Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce

668
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Małgorzata Kożuch
Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej
Rynkowe źródła finansowania
ochrony środowiska w Polsce
1. Wprowadzenie
Żadna działalność gospodarcza nie pozostaje bez wpływu na środowisko naturalne, stąd konieczne jest podejmowanie działań ograniczających bądź zapobiegających emisji zanieczyszczeń. Poziom nakładów finansowych na ochronę środowiska wpływa na skalę podejmowanych w tej dziedzinie przedsięwzięć i decyduje
o jakości środowiska naturalnego w kraju. W ostatnich latach nakłady na przedsięwzięcia proekologiczne w Polsce wykazują tendencję spadkową, mimo że zwiększa
się liczba źródeł finansowania tego obszaru gospodarki. Zasadniczą strukturę źródeł
finansowania ochrony środowiska tworzą środki własne podmiotów gospodarczych
uzupełniane przez kredyt bankowy, fundusze ochrony środowiska i gospodarki
wodnej, budżet centralny, budżety samorządowe oraz zagraniczne instytucje finansowe. W artykule podjęto próbę określenia nowych rynkowych form finansowania ochrony środowiska w Polsce.
2. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w Polsce
w latach 1994–2002
Zasadniczym czynnikiem zapewniającym racjonalne kształtowanie środowiska
oraz należytą jego ochronę są inwestycje. Inwestycje te (tzw. inwestycje ekologiczne)
dotyczą: ochrony wód, powietrza atmosferycznego, powierzchni ziemi, przyrody
i krajobrazu oraz ochrony przed hałasem i promieniowaniem jonizującym. Odrębnym zagadnieniem są inwestycje związane z gospodarką wodną, do których należą
zadania związane z budową ujęć służących do poboru wody, zbiorników retencyjnych i stopni wodnych, regulacją rzek i zabudową potoków oraz budową obwałowań
przeciwpowodziowych. Przedsięwzięcia związane z gospodarką wodną nie są zaliczane do inwestycji ochrony środowiska, choć niekiedy są z nią utożsamiane.
64
Małgorzata Kożuch
Analiza nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w latach 1994–2002
jest utrudniona z uwagi na zaistniałe w tym czasie zmiany w sprawozdawczości
GUS, prowadzące do nieporównywalności danych za lata 1994 i 1995 z latami następnymi. Na początku lat 90. sprawozdawczość nie ujmowała w nakładach na ochronę środowiska nakładów na inwestycje w techniki i technologie wytwarzania, które
eliminują czy minimalizują powstawanie zanieczyszczeń – tzw. czyste technologie.
Od 1996 r. z uwagi na dostosowanie sprawozdawczości GUS do standardów klasyfikacyjnych EKD, OECD i Unii Europejskiej dane o nakładach inwestycyjnych na
ochronę środowiska zostały poszerzone o takie elementy, jak: systemy monitoringu, prace badawczo-rozwojowe i wdrożeniowe oraz szkolenia w każdym z komponentów środowiska. Ponadto rozszerzono badania statystyczne o przedsięwzięcia
inwestycyjne obejmujące budowę sieci kanalizacyjnej odprowadzającej ścieki do
oczyszczalni i na wody opadowe, nowe techniki i technologie spalania paliw oraz
modernizację kotłowni i ciepłowni, budowę i modernizację stacji uzdatniania wody
oraz obiegowe systemy zasilania wodą1.
Poziom nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska, ich udział w nakładach inwestycyjnych ogółem oraz w PKB świadczą o skali wysiłków podejmowanych na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń oraz o stopniu świadomości ekologicznej wszystkich użytkowników środowiska. Na wielkość nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska oraz ich znaczenie w gospodarce wskazuje tabela 1.
Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w Polsce do 1998 r. systematycznie się zwiększały. Wyraźny wzrost nakładów na inwestycje proekologiczne nastąpił w latach 1995–1996. Poszerzenie sprawozdawczości zgodnie z zasadami przyjętymi przez Eurostat powoduje, że wskaźniki dynamiki nie są w pełni porównywalne. Wzrost nakładów na inwestycje ochrony środowiska pokrywa się ze wzrostem
inwestowania w gospodarce narodowej, z tym że w latach 1995–1996 tempo inwestowania w ochronę środowiska było wyższe niż tempo inwestowania w gospodarce. W latach następnych tendencja ta uległa odwróceniu. W 1999 r. po raz pierwszy od kilku lat nastąpiło zmniejszenie wydatków na ten typ działalności. Tendencja spadkowa utrzymała się w latach następnych, co jest niepokojące. Warto zaznaczyć, że o ile w 1999 r. tempo zmian nakładów inwestycyjnych w gospodarce
obniżyło się do 5,9%, ale nadal było dodatnie, to tempo zmian nakładów na ochronę środowiska osiągnęło poziom ujemny.
Istotny wzrost nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w latach 1996–
1998 znalazł odzwierciedlenie w relacji do PKB oraz do nakładów inwestycyjnych
ogółem w gospodarce. Wskaźnik udziału PKB w wysokości 1,6% był już zbliżony
do wskaźników notowanych w krajach Unii Europejskiej.
Nakłady inwestycyjne wydatkowane na ochronę środowiska w latach 1994–1999
kształtowały się w granicach 900–2500 USD rocznie. Szacuje się, że potrzeby finansowe wynikające z dostosowania Polski do standardów Unii Europejskiej sięgają ponad 3,5 tys. USD.
1
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska. Uwagi metodyczne, Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1998, s. 422.
65
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
Tabela 1. Wielkość i dynamika nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce
w latach 1994–2002
Wyszczególnienie
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
Nakłady inwestycyjne na
ochronę środowiska
(w mln zł):
– w cenach bieżących
– w cenach stałych 2002 r.
2128
4796
3171
5904
6138 7 354 9 019 8 585
9821 10 296 11 273 10 044
6570
7096
6169
6292
5027
5027
Dynamika nakładów
inwestycyjnych na
ochronę środowiska
(ceny stałe)
rok poprzedni = 100
115,0
123,1
166,3
104,8
109,5
89,1
70,7
88,7
81,5
Dynamika nakładów
inwestycyjnych ogółem
w gospodarce (ceny stałe)
rok poprzedni = 100
108,1
117,1
119,2
122,2
115,3
105,9
101,4
90,5
90,0
Dynamika nakładów
inwestycyjnych w przemyśle (ceny stałe)
rok poprzedni = 100
120,7
115,0
120,0
113,8
111,2
95,3
88,1
95,8
92,0
Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w PKB (w %)
1,0
1,1
1,6
1,6
1,6
1,4
0,9
0,8
0,7
Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w inwestycjach
ogółem w kraju (w %)
6,3
6,7
9,4
8,1
8,0
6,8
4,9
5,1
4,6
Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w nakładach
inwestycyjnych w przemyśle (w %)
14,5
15,7
22,1
20,9
21,7
20,7
17,4
17,2
14,7
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2003, s. 377.
Struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska rozpatrywana według kierunków inwestowania w ochronę poszczególnych składników środowiska
naturalnego w latach 90. ulegała wyraźnym zmianom (tabela 2). W latach 1995–
1998 najwięcej inwestycji realizowano w związku z ochroną powietrza atmosferycznego. Ich udział w łącznych nakładach przekroczył 50%. Równie wysoki był
w tym czasie udział nakładów na ochronę wód. Zdecydowanie najmniejszym zainteresowaniem inwestorów cieszyły się pozostałe komponenty środowiska (powierzchnia ziemi czy bioróżnorodność).
66
Małgorzata Kożuch
Tabela 2. Struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska według kierunków
inwestowania w Polsce w latach 1994–2002 (w %)
Wyszczególnienie
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
Ochrona wód
47,4
36,6
35,2
40,6
38,1
43,9
50,9
53,1
56,3
Ochrona powietrza
44,2
53,4
58,6
50,9
51,5
47,1
36,8
34,9
29,5
Ochrona powierzchni
ziemi
8,3
9,5
5,9
8,1
9,1
8,2
9,9
7,5
11,3
Ochrona przyrody
i krajobrazu
0,1
0,2
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,5
0,1
Ochrona przed hałasem
0,0
0,3
0,2
0,3
0,4
0,2
0,7
0,1
0,5
–
–
–
–
0,8
0,5
1,6
3,9
2,3
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Pozostała działalność
Nakłady inwestycyjne
na ochronę środowiska
ogółem
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2002, s. 397; 2003,
s. 385.
W latach 1999–2002 nastąpiło czasowe odwrócenie dotychczasowych tendencji w preferencjach inwestycyjnych, przy czym nadal najwyższe nakłady inwestycyjne ponoszono na ochronę wód (ok. 56% w 2002 r.) i ochronę powietrza (ok. 30%
w 2002 r.). Łącznie na ochronę tych komponentów środowiska przeznacza się
w Polsce prawie 90% wszystkich środków finansowych kierowanych na działalność
proekologiczną. W tej grupie inwestycji do niedawna przeważały przedsięwzięcia
polegające na budowie komunalnych oczyszczalni ścieków i urządzeń redukujących zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powietrza (tzw. inwestycje „końca rury”).
Obecnie coraz więcej środków finansowych przeznacza się na tzw. inwestycje zintegrowane (zapobiegające powstawaniu zanieczyszczeń już w procesach produkcyjnych). Należy zauważyć, że udział nakładów na ochronę powierzchni ziemi nadal kształtuje się poniżej 10%, a jak wiadomo zaniedbania w gospodarce odpadami w Polsce są ogromne.
3. Zmiany w strukturze źródeł finansowania ochrony
środowiska w Polsce
Środki pieniężne na inwestycje proekologiczne w Polsce pochodzą z publicznych, prywatnych i zagranicznych źródeł finansowania. Do publicznych źródeł finansowania należą: budżet państwa, budżety samorządowe i ekologiczne fundusze celowe. W ramach źródeł publicznych można więc wyodrębnić budżetowe
i funduszowe źródła finansowania. Do prywatnych źródeł natomiast zaliczane są
przedsiębiorstwa, fundusze inwestycyjne i towarzystwa leasingowe, fundacje eko-
67
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
logiczne, jak również środki własne społeczeństwa. Wśród zagranicznych źródeł
finansowania ochrony środowiska znaczące miejsce zajmują środki pieniężne z konwersji polskiego długu na inwestycje ochrony środowiska realizowane w Polsce.
Środkami tymi zarządza Fundacja Ekofundusz, a w odniesieniu do zobowiązań
wobec rządu niemieckiego Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Ponadto
Polska korzystała z dotacji m.in. z programów PHARE, ISPA, SAPARD oraz grantów z Globalnego Funduszu Ochrony Środowiska, a obecnie m.in. z funduszy strukturalnych.
Strukturę źródeł finansowania inwestycji ochrony środowiska w Polsce w latach 1991–2002 przedstawiono w tabeli 3. Strukturę tę tworzą, jak już wspomniano: budżet państwa, budżety miast i gmin, przedsiębiorstwa, ekologiczne fundusze
celowe oraz pozostałe instytucje finansowe, takie jak: fundacje ekologiczne, fundusze inwestycyjne i towarzystwa leasingowe oraz zagraniczne instytucje finansowe. W latach 1991–1995 procesy finansowania ochrony środowiska opierały się
głównie na rozbudowanej strukturze funduszy ochrony środowiska i gospodarki
wodnej. Od 1996 r. nastąpiła zmiana w strukturze źródeł finansowania w kierunku
przeważającego udziału kapitałów przedsiębiorstw, przy zmniejszającej się roli ekologicznych funduszy celowych. Udział pozostałych źródeł finansowania uległ pewnemu ograniczeniu. Szczególnie było to widoczne w wypadku środków z budżetów
miast i gmin. Od 1998 r. widoczny jest rosnący udział pozostałych źródeł finansowania, przy czym w Rocznikach Statystycznych w pozycji tej ujęto również nakłady
niesfinansowane.
Tabela 3. Struktura źródeł finansowania inwestycji ochrony środowiska w Polsce w latach
1991–2002 (w %)
Wyszczególnienie 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Inwestycje:
– centralne
– władz samorządowycha
– przedsiębiorstw,
łącznie z kredytami
– funduszy ekologicznych
– pozostałe
Ogółem
a
c
5
5
7
5
5
5
3
3
2
2
2
2
20
13
16
19
18
8b
30
20
25
31
32
42
5b
47
16
3b
50
13
3b
46
13
3b
53
12
2b
52
12
3b
47
12
40
5
58
4
47
5
41
4
40
5
34
11c
17
12c
16
15c
25
11c
20
10c
24
8c
26
10c
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
wraz z kredytem bankowym; b środki finansowe władz samorządowych bez kredytu bankowego;
w tym nakłady niesfinansowane
Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Żylicz, Nakłady gospodarcze na ochronę środowiska,
„Życie Gospodarcze” 1992, nr 35; Ochrona środowiska, GUS, Warszawa, 1993, 1994, 1995, 1998, 1999,
2002, 2003.
Warto wspomnieć, że struktura środków finansowych wydatkowanych na ochronę środowiska prezentowana przez Ministerstwo Środowiska kształtuje się nieco
68
Małgorzata Kożuch
odmiennie (tabela 4). Różnice dotyczą lat 1998–1999, w których widoczny jest zdecydowanie wyższy wskaźnik udziału funduszy ekologicznych i budżetów lokalnych
w strukturze finansowania oraz niższy wskaźnik udziału środków własnych przedsiębiorstw w finansowaniu przedsięwzięć ochrony środowiska.
Tabela 4. Struktura środków finansowych na ochronę środowiska według źródeł
finansowania w Polsce w latach 1991–1999 (w %)
Źródła finansowania
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
5
5
7
5
5
5
3
3
2
Budżety lokalne (miast
i gmin) oraz kredyt
bankowy
20
13
16
19
18
19
23
19
23
Środki własne
inwestorów i kredyt
bankowy
30
20
25
31
32
38
40
43
36
Fundusze ekologiczne
40
58
47
41
40
34
30
28
33
5
4
5
4
5
4
4
7
6
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Budżet centralny
Fundacje i pomoc
zagraniczna
Ogółem
Źródło: Ekologia na giełdzie, „EkoFinanse” 2001, nr 4.
W procesach finansowania ochrony środowiska wykorzystywane są różne formy finansowania, charakterystyczne dla źródła pochodzenia środków pieniężnych.
Formy finansowania inwestycji proekologicznych przedstawiono w tabeli 5. Sposoby finansowania przedsięwzięć ochronnych równocześnie z przemianami gospodarczymi podlegają ewolucji. Lata 90. charakteryzuje poszukiwanie takich sposobów finansowania, które zapewniłyby zwiększenie skuteczności działań ochronnych i efektywności wykorzystywanych środków finansowych.
Polska opiera obecnie swoją politykę finansową w zakresie ochrony środowiska przede wszystkim na zasadach: zanieczyszczający płaci i użytkownik zasobu
płaci, zgodnie z którymi na podmiocie korzystającym z zasobów środowiska i dokonującym w nim zmian bezpośrednio spoczywa obowiązek finansowania przedsięwzięć ochronnych. Nie oznacza to odejścia od zewnętrznego wsparcia finansowego, ale tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy na przykład trudno jest ustalić jeden konkretny podmiot powodujący szkody w środowisku lub gdy przedsięwzięcia
ochronne są szczególnie kapitałochłonne. Wówczas część ciężaru finansowania
może przejąć państwo lub organ władzy lokalnej.
Źródła publiczne stanowią wciąż istotną część rynku finansowego ochrony środowiska i są wykorzystywane do wspierania realizacji polityki ekologicznej państwa oraz regionalnych i lokalnych programów ochrony środowiska. Ma to istotne
znaczenie, gdyż nadal udział środków publicznych jest często głównym bodźcem
dla inwestorów do podejmowania inwestycji ekologicznych.
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
69
Tabela 5. Formy finansowania przedsięwzięć ochrony środowiska w Polsce
Źródło pochodzenia środków
pieniężnych
Forma finansowania przedsięwzięcia
Przedsiębiorstwa
– zysk zatrzymany
– wpływy z emisji akcji, obligacji
– dochody z tytułu sprzedaży udziałów w obcych spółkach
Fundusze ochrony środowiska
i gospodarki wodnej
– dotacje
– niskooprocentowane pożyczki
– dopłaty do kredytów preferencyjnych
– umorzenia części kwoty pożyczki
– zakup akcji lub udziałów w spółkach podejmujących
przedsięwzięcia proekologiczne
Jednostki samorządowe
– wpływy z podatków
– wpływy z emisji obligacji
Budżet państwa
– dotacje i subwencje
– ulgi i zwolnienia podatkowe
Banki
– kredyty komercyjne ze środków własnych banku
– kredyty komercyjne ze środków powierzonych
– kredyty preferencyjne ze środków własnych banku z dopłatą
do oprocentowania od innych instytucji finansowych, np.
funduszy ekologicznych
Fundusze inwestycyjne
– udziały kapitałowe w przedsięwzięciach proekologicznych
Zagraniczne instytucje finansowe
– ekokonwersja
– granty i darowizny
– pożyczki i kredyty preferencyjne
– kredyty komercyjne
– udziały kapitałowe w przedsięwzięciach proekologicznych
Źródło: opracowanie własne.
Prywatne źródła finansowania ochrony środowiska tworzą głównie podmioty
gospodarcze zobligowane do likwidacji lub ograniczenia emisji zanieczyszczeń oraz
banki przy nadal nieznacznym udziale innych instytucji sektora prywatnego, takich
jak fundusze inwestycyjne czy towarzystwa leasingowe. Poprzez wykorzystanie banków do współfinansowania inwestycji ochrony środowiska skala udziału sektora
prywatnego w finansowaniu przedsięwzięć ekologicznych ulega szybkiemu wzrostowi. Ponadto pośrednio zwiększa się też udział osób fizycznych w finansowaniu
ochrony środowiska, ponieważ poprzez lokaty oszczędności w sektorze bankowym
zapewniają one dopływ środków finansowych wykorzystywanych w procesie ochrony
środowiska.
Pomoc zagraniczna na ochronę środowiska w postaci dotacji dewizowych i darowizn udzielana jest Polsce od 1990 r. na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz protokołów, oświadczeń i porozumień podpisanych przez upoważnione agendy rządowe Polski i państw wspierających finansowo realizację projektów ochrony środowiska. Zagranicznymi środkami finansowymi, udostępnianymi
w formie grantów lub niskooprocentowanych pożyczek czy kredytów, administrują
70
Małgorzata Kożuch
polskie fundusze i fundacje ekologiczne bądź Bank Ochrony Środowiska SA. Programy tzw. pomocowe są adresowane bezpośrednio do rządu polskiego i z reguły
nie mają charakteru oferty publicznej. Szczególną formą pomocy jest porozumienie o konwersji polskiego zadłużenia zagranicznego na finansowanie inwestycji
ekologicznych. Ponadto środki finansowe na ochronę środowiska oferują międzynarodowe instytucje finansowe i banki komercyjne w formie zagranicznych linii
kredytowych.
4. Wykorzystanie obligacji komunalnych w finansowaniu
ochrony środowiska
W latach 1990–1997 systematycznie umacniała się pozycja i wzrastało znaczenie gmin na rynku inwestycji proekologicznych. Udział środków własnych samorządów lokalnych w finansowaniu przedsięwzięć ochrony środowiska kształtował
się na poziomie 13–23% łącznych nakładów inwestycyjnych. Analiza struktury źródeł
finansowania w latach następnych wskazuje na zmniejszający się udział środków
budżetów lokalnych w wydatkach inwestycyjnych na ochronę środowiska i zwiększający się udział kredytów krajowych, pożyczek i innych form finansowania. Oznacza to, że rosnące wciąż zapotrzebowanie gmin na kapitał inwestycyjny zaspokajane było przy zmniejszającym się udziale środków własnych i budżetu państwa.
W 1990 r. na mocy ustawy o samorządzie terytorialnym2 gminy uzyskały niezależność finansową i ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie lokalnej społeczności zaopatrzenia w wodę, energię, ciepło, za rozbudowę i modernizację systemów
wodociągowo-kanalizacyjnych, inwestycje ekologiczne, naprawę ulic itp. Środki
otrzymywane z budżetu państwa nie wystarczają na pokrycie potrzeb, stąd gminy
szukają dostępu do innych długoterminowych źródeł finansowania. Jednym ze sposobów pozyskania nowych zasobów pieniężnych jest emisja obligacji komunalnych.
Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent
stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji i zobowiązuje się wobec niego
do spełnienia określonego świadczenia3 (zapłaty kwoty pieniężnej wraz z oprocentowaniem). Nabywca obligacji może swobodnie sprzedać ją innemu nabywcy, zobowiązując tym samym emitenta do spłaty zobowiązania wobec nowego właściciela obligacji. Zbywalność jest istotną cechą obligacji, odróżniającą ją od innych rodzajów pożyczek. Charakter długu zbliża obligację do tzw. instrumentów dłużnych,
z których podstawowymi są kredyty i pożyczki. Jednak, w przeciwieństwie do kredytu, obligacja jest papierem wartościowym. Różnice między obligacją a kredytem
omówiono w tabeli 6.
2
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95 z późn. zm.,
która została zastąpiona Ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2001, nr 142,
poz. 1591 z późn. zm.
3
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001,
s. 200.
71
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
Tabela 6. Elementy różnicujące obligacje i kredyt bankowy
Kryterium różnicujące
Obligacja
Kredyt bankowy
Liczba wierzycieli
wielu
jeden (bank)
Rola banku
przy emisji obligacji rola banku
jest ograniczona
decyzje kredytowe należą do
banku
Forma spłaty zobowiązania
zwrot długu z obligacji
najczęściej następuje
jednorazowo w terminie
zapadalności obligacji
zwrot długu z kredytu
następuje na ogół w kilku lub
kilkunastu ratach
Warunki powstania
zobowiązania
emitent samodzielnie kształtuje kredytobiorca nie ma wpływu
na warunki pozyskania kredytu
strukturę emisji
Źródło: opracowanie własne.
Na rozwiniętych rynkach kapitałowych wytworzyło się wiele odmian obligacji,
które można pogrupować ze względu na: termin wykupu, rodzaj oprocentowania,
formę oprocentowania, przeznaczenie (cel emisji), liczbę nabywców4.
Zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy o finansowaniu gmin, gmina nabyła prawo do
emitowania papierów wartościowych5. Tymi papierami emitowanymi przez gminę
na jej potrzeby są obligacje, z których wpływy przeznacza się na zadania rozwojowe. Obligacje komunalne umożliwiają pożyczenie funduszy niezbędnych do sfinansowania inwestycji w postaci jednorazowej kwoty na początku budowy. Po wprowadzeniu reformy samorządowej, pierwsze emisje obligacji komunalnych przeprowadzono w gminie Międzyrzecz, w Płocku oraz w Warszawie Mokotowie. Zainteresowanie obligacjami komunalnymi wzrosło po wejściu w życie w 1995 r. nowej
ustawy, w której jednoznacznie zostały wskazane jednostki samorządu terytorialnego, będące potencjalnymi emitentami obligacji6.
Podjęcie decyzji o emisji obligacji poprzedzają długie i wnikliwe analizy kosztów
kapitału z alternatywnych źródeł zasilania, ponieważ gmina, chcąc pozyskać jak najtaniej dodatkowe środki finansowe poprzez emisję, musi oszacować i porównać koszty
emisji z kosztami kapitału z innych dostępnych źródeł dofinansowania.
Emisja obligacji przez jednostki samorządu terytorialnego ma na celu, oprócz
pozyskania kapitału na sfinansowanie inwestycji wymagających znacznych nakładów, także pobudzenie rozwoju gospodarczego regionu, przyciągnięcie nowych
inwestorów, a przez to zmniejszenie bezrobocia.
Zaletą emisji obligacji komunalnych jest m.in. możliwość zaciągnięcia długookresowych, wysokich pożyczek, pozyskanie tańszego kapitału, znaczna elastycz-
4
E. Klimek, Obligacje komunalne jako źródło pozyskiwania środków finansowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000, nr 289.
5
6
Ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o finansowaniu gmin, Dz.U. 1993, nr 129, poz. 600 z późn. zm.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Dz.U. 1995, nr 83, poz. 420 oraz Dz.U. 2001, nr
120, poz. 1300 z późn. zm.
72
Małgorzata Kożuch
ność kształtowania warunków finansowania inwestycji oraz zaoferowanie mieszkańcom gminy atrakcyjnych instrumentów lokowania własnych kapitałów (a tym
samym włączenia społeczności do procesów rozwoju infrastruktury komunalnej).
Finansowanie lokalnych inwestycji, zwłaszcza proekologicznych, dochodami z obligacji wydaje się korzystniejsze od kredytu bankowego z uwagi na dogodniejsze
warunki spłaty i niższe koszty pozyskiwania środków.
Nabywcami obligacji komunalnych mogą być inwestorzy indywidualni, przedsiębiorstwa, instytucje finansowe i inwestorzy zagraniczni, przy czym największą
grupę inwestorów obligacji komunalnych stanowią instytucje finansowe, gdyż dokonują zakupu dużego pakietu akcji. Do instytucji finansowych należą banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i emerytalne. Fundusze emerytalne w związku z nową reformą stanowią ważną grupę potencjalnych nabywców
obligacji komunalnych. Dysponują one znacznymi kapitałami, które mogą być inwestowane w papiery wartościowe. Przykładowo, otwarte fundusze emerytalne
mogą inwestować do 15% wartości aktywów w obligacje komunalne w obrocie publicznym7. Stąd emisja obligacji na rynku publicznym, na którym będzie coraz większe zapotrzebowanie na dłużne instrumenty finansowe, jest dodatkową szansą dla
samorządności lokalnej na uzupełnianie brakujących środków finansowych, kierowanych na inwestycje proekologiczne.
Do końca 2001 r. ponad 100 jednostek samorządu terytorialnego w Polsce przeprowadziło emisje obligacji komunalnych. Emitentami obligacji są zarówno duże
aglomeracje miejskie, np. Gdańsk, Gdynia, Łódź, Kraków, miasta średniej wielkości – Ostrów Wielkopolski, Gorzów Wielkopolski, Krotoszyn, Jawor, jak i małe
gminy wiejskie, np. Mieścisko, Udanin, Lubacz, Kunice. Większość dotychczasowych obligacji sprzedawana była na rynku krajowym w obrocie niepublicznym.
Obligacje Gdyni zostały sprzedane za granicą, a Ostrowa Wielkopolskiego zostały
dopuszczone do publicznego obrotu i są notowane na rynku pozagiełdowym CeTO
(Centralna Tabela Ofert). Emitentem obligacji są już także powiaty, np. lubelski
czy jarosławski. Na koniec 2001 r. jednostki samorządowe w Polsce z tytułu emisji
obligacji komunalnych zadłużone były na kwotę 1770,45 mln zł. W USA udział
podmiotów komunalnych w rynku obligacji sięga ok. 20%, w Niemczech ok. 45%,
a w Polsce ok. 4% (98% wartości emisji to obligacje Skarbu Państwa)8.
Środki finansowe uzyskane z emisji obligacji skierowane na ochronę środowiska
stanowiły w 2001 r. ok. 3,5% wszystkich dochodów z emisji obligacji komunalnych
w Polsce. Wielkość emisji obligacji komunalnych, których celem było sfinansowanie
inwestycji ochrony środowiska w latach 1996–2001, przedstawiono w tabeli 7.
Warto wspomnieć, że Bank Ochrony Środowiska SA jest trzecim na polskim
rynku bankiem ze względu na wartość obsługiwanych obligacji komunalnych. Jego
udział w obsłudze tego typu transakcji stanowi 11% wartości wszystkich emisji obligacji komunalnych (dla porównania udział PKO BP wynosi 46%, a PEKAO SA
7
K. Walczak, Wiara w obligacje, „EkoFinanse” 2001, nr 4.
8
Ibidem.
73
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
Tabela 7. Emisja obligacji komunalnych związanych z ochroną środowiska w Polsce
w latach 1996–2001
Lata
Wartość
emisji
(w mln zł)
Kraków
1996–2000
291
infrastruktura drogowa, torowiska, komunikacja,
wykup emisji I etapu (138 mln zł)
Gdynia
1998
234
budowa bazy MPK, modernizacja sieci drogowej,
wymiana taboru komunikacyjnego
Lublin
1996–2001
210
infrastruktura drogowa, zakup taboru
komunikacyjnego
Bydgoszcz
2000
144
infrastruktura drogowa
Poznań
2001
105
infrastruktura drogowa, budowa szpitala
Gdańsk
1996
99,3
infrastruktura drogowa, budowa kolektora
sanitarnego
Biała Podlaska
1999
20
budowa składowiska odpadów i oczyszczalni ścieków
Śmigiel
1998
4,5
budowa oczyszczalni ścieków
Bychawa
1997
4
Osieczna
2000
3,5
Kostrzyn
1997
2
budowa kanalizacji
Mieścisko
1996
1
budowa oczyszczalni ścieków
Emitent
Cel emisji
budowa oczyszczalni ścieków i infrastruktury
technicznej, wodociągowej i kanalizacji
budowa oczyszczalni ścieków z kanalizacją
Źródło: CERA (Środkowoeuropejskie Centrum Ratingu i Analiz).
13%)9. Nowym produktem BOŚ SA są obligacje z dopłatami. W wypadku ich emisji zawierana jest trójstronna umowa pomiędzy emitentem – jednostką samorządu
terytorialnego, bankiem i WFOŚiGW, który dopłaca do oprocentowania obligacji.
Taką emisję przeprowadziło starostwo powiatowe w Lublinie w czerwcu 2001 r.10
5. Leasing jako nowe narzędzie inwestowania w ochronę
środowiska
Nowym, rozwijającym się segmentem w strukturze źródeł finansowania w Polsce stały się w ostatnich latach instytucje leasingowe. Zainteresowanie taką formą
finansowania wynika z możliwości, jakie oferuje leasing w przełamaniu ograniczeń
finansowych podmiotów gospodarczych.
Leasing polega na oddaniu na pewien czas przedmiotu w posiadanie użytkownika, który za opłatą korzysta z niego przez ustalony okres z zastrzeżeniem zwrotu
9
10
K. Walczak, op. cit.
Obligacje z dopłatami, „EkoFinanse” 2001, nr 7–8.
74
Małgorzata Kożuch
tego przedmiotu11. Do podstawowych form leasingu należą: leasing operacyjny
i leasing finansowy. Leasing operacyjny dotyczy środków trwałych (urządzeń). Przedsiębiorstwo leasingowe sprawuje nadzór nad pracą urządzenia, które do czasu określonego umową leasingową pozostaje nadal składnikiem jego majątku trwałego.
Leasing finansowy ma miejsce, gdy okres użytkowania urządzenia przez leasingobiorcę zbliża się do granic fizycznego zużycia przedmiotu. Staje się on faktycznie
składnikiem majątku leasingobiorcy i jest przez niego amortyzowany. Stwarza to
możliwość odliczenia amortyzacji przedmiotu leasingu od podstawy opodatkowania leasingobiorcy.
Zwykle z leasingu korzysta podmiot, który nie posiada środków finansowych
na zakup potrzebnego urządzenia lub nie ma wystarczającego zabezpieczenia potrzebnego do zaciągnięcia kredytu bankowego. Z tych względów leasing uznawany
jest za bardziej uniwersalny i elastyczny sposób finansowania działalności inwestycyjnej niż kredyt.
Tabela 8. Instytucje leasingowe na polskim rynku ochrony środowiska
Nazwa instytucji
Warunki finansowania
DB Leasing Polska Sp. z o.o.
– okres zawierania umowy 2–6 lat
– opłata wstępna 0–30%
– brak opłat manipulacyjnych i prowizji
Kopex Leasing System Sp. z o.o.
– okres zawierania umowy 2–5 lat
– wpłata początkowa 10–40%
– ubezpieczenie przedmiotu leasingu – leasingodawca
Lubelskie Towarzystwo
Leasingowe SA
– opłata wstępna 10–30%
– opłata manipulacyjna 0–2%
Ekoleasing SA
– opłata wstępna do 40%
– możliwość preferencyjnego finansowania po spełnieniu
kryteriów NFOŚiGW
– elastyczne i zróżnicowane formy płatności
WBC Leasing Sp. z o.o.
– okres zawierania umowy 1–3 lat
– pierwsza wpłata 15–40%
– rozkład płatności równomierny lub degresywny
Wschodnie Towarzystwo
Leasingowe
– okres zawierania umowy 1–5 lat
– opłata wstępna 5–45%
– wysokość opłat miesięcznych 2,56–10,17%
Źródło: Skąd pieniądze na ekologię, „EkoFinanse” 2000, nr 8.
Z punktu widzenia podmiotu gospodarczego zaletami leasingu są:
– możliwość łatwego dostępu do najnowszej techniki bez angażowania własnych środków finansowych,
11
L. Lewandowska, Niekonwencjonalne formy finansowania przedsiębiorczości, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1999, s. 21 i nast.
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
75
– zwiększenie płynności finansowej przedsiębiorstwa przez finansowanie zewnętrzne,
– możliwość szybkiego i elastycznego reagowania na zmiany rynkowe,
– oszczędzanie na czynnościach proceduralnych związanych z wyborem i zakupem urządzenia,
– łagodniejsze w porównaniu z kredytem warunki umowy (zabezpieczenia
finansowe spłaty rat, zastawy itp.).
Forma leasingu daje możliwość rozłożenia obciążeń finansowych związanych
z inwestycją na wiele lat, co jest szczególnie istotne w wypadku inwestycji ekologicznych, które nie są nastawione na osiąganie zysku. Instytucje leasingowe oraz
warunki uzyskania dofinansowania prezentuje tabela 8.
Inne instytucje leasingowe zajmujące się finansowaniem ochrony środowiska
w Polsce to np.: Altra Group SA, Centralne Towarzystwo Leasingowe SA, Centrum Leasingu i Finansów Sp. z o.o., Europejski Fundusz Leasingowy SA, Grupa
Inwestycyjna Nywig SA, BISE Leasing Sp. z o.o.12.
Liczba instytucji leasingowych związanych z ochroną środowiska systematycznie wzrasta (lecz wolniej niż początkowo sądzono). Instytucje te dysponują znacznym kapitałem, także zagranicznym i bogatszym doświadczeniem w zakresie wspierania inwestycji ekologicznych. Przedmiotem leasingu są najczęściej maszyny, urządzenia, linie technologiczne (zwłaszcza związane z modernizacją instalacji grzewczych), środki transportu przyjazne środowisku.
6. Fundusze inwestycyjne w systemie finansowania ochrony
środowiska w Polsce
W 1996 r. powstały pierwsze ekologiczne fundusze inwestycyjne, których uczestnictwo w finansowaniu projektów ekologicznych miało okazać się przełomowe dla
integracji ochrony środowiska z przedsięwzięciami o charakterze gospodarczym.
W tabeli 9 przedstawiono ofertę funduszy inwestycyjnych skierowaną do podmiotów inwestujących w ochronę środowiska w Polsce.
Przedmiotem wejścia kapitałowego są głównie przedsięwzięcia z dziedziny czystych technologii. Kapitał akcyjny jest zazwyczaj źródłem uzupełniającym montaż
finansowy. Wnoszony do spółek, stanowi ok. 20–40% nakładów inwestycyjnych,
na pozostałą część składają się kredyty, dotacje oraz kapitał własny podmiotu realizującego inwestycję. Współfinansowanie polega na nabyciu przez fundusz inwestycyjny mniejszościowych udziałów kapitałowych spółki13.
12
Źródła finansowania inwestycji ekologicznych w Polsce – przewodnik, Wyd. Chemonics International Inc., Warszawa 1998, s. 159–174.
13
G. Peszko, Finansowanie inwestycji proekologicznych kapitałem akcyjnym [w:] Źródła finansowania ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Materiały konferencyjne, AE w Krakowie, Kraków
1997, s. 69.
dn
7–10
6–7
3–7
max 5
5–10
5–8
3–6
5–7
4–6
3–7
dn
poniżej 35
poniżej 50
poniżej 25
ponad 50
ok. 48
poniżej 49
25–40
dn
dn
dn
10–49
dn
10
100
5 mln ecu
0,5
4 mln ecu
5
6
18
3,3
350 tys. zł
5 mln ecu
2 mln USD
4 mln USD
2 mln ecu
0,5 mln USD
150 tys. ecu
0,5 mln USD
2 mln USD
1 mln USD
dn
10 tys. zł
8,7 mln USD
140 mln USD
4 200 mln USD
44 mln dol.
kanadyjskich
0,5 mln USD
80 mln ecu
60 mln USD
55 mln ecu
351 mln USD
33 mln ecu
4,2 mln zł
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju
Global Environmental Fund
International UNP Holdings
Kouri Kapital Poland Ltd
Źródło: Źródło finansowania inwestycji ekologicznych, www.mos.gov.pl/przewodnik.
dn – do negocjacji
Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych
Reneissance Partners
Polish Private Equity Funds
Poland Partners
Pioneer Investment Poland Sp. z o.o.
NEFCO
International Finance Corporation
dn
max 8
dn
dn
2,5
1 mln USD
max 5
ok. 1 mln ecu
25–49
30 mln ecu
0,4
% kapitału
spółki
Preferowany okres
zaangażowania
kapitału (lata)
25 mln USD
0,5 mln USD
14,9 mln USD
mln USD
(max)
Udział zaangażowania kapitału
w przedsięwzięciu
Copernicus Capital Management
Central&Eastern European Infrastructure
Resources Partners
Caresbac-Polska SA
Nazwa instytucji finansowej
Minimalna
kwota udziału
kapitałowego
Posiadany
kapitał
Tabela 9. Ekologiczne fundusze inwestycyjne funkcjonujące w Polsce w 2000 r.
76
Małgorzata Kożuch
Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce
77
Początkowe znaczne zainteresowanie funduszy inwestycyjnych udziałami
w spółkach wytwarzających produkty i usługi służące ochronie środowiska słabnie
z uwagi na brak dobrze przygotowanych projektów, a także niewielkie zaangażowanie samych przedsiębiorstw w wypracowanie dogodnych warunków współpracy
z funduszami. Praktyka pokazała, że finansowanie inwestycji ochrony środowiska
za pośrednictwem udziałów i pożyczek oferowanych przez fundusze wymaga szczegółowych analiz i znacznie dłuższego czasu niż w wypadku innych źródeł finansowania. Obecnie na rynku finansowym ochrony środowiska pozostaje niewiele aktywnych funduszy inwestycyjnych. Należą do nich m.in.: Caresbac – Polska SA,
Central and East European Environmental Bussines Fund, Pioneer Inwestment
Poland Sp. z o.o.
7. Podsumowanie
Konieczność spełniania przez polskie przedsiębiorstwa norm i standardów
ekologicznych oraz dostosowania się w najbliższej przyszłości do wymagań stawianych w tym zakresie przez Unię Europejską (w kontekście integracji Polski ze strukturami unijnymi) wymaga podejmowania wielu przedsięwzięć inwestycyjnych. Szacunki wskazują, że potrzeby finansowe wynikające z dostosowania się do standardów Unii Europejskiej kształtują się na poziomie ok. 3,5 mld USD (przy obecnych
nakładach rzędu 2–2,5 mld USD rocznie). Stąd pojawia się konieczność poszukiwania nowych źródeł zasilania w strumienie pieniężne.
Przemiany gospodarcze kraju stworzyły warunki do rozwoju kapitałowych form
finansowania ochrony środowiska. Miejsce tradycyjnych źródeł finansowania stopniowo uzupełniają nowe źródła i sposoby finansowania. Udane emisje obligacji
komunalnych przeprowadzone w wielu polskich miastach i gminach wskazują, że
jest to atrakcyjna forma pozyskiwania kapitału potrzebnego do realizacji budowy
lub modernizacji oczyszczalni ścieków, wodociągów bądź systemu kanalizacyjnego
w mieście czy gminie. Coraz większego znaczenia na ekologicznym rynku finansowym nabierają także instytucje leasingowe oraz fundusze inwestycyjne, chociaż
zainteresowanie taką formą finansowania przedsięwzięć proekologicznych nie jest
tak duże jak w Europie Zachodniej czy Stanach Zjednoczonych.
Literatura
Czapała W., Obligacje komunalne i mieszkaniowe, Fundacja Rozwoju Rachunkowości, Warszawa 1996.
Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska. Uwagi metodyczne, Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1998.
Fabozzi F.J., Rynki obligacji. Analiza i strategie, WIG-Press, Warszawa 2000.
Klimek E., Obligacje komunalne jako źródło pozyskiwania środków finansowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000, nr 289.
78
Małgorzata Kożuch
Lewandowska L., Niekonwencjonalne formy finansowania przedsiębiorczości, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1999.
Myczkowska A., Skąd miasta biorą pieniądze, „Rzeczpospolita” 1997, nr 66.
Obligacje z dopłatami, „EkoFinanse” 2001, nr 7–8.
Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2001.
Peszko G., Finansowanie inwestycji proekologicznych kapitałem akcyjnym [w:] Źródła finansowania ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Materiały konferencyjne, AE w Krakowie, Kraków 1997.
Sobolewski L., Obligacje i inne papiery dłużne, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1999.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2001, nr 142, poz. 1591 z późn. zm.
Ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o finansowaniu gmin, Dz.U. 1993, nr 129, poz. 600 z późn. zm.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Dz.U. 2001, nr 120, poz. 1300 z późn. zm.
Walczak K., Wiara w obligacje, „EkoFinanse” 2001, nr 4.
Węgrzyn G., Obligacje komunalne jako źródło finansowania inwestycji w gminie, Prace Naukowe
AE we Wrocławiu, Wrocław 1996, nr 721.
Źródła finansowania inwestycji ekologicznych w Polsce – przewodnik, Chemonics International
Inc., Warszawa 1998.
Market Sources of Financing Environmental Protection in Poland
National economic changes have created conditions for the development of new financial
sources for environmental protection in Poland. Although a corporation’s own finances, supplemented by bank capital, both Environmental Protection and Water Management funds, the
national and local government budgets, and foreign financial institutions are the basic source of
financing for environmental protection, the search for additional sources of financing has come
to include public bonds and leasing, which are used ever more as a form of market financing of
environmental protection. The successful issuing of communal bonds carried out by numerous
Polish cities and local governments indicates that this form of capital procurement needed for
pro-environmental investments is attractive.