamin urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury64. W myśl tego przepisu w powaŜniejszych sprawach prokurator osobiście kieruje oględzinami miejsca
zdarzenia oraz w razie potrzeby dokonuje odtworzenia jego przebiegu.
Przepis ten nie wymienia w sposób wyczerpujący, w jakich sprawach prokurator osobiście przeprowadza oględziny. Wskazuje przykładowo, Ŝe czynność tą wykonuje w sprawach o zabójstwo, katastrofę komunikacyjną i budowlaną oraz wypadek przy pracy ze skutkiem śmiertelnym. Prokurator ponosi odpowiedzialność za wyniki i efekty postępowania karnego. Z treści
art. 326 k.p.k. moŜna wyprowadzić argumenty na rzecz tezy, Ŝe prokurator
62
Z. M a r e k, M. K ł y s, Opiniowanie…, s. 94; zob. teŜ I. B i a ł e k, R. B u r b e l k a, W. D a d a s,
A. F e l u ś, M. G o c, J. K o n i e c z n y, Z. M a r e k, B. M ł o d z i e j o w s k i, J. M o s z c z y ń s k i, A. M u s i a ł, M. P ę k a l a, B. R y d z, J. W i d a c k i, T. W i d ł a, M. W i e r z b i c k i,
J. W ó j c i k i e w i c z, Kryminalistyka, Warszawa 2002, s. 289.
63
W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, s. 227.
64
Dz. U. Nr 46, poz. 296.
170
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
powinien „kierować” wszystkim, co dzieje się w postępowaniu przygotowawczym65, stąd teŜ w postępowaniu o powaŜne przestępstwa regułą powinno
być, Ŝe prokurator wykonuje osobiście węzłowe czynności procesowe.
Prokurator powinien niezwłoczne uzyskiwać bieŜące informacje od Policji
o najpowaŜniejszych zdarzeniach, z którymi związane jest uzasadnione podejrzenie zaistnienia przestępstwa; dotyczy to zwłaszcza przypadków gwałtownej śmierci, uzasadniającej podejrzenie popełnienia zabójstwa, katastrof,
powaŜnych wypadków drogowych i groźnych poŜarów (§ 141 regul. prok.).
Prokurator, jeŜeli jest obecny na miejscu zdarzenia, gdy zachodzi potrzeba
dokonania czynności w niezbędnym zakresie, dokonuje tych czynności osobiście lub kieruje ich przebiegiem (§ 142 ust.1 regul. prok.). Stąd teŜ katalog
spraw, w których prokurator osobiście przeprowadza oględziny, jest szerszy
niŜ przykładowo wskazany w § 183 regul. prok. Prokurator dokonuje oględziny w sprawach, w których nie tylko nie ma wątpliwości, Ŝe zgon człowieka
nastąpił w wyniku przestępstwa, ale takŜe wówczas, gdy przyczyna zgonu
jest nieznana, a miejsce znalezienia zwłok nakazuje wykazanie daleko idącej ostroŜności przy ocenie charakteru zdarzenia z punktu widzenia konsekwencji prawno-karnych. Kodeks postępowania karnego zakazuje przemieszczania lub poruszania zwłok do czasu przybycia biegłego i prokuratora
lub sądu; moŜe to nastąpić tylko w razie konieczności (art. 209 § 3 k.p.k.).
Jest to związane ze znaczeniem dowodowym tej czynności66. Ma istotny
wpływ na realizację wymogów prawno-procesowych podejmowanych czynności, sposobu zabezpieczania śladów kryminalistycznych, a takŜe dla dalszych ustaleń faktycznych i prawnych związanych z przestępnym spowodowaniem śmierci, a co za tym idzie dla ustalenia rodzaju zawinienia osoby,
która swym działaniem lub zaniechaniem w sposób umyślny lub nieumyślny
spowodowała zdarzenie, którego skutkiem jest śmierć człowieka.
W doktrynie wskazuje się, Ŝe treść art. 209 § 2 zd. drugie k.p.k. zdaje
się dowodzić, Ŝe udział lekarza nie jest obowiązkowy w razie przeprowadzania oględzin przez Policję w wypadkach niecierpiących zwłoki, a więc
kiedy wezwanie lekarza jest teŜ niemoŜliwe, gdyŜ oczekiwanie na jego
przybycie mogłoby spowodować zniekształcenie lub utratę dowodu67. Rzeczywiście treść tego przepisu moŜe sugerować taki wniosek, lecz zasadnie
podkreśla się w doktrynie, Ŝe i w razie pośpiechu chodzi o prawidłowe zabezpieczenie i utrwalenie dowodu, co moŜe uczynić lekarz, a nie policjant,
65
J. G u r g u l, Procesowo-kryminalistyczna pozycja prokuratora w oględzinach zwłok (uwagi
de lege lata i de lege ferenda) WPP 1999, nr 3–4, s. 91.
66
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 34; J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n,
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 609; K. T. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a Ŝ ny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
Warszawa 2005, s. 416–417; P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2007, s. 979.
67
W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, s. 226.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
171
K. Witkowska
który niejednokrotnie nie ma podstawowego przygotowania z zakresu medycyny. NaleŜy więc opowiedzieć się za koniecznością udziału lekarza
i w tej sytuacji68. Taki sposób oględzin moŜe mieć zastosowanie jednak
tylko w razie niemoŜności przeprowadzenia tej czynności w tym trybie, który powinien być regułą69.
Udział tego biegłego w oględzinach na miejscu zdarzenia nie oznacza
bynajmniej, by to biegły kierował tą czynnością. Bierze w niej tylko udział,
a zatem jego uczestnictwo ma charakter konsultacyjny, a nie decyzyjny70.
ZaangaŜowanie lekarza do oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia wywiera niebagatelny wpływ na koncentrację i szybkość śledztwa. Z tego punktu
widzenia waŜne znaczenie przedstawia uzyskanie, w miarę moŜliwości, niezwłocznej odpowiedzi na pytania związane z czasem zgonu, rodzajem narzędzia zbrodni itp.71. Efekty postępowania karnego zaleŜą od wstępnych
ustaleń w trakcie oględzin zwłok, nadają kierunek dalszym czynnościom na
miejscu zdarzenia i innym czynnościom wykonywanym równolegle z oględzinami. Informacja lekarza, np. w przedmiocie uŜytego narzędzia zabójstwa, umoŜliwia efektywne poszukiwanie tego narzędzia w czasie pierwszych oględzin i przeszukań. Zdarza się teŜ, Ŝe organom ścigania uda się
wprawdzie zabezpieczyć odpowiednie narzędzie, ale z powodu niezasięgnięcia opinii lekarza, nie zwraca się na nie dostatecznej uwagi72. Z drugiej
zaś strony lekarz nie moŜe przekraczać swoich kompetencji, np. wnikać
w sprawy ściśle technicznej, a wszelkie wnioski z poczynionych obserwacji
musi wysnuwać bardzo ostroŜnie i krytycznie, bowiem mogą one zawaŜyć
na dalszych losach śledztwa73.
Wobec rozmaitości śladów, a takŜe metod i środków ich wykrywania oraz
utrwalania, art. 205 § 1 k.p.k. znacząco poszerza krąg potencjalnych
uczestników eksploracji miejsca znalezienia zwłok. Do udziału w oględzinach niejednokrotnie moŜna przywołać osoby posiadające wiedzę specjalną
z zakresu balistyki, ruchu drogowego i techniki samochodowej, poŜarnictwa,
przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy74.
Podobnie moŜe się zdarzyć, gdy dokonuje się otwarcia zwłok, którego
wstępną fazę stanowi wykrywanie i zabezpieczanie śladów na odzieŜy
i obuwiu. W konsekwencji moŜna dojść do konkluzji, Ŝe liczebność oraz ro-
68
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 34.
W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, 2003, s. 226.
70
T. H a n a u s e k, Kryminalistyka…, s. 94; A. J a k l i ń s k i i in., Medycyna…, 1983, s. 43.
71
J. G u r g u l, Niektóre aspekty sądowo-lekarskich oględzin zwłok ludzkich, Prob. Praw. 1970,
nr 5, s. 18.
72
Ibidem.
73
A. J a k l i ń s k i i in., Medycyna…, 1983, s. 43.
74
Ibidem, s. 188.
69
172
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
dzaj poŜądanych kwalifikacji specjalistycznych członków zespołu oględzinowego jest zawsze kwestią faktów, z którymi naleŜy się zmierzyć75.
Ograniczenia, Ŝe otwarcia zwłok zarządza sąd lub prokurator, jak zaznaczono w uzasadnieniu projektu kodeksu postępowania karnego, dokonano
ze względu na wagę sprawy związanej z podejrzeniem o przestępne spowodowanie, śmierci i na poszanowanie uczuć zwłaszcza osób bliskich zmarłego76. Jest oczywiste, Ŝe wszelkie uprawnienia, wynikające z omawianych
przepisów dla sądu, dotyczą sytuacji, gdy dopiero w postępowaniu sądowym
pojawiła się potrzeba oględzin i otwarcia zwłok77. W razie zarządzenia
otwarcia zwłok sąd moŜe skorzystać z instytucji sędziego wyznaczonego lub
sądu wezwanego (art. 209 § 4 zd. drugie)78.
Otwarcia zwłok dokonuje biegły. Jest więc to czynność biegłego. Jednak
stwierdzając, iŜ otwarcia, czyli sekcji zwłok, dokonuje biegły, nie podano
w ogóle profesji biegłego. Czynność otwarcia zwłok jest oczywiście trudniejsza od ich oględzin, jeŜeli ma słuŜyć wydaniu właściwej, tzn. poprawnej
z punktu widzenia fachowego, opinii79. W doktrynie wskazuje się, Ŝe ustawa
mówi ogólnie o biegłym, ale mając na uwadze, Ŝe oględzin zwłok ma dokonać biegły lekarz, a w miarę moŜności z zakresu medycyny sądowej, to trzeba przyjąć – zgodnie z regułą a maiori ad maius – Ŝe te same wymogi dotyczą tym bardziej biegłego dokonującego sekcji zwłok80. Wydaje się, iŜ ustawodawca powinien wskazać, Ŝe otwarcia dokonuje lekarz specjalista z zakresu medycyny sądowej. W trakcie otwarcia zwłok dokonuje się ustaleń
podlegających ocenie, które przybierają kształt opinii, nie tylko w aspekcie
medycznym. Dokonanie tej czynności przez lekarza innej specjalności niesie
ryzyko błędu, który moŜe rzutować na wyniki postępowania karnego.
Oględziny zwłok są czynnością medyczną i z tego istotnego względu wykonywane są w sensie materialnym, a nie procesowym oczywiście, według
prawideł medycyny sądowej81. Otwarcie zwłok powinno zawsze odbywać się
w obecności organu procesowego(art. 209 § 4 zd. pierwsze), tzn. Ŝe organ
ten powinien przebywać w pomieszczeniu, w którym biegły przeprowadza
sekcję82. Jednak samo przebywanie w pomieszczeniu, w którym sekcja
75
J. G u r g u l, Osobowe aspekty aspekty oględzin miejsca i zwłok, WPP 2002, nr 1, s. 90–91.
R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, 2003, s. 958.
J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks…, s. 545.
78
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Warszawa 1998, s. 542.
79
S. R a s z e j a, Uwagi dotyczące roli biegłego lekarza w projekcie kodeksu postępowania
karnego, Prok. i Pr. 1996, nr 4, s. 59.
80
R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, 1998, s. 566.
81
M. A. W a s i l e w s k a, Oględziny zwłok jako czynność procesowo-kryminalistyczna: regulacje i kontrowersje w polskim prawie procesowym dawniej i dziś, (w:) V. K w i a t k o w s k a D a r u l (red.), Czynności procesowo-kryminalistyczne w polskich procedurach, Toruń 2004,
s. 170.
82
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, s. 542.
76
77
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
173
K. Witkowska
zwłok jest przeprowadzana, jest nie wystarczające. Uczestnictwo to powinno
polegać na uwaŜnej obserwacji czynności dokonywanych przez biegłego83.
To prokurator kieruje sekcją, określa jej zakres oraz badania dodatkowe.
Lekarz moŜe jednak sugerować konieczność dokonania czynności podczas
sekcji, bądź zabezpieczenie materiałów biologicznych do poszerzonych badań laboratoryjnych84.
Gwarancją jakości czynności otwarcia zwłok będzie wprowadzenie zmian
legislacyjnych poprzez wskazanie w treści art. 209 § 4 k.p.k., Ŝe otwarcia
zwłok dokonuje biegły lekarz w miarę moŜności z zakresu medycyny sądowej przy udziale prokuratora albo sądu. Ten wniosek de lege ferenda zaakcentuje aktywność organu procesowego w tej czynności. Nieobecność organu procesowego nie czyni tej czynności nieskutecznej, nie wstrzymuje jej
biegu, nie moŜe stanowić o jej dowodowej wartości, niwecząc dokonane
przez biegłych, w zgodzie z posiadaną wiedzą specjalistyczną, wnioski podlegające ocenie zgodnie z wymogami art. 7 i art. 201 k.p.k. Stanowi więc
dowód, będący punktem wyjścia do dalszych opinii sądowo-medycznych
oraz podstawą skazania.
W myśl art. 209 § 5 k.p.k., do obecności przy oględzinach i otwarciu
zwłok moŜna w razie potrzeby, oprócz biegłego, wezwać lekarza, który
ostatnio udzielił pomocy zmarłemu. Chodzi o lekarza, który leczył go krótko
przed śmiercią, a nie tego, który leczył go wcześniej85. Za słuszny naleŜy
uznać pogląd, Ŝe lekarz ma wypowiadać się na temat faktów, aczkolwiek
wymagających posiadania wiedzy specjalistycznej, a nie wydawać opinii,
dlatego teŜ właściwa jest jego rola jako świadka. MoŜe być przesłuchany
odrębnie tak w toku oględzin zewnętrznych, jak i wewnętrznych (art. 212
k.p.k.)86. Lekarz ten moŜe udzielić informacji o ostatniej chorobie zmarłego,
sposobie leczenia, zaordynowanych środkach. Informacje te mogą być pomocne biegłemu, dokonującego sekcji zwłok, w kwestii określenia przyczyn
zgonu lub innych okoliczności, np. powstania obraŜeń87. Nie moŜna mu równieŜ uniemoŜliwić złoŜenia wypowiedzi związanych z wiadomościami specjalnymi88.
83
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, s. 979.
R. K u r e k, Rola prokuratora w czynnościach procesowo-kryminalistycznych oględzin zwłok
na wybranych przykładach z praktyki, (w:) V. K w i a t k o w s k a - D a r u l (red.), Czynności…,
s. 189.
85
R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, 2003, s. 958; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, s. 567.
86
R. A. S t e f a ń s k i, Oględziny…, s. 35; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, s. 567.
87
R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, 1998, s. 567.
88
M. L i p c z y ń s k a, Polski proces karny – część ogólna, Warszawa 1989, s. 186.
84
174
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
Procesowe, kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty…
VIII. Inne czynności procesowe w toku oględzin i otwarcia
zwłok
Artykuł 212 k.p.k. stwierdza, Ŝe w toku oględzin lub eksperymentu procesowego moŜna dokonywać przesłuchań i innych czynności procesowych.
MoŜe to dotyczyć takŜe otwarcia zwłok (art. 209 § 4 k.p.k.) i wyjęcia ich
z grobu (art. 210 k.p.k.), są to bowiem szczególne formy oględzin89. Czynności te są dopuszczalne równieŜ w trakcie oględzin zwłok na miejscu ich
znalezienia. Na osobną uwagę jednak zasługuje skomplikowane okazanie
zwłok, zaliczanych do rzeczy90.
Na etapie postępowania sądowego, z uwagi na niepowtarzalność oględzin zwłok, istnieje jedynie moŜliwość odczytania protokołów z tych czynności procesowych, gdy te oględziny przeprowadzano w toku postępowania
przygotowawczego. Wyjątkowo, oględziny zwłok lub wyjęcie zwłok z grobu
będzie dokonywane na etapie postępowania sądowego, gdy okoliczności
sprawy wskazywać będą na konieczność wykonania tych czynności procesowych.
Procedural, forensic, and court and medical aspects of post-mortem examination
Abstract
This paper addresses key issues that pertain to the procedural step consisting in post-mortem examination and opening of a corpse (Article 209,
§§ 1 to 5 of the Code of Criminal Procedure). The principles for the postmortem examination and opening of a corpse are governed by forensic tactics and techniques. Both correctness and, in consequence, the role of such
examination in meeting the goals of criminal proceedings specified by Article
2, § 1, items 1 to 4 of the Code of Criminal Procedures depend upon observance of relevant procedural requirements.
89
90
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, s. 984.
R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, 2003, s. 764.
Prokuratura
i Prawo 6, 2012
175