01 WrocStudia Polit 9.indd - Wrocławskie Studia Politologiczne

228 Zbigniew Blok
„Transformacja jako konwersja funkcji wewnątrzsystemowych
na przykładzie Polski”
RECENZJE
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, ss. 354
Monografia stanowi uwieńczenie dotychczasowych teoretycznych i empirycznych badań
prof. Z. Bloka (UAM) nad zagadnieniami
transformacji systemowej w Polsce i innych
krajach postkomunistycznych. Przedstawia
ona całościowy obraz procesów transformacyjnych w Polsce w okresie piętnastolecia
po 1989 r. Autor zawarł w niej wyniki swoich
wieloletnich badań, analiz i przemyśleń teoretycznych na temat transformacji ustrojowej
w trzech podstawowych wymiarach: ekonomicznym, politycznym i socjologicznym.
Konstrukcja pracy wynika konsekwentnie z koncepcji teoretycznej i badawczej
przyjętej przez autora i wyłożonej we wstępie
do książki. Można ją najkrócej określić jako
wielowymiarowa analiza procesu przejścia
od systemu ustrojowego realnego socjalizmu do modelu państwa liberalnego opartego na gospodarce rynkowej i społeczeństwie
obywatelskim.
Pierwszy rozdział pracy poświęcony
został krytycznej rekonstrukcji systemu
politycznego realnego socjalizmu w Europie Środkowej i Wschodniej, nazywanego
w pracy systemem typu stalinowskiego. Autor ma świadomość, że system PRL podlegał
modyfikacjom w okresie 45-letniej historii,
jednak uważa, i chyba słusznie, że niemal
do końca nie zmienił on swojej istoty wyrażanej przez główne funkcje systemowe.
Uzasadnione naukowo jest podejście metodologiczne pracy. Autor buduje idealny typ
stalinowskiego systemu i posługuje się nim
konsekwentnie jako przeciwieństwem typu
idealnego (demokracja–rynek–społeczeństwo obywatelskie), do którego powinna była
zmierzać transformacja polskiej gospodarki,
polityki i społeczeństwa w dekadzie lat 90.
i do połowy dekady lat 2000.
We wstępie prof. Blok wykłada swoje
credo naukowe, wyjaśnia cele i okoliczności
napisania pracy, przedstawia założenia metodologiczne analizy procesów transformacyjnych przyjęte w rozprawie oraz omawia
konstrukcję pracy i główne tezy naukowe,
które będą orientować narrację w poszczególnych rozdziałach. Główne założenia, jakie badacz przyjmuje we wstępie, są moim
zdaniem teoretycznie i metodologicznie
poprawne i sformułowane w sposób logiczny i zrozumiały. Szczególnie ważna wydaje
się teza tytułowa pracy, która wyraża nowatorskie podejście teoretyczne do badania
transformacji. Traktuje ono transformację
z perspektywy „konwersji funkcji wewnątrzsystemowych”. Jest to oryginalne podejście,
które pozwala autorowi uniknąć pokusy
pisania o wszystkich aspektach transformacji i skupić się na problemach wzajemnych
relacji polityki, gospodarki i społeczeństwa
w ujęciu dynamicznym i systemowym. Praca
jest opisowo-analitycznym podsumowaniem
okresu szesnastu lat doświadczeń z transformacją państwa, gospodarki i społeczeństwa
w Polsce (III RP) i jako taka wpisuje się znakomicie w dyskusje naukowe, intelektualne
i polityczne, jakie toczą się od wielu lat w środowiskach politologów, socjologów i ekonomistów na temat natury przemian ustrojowych. Moim zdaniem praca Bloka stanowi
kamień milowy w badaniach nad transformacją w Polsce, podsumowujący stan wiedzy
naukowej nagromadzonej na tytułowy temat
przez ostatnie dwie dekady przy jednoczesnym zachowaniu krytycznego podejścia
do omawianej literatury przedmiotu.
W rozdziale I została przeprowadzona charakterystyka systemu politycznego,
natomiast w rozdziale II systemu ekono-
Wrocławskie Studia Politologiczne 9, 2008
© for this edition by CNS
01 WrocStudia Polit 9.indd 228
2008-11-24 14:18:45
229
w systemie typu stalinowskiego. Uzasadnia
słuszność tezy, że w okresie PRL działały
(po części zobiektywizowane) mechanizmy
wzajemnej destrukcji systemu gospodarczego i politycznego, swoista logika „błędnego
koła”, centralnego planowania i politycznego
kierowania gospodarką. Im bardziej nasilały
się tendencje centralistyczne i biurokratyczne w kierowaniu gospodarką, tym bardziej
słabła racjonalność gospodarowania, a rządzący padali ofiarą błędnego wyobrażenia
o konieczności administracyjnego kontrolowania i dalszego ograniczania swobody decyzyjnej podmiotów gospodarczych. Można
by do tego dodać rolę organizacji partyjnych
w przedsiębiorstwach, które kontrolowały
oddolnie działania dyrektorów będących
odgórnie w nomenklaturze partyjnej, i patologia systemu będzie pełna. Źródła takiego
myślenia i działania wynikały z biurokratyczno-hierarchicznego oraz ideologicznego
pojmowania funkcji sterowania i zarządzania gospodarką przez elity systemu komunistycznego. Nasilanie tendencji do centralizacji wynikało najczęściej z obaw aparatu
partyjnego o utratę kontroli politycznej nad
gospodarką i tym samym utraty władzy nad
społeczeństwem. Ten sposób myślenia prowadził donikąd i w rezultacie system polityczny poruszał się po trajektorii kolejnych
kryzysów gospodarczych i politycznych, które wzajemnie się wzmacniały na zasadzie negatywnego sprzężenia zwrotnego, w którym
jeden nieuchronnie pociągał za sobą drugi.
W rozdziale IV (Sposoby pojmowania
i definiowania transformacji systemowej)
autor podejmuje analizę teoretyczną obszaru badań nad transformacją, zwracając
szczególną uwagę na transformację typu
postkomunistycznego. Znajdujemy tu krytyczny przegląd stanowisk teoretycznych,
jakie pojawiały się w literaturze „tranzytologicznej” w dekadach lat 1990 i 2000 na Zachodzie i w Polsce. Na podkreślenie zasługuje nie tylko wykazana tu głęboka wiedza
teoretyczna autora, ale także jego krytyczny
RECENZJE
micznego „typu stalinowskiego”. Oba podsystemy zostały opisane z perspektywy
realizacji założeń koncepcyjnych pracy.
Autorowi chodziło o uwydatnienie sprzeczności realizowanych funkcji obu systemów
w okresie realnego socjalizmu (destrukcji
funkcji systemowych). W przypadku analizy systemu politycznego autor ukazuje,
w jaki sposób system PRL przejawiał patologiczne cechy w płaszczyznach artykulacji
(a raczej ich braku) interesów społecznych,
definiowania i rozwiązywania konfliktów
społecznych. Wyjaśnia także mechanizmy
systemowe, które prowadziły do centralizacji podejmowania decyzji i centralizacji władzy politycznej i biurokratycznej. Wreszcie
analizuje metody legitymizacji władzy w systemie realnego socjalizmu.
Rozdział II rekonstruuje teoretycznie
system ekonomiczny typu stalinowskiego.
Po typologizacji podejść badawczych analizie
poddano strukturę i otocznie systemu ekonomicznego w stalinowskim modelu socjalizmu. Jest to fragment wielce istotny z punktu
widzenia założeń teoretycznych pracy, ponieważ ukazuje instytucjonalne i normatywne
składniki kontekstu politycznego, w którym
umiejscowiony był system ekonomiczny realnego socjalizmu. Ostatni podrozdział tego
rozdziału przedstawia w porządku chronologicznym kolejne podtypy centralistycznego
systemu ekonomicznego w poszczególnych
etapach rozwoju PRL oraz próby reform ekonomicznych podejmowanych przez kolejne
rządy komunistyczne w celu pobudzenia
chronicznie niskiej efektywności gospodarki
socjalistycznej.
Trzeci, stosunkowo krótszy, rozdział rozprawy (Mechanizm destrukcji funkcji systemowych) jest próbą syntetycznego połączenia
materiału z dwóch poprzednich rozdziałów
i ukazania specyficznego mechanizmu interakcji komunikacyjnych między systemem
politycznym i ekonomicznym realnego socjalizmu. Autor przedstawia tu działanie mechanizmu destrukcji funkcji systemowych
Wrocławskie Studia Politologiczne 9, 2008
© for this edition by CNS
01 WrocStudia Polit 9.indd 229
2008-11-24 14:18:45
RECENZJE
230 stosunek do różnych koncepcji i poszukiwanie bardziej adekwatnej do polskich warunków teorii procesu transformacji. Godnym odnotowania wkładem profesora Bloka
do teorii transformacji jest krytyczna analiza
zależności między różnymi pojęciami siatki
konceptualnej, jak rewolucja, „refolucja”,
tranzycja, transformacja, postkomunizm
i wiele innych. Autor rozwija tu własne przemyślenia przedstawione we wcześniejszej
pracy (1999). Przyjmuje własną oryginalną kategorię konwersji/rekonwersji funkcji systemowych, przez co rozumie proces
przemieszczania funkcji między systemami
polityki i gospodarki. Transformacja postkomunistyczna w ujęciu profesora Bloka
stanowi „wielki globalny proces społeczny,
który sięga głęboko we wszystkie podsystemy systemu społecznego”. Pierwszoplanową
rolę sprawczą powodzenia procesu transformacji ekonomicznej autor przypisuje systemowi politycznemu. Na końcu tego procesu
widzi zmiany jakościowe w strukturze społecznej i świadomości społecznej. Zgadzając się ogólnie z tym tokiem rozumowania,
uważam, że należało jednak zwrócić więcej
uwagi na rolę określonego stanu świadomości społecznej i politycznej w przekształceniach systemu ekonomicznego.
W rozdziale V (Transformacja systemu
politycznego) znajdujemy interesujące i głębokie analizy teoretyczne oraz wnikliwe obserwacje różnych aspektów przechodzenia
od totalitaryzmu socjalistycznego do demokracji w Polsce. Autor krytycznie podchodzi
do jakości i rezultatów polskiej transformacji, zwracając uwagę na słabości aksjologiczne, teoretyczne i demokratyczne tego procesu. W szczególności krytycznie odnosi się
do braku upodmiotowienia społeczeństwa
w procesie transformacji, za co obwinia elity
polityczne i architektów reform. Jest to teza
dyskusyjna, ponieważ wszędzie w pierwszych etapach przechodzenia do demokracji
elity odgrywały rolę wiodącą, a masy były
tłem przemian, mającym wielkie znaczenie
polityczne dopiero w pierwszych wolnych
wyborach.
Rozdział VI (Transformacja systemu ekonomicznego) liczący 80 stron jest najdłuższym
rozdziałem monografii. Mimo że zawarto
tu wiele analiz ekonomicznych, narracja autorska jest czytelna, oparta na wiarygodnych
opracowaniach naukowych oraz głębokiej
wiedzy samego autora, który znakomicie
orientuje się w tematyce ekonomicznej. Rozdział zaczyna się od analizy pojęciowej i teoretycznej, po czym autor kolejno omawia
i charakteryzuje najważniejsze elementy procesu transformacyjnego w polskiej gospodarce: reformy przygotowawcze w schyłkowym
okresie komunizmu, stabilizację i liberalizację gospodarki, restrukturyzację gospodarki
oraz prywatyzację. W ostatnim podrozdziale
ocenie poddano zakres konfliktowości społecznej i politycznej poszczególnych elementów i faz transformacji ekonomicznej,
co jest niezwykle istotne z punktu widzenia
politologicznej wartości pracy.
Treść ostatniego VII rozdziału rozprawy (Społeczeństwo obywatelskie w III RP
– ciągłość czy restauracja?) wynika logicznie
z przyjętej konstrukcji teoretycznej całej pracy opartej na syndromie elementów transformacji: polityka–gospodarka–społeczeństwo–
świadomość społeczna. Sposób rozumienia
przez prof. Bloka pojęcia „społeczeństwo
obywatelskie” jest szerszy niż poprzez sieć
organizacji pozarządowych. W rozdziale tym
znajdziemy obszerne fragmenty narracji poświęcone opisowi struktury klasowej i grupowej, instytucjonalnych i nieformalnych
grup interesów, prawa wyborczego, systemu
partyjnego i nastrojów społecznych w Polsce,
co daleko przekracza zakres standardowych
ujęć społeczeństwa obywatelskiego w nauce
o polityce. Takie ujęcie pozwoliło autorowi na uwzględnienie w analizie problemów
mających niezwykle istotne znaczenie dla
politologicznej i socjologicznej oceny procesów transformacji. Rozdział opisuje tradycje polskiego społeczeństwa obywatelskiego
Wrocławskie Studia Politologiczne 9, 2008
© for this edition by CNS
01 WrocStudia Polit 9.indd 230
2008-11-24 14:18:45
231
go w politologii, w tym umiejętne połączenie
metod analizy ekonomicznej i politologicznej. Autor odnosi się krytycznie do wielu
obiegowych sądów, stara się o własne diagnozy i wyważone oceny różnych aspektów
polityki w PRL w różnych okresach istnienia
państwa. Praca Bloka nie ma w założeniu
charakteru historycznego, lecz politologiczny, nie sięga do źródeł archiwalnych, ale wykorzystuje rezultaty licznych badań empirycznych autorów polskich i zachodnich,
źródła prawa, analizy statystyczne, raporty,
ekspertyzy, obserwacje i doświadczenia
własne autora z praktyki gospodarczej.
Książka napisana jest w formie analitycznej narracji, omawia i krytycznie analizuje
prace imponującej liczby badaczy i teoretyków zajmujących się różnymi wycinkami procesów transformacyjnych w Polsce
i w Europie Środkowej i Wschodniej w okresie ostatnich kilkunastu lat. Jest ona wartościowa przede wszystkim z naukowego,
ale także publicystycznego punktu widzenia. Napisana została językiem naukowym,
ale, co warto podkreślić, przystępnym również dla czytelników spoza środowiska nauk
społecznych.
RECENZJE
w okresie I i II Rzeczypospolitej oraz prezentuje szeroki obraz transformacji społecznej
w III RP. Autor dowodzi, że struktury społeczne i świadomość obywateli wywierały
(i nadal wywierają) istotny wpływ na charakter transformacji ekonomicznej i politycznej
w naszym kraju. Słusznie stwierdza pod
koniec rozprawy, że społeczeństwo obywatelskie sensu stricto znajduje się w Polsce nadal w fazie powstawania, jednak zasadnicza
część tego procesu już się dokonała, w szczególności na płaszczyźnie upodmiotowienia
i zdolności do ekspresji politycznej nowych
grup interesów i ruchów społecznych. Niedawne wydarzenia na polskiej scenie politycznej, w szczególności wybory parlamentarne w 2007 roku, wydają się potwierdzać
tę diagnozę.
Książka Zbigniewa Bloka z pewnością
wzbogaciła stan wiedzy naukowej i teorii polityki w obszarze procesów przemian w polskim systemie politycznym, społeczeństwie
i gospodarce. Jest ona istotnym osiągnięciem
naukowym podsumowującym długi etap badań teoretycznych i empirycznych profesora
Bloka nad zagadnieniami transformacji systemowej. Warto w szczególności podkreślić
metodologiczne i teoretyczne zasługi autora
dla rozwijania podejścia interdyscyplinarne-
Andrzej W. Jabłoński
„Europa – ziemia obiecana?
Doświadczenia krajów europejskich w integracji imigrantów”
Elżbieta Stadtmüller, Patrycja Matusz-Protasiewicz (red.)
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, ss. 203
Namysł nad migracjami międzynarodowymi, ich konsekwencjami społeczno-ekonomicznymi oraz sytuacją cudzoziemców stał
się obecnie tematem wielu debat, dyskusji,
posiedzeń. Świat, a właściwie w jego imieniu
najważniejsze organizacje międzynarodowe, stał się świadomy konieczności podjęcia
próby zrozumienia tego zjawiska, ujarzmie-
nia jego negatywnych skutków oraz próby
maksymalizacji korzyści z niego płynących.
Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan
w swoim raporcie przygotowanym na sesję
plenarną spotkania wysokiego szczebla na forum Zgromadzenia Ogólnego na temat migracji międzynarodowych i rozwoju (14–15
września 2006 roku, Nowy Jork), zauważył,
Wrocławskie Studia Politologiczne 9, 2008
© for this edition by CNS
01 WrocStudia Polit 9.indd 231
2008-11-24 14:18:45