Wody powierzchniowe stojące

WODY
Wody powierzchniowe stojące
W 2011 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie realizując zadania ujęte w „Programie Państwowego Monitoringu Środowiska województwa lubelskiego na lata 2010-2012”
przeprowadził badania siedmiu jezior. Wszystkie
badane jeziora objęto monitoringiem operacyjnym,
4 z nich badano również w ramach monitoringu
diagnostycznego oraz 1 jezioro – Białe Włodawskie w ramach monitoringu reperowego.
Badania prowadzono zgodnie z rozporządzeniem
Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych
(Dz. U. Nr 81, poz. 685). Monitoring diagnostyczny
obejmował: pełny zakres badań elementów biologicznych (fitoplankton, fitobentos i makrofity), parametry fizykochemiczne charakteryzujące: natlenienie, przezroczystość, substancje biogenne
i zasolenie, a także ocenę stanu chemicznego tj.
ze względu na obecność substancji priorytetowych i szczególnie szkodliwych dla środowiska
wodnego. W jeziorach objętych monitoringiem operacyjnym, zgodnie z ww. rozporządzeniem, realizowano badania fitoplanktonu i wspierających wskaźników fizykochemicznych.
Ocenę stanu jednolitych części wód jeziornych
w dorzeczach, na zlecenie Głównego Inspektoratu
Ochrony Środowiska, wykonuje Instytut Ochrony
Środowiska. Ocena za rok 2011 jest w trakcie weryfikacji, w raporcie przedstawiono wstępną ocenę
stanu monitorowanych jezior, określając ich stan
ekologiczny oraz w przypadku jezior objętych monitoringiem diagnostycznym, także ich stan chemiczny. Ocenę stanu przeprowadzono zgodnie z:
• rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia
9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości
dla substancji priorytetowych (Dz. U. Nr 258,
poz. 1545)
• „Procedurą oceny stanu ekologicznego jezior
w oparciu o multimetriks fitoplanktonowy –
PMPL”.
Zaproponowane w „Procedurze oceny stanu ekologicznego jezior...” wartości graniczne multimetriksa
fitoplanktonowego (PMPL) przedstawiono w tabeli 4,
zostaną one wprowadzone do ww. rozporządzenia
Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych
przy jego najbliższej aktualizacji.
Jezioro Piaseczno
Fot. Archiwum WIOŚ
Tabela 4. Zakresy wartości granicznych dla PMPL
Wartość PMPL
Stan ekologiczny jeziora
0-1,00
bardzo dobry
1,01-2,00
dobry
2,01-3,00
umiarkowany
3,01-4,00
słaby
4,01-5,00
zły
Wstępną ocenę stanu wód jeziornych przestawiono w tabeli 5. Z siedmiu przebadanych w 2011 r.
jezior jedno osiągnęło bardzo dobry stan ekologiczny (Piaseczno), pięć charakteryzuje się dobrym stanem ekologicznym (Białe Włodawskie,
Łukcze, Rogóźno, Sumin i Zagłębocze), jedno
uzyskało umiarkowany stan ekologiczny (Białe Sosnowickie).
Jezioro Rogóźno
Fot. Archiwum WIOŚ
53
RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2011 roku
Tabela 5. Wstępna ocena stanu czystości jezior badanych w 2011 r. (źródło: WIOŚ)
Białe
Białe
Włodawskie Sosnowickie
Nr katalogowy
Łukcze
Zagłębocze
Piaseczno
Rogóźno
Sumin
30728
30710
30690
30718
30692
30689
30718
Typ abiotyczny jeziora
7a
7b
7b
7a
7a
7a
7b
Współczynnik Schindlera
<2
>2
<2
<2
<2
<2
>2
MD ®, MO
MD, MO
MD, MO
MD, MO
MO
MO
MO
0,50
1,9
1,5
0,88
0,82
1,5
1,0
0,68
0,56
0,76
0,66
0,9
n.b.
n.b.
0,54
0,25
0,38
0,40
n.b.
n.b.
n.b.
195
353
207
196
156
270
374
8,25
n.d.
n.d.
0
28,8
1,3
n.d.
n.d.
10,2
0,6
n.d.
n.d.
n.d.
6,1
3,8
0,63
1,23
2,2
4,4
2,3
1,2
0,83
1,22
1,21
1,30
1,00
1,39
1,16
0,003
0,005
0,006
0,004
0,003
0,011
0,006
Ocena stanu ekologicznego
Dobry
Umiarkowany
Dobry
Dobry
Bardzo
dobry
Dobry
Dobry
Element decydujący o ocenie
stanu ekologicznego
fitobentos,
makrofity, nie
uwzględnione warunki
tlenowe
makrofity,
przezroczystość
PMPL, fitobentos
PMPL,
nie uwzględnione warunki
tlenowe i przezroczystość
PMPL
Dobry
Dobry
Dobry
Dobry
n.b.
n.b.
n.b.
DOBRY
ZŁY
DOBRY
DOBRY
Makrofity
Przewodność
[µS/cm]
Nasycenie hypolimnionu
O2 [%]
Tlen nad dnem [mgO2/l]
Przezroczystość [m]
Azot całk. [mg N/l]
Fosfor całk. [mgP/l]
Elementy fizykochemiczne
Fitobentos
Elementy
biologiczne
Rodzaj monitoringu
PMPL multimetriks
fitoplanktonowy
Ocena stanu chemicznego
Ocena stanu wód
PMPL,
fitobentos,
fitobentos,
makrofity, nie
makrofity,
uwzględnionie uwzględne warunki
nione warunki
tlenowe i przetlenowe i przezroczystość
zroczystość
Legenda
Elementy biologiczne
I
stan bardzo dobry
II
stan dobry
III
stan umiarkowany
Elementy fizykochemiczne
I/II
PSD
stan dobry
poniżej stanu dobrego
n.b. - nie badano;
n.d. - nie dotyczy
Parametrami decydującymi o stanie ekologicznym jezior były badania biologiczne. We wszystkich
badanych jeziorach zgodnie z zaleceniami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska wyznaczono
multimetriks fitoplanktonowy, dodatkowy nowo wypracowany parametr charakteryzujący fitoplankton.
Zawartość chlorofilu „a”, a także skład i obfitość glonów, są cenną informacją przy ocenie stanu ekologicznego jezior, ponieważ odzwierciedlają ogólne
warunki środowiska zachodzące w danym zbiorniku. Multimetriks fitoplanktonowy (PMPL), będący
uśrednioną wartością trzech wskaźników: biomasy
fitoplanktonu, biomasy sinic i chlorofilu „a”, w przypadku wszystkich badanych w 2011 r. jezior, mieścił
się w granicach od 0 do 2, odpowiadając bardzo dobremu i dobremu stanowi ekologicznemu.
„Procedura oceny stanu ekologicznego jezior
54
MD ® monitoring diagnostyczny reperowy
MD monitoring diagnostyczny
MO monitoring operacyjny
w oparciu o multimetriks fitoplanktonowy” definiuje
również wartości graniczne koncentracji: chlorofilu,
biomasy ogólnej i biomasy sinic dla poszczególnych klas. W analizowanych jeziorach bardzo korzystnie wypada koncentracja biomasy sinic i biomasy ogólnej nie przekracza wartości granicznej
dla klasy I, jedynie w jeziorze Białym Sosnowickim
koncentracja biomasy ogólnej spełniła wymagania
II klasy. Gorzej wypada metriks - chlorofil „a”, wskaźnik ten jedynie w 4 jeziorach nie przekracza wartości granicznych II klasy (Białe Włodawskie, Piaseczno, Sumin i Zagłębocze). W przypadku jeziora Łukcze
mieści się w granicach III klasy, a w pozostałych jeziorach: Białym Sosnowickim i Rogóźnie spełnia wymagania IV klasy.
Wyniki klasyfikacji multimetriksu fitoplanktonowego przedstawiono na wykresie 15.
WODY
µg/l
2
1,8
multimetriks fitoplanktonowy
1,6
typ 7b
typ 7a
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
granica klasy stanu dobrego zgodna z wytycznymi GIOŚ
Wykres 15. Wyniki klasyfikacji multimetriksu fitoplanktonowego (PMPL) jezior badanych w 2011 r. (źródło: WIOŚ)
W jeziorach objętych monitoringiem diagnostycznym badano również pozostałe parametry biologiczne: fitobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy) i makrofity (makrofitowy indeks stanu
ekologicznego). Wartości tych wskaźników spełniały wymagania stanu dobrego, za wyjątkiem jeziora
Białego Sosnowickiego, w przypadku którego odpowiadały umiarkowanemu stanowi ekologicznemu.
Makrofity, a w szczególności rośliny zanurzone,
są bardzo wrażliwe na zmianę warunków siedliskowych, stanowią więc bardzo dobry wskaźnik stanu
troficznego jezior. Ich rozwój jest uzależniony w dużej mierze od dostępu światła, dlatego zmiany widzialności wody znacząco wpływają na skład gatunkowy i zasiedlenie makrofitów. Fitolitoral jezior
płytkich (Łukcze i Białe Sosnowickie) badanych
w 2011 r. był mało zróżnicowany, szuwar właściwy
tworzyła przede wszystkim trzcina pospolita, zajmująca około 50% powierzchni pokrytej roślinnością.
Licznie występowały nimfeidy (rośliny o liściach pływających) – grążele i grzybienie, a także sporadycznie rdestnica pływająca. Podwodne łąki tworzyły zbiorowiska wywłócznika kłosowego i rogatka
sztywnego. W jeziorach stratyfikowanych: Białym
Włodawskim i Zagłęboczu, gdzie przezroczystość
wody sięgała lub przekraczała wartość graniczną
dla stanu dobrego (2,5 m), zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych było bardziej widoczne, w fitolitoralu
przeważały eloidy (rośliny zanurzone), które wraz
z nimfeidami zasiedlały około 80% powierzchni pokrytej roślinnością. Roślinność zanurzoną stanowiły
zbiorowiska wywłócznika kłosowego, rogatka
sztywnego i osoki aleosowatej, wśród roślinności
pływającej dominowały grążele i grzybienie.
W obydwu tych jeziorach stwierdzono występowanie ramienic, roślin wskaźnikowych dobrego stanu
ekologicznego jezior. W jeziorze Białym Włodawskim łąki ramienicowe stanowiły ponad 22% fitolitoralu, w Zagłęboczu występowanie ramienicy Nitellopsis obtusa stwierdzono tylko na 1 transekcie.
Okrzemki dzięki wąskiemu zakresowi tolerancji
na zmiany parametrów wskaźnikowych są uważane
za jedne z najlepszych bioindykatorów. W zespołach okrzemkowych badanych jezior dominowały
(ponad 70%) okrzemki z rodzajów: Achnanthes,
Navicula i Nitzschia.
Ocenę stanu ekologicznego przeprowadzono również w oparciu o analizę wartości parametrów wspomagających, fizyko-chemicznych tj.: zawartości tlenu,
przezroczystości, przewodności elektrolitycznej, azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Przewodność elektrolityczna i zawartość substancji biogennych we wszystkich badanych jeziorach spełniała wymagania RDW
dla stanu dobrego. Niska przezroczystość wód potwierdzała umiarkowany stan ekologiczny jeziora Białego Sosnowickiego. W przypadku trzech jezior
(Łukcze, Rogóźno i Zagłębocze) w ocenie nie
uwzględniono obniżonej nieznacznie widzialności,
na którą niekorzystnie mogła wpłynąć podwyższona barwa wody. Znowelizowane rozporządzenie
klasyfikacyjne dopuszcza wystąpienie jednego parametru w niższej klasie, jeśli biologia jest w stanie
bardzo dobrym lub dobrym, ponadto w poprzednich
latach w omawianych jeziorach widzialność spełniała wymagania RDW. Wyniki pomiarów tego
wskaźnika w roku 2011 w stosunku do poprzedniego roku badań przedstawiono na wykresie 16.
55
RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2011 roku
m
6
5
typ 7a
typ 7b
przezroczystość
4
3
2
1
0
2010 2011
2009 2011
2009 2011
2007 2011
2007 2011
2008 2011
2009 2011
granica klasy stanu dobrego zg. z rozporządzniem MŚ z 2011r. zależna od wielkości współczynnika Schindlera
Wykres 16. Wyniki klasyfikacji przezroczystości jezior badanych w 2011 r. (źródło: WIOŚ)
Zaobserwowane w niektórych jeziorach niekorzystne warunki tlenowe również nie zostały
uwzględnione w ocenie, gdyż nadmierne odtlenienie hypolimnionu w szczycie stagnacji letniej jest
naturalnym zjawiskiem występującym często w jeziorach głębokich (Białe Włodawskie, Rogóźno,
Zagłębocze). Analiza profili termiczno-tlenowych
wykonana przez Instytut Ochrony Środowiska
w ramach weryfikacji wyników ocen z lat 20092010 pozwoliła na stwierdzenie, że warunki tlenowe zmieniają się z roku na rok, a zmiany te nie są
kierunkowe (wartości elementów biologicznych
wskazują na stan co najmniej dobry), to parametr
ten nie powinien być uwzględniany w ocenie.
Na wykresie 17 przedstawiono warunki tlenowe
zaobserwowane w szczycie stagnacji letniej w jeziorach stratyfikowanych.
Wykres 17. Warunki tlenowe w jeziorach stratyfikowanych w szczycie stagnacji letniej w 2011 r. (źródło: WIOŚ)
Jeziora objęte monitoringiem diagnostycznym
zostały przebadane również pod kątem obecności
substancji priorytetowych, szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, wszystkie uzyskały
stan chemiczny dobry, a badane wskaźniki nie
przekraczały wartości dopuszczalnych.
Jeziora polskie generalnie należą do zbiorników
56
eutroficznych ze względu na niekorzystne cechy
morfometryczne i hydrograficzne, które sprzyjają
naturalnemu procesowi starzenia się jezior. O stanie czystości decydują nie tylko cechy naturalne,
ale również różnorodna presja antropogeniczna
oraz użytkowanie zlewni. W tabeli 6 przedstawiono
charakterystykę jezior badanych w 2011 r.
wody
Tabela 6. Charakterystyka jezior badanych w 2011 r.
Nazwa
jeziora
Białe
Włodawskie
Białe
Sosnowickie
Łukcze
Piaseczno
Rogóźno
Sumin
Zagłębocze
Powierzchnia*
[ha]
106,4
144,8
56,5
84,7
57,1
91,5
59
Pojemność*
[tys. m3]
14 998
2 018
2 091
10 674
4 209
1 454
4 279
Głębokość*
max [m]
Zagospodarowanie**
Podatność na degradację**
33,6
Jezioro intensywnie użytkowane rekreacyjnie, liczna zabudowa rekreacyjna
w zlewni bezpośredniej jeziora. Ścieki
z ośrodków wypoczynkowych i zabudowy
indywidualnej odprowadzane są kanalizacją poza zlewnię jeziora.
Jezioro charakteryzuje się wysoką odpornością na degradację dzięki korzystnym
warunkom morfometrycznym dużej
głębokości i objętości oraz niedużej powierzchni zlewni całkowitej.
2,7
Użytkowane jako staw hodowlany
i okresowo zasilane wodami Kanału
Wieprz-Krzna.
Jezioro bardzo podatne na degradację ze
względu na niekorzystne wskaźniki morfometryczne - małą głębokość średnią,
brak stratyfikacji.
8,9
W zlewni całkowitej zdecydowaną większość stanowią grunty orne i tereny o zabudowie rozproszonej. Otoczenie jeziora
jest bardzo mocno zabudowane i ogrodzone. Zabudowa letniskowa i pobliskie
wsie nie są skanalizowane. Ścieki przetrzymywane są w zbiornikach bezodpływowych i wywożone do oczyszczalni.
Jezioro ze względu na cechy morfometryczne, rolniczo-rekreacyjną zlewnię,
małą głębokość i brak pełnej stratyfikacji
bardzo podatne na degradację.
38,8
Jezioro jest intensywnie wykorzystywane
rekreacyjnie, liczna zabudowa letniskowa
i pobliskie wsie nie są skanalizowane. Ścieki przetrzymywane są w zbiornikach bezodpływowych i wywożone do oczyszczalni.
Jezioro odporne na degradację dzięki dużej głębokości i objętości zgromadzonej
w nim wody, niedużej zlewni całkowitej
oraz przewadze lasów w zlewni.
25,4
Jezioro jest dość podatne na degradację,
a duża presja wędkarska nasila procesy
eutrofizacyjne. Nieliczna zabudowa letniskowa nie jest skanalizowana. Ścieki
przetrzymywane są w zbiornikach bezodpływowych i wywożone do oczyszczalni.
Jezioro posiada średnią odporność na
degradację. Dobre cechy to niski procent
wymiany wody w roku i niewielka zlewnia,
mniej korzystne wartości przyjmuje stosunek objętości jeziora do długości linii
brzegowej oraz procent stratyfikacji wód.
6,5
Jezioro z niewielką i rozproszoną zabudową rekreacyjną. Ze względu na niedostępne dla rozwoju turystyki brzegi
(bagna i torfowiska) podlega niewielkiej
antropopresji.
Jezioro posiadające niską odporność na
degradację ze względu na zespół niekorzystnych cech morfometrycznych: małą
głębokość, brak stratyfikacji i dobrze rozwiniętą linię brzegową.
25
W strukturze użytkowania zlewni przeważają lasy, łąki i ugory, a rozproszona
zabudowa rekreacyjna zlokalizowana jest
m. in. na glebach potorfowych, zalewanych w okresie wysokich wód. Powoduje
to przesiąkanie ścieków z szamb do wód
gruntowych a nawet zalewanie zbiorników bezodpływowych. Układ rowów melioracyjnych pozwala na odprowadzanie wód
z terenów zalewanych (torfowisk i działek
rekreacyjnych z zabudową) do jeziora.
Jezioro posiada średnią odporność
na degradację, decydują tutaj głównie
wskaźniki zlewniowe: wymiana wody
w roku i współczynnik Schindlera, a także
sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej i stratyfikacja wód.
* dane morfometryczne wg Jeziora łęczyńsko-włodawskie Monografia przyrodnicza UMCS wyd. BMŚ 1998
** - opracowano na podstawie projektu „Sformułowanie w warunkach korzystania z wód regionu wodnego ograniczeń w korzystaniu wód jezior lub zbiorników
oraz w użytkowaniu ich zlewni”, MGGP S.A. oraz Instytut Ochrony Środowiska 2010 oraz danych WIOŚ.
57