Pobierz PDF - Dental and Medical Problems

prace oryginalne
Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 57–63
ISSN 1644-387X
© Copyright by Wroclaw Medical University
and Polish Dental Society
Urszula KaczmarekA, D, E, F, Justyna Składnik-JankowskaB, Wojciech GrzebieluchC
Zespół wypalenia u studentów stomatologii
Burnout Syndrome in Dental Students
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu
A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – opracowanie statystyczne;
D – interpretacja danych; E – przygotowanie tekstu; F – zebranie piśmiennictwa
Streszczenie
Wprowadzenie. Zespół wypalenia występuje we wszystkich zawodach opartych na kontaktach interpersonalnych,
przetwarzaniu danych, produkcji, a także u studentów. U lekarzy dentystów powstaje w następstwie stresu związanego z pracą kliniczną, a u studentów stomatologii wynika zarówno z obciążenia nauką teoretyczną, jak i praktyczną (kliniczną).
Cel pracy. Ocena występowania wypalenia u studentów stomatologii oraz porównanie jego poziomu w odniesieniu
do płci.
Materiał i metody. Badaniem objęto 82 studentów 5. roku stomatologii, w tym 48 kobiet i 34 mężczyzn. Studenci
wypełnili anonimowo kwestionariusz MBI-SS szacujący wypalenie, który zawiera 15 pytań tworzących trzy skale
oceniające wyczerpanie emocjonalne, cynizm – depersonalizację i zmniejszenie osiągnięć osobistych.
Wyniki. Zespół wypalenia stwierdzono u 2,4% badanych. Najczęściej występowały nieprawidłowe wartości skali
cynizmu (26/82, 31,7%), a następnie zmniejszonych osiągnięć osobistych (23/82, 28,0%) i wyczerpania emocjonalnego (20/82, 26,8%). U kobiet w porównaniu z mężczyznami nieco częściej obserwowano wyczerpanie emocjonalne (17/48, 35,5% vs. 5/34, 14,7%) i zmniejszone osiągnięcia (16/48, 33,3% vs. 7/34, 20,5%) oraz zbliżoną częstość
występowania depersonalizacji (15/48, 31,3% vs. 11/34, 33,3%). Rozpatrując średnie wartości punktacji trzech skal,
stwierdzono u ogółu badanych istotnie wyższy poziom (p < 0,00) wyczerpania emocjonalnego – EE (3,96 ± 1,05)
niż zmniejszonych osiągnięć osobistych – PE (2,33 ± 0,64) i cynizmu – CY (1,91 ± 1,47). Kobiety w porównaniu
z mężczyznami charakteryzowały się takim samym poziomem wyczerpania (3,97 ± 1,17 vs. 3,97 ± 1,17) i cynizmu
(1,90 ± 1,37 vs. 1,93 ± 1,37), a nieco niższym poziomem zmniejszenia osiągnięć osobistych (2,26 ± 0,67 vs. 2,42 ±
0,59). Wykazano pozytywną istotną współzmienność poziomu wyczerpania z cynizmem.
Wnioski. Zespół wypalenia występuje u 2,4% studentów stomatologii. Studenci cechują się wyższym poziomem
wyczerpania emocjonalnego niż odczuciem zmniejszonych osiągnięć osobistych i stosunkowo niskim poziomem
cynizmu (depersonalizacji) (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 57–63).
Słowa kluczowe: studenci stomatologii, płeć, wypalenie, skala MBI-SS.
Abstract
Background. Burnout syndrome appears in all professions based on interpersonal contacts as well as on processing
data and production and also in students. The burnout in dentists develops as a result of stress connected with the
clinical work and in dental students both from the load of the theoretical knowledge and the clinical work.
Objectives. The assessment of burnout level in dental students and comparison in relation to gender.
Material and Methods. The study involved 82 dental students of 5th year, out of which 48 were women and 34 men.
The students anonymously filled in a questionnaire – the MBI-SS form evaluating the burnout which consisted of
15 items forming three scales assessing emotional exhaustion, cynicism (depersonalisation) and reduced personal
accomplishments.
Results. The burnout syndrome was found in 2.4% subjects. The most often non-normal values of the cynicism
scale (26/82, 31.7%) and then the reduced personal accomplishments (23/82, 28.0%) and emotional exhaustion
(20/82, 26.8%) were noticed. In females in comparison to males a slight often emotional exhaustion (17/48, 35,5%
vs. 5/34, 14.7%) and reduced personal accomplishments (16/48, 33.3% vs. 7/34, 20.5%) and similar frequency of the
cynicism (15/48, 31.3% vs. 11/34, 33.3%) were observed. Considering all subjects, the average values of the three
scale scores revealed a significantly higher level (p < 0.00) of emotional exhaustion (3.96 ± 1.05) than reduced
58
U. Kaczmarek, J. Składnik-Jankowska, W. Grzebieluch
personal accomplishments (2.33 ± 0.64) and cynicism (1.91 ± 147). The women in comparison to men were characterised by the same level of exhaustion (3.97 ± 1.17 vs. 3.97 ± 1.17) and cynicism (1.90 ± 1.37 vs. 1.93 ± 1.37) but
a slightly lower level of reduced personal accomplishments (2.26 ± 0.67 vs. 2.42 ± 0.59). The positive correlation
between levels of emotional exhaustion and cynicism was found.
Conclusions. The burnout syndrome is recognized in 2.4% dental students. The students are characterised by
a higher level of emotional exhaustion than reduced personal accomplishments and comparatively low level of
cynicism (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 57–63).
Key words: dental students, gender, burnout, MBI-SS.
Praca rozumiana jako celowa działalność prowadząca do wytworzenia dóbr materialnych i kulturalnych jest istotnym elementem życia człowieka. Nadaje sens ludzkiej egzystencji, ale gdy staje
się wartością dominującą i pojawia się stres związany z jej wykonywaniem, prowadzi do powstania
zespołu wypalenia zawodowego. Termin „wypalenie” (burnout) wprowadził Freudenberger (psychiatra) w 1974 r., a następnie Maslach (psycholog społeczny) przedstawiła koncepcję wypalenia
opartą na czynnikach interpersonalnych [1–3].
Zgodnie z tą koncepcją wypalenie jest wynikiem
nieprawidłowej odpowiedzi osobniczej na przewlekły stres i charakteryzuje się trzema czynnikami: wyczerpaniem emocjonalnym, cynizmem
– depersonalizacją i brakiem osiągnięć osobistych
(zawodowych). Wyczerpanie odnosi się do odczucia dodatkowego wysiłku fizycznego, progresywnej utraty energii i znużenia emocjonalnego, które są generowane w konsekwencji ciągłych interpersonalnych kontaktów wynikających z pracy
zawodowej. Znużenie emocjonalne przeciwdziała
zatem emocjonalnemu zaangażowaniu się w pracę z powodu odczuwania braku energii. W celu
ochrony przed odczuwaniem wyczerpania dana
osoba stara się odizolować się od innych, rozwija
negatywne, nieosobowe postawy – dehumanizującą relację z innymi ludźmi, staje się zdystansowana, cyniczna i protekcyjna. Cynizm – depersonalizacja cechuje się negatywną postawą prowadzącą
do postrzegania innej osoby jako obiekt (przedmiot). Jest izolacją stanowiącą sposób ochrony
przed wyczerpaniem. Te negatywne odczucia lub
zachowania w stosunku do innych ludzi często są
połączone z obwinianiem innych za swoje problemy. Odczucie braku osobistych osiągnięć lub braku efektywności zawodowej jest następstwem zredukowanej samorealizacji związanej z utratą pewności siebie i niską samooceną, które prowadzą do
zmniejszenia skuteczności działań. Tendencja do
negatywnej oceny własnych zdolności powoduje
odczucie nieadekwatności i niekompetencji podczas wykonywania zadań w pracy oraz bycia nieszczęśliwym [1–5].
Zespół wypalenia występuje we wszystkich zawodach opartych na kontaktach interpersonalnych,
przetwarzaniu danych, produkcji, a także u studen-
tów. U stomatologów wypalenie pojawia się w następstwie stresu związanego z pracą kliniczną, a u studentów stomatologii wynika zarówno z obciążenia
nauką teoretyczną i praktyczną (kliniczną).
Do oceny wypalenia opracowano samoopisowy kwestionariusz mierzący poziom wypalenia
w trzech skalach: wyczerpania emocjonalnego, cynizmu i efektywności profesjonalnej. Pierwotnie
zawierał on 22 pytania i był adresowany do oceny
osób, których praca polega na świadczeniu usług
społecznych i opiera się na kontaktach z ludźmi
(MBI-HSS – Maslach Bournout Inventory Human
Services Survey). Następnie wprowadzono wersję dla osób pracujących w szkolnictwie (MBI-ES
– Maslach Burnout Inventory – Educators Survey)
i dla osób wykonujących różne zawody (MBI-GS –
MBI General Survey) oraz dla studentów (MBI-SS
– MBI Student Survey). Wraz ze zmianą adresatów
w kwestionariuszach zmieniały się sformułowania pytań i również ich liczba (od 22 do 15) [1–4,
6, 7]. Kwestionariusze MBI są najczęściej stosowanym narzędziem w ocenie wypalenia zawodowego
różnych grup pracowniczych wykazującym, że ich
trójczynnikowa struktura jest odpowiednia dla
populacji z różnych krajów świata [6–8].
Celem pracy była ocena poziomu wypalenia
u studentów stomatologii oraz porównanie jego
poziomu w odniesieniu do płci.
Materiał i metody
Zbadano 82 studentów 5. roku stomatologii
w wieku 23–29 lat (średnio 24,1 lata) po zdaniu przez
nich ostatniego egzaminu dyplomowego, w tym 48
kobiet i 34 mężczyzn. Badani wypełnili anonimowo
kwestionariusz Maslach Burnout Inventory-Student
Survey (MBI-SS), który jest zmodyfikowaną przez
Schaufeli et al. [4] i Schutte et al. [7] wersją Maslach
Burnout Inventory-General Survey (MBI-GS) oceniającą wypalenie u studentów. Kwestionariusz ten
zawiera 15 pytań dotyczących odczuć, które tworzą trzy skale oceniające wyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion – EE), cynizm – depersonalizację (cynicism – CY) i osiągnięcia osobiste
– efektywność profesjonalną (professional efficacy
– PE). Wyczerpanie szacuje 5 pytań (EE-1 – „Czu-
59
Zespół wypalenia u studentów stomatologii
cia między wartościami prawidłowymi i nieprawidłowymi; dla wyczerpania była to wartość > 23, dla
cynizmu > 9, a dla zmniejszonych osiągnięć osobistych < 12. Zgodnie z konstrukcją kwestionariusza
MBI na wypalenie wskazują wysokie wartości skali
wyczerpania emocjonalnego i cynizmu (depersonalizacji), a niskie zmniejszonych osiągnięć osobistych
i odwrotnie. Chociaż te trzy skale są ze sobą związane, to jednak są niezależne i dlatego stopień wypalenia jest wyrażany wartościami tych skal, a nie ogólną (zsumowaną) wartością. Opierając się zatem na
jednoczesnym występowaniu u danej osoby nieprawidłowych wartości tych trzech skal, określono częstość występowania wypalenia oraz częstość występowania nieprawidłowych wartości poszczególnych
skal. Dodatkowo obliczono średnie wartości punktacji oddzielnie dla trzech skal u kobiet i mężczyzn
oraz całej grupy badanej, dzieląc je przez liczbę pytań w danej skali.
Uzyskane dane poddano analizie statystycznej
za pomocą testu c2, testu t-Studenta i współczynnika korelacji Spearmana, za istotny przyjmując
poziom p < 0,05.
ję się emocjonalnie wyczerpany przez moje studia”,
EE-2 – „Czuję się wyczerpany pod koniec dnia zajęć”, EE-3 – „Czuję się zmęczony, kiedy wstaję rano
i mam rozpocząć kolejny dzień zajęć”, EE-4 – „Studiowanie lub uczestniczenie w zajęciach powoduje
u mnie napięcie”, EE-5 – „Czuję się wypalony z powodu moich studiów”), cynizm – 4 pytania (CY-1 –
„Stałem się mniej zainteresowany studiami, odkąd
zostałem studentem”, CY-2 – „Stałem się mniej nastawiony entuzjastycznie do moich studiów”, CY-3 –
„Stałem się bardziej cyniczny odnośnie do potencjalnej przydatności moich studiów”, CY-4 – „Wątpię w znaczenie moich studiów”), a osiągnięcia
osobiste 6 pytań (PE-1 – „Mogę efektywnie rozwiązywać problemy, które powstają w trakcie studiów”,
PE-2 – „Wierzę, że efektywnie uczestniczę w zajęciach, na które uczęszczam”, PE-3 – „W mojej opinii jestem dobrym studentem”, PE-4 – „Odczuwam
stymulację, kiedy osiągam cele moich studiów”,
PE-5 – „Nauczyłem się wielu interesujących rzeczy
w toku studiów”, PE-6 – „Podczas zajęć w grupach
czuję się pewny, że efektywnie wykonuję zadania,
w tym procedury lecznicze”). Badani podawali częstość występowania odczuć zawartych w pytaniach
według 7-stopniowej skali Likerta: 0 – nigdy, 1 – prawie nigdy (kilka razy w roku lub mniej), 2 – rzadko
(raz w miesiącu lub mniej), 3 – czasem (kilka razy
w miesiącu), 4 – często (raz na tydzień), 5 – bardzo
często (kilka razy na tydzień) i 6 – zawsze (codziennie). Zgodnie z wytycznymi dla tego kwestionariusza wartości punktowe odpowiedzi na pytania dotyczące osobistych osiągnięć zostały odwrócone,
a zatem uzyskane dane charakteryzowały odczucie
zmniejszonych osiągnięć osobistych (tj. nieefektywność profesjonalną (r-PE – reversed professional efficacy). Zgodnie z propozycją Maslach i Jackson [2] jako punkt odcięcia dla wartości prawidłowych przyjęto dla wyczerpania i cynizmu 66. percentyl, a dla
profesjonalnej efektywności 33. percentyl. Na podstawie uzyskanych danych obliczono zatem percentyle dla grupy badanych i określono punkty odcię-
%
E
CY
35
30
r-PE
31,7
E+CY
CY+r-PE
Wyniki
U ogółu badanych stwierdzono najczęściej
występowanie nieprawidłowych wartości skali cynizmu – CY (26/82, 31,7%), a następnie zmniejszonych osiągnięć osobistych – PE (23/82, 28,0%)
i wyczerpania emocjonalnego – EE (20/82, 26,8%),
różnice te nie były jednak statystycznie istotne (ryc. 1). Jednoczesne występowanie nieprawidłowych – wysokich wartości skal wyczerpania
emocjonalnego i cynizmu zanotowano u 13 osób
(15,8%), cynizmu i zmniejszonych osiągnięć osobistych u jednej osoby (1,2%), a wyczerpania, cynizmu i zmniejszonych osiągnięć u 2,4%, co świadczy o występowaniu zespołu wypalenia (ryc. 2).
Różnica w występowaniu nieprawidłowych warEE+CY+r-PE
28,0
26,8
25
20
15,8
Ryc. 1. Częstość występowania u badanych
nieprawidłowych wartości trzech skal kwestionariusza Maslach do oceny wypalenia
u studentów
15
10
p < 0,05
p < 0,01
5
0
1,2
2,4
Fig. 1. Frequency of non-normal scores on
the 3 scales of the MBI-SS in the subjects
60
%
40
35
U. Kaczmarek, J. Składnik-Jankowska, W. Grzebieluch
E
35,4
31,3
CY
r-PE
E+CY
CY+r-EP
E+CY+r-PE2
33,3
33,3
30
25
20,8
14,7
15
8,8
10
5
0
Fig. 2. Frequency of non-normal values
on the 3 scales of the MBI-SS in male and
female
20,5
20
Ryc. 2. Częstość występowania u badanych
kobiet i mężczyzn nieprawidłowych
wartości trzech skal kwestionariusza
Maslach do oceny wypalenia u studentów
nieprawidłowych wartości 3 skal MBI-SS
u mężczyzn i kobiet
2,9
2,1 2,1
0
kobiety
female
mężczyźni
male
tości skal EE + CY a CY + PE była na poziomie
p < 0,01, a między skalami EE + CY i EE + CY +
PE na poziomie p < 0,05 (ryc. 2).
U kobiet w porównaniu z mężczyznami częściej obserwowano wyczerpanie emocjonalne
(17/48, 35,5% vs. 5/34, 14,7%) i zmniejszenie osiągnięć (16/48, 33,3% vs. 7/34, 20,5% oraz zbliżoną
częstość występowania cynizmu (15/48, 31,3% vs.
11/34, 33,3%), ale różnice te nie były znamienne
statystycznie (ryc. 1). Nie zaobserwowano również
znamiennych różnic w częstości łącznego występowania nieprawidłowych wartości w poszczególnych skalach w odniesieniu do płci badanych.
Zespół wypalenia stwierdzono u jednej studentki
(2,1%) i jednego studenta (2,9%) (ryc. 2).
Rozpatrując średnie wartości punktacji trzech
skal, stwierdzono u ogółu badanych istotnie wyższy
poziom (p < 0,00) wyczerpania emocjonalnego – EE
(3,96 ± 1,05) niż zmniejszenia osiągnięć – PE (2,33 ±
± 0,64) i cynizmu – CY (1,91 ± 1,47). Kobiety w porównaniu z mężczyznami charakteryzowały się takim samym poziomem wyczerpania (3,97 ± 1,17 vs.
3,97 ± 1,17) i cynizmu (1,90 ± 1,37 vs. 1,93 ± 1,37),
a nieco mniejszym poziomem odczucia zmniejszonych osiągnięć (2,26 ± 0,67 vs. 2,42 ± 0,59) (tab. 1).
Analiza korelacji wartości poszczególnych skal
wykazała pozytywną istotną współzmienność poziomu wyczerpania z cynizmem (tab. 2).
Omówienie
Poziom wypalenia z użyciem różnych wersji skali MBI oceniano w wielu grupach zawodowych w różnych krajach, również w Polsce, w tym
u lekarzy dentystów, wykazując stosunkowo wyTabela 2. Wartości współczynników korelacji między skalami wypalenia
Table 2. Values of correlation coefficients between the
burnout scales
Skala
(Scale)
EX
CY
r-PE
EX
CY
0,48*
r-PE
0,06
0,21
* istotność statystyczna na poziomie p < 0,05.
* statistical significance at p < 0.05 level.
Tabela 1. Średnie wartości skal kwestionariusza Maslach do oceny wypalenia u studentów
Table 1. Mean values of MBI Student Survey
Skala
(Scale)
Ogół badanych
(Total subjects)
N = 82
x ± SD
x ± SD
Istotność różnic na
poziomie
(Significant
difference at level)
Wyczerpanie emocjonalne
(Emotional exhaustion) – EE
3,96 ± 1,05
EE vs. CY
p < 0,00
3,97 ± 1,17
3,97 ± 1,17
p > 0,05
Cynizm
(Cynicism) – CY
1,91 ± 1,47
EE vs. r-PE
p < 0,00
1,90 ± 1,37
1,93 ± 1,37
p > 0,05
Obniżenie osobistych osiągnięć
(Reduced personal
accomplishments) – r-PE
2,33 ± 0,64
CY vs. r-PE
p <= 0,00
2,26 ± 0,67
2,42 ± 0,59
p > 0,05
x ± SD
Istotność różnic
na poziomie
(Significant
difference at level)
Kobiety
(Women)
n = 48
Mężczyźni
(Men)
n = 34
Zespół wypalenia u studentów stomatologii
soki jego poziom i wysoką częstość występowania
[8–16]. Stomatologia jest specjalnością wymagającą wysiłku fizycznego, umysłowego i umiejętności
kontaktów z ludźmi.
Wypalenie jest definiowane jako zespół emocjonalnego wyczerpania i cynizmu występujący
często u osób pracujących z ludźmi [1]. Charakteryzuje się 3 kluczowymi czynnikami: emocjonalnym wyczerpaniem (znużeniem mentalnym),
cynizmem – depersonalizacją (psychologicznym
dystansowaniem się od innych) i obniżonym odczuciem osiągnięć osobistych [17]. Jego występowanie u lekarzy może prowadzić do obojętności na
stan zdrowotny pacjenta i jego potrzeby lecznicze
oraz wyniki terapii. Najistotniejszym czynnikiem
wypalenia wśród personelu ogólnomedycznego
i lekarzy dentystów jest cynizm – depersonalizacja. Postrzeganie pacjenta jako obiekt nieosobowy,
a nie jednostkę ludzką może powodować szkodliwe zaniedbania w procedurze leczenia i ignorowanie psychologicznego aspektu leczenia. Wysokie wartości skali osiągnięcia osobistego oznaczają natomiast większą satysfakcję z zawodu i tym
samym niższy poziom wypalenia. Winwood i Winefield [10] zbadali za pomocą skali MBI ogólnie
praktykujących stomatologów w Australii w wieku wynoszącym średnio 43,1 lat. Wykazali wysoki poziom wypalenia u 15,5% osób, w tym wyczerpanie emocjonalne u 16,8%, cynizm u 5,5% i obniżoną efektywność profesjonalną u 6,5% osób.
Alemany-Martínez et al. [12] oceniając hiszpańskich lekarzy dentystów pracujących zawodowo
średnio 6,5 lat, zaobserwowali występowanie zespołu wypalenia tylko u 2–3%, a u 10% po wprowadzeniu kryterium niskiego poziom wypalenia.
Zauważyli oni również częstsze występowanie tego zespołu u mężczyzn niż kobiet (4/32, 12,5% vs.
2/46, 4,3%), co tłumaczyli faktem, że kobiety częściej szukają pomocy w rodzinie i znajdują w niej
oparcie. Z kolei Divaris et al. [13] badaniem objęli greckich lekarzy dentystów zajmujących się klinicznymi i nieklinicznymi specjalnościami stomatologicznymi oraz doktorantów i stwierdzili wysoki stopień wyczerpania u 40% badanych, cynizmu
u 13% i zmniejszonej efektywności profesjonalnej
u 38% osób. Kobiety w porównaniu z mężczyznami częściej ujawniały wysoki stopień wyczerpania
emocjonalnego (46% vs. 29%) i zmniejszonej efektywności zawodowej (39% vs. 35%), a niższy cynizmu (7% vs. 24%). Gorter et al. [11] natomiast porównali stomatologów bezpośrednio po uzyskaniu
dyplomu i po 6 latach pracy zawodowej i nie wykazali istotnych różnic w wartościach trzech skal
wypalenia.
Zespół wypalenia występuje również u studentów [6, 18–22]. Wyczerpanie związane z edukacją w szkole wyższej jest definiowane jako od-
61
czucie napięcia lub częściej chronicznego zmęczenia z powodu nadmiernego obciążenia studiami.
Cynizm z kolei manifestuje się jako obojętna
lub zdystansowana postawa wobec studiowania
w ogólności, utrata zainteresowania zajęciami
akademickimi i odczucie braku sensu studiowania. Brak efektywności studiowania prowadzi do
zmniejszonego odczucia kompetencji, pozytywnych osiągnięć i dokonań. Występowanie wypalenia może prowadzić do depresji.
Badania nad występowaniem wypalenia wśród
studentów stomatologii przeprowadzono w wielu krajach. Humphris et al. [17] zbadali studentów
w 7 europejskich ośrodkach stomatologicznych
(Amsterdam, Cork, Belfast, Greifswald, Helsinki, Liverpool, Manchester) i wykazali u 22% osób
wysoki poziom wyczerpania. Między ośrodkami
występowały znaczne różnice wahające się od 3%
(studenci z Finlandii) do 46% (studenci z Niemiec).
Również Pöhlmanm et al. [18] oceniając studentów
4. i 5. roku stomatologii z Drezna, Freiburga i Berna, zanotowali różnice między ośrodkami spowodowane prawdopodobnie nie tylko różnicami cech
osobowych, ale także odmiennościami w programach nauczania oraz socjokulturowymi. Wykazali ciężkie wyczerpanie emocjonalne u 10% badanych, ciężką depersonalizację u 28%, a zmniejszone osiągnięcia osobiste u 17% osób. Amin et al. [23]
badając studentów 4. i 5. roku stomatologii z dwóch
uczelni w Jordanii, stwierdzili także pewne zróżnicowanie w średnich wartościach trzech skali wypalenia między ośrodkami. Wszyscy badani ujawnili znaczny stopień emocjonalnego wyczerpania,
wyższy u kobiet niż mężczyzn. Przyczyn tego Autorzy upatrują w presji spowodowanej egzaminami i wykonaniem norm zabiegów klinicznych
niezbędnych do uzyskania zaliczenia oraz w bezpośrednim kontakcie z pacjentami. Zanotowali również wyższe wartości cynizmu u studentów
5. niż 4. roku, co wskazuje na wzrost depersonalizacji wraz ze zwiększeniem częstości kontaktów
z pacjentem. Z kolei Prinz et al. [24] porównali występowanie wypalenia u studentów 4. i 5. roku stomatologii i medycyny w Erlangen (Niemcy). Wykazali częstsze występowanie nieprawidłowych
wartości trzech skal wypalenia u studentów stomatologii w porównaniu ze studentami medycyny
oraz wyższe u kobiet niż mężczyzn. U studentów
stomatologii w odniesieniu do studentów medycyny stwierdzono nieco częstsze występowanie wyczerpania emocjonalnego (37,7% vs. 22,7%) i cynizmu (29,8% vs. 25,0%), a niższe odczucia zmniejszenia osiągnięć osobistych (34,3% vs. 37,9%).
Trudno jest porównać rezultaty badań przytoczonych powyżej Autorów z wynikami własnymi,
gdyż stosowali oni kwestionariusz MBI zawierający 22 pytania. W piśmiennictwie znaleziono tyl-
62
U. Kaczmarek, J. Składnik-Jankowska, W. Grzebieluch
ko trzy prace, w których, podobnie jak w badaniu
własnym, w ocenie wypalenia użyto kwestionariusza dla studentów (MBI-SS) opartego na 15 pytaniach – u studentów uniwersytetu [6] i u studentów stomatologii [25, 26]. W piśmiennictwie polskim nie znaleziono natomiast prac oceniających
wypalenie u studentów za pomocą tego narzędzia.
Skalę MBI-GS składającą się z 16 pytań zastosowano jednak w ocenie wypalenia zawodowego trzech
grup pracowniczych populacji polskiej (pracujących z ludźmi, danymi i przy produkcji), potwierdzając międzynarodową przydatność tego instrumentu badawczego [8]. Campos et al. [25] oceną
objęli studentów brazylijskich od 1. do 4. roku studiów. Podobnie jak w badaniu własnym, nie wykazali istotnych różnic w średnich wartościach
trzech skali w odniesieniu do płci. Zanotowali natomiast związek między latami studiów a poziomem wyczerpania, tj. zmniejszenie wyczerpania
wraz z latami studiów. Natomiast Montero-Marin
et al. [26] oceną objęli studentów od 1. do 5. roku studiów z dwóch uniwersytetów w Hiszpanii
(Huesca i Santiago de Compostella). W odniesieniu do danych własnych wykazali niższy poziom
wyczerpania (2,70 ± 1,50 vs. 3,96 ± 1,05) i cynizmu
(1,39 ± 1,18 vs. 1,91 ± 1,47), a wyższy odczucia
zmniejszonych osiągnięć osobistych (4,14 ± 0,94
vs. 2,33 ± 0,64).
Stwierdzona w pracy pozytywna korelacja poziomu wyczerpania z cynizmem jest potwierdzeniem wcześniej już opisanego występowania takiej
współzmienności [6, 10].
W podsumowaniu można stwierdzić, że zespół wypalenia występuje u niewielu studentów
stomatologii (2,4%). Studenci kończący studia
charakteryzują się wyższym poziomem wyczerpania emocjonalnego niż odczuciem zmniejszenia osiągnięć osobistych i stosunkowo niskim poziomem cynizmu (depersonalizacji). Depersonalizacja jest najistotniejszym czynnikiem wypalenia
w zawodach medycznych, w tym w stomatologii.
Postrzeganie pacjenta jako nieosobowego obiektu,
a nie jednostki ludzkiej może powodować szkodliwe zaniedbania w postępowaniu leczniczym i lekceważeniu psychologicznych aspektów leczenia
pacjentów. Należy jednak podkreślić, że uzyskane w pracy dane nie mogą być generalizowane ze
względu na liczbę badanych, gdyż aby je uogólnić,
należy przeprowadzić ocenę większej liczby studentów z różnych ośrodków.
Piśmiennictwo
[1] Maslach C., Jackson E.E.: Maslach Burnout Inventory. Palo Alto Consulting Psychologist Press 1981.
[2] Maslach C., Jackson S.E.: Maslach Burnout Inventory manual. Palo Alto, University of California. Consulting
Psychologist Press 1986.
[3] Anczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J.: Occupational burnout. Post. Psych. Neurol. 2005, 14, 2, 67–77 [in
Polish].
[4] Schaufeli W.B., Leiter M.P., Maslach C., Jackson S.E.: Maslach Burnout Inventory – General Survey. In.: The
Maslach Burnout Inventory Test manual. ed 3. Palo Alto, CA, Consulting Psychologists Press, 1996.
[5] Montero-Marin J., Monticelli F., Casas M., Roman A., Tomas I., Gili M., Garcia-Campayo J.: Burnout
syndrome among dental students: a short version of the “Burnout Clinical Subtype Questionnaire” adapted for
students (BCSQ-12-SS). BMC Medical Education 2011, 11, 103, 1–11.
[6] Schaufeli W.B., Martinez I., Marques Pinto A., Salanova M., Bakker A.B.: Burnout and engagement in
university students: A cross national study. J. Cross-Cultural Psycholog. 2002, 33, 464–481.
[7] Schutte N., Toppinnen S., Kalimo R., Schaufeli W.B.: The factorial validity of the Maslach Burnout Inventory-General Survey across occupational groups and nations. J. Occup. Org. Psychol. 2000, 73, 53–66.
[8] Chirkowska-Smolak T., Kleka P.: The Maslach Burnout Inventory – General Survey: Validation across differential occupational groups in Poland. Polish Psychol. Bull. 2011, 42, 86–94.
[9] Osborne D., Croucher R.: Levels of burnout in dental practitioners in the southeast of England. Br. Dent. J. 1994,
177, 10, 372–377.
[10] Winwood P.C., Winefield A.H.: Comparing two measures of burnout among dentists in Australia. Int. J. Stress
Manag. 2004, 11, 3, 282–289.
[11] Gorter R.C., Storm M.K., Te Brake J.H., Kersten H.W., Eijkman M.A.: Outcome of career expectancies and
early professional burnout among newly qualified dentists. Int. Dent. J. 2007, 57, 279–285.
[12] Alemany-Martínez A., Berini-Aytés L., Gay-Escoda C.: The burnout syndrome and associated personality
disturbances. The study in three graduate programs in Dentistry at the University of Barcelona. Med. Oral Patol.
Oral Cir. Bucal. 2008, 13, E 444–4450.
[13] Divaris K., Polychronopoulou A., Taoufik K., Katsaros C., Eliades T.: Stress and burnout in postgraduate
dental education. Eur. J. Dent. Educ. 2012, 16, 35–42.
[14] Aguayo R., Vargas C., De La Fuente E., Lozano L.M.: A meta-analytic reliability generalization study of the
Maslach Burnout Inventory. Int. J. Clin. Health Psychol. 2011, 11, 343–361.
[15] Poghosyan L., Aiken L.H., Sloane D.M.: Factor structure of the Maslach Burnout Inventory: An analysis of data
from large scale cross-sectional surveys of nurses from eight countries. Int. J. Nurs. Stud. 2009, 46, 894–902.
Zespół wypalenia u studentów stomatologii
63
[16] Córdoba C., Tamayo J.A., González M.A., Martínez M.I., Rosales A., Barbato S.H.: Adaptation and validation
of the Maslach Burnout Inventory-Human Services Survey in Cali, Colombia. Colomb. Med. 2011, 42, 286–293.
[17] Humphris G., Blinkhorn A., Freeman R., Gorter R., Hoad-Reddick G., Murtomaa H., O’Sullivan R., Splieth C.: Psychological stress in undergraduate dental students: baseline results from seven European dental schools.
Eur. J. Dent. Educ. 2002, 61, 22–29.
[18] Pöhlmanm K., Jonas I., Ruf S., Harzer W.: Stress, burnout and health in the clinical period of dental education.
Eur. J. Dent. Educ. 2005, 9, 78–84.
[19] Breso E., Slanova M., Schaufeli W.B.: In search of the “third dimension” of burnout: Efficacy or inefficacy”.
Appl. Psych. Int. Rev. 2007, 56, 460–478.
[20] Hu Q., Schaufeli W.B.: The factorial validity of the Maslach Burnout Inventory-Student Survey in China. Psychol. Rep. 2009, 105, 394–408.
[21] Backović D.V., Zivojinović J.I., Maksimović J., Maksimović M.: Gender differences in academic stress and
burnout among medical students in final years of education. Psychiatr. Danub. 2012, 24, 175–181.
[22] Salmela-Aro K., Kunttu K.: Study burnout and engagement in higher education. Unterrichtswissenschaft 2010,
38, 318–333.
[23] Amin W.M., Al-Ali M.H., Duaibis R.B., Oweis T., Badran D.H.: Burnout Among the Clinical Dental Students
in the Jordanian Universities. J. Clin. Med. Res. 2009, 1, 207–211.
[24] Prinz P., Hertrich K., Hirschfelder U., De Zwaan M.: Burnout, depression and depersonalisation – Psychological factors and coping strategies in dental and medical students. GMS Z. Med. Ausbild. 2012, 29, 1–14.
[25] Campos J.A., Jordani P.C., Zucoloto M.L., Bonafé F.S., Maroco J.: Burnout syndrome among dental students.
Rev. Bras. Epidemiol. 2012, 15, 155–165.
[26] Montero-Marin J., Monticelli F., Casas M., Roman A., Tomas I., Gili M., Garcia-Campayo J.: Burnout
syndrome among dental students: a short version of the “Burnout Clinical Subtype Questionnaire” adapted for
students (BCSQ-12-SS). BMC Med. Educ. 2011, 11, 1–11.
Adres do korespondencji:
Urszula Kaczmarek
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej
50–450 Wrocław
ul. Krakowska 26
tel.: +48 71 784 03 62
faks: +48 71 344 29 81
e-mail: [email protected]
Praca wpłynęła do Redakcji: 2.11.2012 r.
Po recenzji: 11.12.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 17.12.2012 r.
Received: 2.11.2012
Revised: 11.12.2012
Accepted: 17.12.2012