Synantropizacja a walory przyrodnicze Phalaridetum arundinaceae

Synantropizacja a walory przyrodnicze Phalaridetum arundinaceae

49
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
49
Synantropizacja a walory przyrodnicze
Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 N.N.)
Libb. 1931 Wielkiego £êgu Obrzañskiego
Synanthropization and natural values in Phalaridetum
arundinaceae (Koch 1926 N.N.) Libb. 1931
in the Great Wetlands of the Obra river
ANNA KRYSZAK, AGNIESZKA STRYCHALSKA , JAN KRYSZAK,
AGNIESZKA KLARZYÑSKA
A. Kryszak, A. Strychalska, J. Kryszak, A. Klarzyñska, Katedra £¹karstwa
i Krajobrazu Przyrodniczego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu,
ul. Wojska Polskiego 38/42, 60-637 Poznañ; e-mail: [email protected]
Abstract: Anthropopressure directly and indirectly affects changes in species
composition in plant communities, including communities of Phalaridetum arundinaceae.
Variations in habitat conditions, especially moisture content, contribute to the
disappearance of typical rush associations and lead to the development of lower
phytosociological units. The natural value of Phalaridetum arundinaceae syntaxons
is affected by the relative share of synanthropic species. Their occurrence is determined
by habitat conditions and land use.
Key words: Phalaridetum arundinaceae, synanthropic species, floristic diversity,
habitat, natural values, Obra River valleys
Wstêp
£¹ki mozgowe wykszta³cone w siedliskach wilgotnych nale¿¹ do wartoœciowych u¿ytków zielonych zarówno pod wzglêdem gospodarczym jak i przyrodniczym (Szoszkiewicz 1967; Grynia i in. 2001; Grzelak 2004). Pó³naturalne
fitocenozy Phalaridetum arundinaceae s¹ obecnie jednak coraz rzadziej
spotykanymi szuwarami. Jest to spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka, który
bezpoœrednio i poœrednio przyczynia siê do zmian w siedlisku, g³ównie
nieprawid³owo przeprowadzonymi w przesz³oœci melioracjami. Zarówno
KRYSZAK A., STRYCHALSKA A., KRYSZAK J., KLARZYÑSKA A. 2011. Synantropizacja a walory
przyrodnicze Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 N.N.) Libb. 1931 Wielkiego £êgu
Obrzañskiego. Acta Botanica Silesiaca 7: 49–62.
50
Anna-Kryszak-et-al.
50
odwodnienie jak i nadmierne uwilgotnienie siedliska wp³ywa na intensywnoœæ
u¿ytkowania, a przez to na sk³ad florystyczny runi (Szoszkiewicz 1967). Jednym
ze skutków negatywnego wp³ywu zmian siedliskowych, jest synantropizacja
flory zespo³u, co przejawia siê miêdzy innymi wkraczaniem do runi gatunków
o du¿ych zdolnoœciach adaptacyjnych (Zastawny 1992; Kochanowska, Rygielski
1994; Kostuch 1998).
W ostatnich latach stwierdza siê stopniowo zwiêkszaj¹c¹ siê funkcjê
pozapaszow¹ fitocenoz Phalaridetum arundinaceae, przede wszystkim
w ochronie i kszta³towaniu krajobrazu, jako filtr ekologiczny poch³aniaj¹cy znaczne
iloœci biogenów obecnych w wodach przep³ywaj¹cych przez nie cieków. Ponadto
funkcjê strukturotwórcz¹, a tak¿e ochronn¹ przed erozj¹ wietrzn¹ i wodn¹ gleb
(Falkowski i in. 1994; Kostuch 1998; Grzelak 2004; Kryszak i in. 2007).
Celem badañ jest ocena zakresu stopnia synantropizacji flory ³¹k mozgowych
i jej wp³ywu na wartoœæ przyrodnicz¹ zbiorowisk.
1. Charakterystyka terenu badañ
Wielki £êg Obrzañski, obejmuje centraln¹ czêœæ zatorfionego obni¿enia
mezoregionu: Dolina Œrodkowej Obry (315.63) wchodz¹cego w sk³ad makroregionu: Pradolina Warciañsko-Odrzañska (zachodnia czêœæ Pradoliny
Warszawsko-Berliñskiej) (316.6) i podprowincji Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
(314–316).
Zabagniony w przesz³oœci Wielki £êg Obrzañski oraz rozleg³e tereny przyleg³e
od XVIII w. odwadniaj¹ w g³ównej mierze trzy kana³y Obry o przebiegu równole¿nikowym: Po³udniowy, Œrodkowy i Pó³nocny. Aktualnie o skutecznoœci funkcjonowania systemów melioracyjnych decyduje przede wszystkim stan techniczny
g³ównych elementów, zaliczanych do urz¹dzeñ melioracji podstawowych.
2. Materia³ i metody
Badania geobotaniczne ³¹k mozgowych prowadzono w latach 2004-2008
na terenie Wielkiego £êgu Obrzañskiego w obrêbie Po³udniowego, Œrodkowego
oraz Pó³nocnego Kana³u Obry.
Analizie poddano 131 zdjêæ fitosocjologicznych z dominuj¹cym udzia³em
Phalaris arundinaceae wykonanych zgodnie z metod¹ Braun-Blanqueta na
powierzchniach 75–100 m 2. Nazewnictwo roœlin naczyniowych przyjêto za
Mirkiem i in. (2002), natomiast przynale¿noœæ syntaksonomiczn¹ wyró¿nionych
zbiorowisk okreœlono za Matuszkiewiczem (2008).
Na podstawie klasycznej analizy fitosocjologicznej w obrêbie Phalaridetum
arundinaceae wydzielono ni¿sze jednostki syntaksonomiczne. Stopieñ
51
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
51
synantropizacji roœlinnoœci okreœlono na podstawie spektrum geograficznohistorycznego (Chmiel 1993). W ocenie walorów przyrodniczych zastosowano
wskaŸniki biocenotyczne. S¹ to:
– ogólna liczba gatunków wystêpuj¹cych w zbiorowisku,
– œrednia liczba gatunków w zdjêciu fitosocjologicznym,
– struktura botaniczna,
– wskaŸnik ró¿norodnoœci florystycznej Shannona-Wienera (Magurran 1996),
– wskaŸnik waloryzacji, oparty na 10-cio punktowej skali oceny walorów przyrodniczych reprezentowanych przez poszczególne gatunki roœlin syntaksonu (tab. 1),
który umo¿liwia zaklasyfikowanie ich do klas waloryzacyjnych wg Oœwita (2000).
Tabela 1. Skala wskaŸnika waloryzacji
Table 1. Scale of valorization index
Klasa waloryzacyjna/
Walory przyrodnicze/ Natural value
Valorisation class
I
bardzo ma³e/ very small
II
œrednie/ medium
III
ma³e/ small
IV
umiarkowane/ moderate
V
œrednio umiarkowane/ medium moderate
VI
umiarkowanie du¿e/ moderate huge
VII
du¿e/ huge
VIII
bardzo du¿e/ very huge
IX
wybitne/ outstanding
X
unikalne/ unique
Przedzia³ œredniego wskaŸnika/
Range of average rates
< 1,4
1,5–1,8
1,9–2,2
2,3–2,6
2,7–3,0
3,1–3,4
3,5–3,8
3,9–4,2
4,3–4,6
> 4,6
Wp³yw antropopresji okreœlono na podstawie:
– warunków siedliskowych ocenionych metod¹ fitoindykacji (Ellenberg i in.
1992), oraz pomiaru poziomu wód gruntowych wykonanego w okresie prze³omu:
kwietnia/maja oraz czerwca/lipca,
– u¿ytkowania, jego sposobu oraz intensywnoœci (tab. 2) –- na podstawie
informacji uzyskanych od u¿ytkowników ³¹k.
Tabela 2. U¿ytkowanie ³¹k mozgowych Wielkiego £êgu Obrzañskiego
Table 2. Utilisation of the canary grass meadows of the Great Wetland of the Obra river
L.p.
0
1A
1B
1C
1D
2A
2B
Sposób u¿ytkowania/
Utilisation system
nieu¿ytkowane/ non utilisation
koœne/ mowing
przemienne/ mowing + grazing
Intensywnoœæ u¿ytkowania/ Utilisation intensity
1 pokos/ 1cut
1–2 pokosy, nieregularne, wadliwie wykonane/
1–2 cuts, irregular,defective made
2 pokosy/ 2 cuts
3 pokosy/ 3 cuts
1 pokos + przepasienie/ 1cut + grazing
2 pokosy + przepasienie/ 2cuts + grazing
52
Anna-Kryszak-et-al.
52
3. Wyniki
W obrêbie Phalaridetum arundinaceae wyró¿niono szeœæ podzespo³ów,
siedem wariantów oraz postaæ z Urtica dioica (tab. 3).
Tak du¿e zró¿nicowanie w sk³adzie gatunkowym fitocenoz Phalaridetum
arundinaceae jest przede wszystkim spowodowane warunkami siedliskowymi,
a tak¿e u¿ytkowaniem. Aktualnie w dolinie £êgu Obrzañskiego ³¹ki mozgowe
najczêœciej wystêpuj¹ w siedliskach zmiennie uwilgotnionych, które w okresie
lata czêsto wykazuj¹ przesuszenie i obni¿enie poziomu wód gruntowych do ok.
80–100 cm. Jednoczeœnie w niewielkich obni¿eniach terenowych lub w bliskim
s¹siedztwie kana³ów i rowów melioracyjnych wystêpuj¹ w siedliskach nadmiernie
uwilgotnionych wykazuj¹cych znaczne zabagnienie (tab. 4).
W sk³adzie florystycznym wyró¿nionych syntaksonów dominuj¹ gatunki
dwuliœcienne (44–77%), jednak¿e wystêpuj¹ce z niewielk¹ iloœciowoœci¹, wiêc
z ma³ym udzia³em w pokryciu. Jedynie w przypadku postaci z Urtica dioica
ich udzia³ w zajmowanej powierzchni wynosi³ ponad 70%. Natomiast
w Phalaridetum arundinaceae glycerietosum maximae oraz Phalaridetum
arundinaceae var. z Poa palustris zanotowano ponad 70% gatunków
dwuliœciennych, ale stanowi³y one odpowiednio ok. 50% i 17% w pokryciu runi.
Najmniej tych gatunków i z niewielkim udzia³em (ok. 1%) w zajmowanej powierzchni stwierdzano w runi Phalaridetum arundinaceae var.
z Anthoxanthum odoratum (44%) wykszta³conego w siedliskach o najmniejszym
uwilgotnieniu i trofizmie. Spoœród gatunków dwuliœciennych najwiêcej
reprezentowa³o rodziny: Asteraceae oraz Cyperaceae (tab. 5).
Jednoczeœnie w przesychaj¹cych okresowo siedliskach w sk³adzie florystycznym ³¹k mozgowych obserwowano w runi najwiêkszy udzia³ zarówno
iloœciowy jak i powierzchniowy traw. Tak¹ strukturê runi stwierdzono
w zbiorowiskach Phalaridetum arundinaceae var. z Anthoxanthum odoratum,
Phalaridetum arundinaceae alopecuretosum pratensis, Phalaridetum
arundinaceae var. z Holcus lanatus. Natomiast najmniej gatunków z rodziny
Poaceae odnotowano w p³atach Phalaridetum arundinaceae siedlisk d³ugo
i nadmiernie uwilgotnionych. Przyk³adem s¹ fitocenozy podzespo³ów:
glycerietosum maximae (14%) oraz typicum (17%).
Nadmierne uwilgotnienie siedlisk ³¹k mozgowych wp³ywa tak¿e na
wystêpowanie roœlin motylkowatych. Ich udzia³ liczebny oceniono najczêœciej
na ok. 3–9%, przy najczêœciej niewielkim udziale w pokryciu powierzchni gleby.
Natomiast w fitocenozach Phalaridetum arundinaceae var. z Anthoxanthum
odoratum oraz w postaci z Urtica dioica – nie stwierdzono wystêpowania
roœlin motylkowatych (tab. 5).
Na badanym terenie w runi ³¹k mozgowych zanotowano wystêpowanie 172
gatunków roœlin, z czego najwiêcej w runi Phalaridetum arundinaceae typicum
glycerietosum maximae
var. z/with Poa palustris
deschampsietosum caespitosae
ranunculetosum repentis
alopecuretosum pratensis
var. z/with Festuca arundinacea
var. z/with Lolium perenne
var. z/with Holcus lanatus
var. z/with Agrostis stolonifera
var. z/with Agropyron repens
var. z/with Anthoxanthum
odoratum
Postaæ z/ form with
Urtica dioica
4
10
7
4
3
70
7
3
2
8
3
2
1
V2-3
42-3
V+-3
V1-3
42-4
31-4
V+-5
V1-3
33
22
V1-3
31-2
22
12
V+-3
IIIr-2
IIIr-1
11
1+
2+
12
11
1+
IVr-1
V2-4
IIr-+
III+-2
III+-3
I+
2+
13
IIIr-2
III+-2
IIr-1
Ir-1
I+-2
Ir-1
III+-1
III+
I+
2+-1
3+-1
11
1+
1+
IV+-2
II1
IVr-1
21
3+-3
2+
2+-1
I+
III+
2
1
I+
typicum
caricetosum gracilis
7
I+
I1
I+
IIIr-2
I+
r
I
I+
I+
Ir
1r
Ir-+
I1
I+
I1
Ir
53
Liczba zdjêæ/
Number of releves
ChAss. Phalaridetum arundinaceae
Phalaris arundinacea
ChAll. Magnocaricion
Carex gracilis
Poa palustris
Irys pseudacorus
Carex acutiformis
Carex riparia
Galium palustre
ChAll. Phragmition
Eleocharis palustris
Oenanthe aquatica
Rorippa amphibia
ChAll. Sparganio - Glycerion fluitans
Glyceria fluitans
Veronica beccabunga
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
Syntaksony/ Syntaxa of
Phalaridetum arundinaceae
53
Tabela 3. Porównanie sk³adu florystycznego wyró¿nionych syntaksonów Phalaridetum arundinaceae
Table 3. Comparison of botanical compositon of studied of Phalaridetum arundinaceae syntaxa
54
+
II
Ir
2+-1
2r-+
4+-3
IIr-+
IIr-+
21
r-+
III
r
I
II+
1+
IIIr-+
IIIr-+
2r-+
IVr-+
IIIr-1
II+-1
IIr-+
3+
Vr-1
II+-1
II+-1
II+-1
I+
III+-1
IVr-1
III+-1
III+
I1
42
1+
3+
IIr
I+
Ir
IIr-+
+
1
2r-+
I+
3+
r
1
2r
IV+-1
IIIr-+
II+-1
I+
2+
2r-+
+
3
+
Vr-1
IIIr-+
III+-1
I+
Ir
r-+
II
III
V2-3
IVr-1
III+-1
II+
Ir
1
I
3r-+
3r-+
32-3
+
1
+
2
1+
I+
IVr-+
Ir
+
1
1+
I+
I+
II+
I+
2+
+
1
IIr-1
IIr-2
Ir-2
Ir
II+
IIr-+
IIr-1
1+
IIr-+
IIr-+
1r
IVr-1
III+-3
IIIr-2
IIr-2
Ir-1
I+-1
Ir-+
I+
IIr-+
IV+-1
IV+-2
IV2-3
3+-1
11
1+
1r
Ir
2r-+
IVr-3
IIr-+
IIr-1
IIr-1
Ir-+
I+
Ir-1
Ir-+
Ir-1
Ir-+
Ir-1
I+
V+-2
IIIr-+
II+
3+
1r
3+-1
1r
2+
1+
1+
1r
2r-+
1+
IVr-+
2+
2+
IV+-1
V2-3
II+
I1
I1
I+
3+-1
1+
1+
2+-1
II1
II+
1+
1+
32-3
1+
1+
1+
1r
1+
IVr-1
IVr-+
II+
IIr-+
Ir
3+-1
1+
11
1+
1r
2+-1
Ir
1r
1+
11
22
I1
+-1
+
1
II
II1-2
Ir
1
1r
11
+-1
I
Ir-1
+
1
I1
II+
54
I+
1+
11
Ir
r
1
IIIr-+
1+
1+
1r
11
I2
+
I1
III+
Anna-Kryszak-et-al.
ChO/Cl. Phragmitetalia/Phragmitetea
Phragmites australis
Sium latifolium
Glyceria maxima
Alisma plantago-aquatica
ChO. Plantaginetalia
Plantago major
ChO. Trifolio fragiferae-Agrostietalia
stoloniferae
Ranunculus repens
Agrostis stolonifera
Festuca arundinacea
Potentilla anserina
Agropyron repens
Alopecurus geniculatus
Inula britannica
Lysimachia nummularia
Rumex crispus
ChO. Molinietalia
Deschampsia caespitosa
Lychnis flos-cuculi
Alopecurus pratensis
Lythrum salicaria
Caltha palustris
Cirsium oleraceum
Cirsium rivulare
Equisetum palustre
Juncus conglomeratus
Juncus effusus
Lathyrus palustris
Lysimachia vulgaris
Scirpus sylvaticus
Stachys palustris
Thalictrum flavum
Trifolium hybridum
55
IIIr-+
III+-1
IIr-+
IIr-+
I1
II+
I+
I+
I2
1+
2+-2
1+
1+
11
1+
2+
11
1+
Ir
I+
IIr-+
IIr-+
IIr-+
IIIr-+
I+
IIr-+
III+
I+
Ir
Ir
I+
II+
II+
II+-1
I+
IIIr-+
Ir-+
I+
Ir
III+-1
IIr-+
II+
IIIr-1
IIIr-+
I2
2r-+
+
3
1+
21
1+
2+
2+
r
1
4r-+
2r
21-2
2r-+
1r
11
1+
11
+
1
r
I
1+
IIr-1
IIr-2
Ir-+
Ir-1
IIr-1
Ir
Ir-+
Ir-+
Ir-+
IIIr-1
IIr-1
IIr-2
IIr-1
IIIr-+
I+-3
IIr-1
Ir-+
Ir-1
Ir
IIr-1
III+-1
III+-1
2+
1+
3r-1
1+
2+
1+
11
1r
11
IIr-+
IIIr-1
IIIr-+
1r
1+
1+
1+
1+
2+-1
1+
1+
1+
r-+
2
III+
IIr-+
III+-1
IIr-+
I2
I1
3r-1
11
2r-+
2+
2+
22-3
2+-1
+
1
IIr-+
IIr
II+
IIr-+
IIr-+
1+
1
1
2r-1
+
1
Ir
r-1
1+
+
+
I
I
+
I
+
1
+
I
I1
25
34
I+
I1
25
I+
28
17
4
I
I+
I+-2
Ir-+
Ir-1
I+-1
I1-2
Ir-+
84
1+
1r
+
I
r
I
1+
11
11
I+
1+
2+
1+
1+
r
I
27
r-+
2
12
8
27
10
1
6
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
ChO. Arrhenatheretalia
Achillea millefolium
Galium mollugo
Leontodon autumnalis
Taraxacum officinale
Trifolium repens
Bellis perennis
Bromus hordeaceus
Daucus carota
Heracleum sphondylium
ChCl. Molinio-Arrhenatheretea
Holcus lanatus
Plantago lanceolata
Poa pratensis
Ranunculus acris
Rumex acetosa
Agrostis gigantea
Arrhenatherum elatius
Cardamine pratensis
Carex hirta
Centaurea jacea
Dactylis glomerata
Festuca pratensis
Festuca rubra
Filipendula ulmaria
Lathyrus pratensis
Phleum pretense
Poa trivialis
Trifolium pretense
Inne/ Others
55
56
Anna-Kryszak-et-al.
56
Tabela 4. Zró¿nicowanie warunków siedliskowych i u¿ytkowania Phalaridetum
arundinaceae
Table 4. Differentiation of site and utilization conditions of Phalaridetum arundinaceae
Syntaksony/ Synataxa of
Phalaridetum arundinaceae
caricetosum gracilis
glycerietosum maximae
Poziom wód
% zdjêæ/
gruntowych/
F
%
Ground water
reléves
level (m)
2
0,50–0,65
8,45
5
0,40–0,50
8,38
N
U¿ytkowanie/ Utilisation
5,49
6,66
var. z/with Poa palustris
deschampsietosum caespitosae
2
5
0,60–0,80
0,70–1,00
8,29
7,71
6,29
5,12
ranunculetosum repentis
alopecuretosum pratensis
typicum
var. z/with Festuca
arundiancea
var. z/with Lolium perenne
3
3
53
8
0,60–0,80
0,70–0,80
0,50–0,70
0,70–1,00
7,75
7,71
7,40
7,08
5,2
6,9
5,8
5,59
2
0,90–1,10
6,90
6,05
var. z/with Holcus lanatus
var. z/with Agrostis stolonifera
2
6
0,90–1,20
0,80–1,00
6,68
5,97
4,7
5,56
var. z/with Agropyron repens
var. z/with Anthoxanthum
odoratum
Postaæ z/ form with Urtica
dioica
2
5
0,90–1,20
1,00–1,30
5,4
5,28
6,5
4,78
1 pokos/ 1 cut
1 pokos + przepasienie/
1 cut + grazing
2 pokosy/ 2 cuts
1–2 pokosy, nieregularnie,
wadliwie wykonane/
1–2 cuts,
irregular,defective made
2 pokosy/ 2 cuts
3 pokosy/ 3 cuts
2–3 pokosy/ 2–3 cuts
2 pokosy + przepasienie/
2 cuts + grazing
2 pokosy + przepasienia/
2 cuts + grazing
1–2 pokosy/ 1–2 cuts
1 pokos + przepasienie/
1 cut + grazing
1 pokos/ 1 cut
1 pokos/ 1 cut
1
0,80–1,10
6,41
7,6
brak/ none
Objaœnienia: WskaŸniki Ellenberga: F – uwilgotnienie, N – zasobnoœæ w azot
Explanations: Ellenberg's indices: F – moisture, N – content of nitrogen in soil.
(147) (ryc. 1). Wiêksze bogactwo gatunkowe wykazuj¹ p³aty wykszta³cone
na siedliskach bardziej uwilgotnionych, natomiast najmniej gatunków odnotowano
w runi fitocenoz siedlisk okresowo przesychaj¹cych. Natomiast najmniejsz¹
œredni¹ liczb¹ gatunków w zdjêciu fitosocjologicznym charakteryzuj¹ siê
syntaksony: Phalaridetum arundinaceae alopecuretosum pratensis (9) oraz
Phalaridetum arundinaceae var. z Anthoxanthum odoratum (13), natomiast
najwiêksz¹: Phalaridetum arundinaceae var. z Lolium perenne (25) i Phalaridetum arundinaceae glycerietosum maximae (23) (ryc. 1).
57
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
57
Tabela 5. Struktura botaniczna runi syntaksonów Phalaridetum arundinaceae
Table 5. Botanical structure of sward of Phalaridetum arundinaceae syntaxa
Syntaksony/ Syntaxa of
Phalaridetum arundinaceae
Poaceae
a
b
caricetosum gracilis
22 40,8
glycerietosum maximae
14 33,2
var. z/with Poa palustris
19 70,2
deschampsietosum caespitosae 24 85,5
ranunculetosum repentis
24 61,7
alopecuretosum pratensis
38 95,6
typicum
17 79,3
var. z/with Festuca
21 47,1
arundiancea
var. z/with Lolium perenne
30 49,3
var. z/with Holcus lanatus
35 54,4
var. z/with Agrostis stolonifera 24,5 57,4
var. z/with Agropyron repens
30,5 54,5
var. z/with Anthoxanthum
50 84,6
odoratum
postaæ z/form with Urtica
23 29,7
dioica
Pozosta³e/
Others
b
a
b
50,1 55
4,6
8,5 66,5 48,1
3,2 41,8 24,7
4,2 57,9 8,5
58,9 32,8
0,6 31,1 2,3
1,4
62
15
1,3
52,5 36,1
Fabaceae Asteraceae Cyperaceae
a
5
6
4
3
6
6
6
b
0,2
7,7
0,1
0,2
3,3
0,4
0,7
8
10,9
b
4,4
2.5
1,8
1,6
2,2
1,1
3,6
4,6
a
4,9
6
2,9
4,5
6,2
0,5
3,1
9
6
3
3
0,3 13,6 5,5
0,1 10,2 12,1
0,1 9,8 2,1
0,1 12,2 11,1
14,1 5,6
-
2,3
3,2
4,9
5,3
2,9
-
-
a
13,1
7,5
15,9
10,6
11,1
18,7
14,5
15,4
-
-
2,3
6,1
8,9
2,8
5,6
-
45,1
45,6
57,8
49
42,6
27,3
31,5
31,5
33
4,2
77
70,3
Objaœnienia: a – % gatunków, b – % powierzchni
Explanations: a – % species, b – % area
Ryc. 1. Bogactwo gatunkowe, œrednia liczba gatunków w p³atach oraz wartoœæ
wskaŸnika Shannona-Wienera syntaksonów Phalaridetum arundinaceae
Fig. 1. Species richness, average number of species in releves and Shannon-Wiener
index in distinguished Phalaridetum arundinaceae syntaxa
Objaœnienia/Explanations: 1 – Phalaridetum arundinaceae (P.a.) typicum, 2 – P.a. caricetosum
gracilis, 3 – P.a. glycerietosum maximae, 4 – P.a. deschampsietosum caespitosae,
5 – P.a. ranunculetosum repentis, 6 – P.a. alopecuretosum pratensis, 7 – P.a. var. z/with
Poa palustris, 8 – P.a. var. z/with Agrostis stolonifera, 9 – P.a. var. z/with Festuca
arundiancea, 10 – P.a. var. z/with Holcus lanatus, 11 – P.a. var. z/with Agropyron repens,
12 – P. a. var. z/with Lolium perenne, 13 – P. a. var. z/with Anthoxanthum odoratum.
58
Anna-Kryszak-et-al.
58
Syntaksony Phalaridetum arundinaceae wykazuj¹ tak¿e zró¿nicowanie
pod wzglêdem udzia³u gatunków synantropijnych (tab. 6).
Tabela 6. Struktura spektrum geograficzno-historycznego syntaksonów Phalaridetum
arundinaceae
Table 6. Structure of the geographical-historical spectrum of Phalaridetum arundinaceae
syntaxons
Spontaneofity
niesynantropijne
Apofity/
Archeofity/
Kenofity/
/ NonSyntaksony/ Syntaxa of
Apophytes
Archeophytes Kenophytes
synanthropic
Phalaridetum arundinaceae
spontaneophytes
% gat. % pow. % gat. % pow. % gat. % pow. % gat. % pow.
/species /area /species /area /species /area /species /area
caricetosum gracilis
32,8
43,4
60,7 56,3
4,9
0,2
1,6
0,1
glycerietosum maximae
25,4
20,3
70,1 78.5
3,0
1,2
1,5
0,1
var. z/with Poa palustris
21,7
31,4
72,5 68,5
4,4
0,1
1,4
0
deschampsietosum caespitosae 18,2
13,8
77,3 86,0
4,5
0,2
–
–
ranunculetosum repentis
8,9
5,8
86,7 93,9
4,4
0,3
–
–
alopecuretosum pratensis
12,5
14,9
81,3 84,9
6,2
0,2
–
–
typicum
21,1
15,2
70,7 84,4
6,1
0,3
2,1
0,1
var. z/with Festuca
23,1
18,3
70,7 81,7
6,1
0,1
–
–
arundiancea
var. z/with Lolium perenne
18,2
16,7
79,5 83,2
2,3
0,1
–
–
var. z Holcus lanatus
33,3
18,4
66,7 81,6
–
–
–
–
var. z/with Agrostis stolonifera 32,8
37,2
63,9 62,7
3,3
0,1
–
–
var. z/with Agropyron repens
22,2
24,7
72,2 75,2
5,6
0,1
–
–
var. z/with Anthoxanthum
11,1
23,7
88,9 76,3
–
–
–
–
odoratum
postaæ z/form with Urtica
–
–
88,9 99,9
11,1
0,1
–
–
dioica
Najwiêcej gatunków synantropijnych odnotowano w Phalaridetum
arundinaceae var. z Anthoxanthum odoratum (89%), Phalaridetum
arundinaceae alopecuretosum pratensis (88%), Phalaridetum arundinaceae
ranunculetosum repentis (86%) i Phalaridetum arundinaceae var. z Lolium
perenne (86%). Spoœród nich we wszystkich syntaksonach Phalaridetum
arundinaceae wyraŸnie dominuj¹ synantropijne gatunki rodzime, czyli apofity.
Wystêpowanie gatunków synantropijnych wp³ywa na walory przyrodnicze
wyró¿nionych syntaksonów ³¹k mozgowych w dolinie Obry, wœród których
dominuj¹ fitocenozy o umiarkowanie du¿ych walorach przyrodniczych (ryc. 2).
Najwiêksz¹ wartoœæ wskaŸnika waloryzacji przyrodniczej uzyska³y syntaksony
Phalaridetum arundinaceae var. z Agrostis stolonifera, Phalaridetum
arundinaceae caricetosum gracilis, Phalaridetum arundinaceae var. z Poa
59
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
59
Liczba gatunków/ Numbers of plant species
Gat. synantropijne/niesynantropijne (%)/
Synanthropic species/ non-synanthropic
species (%)
palustris oraz Phalaridetum arundinaceae glycerietosum maximae, w których
runi stwierdzono wystêpowanie najmniej i z najmniejszym udzia³em gatunków
synantropijnych.
Liczba waloryzacyjna wg Oœwita/
Oœwit valorisation index
Gat. niesynantropijne/
Non-synanthropic
species
Gat. synantropijne/
Synanthropic species
Liczba waloryzacyjna/
Valorisation index
Ryc. 2. Synantropizacja, a walory przyrodnicze wyró¿nionych syntaksonów
Fig. 2. Synanthropisation and natural values of identified syntaxons
Objaœnienia/Explanations: 1 – Phalaridetum arundinaceae (P.a.) typicum, 2 – P.a. caricetosum
gracilis, 3 – P.a. glycerietosum maximae, 4 – P.a. deschampsietosum caespitosae,
5 – P.a. ranunculetosum repentis, 6 – P.a. alopecuretosum pratensis, 7 – P.a. var. z/with
Poa palustris, 8 – P.a. var. z/with Agrostis stolonifera, 9 – P.a. var. z/with Festuca
arundiancea, 10 – P.a. var. z/with Holcus lanatus, 11 –- P.a. var. z/with Agropyron repens,
12 – P. a. var. z/with Lolium perenne, 13 – P. a. var. z/with Anthoxanthum odoratum.
4. Dyskusja
W dolinach rzecznych Wielkopolski, w tym Obry, fitocenozy ³¹k mozgowych
podlegaj¹ znacznym przekszta³ceniom (Grzelak 2004; Kryszak i in. 2007). S¹
one najczêœciej zwi¹zane ze zmianami w siedlisku wywo³anymi dzia³alnoœci¹
cz³owieka oraz prowadzonym u¿ytkowaniem i prowadz¹ do ich zró¿nicowania
florystycznego. Przyk³adem takich przekszta³ceñ s¹ ³¹ki mozgowe Wielkiego
£êgu Obrzañskiego, gdzie przewa¿aj¹ p³aty wykszta³cone w postaci typowej
(53%), jednak¿e stwierdzono tak¿e wystêpowanie zbiorowisk ró¿ni¹cych siê
sk³adem florystycznym. W ich strukturze fitosocjologicznej dominuj¹ jeszcze
gatunki z klasy Phragmitetea, niemniej stwierdza siê obecnoœæ gatunków roœlin
reprezentuj¹cych inne jednostki fitosocjologiczne. Maj¹ one czêsto charakter
przejœciowy, gdzie oprócz gatunków typowych dla fitocenoz Phalaridetum
arundinaceae wystêpuj¹, niekiedy ze znacznym udzia³em, taksony z klasy
Molinio-Arrhenatheretea, rzêdów Molinietalia lub Trifolio fragiferae-
60
Anna-Kryszak-et-al.
60
Agrostietalia stoloniferae. Da³o to podstawy do wyró¿nienia ni¿szych jednostek
fitosocjologicznych. Nale¿y nadmieniæ, i¿ wystêpowanie licznych wariantów
i podzespo³ów Phalaridetum arundinaceae by³o obserwowane tak¿e przez
innych autorów (Grynia 1996; Kucharski 1999; Kryszak 2004; Grzelak 2004;
Kryszak i in. 2007).
Zmiany florystyczne ³¹k mozgowych s¹ zwi¹zane ze wzrostem w ich sk³adzie
udzia³u niektórych gatunków, najczêœciej dwuliœciennych. Umo¿liwiaj¹ to
szczególnie siedliska mniej uwilgotnione do których wkraczaj¹ taksony, czêsto
pospolite i o szerokiej skali ekologicznej. Prowadzi to do wzrostu w fitocenozach
liczebnoœci gatunków, g³ównie mezofilnych przy zmniejszaj¹cym siê udziale
gatunków higrofilnych. St¹d wykszta³cone w siedliskach mniej uwilgotnionych
fitocenozy Phalaridetum arundinaceae w dolinie Wielkiego £êgu Obrzañskiego
charakteryzuj¹ siê wiêkszym bogactwem gatunkowym. Na wzrost udzia³u
niektórych gatunków roœlin dwuliœciennych w wielu dolinach rzek Polski, jako
skutku przeobra¿eñ siedlisk, szczególnie nadmiernie uwilgotnionych, oraz zmian
w u¿ytkowaniu zwracaj¹ uwagê tak¿e Bary³a i Urban (1999) oraz Stypiñski
i Grobelna (2000).
W sk³adzie florystycznym wyró¿nionych syntaksonów zwraca uwagê
przewaga gatunków zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ cz³owieka, co wyra¿a siê
stosunkiem gatunków synantropijnych do niesynantropijnych (1:0,5 - 1:0,42).
Jednak¿e w fitocenozach siedlisk silniej uwilgotnionych stwierdzono mniejszy
udzia³ synantropów. Mo¿e to byæ zwi¹zane z warunkami siedliskowymi, które
ograniczaj¹ u¿ytkowanie i tym samym obecnoœæ gatunków zwi¹zanych
z dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Potwierdzaj¹ to tak¿e wyniki badañ Kryszak i Gryni
(2005). Wœród gatunków obcych, podobnie jak we florze Wielkopolski, dominuj¹
archeofity, na co równie¿ zwróci³ uwagê Jackowiak (2001).
5. Wnioski
Warunki siedliskowe i u¿ytkowanie runi zbiorowisk ³¹k mozgowych przyczyni³y
siê do ich zró¿nicowania florystycznego, co pozwoli³o wyró¿niæ szeœæ podzespo³ów,
siedem wariantów oraz fazê terminaln¹ z Urtica dioica.
Najwiêcej gatunków synantropijnych odnotowano w fitocenozach Phalaridetum
arundinaceae var. z Anthoxanthum odoratum (89%), Phalaridetum arundinaceae
alopecuretosum pratensis (88%) wykszta³conych w siedliskach okresowo umiarkowanie uwilgotnionych oraz okresowo przesychaj¹cych, które s¹ umiarkowanie
u¿ytkowane. Natomiast w siedliskach bardziej uwilgotnionych, a przez to ekstensywnie u¿ytkowanych by³o ich znacznie mniej.
W strukturze geograficzno-historycznej szuwarów mozgowych stwierdzono
dominacjê synantropijnych gatunków rodzimych, co jest skutkiem systematycznego
u¿ytkowania ³¹k.
61
Synantropizacja-a-walory-przyrodnicze-P.-arundinaceae-Wielkiego-£êgu-Obrzañskiego
61
Ró¿norodnoœæ ³¹k mozgowych zale¿y od obecnoœci w sk³adzie florystycznym
gatunków synantropijnych. Najni¿sz¹ ró¿norodnoœæ przedstawiaj¹ zbiorowiska
z najwiêkszym udzia³em gatunków synantropijnych.
Literatura
BARY£A R., U RBAN B. 1999. Kierunki zmian w zbiorowiskach trawiastych w wyniku
ograniczenia i zaniechania u¿ytkowania rolniczego na przyk³adzie Poleskiego
Parku Narodowego. – Folia Univ. Agric. Stetin. 197, Agricultura 75: 11–18.
C HMIEL J. 1993. Flora roœlin naczyniowych wschodniej czêœci Pojezierza
GnieŸnieñskiego i jej antropogeniczne przeobra¿enia w wieku XIX i XX. –
Wyd. Sorus Poznañ, 201 ss.
E LLENBERG H., W EBER H. E., D ULL R., W IRTH V., W ERNER W., P AULISSEN D. 1992.
Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. – Scripta Geobot. 18, Verlag E.
Goltze KG Gottingen, 258 ss.
FALKOWSKI M., K UKU£KA I., KOZ£OWSKI S. 1994. £¹ki nadodrzañskie w aspekcie produkcji pasz i ochrony œrodowiska. – Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 412: 81–86.
GRYNIA M. 1996. Kierunki zmian szaty roœlinnej zbiorowisk ³¹kowych w Wielkopolsce.
– Rocz. Akademii Rolniczej w Poznaniu 184: 15–27.
GRYNIA M., GRZELAK M., K RYSZAK A. 2001. Rola szuwarów mozgowych w ochronie
œrodowiska. – In¿. Ekol. 5: 54–62.
G RZ E L AK M. 2004. Zró¿nicowanie fitosocjologiczne szuwaru mozgowego
Phalaridetum arundinaceae na tle warunków siedliskowych w wybranych
dolinach rzecznych Wielkopolski. – Rocz. Akademii Rolniczej w Poznaniu 21,
Rozpr. Nauk. 354: 96–101.
J ACKOWIAK B. 2001. Flora roœlin naczyniowych Wielkopolski w zarysie. - W:
Wojterska M. (red.), Szata roœlinna Wielkopolski i Pojezierza Po³udniowopomorskiego. – Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, s. 25–38.
K OCHANOWSKA R., R YGIELSKI T. 1994. Zmiany i zagro¿enia ekosystemów ³¹kowych
Pomorza Zachodniego w wyniku antropopresji. – Wiad. Melior. £¹k. 1: 40–42.
K OSTUCH R. 1998. Antropopresja. – Nowoczesne Rolnictwo 10, s. 25.
K RYSZAK A. 2004. Synantropizacja wybranych zbiorowisk ³¹kowych. - Woda Œrodowisko - Obszary Wiejskie 4/1(10): 201–208.
K RYSZAK A., G RYNIA M. 2005. Zbiorowiska trawiaste siedlisk nadmiernie
uwilgotnionych w dolinach rzecznych. – £¹karstwo w Polsce 8: 97–106.
K RYSZAK J., K RYSZAK A., K LARZYÑSKA A. 2007. £¹ki mozgowe (Phalaridetum
arundinaceae) w dolinie Baryczy. - Woda - Œrodowisko - Obszary Wiejskie
7/2a(20): 209–218.
KUCHARSKI L. 1999. Szata roœlinna ³¹k Polski Œrodkowej i jej zmiany w XX stuleciu.
– Wyd. Uniw. £ódzkiego, £ódŸ, 168 ss.
M AGURRAN A.E. 2004. Measuring biological diversity. – Blackwell Publishing,
Malden, USA, 256 ss.
OŒWIT J. 2000. Metoda przyrodniczej waloryzacji mokrade³ i wyniki jej zastosowania
na wybranych obiektach. – Materia³y informacyjne IMUZ 35, 36 ss.
62
Anna-Kryszak-et-al.
62
S TYPIÑSKI P., G ROBELNA D. 2000. Kierunki sukcesji zbiorowisk roœlinnych na
zdegradowanych i wy³¹czonych z u¿ytkowania dawnych terenów ³¹kowych.
– £¹karstwo w Polsce 3: 151–157.
S ZOSZKIEWICZ J. 1967. Zbiorowiska roœlinne ³¹k ³êgowych w dolinie Warty.
Zbiorowiska klasy Phragmitetea i Plantaginetea. – Prace Kom. Nauk Roln.
Kom. Nauk Leœn. PTPN 23(2): 465–501.
ZASTAWNY J. 1992. Sukcesja zbiorowisk roœlinnych ³¹k zagospodarowanych w niektórych dolinach rzecznych Wielkopolski. – Wiad. IMUZ 17(2): 111–123.
Summary
A survey was conducted on communities of Phalaridetum arundinaceae in the
Great Wetland of the Obra River. 131 relevés were collected using the BraunBlanquet method. The extent of synanthropization and its impact on the natural
value of plant communities was evaluated. Natural value was estimated on the basis
of species abundance, the Shannon-Wiener diversity index, botanical structure, the
geographical-historical spectrum and the natural value index. Site conditions were
described using the phytoindication method.
Land use and site conditions, especially moisture content, have influenced the
floristic diversity of the association and have led to the development of six subassociations, seven variants and one form with Urtica dioica. The largest areas
were covered by patches of typical forms. The syntaxa identified had a low floristic
diversity (H'=1.16 to 1.94). They also had a significant share of synanthropic
species and moderately large to large natural values. The syntaxa with the greatest
proportion of synanthropic species had the lowest natural values as expressed by
indices of floristic diversity and natural value.