Sekularyzacja myślenia politycznego w Rosji. Przejście od religijnej

Nr wniosku: 242376, nr raportu: 19365. Kierownik (z rap.): dr hab. Włodzimierz Aleksander Marciniak
Sekularyzacja myślenia politycznego w Rosji. Przejście od religijnej idei „właściwego istnienia” do
koncepcji imperium i geopolityki
Celem badań podjętych w projekcie grantowym było wyjaśnienie specyfiki rosyjskiego myślenia
politycznego od końca XV wieku do chwili obecnej. Prezentacja miała objąć kilka zasadniczych zagadnień i
zarazem etapów: rekonstrukcję napięć religijnych powstałych w Moskwie pod koniec XV wieku; wyjaśnienie
koncepcji władcy – cara chrześcijańskiego (suwerena, imperatora); oraz odwzorowanie tych zjawisk i
kategorii w późniejszych nowożytnych ideologiach politycznych – imperialnych i geopolitycznych.
W badaniu udowodniono, że cykliczne postrzeganie czasu historycznego w Moskwie i Rosji
umożliwiało zmniejszanie napięć religijnych w moskiewskim prawosławiu poprzez przyjęcie zasady
„właściwego istnienia”. Wykazano, że rozpoczęty w XIII–XIV wieku spór na temat tego, czym w sferze
władzy jest „właściwe istnienie” – instytucjami pozwalającymi budować relacje i manipulować nimi, czy też
kapitałem intelektualnym, aktualizowanym w przebiegu procesu historycznego, do czasów obecnych decyduje
o odmienności rozumienia miejsca i roli władzy w Europie i Rosji. Odtworzono i przedstawiono te procesy na
gruncie antropologii władzy w kontekście problemu podmiotu politycznego i problemu wielości form
politycznych (ustrojowych, instytucjonalnych).
Odmienny sposób rozwiązywania napięć religijnych (rozłamów wyznaniowych) w Europie Zachodniej
i w Europie Wschodniej doprowadził do powstania odmiennych typów i praktyk władzy. Rozłam w rosyjskim
prawosławiu spowodowany reformami patriarchy Nikona zapoczątkował proces przechodzenia w Moskwie
od władzy pastoralnej (eklezjalnej) do władzy suwerennej (politycznej), co porównywalne jest z wydarzeniami
europejskimi – takimi jak wojna trzydziestoletnia, rewolucje w Anglii i Holandii, także w kontekście wpływu
myśli protestanckiej na sekularyzację myślenia politycznego w Rosji. W badaniu wstępnie przedstawiono
przenikanie myśli protestanckiej do Rosji wprost z Holandii i Niemiec oraz pośrednio poprzez środowiska
prawosławne – Konstantynopol i Kijów, a także myśli katolickiej (unickiej). Proces przechodzenia od władzy
pastoralnej do władzy suwerennej został omówiony na przykładzie polityki pierwszych Romanowów
wynikającej z długotrwałego kryzysu władzy monarszej, szeroko rozpowszechnionej praktyki wypowiadania
posłuszeństwa (smuta, samozwaństwo). Procesy te przebiegały w Rosji w kontekście rewolucji i wojen
konfesyjnych w Europie oraz konfliktów politycznych w basenie Morza Bałtyckiego i wojen Moskwy z
Rzeczpospolitą i ze Szwecją. Powstanie władzy suwerennej w Rosji związane jest z nowym typem europejskiej
rzeczywistości politycznej, wyznaczanej przez takie pojęcia jak równowaga sił, system równowagi sił, dobre
rządzenie i policja. Problem ten jednak wymaga dalszego rozwinięcia poprzez zbadanie sieci zapożyczeń
kulturowych na osi Zachód–Wschód w okresie powstawania państwa moskiewskiego. Badanie potwierdziło
tezę, że rozwój rosyjskiego myślenia politycznego w wiekach XIX i XX (imperium, komunizm, geopolityka)
jest pośrednim efektem rozłamu kulturowego w XVII wieku, a następnie sekularyzacji idei i sporów
religijnych.
W badaniu zaproponowano zróżnicowane odpowiedzi na pytanie – czy geopolityka rzeczywiście jest
formą sekularyzacji myślenia politycznego w Rosji, czy też może dąży tylko do nowej interpretacji rosyjskiego
dziedzictwa historycznego i cywilizacyjnego, dostosowanej do współczesności. Badanie wykazało raczej
obecność dwóch jakby sprzecznych procesów w tej kwestii – że geopolityka zarówno sekularyzuje ujęcia
tradycjonalistyczne w rosyjskiej myśli politycznej, jak i desekularyzuje je na wyższym poziomie, tj. w ramach
postmodernistycznych rozważań na temat rosyjskiego imperializmu.
Wyniki osiągnięte w toku badań pozwalają na głębsze spojrzenie na problematykę rosyjską, na kwestie
państwa, imperium i systemu politycznego, wskazując nowe propozycje lub kierunki ujęciowo-modelowe w
badaniach nad Rosją.
Wartością badania jest wyjaśnienie procesu „uczenia” się w Moskwie/Rosji nowych systemów
pojęciowych (religii, władzy suwerennej, imperium) i pojawiających się uwarunkowanych doświadczeniem
historycznym „błędów systemowych”. Takie ujęcie sprzyja stworzeniu produktywnego pola analitycznego
polityki rosyjskiej (wewnętrznej i zagranicznej), co jest ważne ze względu na dominację w dyskursie
publicznym podejść opartych na wielu stereotypach (np. bizantynizm, predyspozycja imperialna).
Najbardziej znaczącym wkładem niniejszego badania do studiów nad Rosją i zagadnieniem rosyjskiej
sekularyzacji jest wykazanie, że historia Moskwy/Rosji od końca XV wieku nie toczyła się w oderwaniu od
dziejów Europy, ale w znacznym stopniu toczyła się równolegle do nich. Rosja jako europejska peryferia w
osobliwy sposób podlegała przemianom zachodzącym w Europie, wyznaczającym kierunki (choć nie
rezultaty) rosyjskiej modernizacji.
Dlatego też ustawienie europejskiego układu odniesienia jako głównej „osi” rosyjskiej historii jest
perspektywicznym polem badawczym (propozycją badawczą). Pole to pozwala na unikanie upraszczających
ujęć stereotypowych – koncentrujących się m.in. na opisywaniu odmienności cywilizacyjnej Rosji, jako świata
odrębnego, oraz na zewnętrznych oznakach rosyjskiego imperializmu.