Ogólna koncepcja kształtowania terenów zieleni przydrożnej

Ogólna koncepcja kształtowania terenów zieleni przydrożnej

 Ogólna koncepcja kształtowania terenów zieleni przydrożnej w Miejskim Obszarze Funkcjonalnym Zielonej Góry Andrzej Greinert Monika Edyta Drozdek Zielona Góra • 2016 AUTORZY OPRACOWANIA: Andrzej Greinert (Uniwersytet Zielonogórski, WBAiIŚ, IIŚ) Monika Edyta Drozdek (PWSZ w Sulechowie, IZiIR) RECENZENCI: dr hab. inż. Adam Wysokowski, prof. UZ; prof. dr hab. inż. Anna Lisiecka ISBN 978‐83‐937619‐5‐1 Copyright © by IIŚ WBAiIŚ UZ, Zielona Góra, 2016 Copyright © by UM Zielona Góra, 2016 Copyright © by Authors, 2016 Instytut Inżynierii Środowiska Uniwersytetu Zielonogórskiego; ul. prof. Z. Szafrana 15, 65‐516 Zielona Góra tel./faks +48‐683287864; e‐mail: [email protected] SPIS TREŚCI TYTUŁEM WSTĘPU .................................................................................... 5 1. CHARAKTERYSTYKI PRZESTRZENNE I PRZYRODNICZE .......................... 7 1.1. Położenie i granice Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry .............................................................................. 7 1.2. Uwarunkowania przyrodnicze i przestrzenne terenów przydrożnych Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry .............................................................................. 8 1.2.1. Klimat i mikroklimat ........................................................... 8 1.2.2. Stan atmosfery ................................................................. 10 1.2.3. Rzeźba terenu................................................................... 11 1.2.4. Warunki glebowe ............................................................. 13 1.2.5. Warunki wodne ................................................................ 21 2. SIEĆ DROGOWA MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO ZIELONEJ GÓRY .................................................................................. 23 2.1. Główne elementy sieci drogowej ............................................ 23 2.2. Układ planistyczny ulicy/drogi ................................................. 25 2.2.1. Budowa pasa drogowego ................................................. 25 2.2.2. Uzbrojenie terenów przydrożnych ................................... 29 2.2.3. Zieleń przydrożna ............................................................. 34 2.2.3.1. Wprowadzenie ......................................................... 34 2.2.3.2. Zagadnienia prawne ................................................. 39 2.2.3.3. Wpływ użytkowania drogi na stan zieleni ................ 41 2.3. Hałas na obszarze Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry ............................................................................ 45 3. ZIELEŃ PRZYDROŻNA MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO ZIELONEJ GÓRY .................................................. 48 3.1. Śródmieście w granicach strefy ochrony konserwatorskiej i jej bezpośredniego otoczenia .................... 49 3.2. Miasto Zielona Góra (do 31.12.2014) ...................................... 56 3.3. Dzielnica Nowe Miasto ............................................................ 65 3.3. Obszary Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego, poza granicami miasta Zielona Góra ................................................ 69 4. NOWE ZALECENIA PLANISTYCZNO‐PROJEKTOWE DLA ZIELENI TERENÓW PRZYDROŻNYCH ................................................................ 87 4.1. Zagadnienia formalno‐prawne ................................................ 87 4.2. Formy zagospodarowania pasów zieleni przydrożnej ............. 89 4.2.1. Aleje .................................................................................. 89 4.2.1.1. Planowanie i projektowanie alei .............................. 89 4.2.1.2. Ochrona istniejących alei .......................................... 90 4.2.1.3. Uzupełnianie i wymiana drzew alejowych ................ 90 4.2.2. Krzewy, pnącza i rośliny o niezdrewniałych pędach......... 94 4.2.2.1. Zastosowanie roślin okrywowych na terenach przydrożnych .......................................................... 102 4.2.2.4. Zastosowanie roślin zielnych i cebulowych na terenach przydrożnych ........................................... 104 4.3. Przestrzeń dla roślin ............................................................... 106 4.4. Nowe technologie dla terenów zieleni przydrożnej .............. 112 4.4.1. Mieszanki kamienno‐glebowe ........................................ 112 4.4.2. Komórki glebowe ............................................................ 113 4.4.3. Kanały korzeniowe ......................................................... 114 4.4.4. Bariery mechaniczne ...................................................... 114 4.4.5. Ekrany i osłony chroniące rośliny przed solą .................. 115 4.4.5. Ekrany przeciwhałasowe z roślinnością.......................... 118 4.4.5.1. Ekran typu „Zielona ściana” .................................... 119 4.4.5.2. Panele drewniane ................................................... 120 4.4.5.3. Ściany z bloczków prefabrykowanych .................... 121 4.4.5.4. Ekrany ziemne ......................................................... 123 4.4.6. Roślinność w zabezpieczeniu przeciwerozyjnym skarp ............................................................................... 123 4.5. Podstawowe uwagi planistyczno‐projektowe ....................... 127 4.5.1. Inwentaryzacja zieleni .................................................... 128 4.5.2. Zalecenia planistyczne .................................................... 129 4.5.3. Zalecenia projektowe ..................................................... 131 4.5.4. Zalecenia w zakresie nadzoru wykonawczego ............... 135 5. DOBÓR GATUNKOWY ROŚLIN DLA ZIELONOGÓRSKICH TERENÓW PRZYDROŻNYCH .............................................................. 137 6. NAWIĄZANIE DO OBOWIĄZUJĄCYCH DOKUMENTÓW MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO ZIELONEJ GÓRY ............ 152 7. SPIS LITERATURY ............................................................................... 159 8. ZESTAWIENIE ELEMENTÓW GRAFICZNYCH ...................................... 164 TYTUŁEM WSTĘPU Człowiek jest gatunkiem odznaczającym się zdolnością i chęcią migracji, odkry‐
wania nowych obszarów, dających mu nowe możliwości funkcjonowania na naszej planecie. Wraz z rozwojem cywilizacji ludzkiej, coraz szersze tereny stały się nie tyle miejscami czynienia odkryć ile takimi, do których się wraca co jakiś czas, a nawet cyklicznie. Obszar stał się w końcu nie tylko przedmiotem zasie‐
dlania ale dobrem – poszukiwanym, otaczanym różnorodną opieką, w tym bro‐
nionym przed innymi członkami populacji ludzkiej. Im większe były oczekiwania względem terenów znajdujących się w coraz więk‐
szych odległościach od siebie, tym bardziej pilącym zadaniem stawało się skró‐
cenie czasu poświęcanego na podróż. Oczywistą stała się także konieczność zabezpieczenia podróżnych przed różnymi zdarzeniami w drodze. Efektem było zbudowanie dróg, które z czasem stawały się coraz bardziej złożonymi konstruk‐
cjami, rozrastając się tworzącymi systemy drogowe. Wraz z rozwojem osiedli ludzkich, przez osady, wsie, protomiasta do miast i ich aglomeracji, drogi zyskały nowe rozszerzenie w postaci ulic wewnątrz tych terenów zabudowanych. Zaawansowane koncepcje dróg znane były już starożytnej Asyrii i Babilonii, Egiptowi, Grecji, Chinom i innym wielkim cywilizacjom, aczkolwiek nikt tyle nie zrobił w tej materii co starożytny Rzym. Ówczesna złożoność nie tylko konstruk‐
cji ale także działań związanych z administrowaniem zasobem drogowym budzą podziw do dnia dzisiejszego. Następne wieki przyniosły rozwój systemów dro‐
gowych na całym świecie, czego wynikiem jest skomplikowana „pajęczyna” połączeń, o złożonej i kosztownej otoczce związanej z administrowaniem i co‐
dziennym utrzymaniem tego zasobu. Tereny przydrożne, zagospodarowane z użyciem zieleni wysokiej, to obraz ty‐
powy dla europejskiego krajobrazu. Historycznie to element wywodzący się ze starożytności, lecz bardzo rozwinięty w dobie kształtowania ogrodów (począw‐
szy od epoki renesansu), w których pełniły niezmiernie ważne role. Niewątpliwie rozwój systemów alejowych wiązał się też z systematycznym wylesianiem tere‐
nów naszego kontynentu na potrzeby rolnictwa, czego efektem był przebieg coraz dłuższych odcinków dróg przez tereny otwarte. Nie należy też zapominać, że podróż w wiekach minionych wiązała się z brakiem komfortu za sprawą jej długotrwałości przy nie zawsze korzystnych warunkach pogodowych, a także dużym ryzykiem, związanym z rozbojami będącymi plagą trudną do okiełznania. Aleje wrosły także w nasze poczucie krajobrazu polskiego. Drzewa, towarzysząc podróży, ułatwiały ją częściowo eliminując niekorzystne wpływy zmiennego w Środkowej Europie klimatu. Wyznaczały też kierunek, co było szczególnie istotne w czasie śnieżnych zim, o czym na ogół nie pamiętamy w dobie wsze‐
chobecnych systemów satelitarnego pozycjonowania GPS. Wiele z opisywanych założeń stało się z czasem świadkami dziejów, stanowiąc wraz z innymi formami historycznymi i przyrodniczymi, cenny zasób naszego kraju. Okolice Zielonej Góry w pierwszym okresie rozwoju osadnictwa były słabo po‐
wiązane z innymi już wcześniej zasiedlonymi obszarami. Wiązało się to niewąt‐
pliwie z bardzo dużym stopniem zalesienia tych terenów w postaci zwartego kompleksu pierwotnych puszcz. Z czasem osady rozrastały się, a ludzie w nich żyjący zaczęli komunikować się ze swoimi sąsiadami. Sprzyjały temu coraz mniejszy dystans między osadami i specjalizacja działań gospodarczych. Powsta‐
ły połączenia drogowe między bezpośrednio sąsiadującymi miastami i wsiami – Zielona Górą, Kisielinem, Zawadą, Raculą, Krępą, Przylepem, Kisielinem, Zawadą i innymi, lecz także dalej położonymi – Sulechowem, Nową Solą, aby w końcu połączyć bardziej oddalone ośrodki o dużym znaczeniu administracyjnym i han‐
dlowym, jak Żary, Żagań, Krosno Odrzańskie, czy Głogów. Współczesny rys roz‐
woju zdominowała chęć szybkiej komunikacji między jeszcze dalszymi od siebie punktami podróży, przechodząc od łączenia stolic regionów/województw (Po‐
znań, Szczecin, Wrocław), do stolic krajów (Warszawa, Berlin), aż po komunika‐
cję paneuropejską. Od systemu połączeń drogowych wymagamy coraz większej funkcjonalności, wskazując już nie tylko na jakość drogi lecz także na towarzyszące drogom usłu‐
gi, a także estetykę pasa drogowego i terenów do niego przyległych. Tym sa‐
mym wracamy do idei zagospodarowania terenów sąsiadujących z drogami z użyciem różnych form zieleni kształtowanej – od założeń alejowych, do któ‐
rych już przywykliśmy, do ozdobnych konstrukcji znanych wcześniej w założe‐
niach parkowych. Zagospodarowanie terenów przydrożnych stało się w ten sposób sztuką, współtworzącą różne trendy architektury krajobrazu. Z uwagi na szereg trudności, związanych z oddziaływaniemi wzajemnymi drogi i terenów przydrożnych, aranżacje pasów zieleni towarzyszących drogom z uży‐
ciem zieleni ozdobnej nie należą do prostych. Podejmując te wyzwania wierzy‐
my jednak, że uda się nam uczynić piękniejszymi nie tylko nasze miejsca pracy, mieszkania i wypoczynku ale również tereny przydrożne – znajdujące się po‐
między tak opisanymi punktami docelowymi. Andrzej Greinert Monika Edyta Drozdek Zielona Góra; 10.01.2016 r. 1. CHARAKTERYSTYKI PRZESTRZENNE I PRZYRODNICZE 1.1. Położenie i granice Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry Miejski Obszar Funkcjonalny Zielonej Góry (MOF ZG), nazywany też Zielonogór‐
skim Obszarem Funkcjonalnym (ZOF), obejmuje swoim zasięgiem miasto Zielo‐
na Góra, miasta i gminy Czerwieńsk i Sulechów oraz gminy Świdnica i Zabór. Zielona Góra to pod względem powierzchni ogólnej (27 832 ha) największe miasto województwa lubuskiego i szóste w kraju (stan na 01.01.2015 r.). Jest jedną z dwóch (wraz z Gorzowem Wlkp.) jego stolic. Zgodnie z zapisem zawar‐
tym w Zmianie Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Prze‐
strzennego Miasta Zielona Góra (Uchwała RM ZG XVIII.139.2015), zajmuje ob‐
szar położony w południowo wschodniej części województwa lubuskiego, na 51°56'23'' szerokości geograficznej północnej oraz na 15°30'18'' długości geo‐
graficznej wschodniej. Rozpiętość obszaru miasta wynosi ponad 21 km w osi NS i 17 km w osi EW. W wyniku połączenia z dniem 1 stycznia 2015 roku Miasta Zielona Góra i Gminy Zielona Góra powstała jednostka złożona z dwóch pod‐
stawowych jednostek strukturalnych: Miasto Zielona Góra w granicach do 31.12.2014 r. i Dzielnica Nowe Miasto. Miasto Zielona Góra składa się z 14 osie‐
dli o nazwach zgodnych z Uchwałą RM ZG XVIII.139.2015; Dzielnica Nowe Mia‐
sto jest, zgodnie z Uchwałą nr I.1.2015 składa się z sołectw: Barcikowice, Drzon‐
ków, Jany, Jarogniewice, Jeleniów, Kiełpin, Krępa, Łężyca, Ługowo, Nowy Kisie‐
lin, Ochla, Przylep, Racula, Stary Kisielin, Sucha, Zatonie i Zawada. Czerwieńsk zlokalizowany jest na NW od Zielonej Góry, w odległości ok. 12 km; współrzędne geograficzne centrum miasta to: 52°0'47.20"N, 15°25'24.32"E. Miasto i gmina zajmują łącznie obszar 195 km2 i są zasiedlone przez ok. 10 tys. mieszkańców. Gmina Czerwieńsk składa się z 13 wsi sołeckich: Będów, Bródki, Dobrzęcin, Leśniów Mały, Leśniów Wielki, Laski, Nietków, Nietkowice, Płoty, Sycowice, Sudoł, Wysokie i Zagórze. Świdnica ulokowana jest na SW od Zielonej Góry, w odległości ok. 11 km; współ‐
rzędne geograficzne siedziby gminy to 51°53'15.28"N i 15°23'23.71"E. Gmina zajmuje obszar 160 km2 i jest zasiedlona przez ok. 6,4 tys. mieszkańców. Gmina obejmuje swoim zasięgiem sołectwa: Buchałów, Drzonów, Grabowiec, Koźla, Letnica, Lipno, Piaski, Radomia, Słone, Świdnica i Wilkanowo. Miasto i gmina Sulechów zajmuje obszar 237 km2, liczy 26,5 tys. mieszkańców, spośród których ok. 16,5 tys. to mieszkańcy miasta. Miasto Sulechów ulokowa‐
ne jest ok. 25 km na NE od Zielonej Góry, a jego centrum opisują współrzędne geograficzne 52°4'59.50"N i 15°37'31.20"E. Gmina obejmuje sołectwa: Brody, Brzezie, Buków, Cigacice, Głogusz, Górki Małe, Górzykowo, Kalsk, Karczyn, Kije, 7 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze Klępsk, Krężoły, Kruszyna, Leśna Góra, Łęgowo, Mozów, Nowy Świat, Obłotnie, Okunin i Pomorsko. Gmina Zabór zajmuje tereny zlokalizowane na wschód od Zielonej Góry, siedzi‐
ba gminy oddalona jest od Zielonej Góry o ok. 17 km i opisana jest współrzęd‐
nymi geograficznymi 51°57'7.06"N i 15°43'0.42"E. Zajmuje powierzchnię 93 km2 i zamieszkana jest przez ok. 4 tys. mieszkańców. W skład gminy wchodzą sołec‐
twa: Czarna, Dąbrowa, Droszków, Łaz, Milsko, Przytok, Zabór i Tarnawa. 1.2. Uwarunkowania przyrodnicze i przestrzenne terenów przydrożnych Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry 1.2.1. Klimat i mikroklimat Zielona Góra i jej okolice klimatycznie charakteryzuje przewaga wpływów ocea‐
nicznych, objawiająca się małymi amplitudami temperatury powietrza, wcześnie wkraczającą wiosną, długim latem i krótką, łagodną zimą (Demidowicz i Konop‐
czyński 2013). W mieście przeważają wiatry z sektora zachodniego, od SW do NW, które stanowią 51,8% (w tym W – 21%). Średnia prędkość wiatru jest nie‐
znaczna – ok. 3,0 m∙s‐1, przy czym notuje się 5,4 dnia z wystąpieniem wiatru ≥ 10 m∙s‐1. Udział cisz jest niewielki i wynosi 1,1%, a w miejscach osłoniętych i obniżeniach dochodzi do 5‐10%. Średnia temperatura roczna, stwierdzona w wieloleciu przez Stację Zielona Góra wynosi 8,7OC, przy amplitudzie min‐max sięgającej 65,5OC. Opady atmosferyczne układają się w wieloleciu na poziomie 577 mm, z dużymi opadami w lipcu i przeciętnie 175,1 dnia z opadem w ciągu roku. Średnia wilgotność względna w wieloleciu to 78%, z maksimum w grudniu i minimum w maju. Usłonecznienie wyniosło 1491 godzin, a zachmurzenie 5,6 oktanta (US w Zielonej Górze 2014). Na obszarach przydrożnych warunki mikroklimatyczne odbiegają zazwyczaj od tych określających makroklimat i mezoklimat. Korytarz drogowy jest ukierun‐
kowanym układem o bardzo skomplikowanych oddziaływaniach, wywołanych między innymi wymuszanym przepływem mas powietrza i zjawiskami natury termicznej (temperatura powietrza przy nawierzchni bitumicznej w słoneczny dzień letni może przekraczać 60°C). Stwierdzone jest stagnowanie mas powie‐
trza stosunkowo nisko nad powierzchnią drogową w okresach zimnych, przy niskim ciśnieniu atmosferycznym. W warunkach wysokiego ciśnienia, przy sło‐
necznej pogodzie, a także w warunkach silnych wiatrów notowane jest zazwy‐
czaj większe rozproszenie mas. Poza tym generalnym rysem, wyraźne są efekty warstwowania układów atmosferycznych wobec: piętra zieleni i niskiej zabudo‐
wy, piętra wysokiej zabudowy oraz powyżej zabudowy (Greinert 2008, 2011, 2015, Strategia 2015). 8 Rozdział 1 Przepływ „wysokiego poziomu”, na ogół zgodny z ogólną różą wiatrów dla rejo‐
nu, nie znajduje prostego przełożenia na „piętra średnie i niskie”, gdzie dominu‐
jącą rolę przejmuje termika powierzchni i obiektów oraz ich kubatura i roz‐
mieszczenie. Dochodzi do zawirowań, akceleracji i zmian lokalnych kierunków przepływu mas powietrza (rys. 1.1, 1.2). Rys. 1.1. Mechanizm rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń wzdłuż arterii wewnątrzmiejskiej, ul. Wyszyńskiego przy rondzie Jana Pawła II (Greinert 2008) Rys. 1.2. Podstawowe układy przemieszczania się mas powietrza nad rejonem skrzyżowania PCK w Zielonej Górze (białe kierunki pierwszoplanowe, szare – drugoplanowe), Greinert 2008 9 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze Na terenach Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry stwierdza się dodatkowe fluktuacje mikroklimatu na obszarach przydrożnych w zależności od przebiegu drogi przez obszary o różnej formie zagospodarowania – rolne, leśne, zadrzewione lub zabudowane, a także intensywność i ukształtowanie zalesienia oraz zabudowy. Ważnym elementem kształtującym zjawiska pogodowe jest rzeka Odra, której Pradolina oraz współczesna dolina rzeczna wykazują odmien‐
ność elementów klimatu w odniesieniu do pozostałych terenów tworzących MOF ZG. 1.2.2. Stan atmosfery Stan atmosfery to istotny czynnik, wpływający na wzrost i rozwój roślinności miejskich terenów zieleni. Należy przy tym ująć wszechstronne interakcje, w postaci: ‐ oddziaływań chemicznych – powodowanych przez substancje niesione przez atmosferę, uwzględniając ich bezpośrednie oddziaływanie (skutki nawozo‐
we, toksyczne, inne), jak też pośrednie (zalepianie aparatów szparkowych, pokrywanie blaszek liściowych a przez to obniżanie zdolności fotosyntezy, obciążanie liści i inne), ‐ oddziaływań termicznych, ‐ oddziaływań mechanicznych – napór wiatru, gradobicia, ulewy. Pod względem kształtowania się mas powietrza nad miastem, w szczególnie złożony sposób rysuje się sytuacja wzdłuż szlaków komunikacyjnych, będących ukierunkowanymi przestrzeniami otwartymi w zaburzonej przestrzeni zabudo‐
wanej. Układ atmosferyczny nad drogami miejskimi, generujący fluktuacje prze‐
pływów, przekłada się na duże różnice w obecności zanieczyszczeń komunika‐
cyjnych w pobliżu koron drzew i krzewów oraz aparatu asymilacyjnego roślin zielnych. W ich efekcie roślinność miejska bytuje w warunkach silnie zróżnico‐
wanej proliferacji zanieczyszczeń, których dostępność dla roślin, a także tempo osiadania na powierzchniach glebowych są odmienne nie tylko w poszczegól‐
nych porach roku ale wręcz w układach chwilowych. Biorąc pod uwagę istnienie prądów wstępujących nad ogrzaną powierzchnią dróg krytych materiałami bi‐
tumicznymi oraz ogrzanie spalin samochodowych, istotnym problemem jest możliwość oddalenia miejsc wzmożonej depozycji zanieczyszczeń od ich źródła. Potencjalne drogi przemieszczania zanieczyszczeń znad pasa drogowego były analizowane przez wielu autorów, którzy zauważyli znaczącą odmienność depo‐
zycji zanieczyszczeń w różnych układach drogowych i przestrzennych. Można na ich podstawie wysnuć wniosek o braku możliwości podania uniwersalnych wskazań, możliwych do prostej aplikacji. Pewne jednak jest, że w konsekwencji zwiększania się liczby samochodów (504 samochody na 1000 mieszkańców 10 Rozdział 1 kraju) i nie zawsze idącego za tym postępu technicznego (tab. 1.1), problem zanieczyszczeń komunikacyjnych będzie się potęgował. Tab. 1.1. Udział samochodów osobowych i ciężarowych w różnych grupach wie‐
kowych w ogólnej liczbie zarejestrowanych w Polsce do końca roku 2013 (GUS 2014) Wiek pojazdu Sam. osobowe (%) Sam. ciężarowe (%) do 5 lat 9,6 14,6 powyżej 16 lat 51,2 47,1 W wyniku spalania paliw w silnikach samochodowych do atmosfery przedostają się zanieczyszczenia gazowe: tlenki azotu, tlenek węgla, dwutlenek węgla i wę‐
glowodory aromatyczne (szczególnie benzen) oraz pyły zawierające związki m.in.: kadmu, niklu i miedzi (Łobacz i in. 2010, 2015). Do tego dochodzi niska emisja pyłów, zawierających cząstki ścieralnych elementów pojazdów oraz ście‐
ralnej warstwy jezdni. Stan chemiczny powietrza atmosferycznego na zielonogórskich terenach przy‐
drożnych oceniono w latach 2005‐2009 na podstawie monitoringu prowadzo‐
nego przez WIOŚ w Zielonej Górze. Stwierdzono, że za główny strumień zanie‐
czyszczeń odpowiada emisja niska i komunikacyjna. Nie odnotowano przekro‐
czeń stężenia SO2 w powietrzu, przy czym najwyższe wyniki odnotowano w stacji pomiarowej przy ul. Krótkiej, a najniższe w stacji przy ul. Jasnej. Analo‐
giczny układ rozkładu stężeń odnotowano wobec NOx, CO i PM10, również nie stwierdzając przekroczeń norm. Nie zaobserwowano przekroczeń w zawartości metali ciężkich w pyle PM10, natomiast odnotowano przekroczenia wobec benzo(a)pirenu (Krauze‐Biernaczyk 2010). W raportach Inspektoratu brak jest wyników, które mogłyby posłużyć do wyodrębnienia z ogólnego strumienia miejskich zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego tych pochodzących z ko‐
munikacji. 1.2.3. Rzeźba terenu MOF ZG zajmuje tereny zlokalizowane w obrębie Prowincji Niż Środkowoeuro‐
pejski (31), w podprowincjach: Pojezierze Południowobałtyckie (314‐316) i Nizi‐
ny Środkowopolskie (318), w makroregionach: Pojezierza Lubuskie (315.4), Pradolina Warciańsko‐Odrzańska (315.6), Wzniesienia Zielonogórskie (315.7) i Obniżenie Milicko‐Głogowskie (318.3), w mezoregionach: Obniżenie Nowosol‐
skie (318.31), Wał Zielonogórski (315.74), Wysoczyzna Czerwieńska (315.73), Dolina Środkowej Odry (315.61), Kotlina Kargowska (315.62), Bruzda Zbąszyńska (315.44) i Pojezierze Łagowskie (315.42) (rys. 1.3). Obszar ten charakteryzuje się dużym zróżnicowaniu wysokościowym, przekraczającym 150 m wysokości 11 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze względnej. Różnice wysokości względnej rzędu 20‐50 m na dystansie mniejszym niż 1 km są tutaj często spotykanym elementem rzeźby terenu. Rys. 1.3. Mapa mezoregionów fizycznogeograficznych okolic Zielonej Góry, na tle ukształtowania terenu i podziału administracyjnego (Kondracki 2002) Budowa dróg wiąże się z dużymi zmianami w urzeźbieniu terenu. Główne szlaki komunikacyjne – drogi krajowe i wojewódzkie oraz slaki kolejowe przekraczają tereny o naturalnym, zróżnicowanym urzeźbieniu, przy dużych deniwelacjach lokalnych. W toku budowy dróg, część z nich jest niwelowana poprzez zepchnię‐
cie nadwyżek gruntu w przyległe do nich zagłębienia. Na pozostałych terenach drogi wcinają się w wyniosłości oraz prowadzone są na sztucznych nasypach, czego wynikiem jest formowanie skarp z materiału nawiezionego. Sztucznie utworzone skarpy odznaczają się zróżnicowaną statecznością, zarówno świeżo po uformowaniu, jak w trakcie eksploatacji. Wpływają na ten fakt nie tylko wła‐
ściwości gruntów, przyrodnicze czynniki zewnętrzne, czy wielkość przestrzeni objętej regulacją, lecz także czas trwania prac ziemnych i zastosowana do ich przeprowadzenia technologia oraz forma użytkowania terenu po zakończeniu prac. Podstawowe wskaźniki z zakresu kształtowania skarp przydrożnych zostały ujęte w Rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.). Według § 42 cytowanego aktu prawnego, dla dróg klas A i S skarpy nasypu do 2 m wysokości 12 Rozdział 1 powinny mieć pochylenie 1:3, natomiast przy wysokości 2‐8 m 1:1,5. Skarpy wykopów powinny dla tych dróg mieć pochylenie 1:3 przy wysokości skarpy do 1 m, 1:2, przy wysokości skarpy 1‐2 m oraz 1:1,5 przy wysokości skarpy 2‐8 m. Skarpy nasypów i wykopów dróg klasy GP i niższych klas powinny mieć pochyle‐
nie 1:1,5. W przypadkach trudnych warunków terenowych lub gruntowych, Rozporządzenie zakłada indywidualne ustalenie pochylenia i konstrukcji skarp nasypów i wykopów na podstawie obliczen ich stateczności zgodnie z Polską Normą. Jako standardową procedurę umocnienia skarp nasypów i wykopów uznano umocnienie obudową roślinną (§ 42, u. 7). Warunki gruntowe, koniecz‐
ne dla zachowania stateczności drogowych budowli ziemnych opisano w § 143‐
147 i w załączniku 4 cytowanego Rozporządzenia. 1.2.4. Warunki glebowe Miejski Obszar Funkcjonalny Zielonej Góry to względnie duży teren, o zróżnico‐
wanych warunkach współtworzących czynniki glebotwórcze. Pod względem geologicznym teren pokrywają zarówno lekkie (piaszczyste), jak ciężkie (gliny) materiały mineralne, a także materiały organiczne, będące skałami macierzy‐
stymi gleb. Część z nich to skały translokowane przez lodowce, wody rzeczne, wiatr oraz siłę ciążenia. Szczególnie intensywne procesy translokacji współcze‐
snej zachodzą na terenach o silnym urzeźbieniu. Opisywany teren także pod tym względem wykazuje duże zróżnicowanie, co opisano w rozdziale 1.3.4. Z racji różnej pokrywy skalnej i różnego reliefu, w poszczególnych częściach opisywa‐
nego obszaru występują odmienne warunki siedliskowe, czego efektem jest zróżnicowanie ekosystemów tworzących biosferę. Z racji prowadzonej od poło‐
wy XIX w. gospodarki leśnej opartej o nasadzenia sosny zwyczajnej, nastąpiła unifikacja szeregu siedlisk. Tym niemniej obserwowana jest odmienność szaty roślinnej porastającej tereny o różnej gospodarce wodnej. Klimat, jako czynnik glebotwórczy, wykazuje duży stopień unifikacji na opisywanym terenie. Nie jest on do tego stopnia złożony, aby zapewnić duże różnice elementów klimatu. Tym niemniej notowane są odmienności w zakresie kształtowania się temperatury, wilgotności, usłonecznienia terenów wyniesionych (Wału Zielonogórskiego) oraz terenów wypłaszczonych (niecek), w końcu obszaru Pradoliny Odry. Rozważając działanie czynników glebotwórczych na obszarze MOF ZG dochodzimy do tego, decydującego w największym stopniu o glebach obszaru będącego intensywnie użytkowanym – działalności człowieka. Gleby uzyskują charakterystyczne cechy morfologiczne i właściwości pod wpływem prowadzonej gospodarki rolnej, leśnej, urbanizacji, industrializacji i rozbudowy szlaków komunikacyjnych. Tereny przydrożne są miejscami o wyjątkowo intensywnych działaniach zmie‐
niających pierwotną budowę profili glebowych oraz właściwości gleb. Najczę‐
ściej polegają one na: 13 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze ‐
skróceniu profilu glebowego, przeważnie przez usunięcie poziomu próch‐
nicznego – konieczny warunek dla uzyskania podłoża o właściwych dla for‐
mowania obiektów budowlanych parametrach geomechanicznych; przy gle‐
bach płytkich skrócenie dotyczy wszystkich warstw zalegających nad pozio‐
mem skały macierzystej, tak więc gleba praktycznie przestaje istnieć; ‐ przemieszaniu poziomów i warstw glebowych w układzie pionowym i po‐
ziomym – w podłożu drogi oraz w korpusach nasypów; ‐ domieszaniu do materiału glebowego materiałów obcych, głównie o charak‐
terze materiałów budowlanych i odpadów budowlanych – formujących pod‐
budowę drogi; depozycja ta ma układ warstwowy, co bardzo silnie zmienia warunki migracji wody i składników w glebie; ‐ ubiciu warstw glebowych przez ciężki sprzęt budowlany – zagęszczenie ma‐
teriału jest koniecznym warunkiem uzyskania stabilności drogi, a także bu‐
dowli technicznych i ziemnych towarzyszących drodze; ‐ przykryciu profilu materiałami litymi (nawierzchnie bitumiczne, betonowe, kostka kamienna lub prefabrykowana na podsypce cementowej); ‐ przykryciu profilu glebowego geotekstyliami i prefabrykatami, ograniczają‐
cymi erozję powierzchni gleby, zwłaszcza na terenach nachylonych (po‐
wierzchnie skarp); ‐ ukształtowaniu warstw drenujących oraz odwodnieniu profilu glebowego systemami technicznymi – konieczny element dla uzyskania stabilności ma‐
teriału tworzącego podłoże drogi i korpus skarp. Przekształceniom mechanicznym profili glebowych towarzyszy istotne przeob‐
rażenie właściwości fizycznych i chemicznych gleb. W przypadku dróg o dużym nasileniu ruchu, przygotowanie gruntu dla potrzeb budowy drogi odbywa się na znacznie szerszym obszarze niż docelowo potrzeb‐
ny dla ulokowania pasa jezdnego. Stąd gleby przydrożne oraz rozdzielające pasy jezdne odznaczają się analogicznymi przekształceniami jak grunty stwierdzane pod nawierzchnią drogową (fot. 1.1‐1.6). 14 Rozdział 1 Fot. 1.1‐1.6. Wybrane profile glebowe gleb obszarów przydrożnych Zielonej Góry; górny rząd: ul. Wyszyńskiego przy Wojska Polskiego, al. Zjednoczenia przy rondzie PCK, ul. Dąbrowskiego przy wiadukcie kolejowym; dolny rząd: al. Konstytucji 3 Maja przy Focus Mall, ul. Ptasia przy Wyszyńskiego, pl. Pocztowy od strony ul. Pod Filarami W stosunku do dróg lokalnych, o mniejszym obciążeniu (aczkolwiek, przy specy‐
ficznych warunkach gruntowych, także przy drogach głównych), przekształcenia gleby bezpośrednio związane z budową drogi kończą się 0,5‐1,0 m od jej krawę‐
dzi (fot. 1.7‐1.9). Nie znaczy to oczywiście, że nie podlegają one przekształce‐
15 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze niom wtórnym, wynikającym z sąsiedztwa silnie przekształconego profilu. Tak zwane gleby przykryte (Ekranosole – kształtujące się pod pokrywą techniczną) odznaczają się procesami biochemicznymi przesuniętymi w kierunku redukcji, prowadzącymi do uwolnienia szeregu składników, które migrują na tereny przy‐
drożne. Dochodzi tą drogą do zmiany chemizmu gleb niezmienionych bądź słabo zmienionych mechanicznie, pokrywających tereny sąsiadujące z drogą. Fot. 1.7‐1.9. Wybrane profile glebowe gleb obszarów przydrożnych Zielonej Góry o nieznacznych przekształceniach mechanicznych; ul. Dzika, ul. Stefana Batorego przy Trasie Północnej, ul. Stefana Wyszyńskiego przy Słowackiej W glebach obszarów przydrożnych, wskutek różnych oddziaływań, powstają warunki mogące rzutować na możliwość wzrostu i rozwoju roślin sadzonych jako funkcjonalne uzupełnienie pasa drogowego. Częściowo zmiany te są niwe‐
lowane przez częściową wymianę podłoża, nawożenie organiczne oraz wzboga‐
cenie gleby w różnego rodzaju sorbenty mineralne (Greinert 2009). W krajach o wysokiej kulturze technicznej, a coraz częściej też w dużych ośrodkach nasze‐
go kraju, niekorzystne warunki związane z przesunięciem gospodarki wodnej gleb w kierunku opadowo‐retencyjnej, poprawiane są przez zastosowanie sys‐
temów nawadniania zieleni porastającej gleby w pasach drogowych. Szereg gleb obszarów przydrożnych wykazuje wadliwy chemizm w wyniku eks‐
pozycji na różnorodne zanieczyszczenia związane z eksploatacją samochodów, jak też eksploatacją samej drogi. Obciążenie komunikacyjne gleb obszarów antropogenicznych, jako główny problem ostatnich lat wykazali m.in. Surthland i in. (2000), Turer i Maynard (2003), Krauss i Wilcke (2003), Mielke i in. (2004). 16 Rozdział 1 Inni jednak, jak Sánchez‐Martin i in. (2000) oraz Greinert (2003) wskazali na wyższą zawartość metali ciężkich w glebach parków i osiedli mieszkaniowych niż na obszarach przydrożnych. W glebach obszarów przydrożnych, najczęśtszymi zanieczyszczeniami są: ‐ metale ciężkie, ‐ węglowodory alifatyczne – benzyny, oleje i smary, ‐ wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, ‐ polichlorowane bifenyle, ‐ złożone związki organiczne z gum i tworzyw sztucznych, ‐ farby i lakiery o różnej budowie chemicznej. Dodatkowo, do gleb dostają się różne substancje przewożone środkami trans‐
portu kołowego, w rezultacie rozszczelnienia zbiorników, awarii i kolizji. Gleby obszarów przydrożnych, jako w części pokrywające nie przykryte tereny, aku‐
mulują także zanieczyszczenia z innych źródeł – co jest typowe dla gleb obsza‐
rów miejskich. Dodatkowo tereny te są przygotowywane z użyciem szeregu materiałów przywiezionych z zewnątrz, o własnym chemizmie nie skorelowa‐
nym z oddziaływaniami lokalnymi w miejscu ich złożenia. Sprawia to, że niekie‐
dy interpretacja zjawisk mających miejsce w bezpośrednim sąsiedztwie dróg jest bardzo trudna. Trudność tę pogłębia jeszcze wiek gleb obszarów przydrożnych – od bardzo młodych, ukształtowanych w toku konstrukcji dróg w ostatnich latach po bardzo stare, zalegające na danym terenie nawet setki lat. Budowa, czy też przebudowa drogi może przynieść poprawę stanu chemicznego gleb względem sytuacji zastanej, poprzez usunięcie warstwy powierzchniowej, o złych właściwościach mechanicznych – zazwyczaj warstw próchnicznych o dużej zdolności sorpcji zanieczyszczeń (Turer i in. 2000). Nawiezione materiały z terenów znajdujących się poza bezpośrednią presją człowieka są zazwyczaj chemicznie czyste (Greinert 2000, 2003, 2013). Część potencjalnie niebezpiecz‐
nych materiałów może jednak zostać wprowadzonych na dane tereny podczas budowy drogi. Ma to miejsce w sytuacji wykorzystania jako podbudowy i warstw odwadniających materiałów odpadowych, np. żużli i gruzu mieszanego, co niegdyś było procedurą standardową. W tabeli 1.2 ukazano zawartość metali ciężkich w glebach zielonogórskich na tle ich podstawowych właściwości określających sorpcję glebową oraz ogólnego poziomu zasolenia gleb. Wyraźna jest unifikacja, bez względu na obciążenie dróg sorpcji ogólnej wobec kationów (T) oraz pH. Wskazuje to na podobne pro‐
cedury mające miejsce w trakcie prowadzenia prac budowlanych i rekultywa‐
cyjnych. W odniesieniu do przewodności właściwej (EC), będącej wskaźnikiem zasolenia gleb, wyższe poziomy notowane są w glebach przy głównych skrzyżo‐
waniach i drogach tranzytowych, co wskazuje na intensywniejsze stosowanie soli w akcji zimowego utrzymania tych miejsc niż na drogach osiedlowych. 17 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze 4,5‐118 17‐173 16‐64 10‐88 8‐54 12‐78 15‐68 2,8‐67 16‐184 11‐81 7‐95 8‐56 23‐95 9‐36 13‐75 3,8‐25,9 2,0‐20,9 11‐99 Zn 7‐181 11‐63 Pb 10‐45 9‐69 Ni 0,1‐0,7 19‐67 Cu 0,2‐0,6 6‐392 Cd 6,2‐8,3 4,2‐91 Zn 6,6‐7,5 3,3‐24,2 Pb 0,1‐0,3 7‐187 Ni 0,1‐0,8 0,0‐0,7 pH‐CaCl2 Cu 2,1‐24,0 6,2‐7,7 Cd 1,3‐21,2 główne drogi skrzyżowania osiedlowe drogi Opis tranzytowe terenu T 2,5‐25,1 (cmol∙kg‐1) EC 0,1‐0,5 (mS∙cm‐1) Tab. 1.2. Niektóre właściwości wybranych gleb zielonogórskich obszarów przy‐
drożnych (Greinert 2008, 2013, zmodyf.) Potencjalna dostępność Zawartość ogółem metali dla roślin (%) (mg∙kg‐1) Zaleganie zanieczyszczeń w pasach przydrożnych jest także problemem obsza‐
rów pozamiejskich. W obrębie MOF Zielonej Góry prowadzone były analizy rozprzestrzenienia się zanieczyszczeń przy drodze S3, na wysokości wsi Zawada. Pokrywają je mady lekkie na pograniczu średnich, średnio głębokie, wytworzone z piasków gliniastych i glin lekkich, spiaszczonych o zawartości próchnicy od 2,11 do 5,22% i pH od kwaśnego do obojętnego (Greinert i in. 1998). Stwierdzono nagromadzenie przy drodze ołowiu, cynku i miedzi (rys. 1.4). Zasięg tej kumulacji w obu kierunkach, wschodnim i zachodnim był wyraźny do 10 m od krawędzi jezdni. Jest to nieco mniejsza odległość niż odnotowali np. Curzydło (1995) i Maciejewska i Skłodowski (1995). Różnica ta może wynikać z różnych warunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, w badanym transek‐
cie poziom drogi S3 przebiega równo z powierzchnią sąsiadujących z drogą pól uprawnych. Zawartość metali ciężkich w przeliczeniu na procent iłu koloidalnego w glebie potwierdza motoryzacyjne pochodzenie tych zanieczyszczeń (tab. 1.3). Bez takiej analizy pozostałaby wątpliwość, czy stwierdzone różnice stężeń nie wyni‐
kają z różnic w tle geochemicznym gleb, powiązanym z ich właściwościami sorp‐
cyjnymi. 18 Rozdział 1 Rys. 1.4. Rozkład zanieczyszczeń metalami ciężkimi gleb w transekcie drogi S3 w odcinku niedaleko wsi Zawada 19 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze Tab. 1.3. Zawartość cynku, miedzi i ołowiu w glebach terenu przydrożnego oraz w glebach uprawnych pól sąsiadujących z drogą S3 w przeliczeniu na 1% zawar‐
tości iłu kolidalnego Zn Cu Pb mg∙kg‐1 Strona zachodnia 1 m 11,34 2,69 7,88 rów 1,84 0,79 0,87 5 m 1,33 0,32 0,53 10 m 2,26 0,42 0,83 20 m 1,01 0,24 0,33 50 m 0,87 0,28 0,21 100 m 0,38 0,08 0,20 200 m 0,97 0,16 0,15 Strona wschodnia 1 m 10,78 2,22 10,08 rów 1,42 0,36 0,87 5 m 1,12 0,22 0,53 10 m 1,21 0,43 0,30 20 m 0,73 0,11 0,23 50 m 0,80 0,29 0,24 100 m 2,03 0,63 0,39 200 m 1,52 0,40 0,40 Problemem rzutującym na zanieczyszczenie gleb obszarów przydrożnych jest zaleganie na drogach depozytów organicznych i mineralnych, zawierających szereg związków chemicznych różnego pochodzenia. Walczak (2001, 2007, 2008) stwierdziła, że ekologicznie groźnym jest efekt wtórnego pylenia przez podnoszenie tych depozytów przez poruszające się pojazdy. Materiał ten prze‐
mieszcza się za sprawą ruchów powietrza i, jako stosunkowo ciężki, jest osadza‐
ny na pobliskich pasach zieleni przydrożnej. Opisywane materiały mogą dostać się na sąsiadujące z drogami tereny również w następstwie spływu powierzch‐
niowego w trakcie opadów atmosferycznych. Dzieje się tak w czasie nawałnic, których wynikiem jest przelewanie się wody przez krawężniki dróg, jak też mniej intensywnych opadów – z dróg nieokrawężnikowanych, z uszkodzonymi kra‐
wężnikami, w miejscach celowo pozbawionych krawężników, bądź z niskimi krawężnikami (przejścia dla pieszych, zjazdy z drogi, podjazdy do posesji). 20 Rozdział 1 1.2.5. Warunki wodne Tereny przydrożne cechuje wysoki stopień uszczelnienia powierzchni. Z po‐
wierzchni dróg, chodników, ścieżek rowerowych i placów znaczna część wody opadowej odprowadzana jest przez system kanalizacji deszczowej (Sieghardt i in. 2005). O ile wobec miasta jako całości można wskazać na prawie 50% stratę opadu atmosferycznego, to na miejskich obszarach przydrożnych wskaźnik ten jest wyższy, nawet o dodatkowe 20%. Na terenach poza zwartą zabudową, z uwagi na sąsiedztwo pól uprawnych, lasów i innych terenów otwartych, uszczelnienie powierzchni nie jest tak znaczne. Podobnie do terenów zabudo‐
wanych uszczelnione są tam jedynie kompleksy usługowe różnego rodzaju, zlokalizowane przy drogach. Zgodnie z zapisami dotyczącymi urządzeń odwadniających oraz odprowadzają‐
cych wodę Rozporządzenia Min. Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 mar‐
ca 19999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie, rowy wykonuje się w kształcie opływowym, trójkątnym lub trapezowym (§ 102 u. 1). Rowy opływowe stosuje się na drogach klas A i S, a dopuszcza się jego stosowanie na drodze klasy GP wyłącznie w wy‐
kopach (§ 102 u. 2). Szerokość tego rowu nie powinna być mniejsza niż 1,5 m, a głębokość większa niż 1/5 jego szerokości (§ 102 u. 3). Rowy trójkątne stoso‐
wane są na drogach klas A, S i GP, natomiast trapezowe – na wszystkich dro‐
gach, przy czym na drodze klasy A i S na koronie drogi trzeba ustawić skrajną barierę ochronną (art. 102 u. 4‐6). Na drogach klasy G woda może być odpro‐
wadzana z jezdni do rowu przydrożnego ściekami podchodnikowymi lub skar‐
powymi. Poza tymi urządzeniami, drogi są odwadniane wgłębnie. Stosuje się to rozwią‐
zanie celem odprowadzenia wody z warstwy odsączającej i wody przedostającej się z pasa drogowego do gruntu oraz obniżenia poziomu wody gruntowej. Do odebrania wody gruntowej stosowane są dreny, umieszczane pod dnem rowu, dnem ścieku lub w pasie dzielącym. Gdy powierzchniowe odwadnianie nie może być zastosowane, drogę odwadnia się za pomocą kanalizacji deszczowej. Kolektor kanalizacyjny umieszcza się w pasie dzielącym drogę dwujezdniową, w innym miejscu poza jezdnią, pod chod‐
nikiem, pasem zieleni, poboczem lub poza koroną drogi. Na drodze klas Z i niż‐
szych oraz na przebudowywanych lub remontowanych drogach klas GP i G, na terenie zabudowy, dopuszcza się usytuowanie koektora pod jezdnią (§ 106 u. 4). W niektórych przypadkach, gdy stwierdza się istnienie trudnych warunków przestrzennych lub gruntowych mogą być zastosowane inne rozwiązania od‐
wodnieni, opisane w paragrafie 107 cytowanego Rozporządzenia. Zdecydowana większość dróg poza obszarami zabudowanymi zmeliorowana jest rowami, towarzyszącymi linii drogi. Woda, spływająca z nawierzchni dostaje się 21 Charakterystyki przestrzenne i przyrodnicze do rowu, którym płynie do odbiorników, ale z którego zazwyczaj (z pominięciem rowów uszczelnionych) może też infiltrować do przyległych gleb. Zmniejsza to stratę wody powodowaną opadem na powierzchnię uszczelnioną drogi. W literaturze ale także w praktyce rolniczej często spotykana jest teza o dodat‐
kowym odwodnieniu terenów przylegających do dróg przez pasy drzew i krze‐
wów, organizowane w ramach zieleni przydrożnej. Rośliny o rozbudowanym aparacie asymilacyjnym rzeczywiście działają jak swoiste pompy wodne poprzez mechanizm pobierania wody przez korzenie i transpiracji jej przez części nad‐
ziemne, głównie liście. Dodatkowo należy wskazać na często spotykany nierów‐
nomierny rozwój systemu korzeniowego drzew i krzewów, napotykających na barierę w postaci podbudowy drogi, tym samym rozrastający się w kierunku pola uprawnego. Fakty te są uwzględniane przy zakładaniu pasów drzew na terenach rolniczych, stosując odpowiedni system kompensowania gospodarzom potencjalnych strat. Ze względu na opisane intensywne odwadnianie pasa drogowego w układzie trójwymiarowym, także zieleń przydrożna napotyka nie sprzyjające warunki wzrostu i rozwoju. Poza bezpośrednim brakiem odpowiedniej ilości wody, nale‐
ży w tym miejscu wskazać też na negatywne efekty pojawiania się tzw. suszy fizjologicznej, to jest niemożliwości pobrania wody z gleby przez rośliny mimo jej obecności. To częsty objaw zanieczyszczenia gleb obszarów przydrożnych różnymi substancjami, głównie solami łatwo rozpuszczalnymi w wodzie. Optymalnym rozwiązaniem, stosowanym na terenach przydrożnych bogato zainwestowanych – szczególnie z użyciem roślin kwiatowych, jest nawadnianie poprzez system rozprowadzenia wody, skonstruowany zgodnie ze zindywiduali‐
zowanym projektem dla danego odcinka i formy zagospodarowania terenu. 22 2. SIEĆ DROGOWA MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO ZIELONEJ GÓRY 2.1. Główne elementy sieci drogowej Przez obszar MOF ZG przebiegają następujące ważniejsze drogi kołowe: ‐ droga krajowa nr 3 (S3) ‐ droga krajowa nr 27 Zielona Góra – Żary; ‐ droga krajowa nr 32 Zielona Góra – Krosno Odrzańskie; ‐ droga wojewódzka nr 276 Krosno Odrzańskie – Świebodzin; ‐ droga wojewódzka nr 277 Skąpe – Sulechów; ‐ droga wojewódzka nr 278 Szklarka Radnicka – Nietkowice – Sulechów – Sława – Wschowa; ‐ droga wojewódzka nr 279 Zawada – Racula – Buchałów – Leśniów Wielki – Wysokie; ‐ droga wojewódzka nr 280 Zielona Góra – Czerwieńsk – Brody; ‐ droga wojewódzka nr 281 Zielona Góra – Wysokie – Pomorsko; ‐ droga wojewódzka nr 282 Zielona Góra – Zabór – Bojadła; ‐ droga wojewódzka nr 304 Okunin – Nowe Kramsko – Babimost – Kosieczyn; oraz trzy szlaki kolejowe: KM‐273; KP‐370 i KP‐378. System oparty o szkielet dróg głównych wypełniają drogi powiatowe i gminne/miejskie (tab. 2.1, rys. 2.1). Tab. 2.1. Wykaz dróg w Miejskim Obszarze Funkcjonalnym Zielonej Góry (dane Departamentu Inwestycji Miejskich i Zarządzania Drogami UM w Zielonej Górze) Miasto, Gmina krajowe wojewódzkie powiatowe gminne Zielona Góra, m. 5,46 14,15 51,68 158,55 Zielona Góra, g. 8,41 65,41 99,94 297,57 razem 13,87 79,56 151,62 456,12 Czerwieńsk bd 49,40 bd bd Sulechów, m. bd bd bd 24,713 Sulechów, g. bd bd bd 69,434 razem bd 34,60 bd 94,147 Świdnica bd 17,80 bd bd Zabór bd 11,60 bd 41,427 bd – brak danych 23 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Rys. 2.1. Przebieg głównych szlaków komunikacyjnych po 01 stycznia 2015 r. w województwie lubuskim (Zarząd Dróg Wojewódzkich w Zielonej Górze) 24 Rozdział 2 2.2. Układ planistyczny ulicy/drogi 2.2.1. Budowa pasa drogowego Zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jednolity z dnia 27 lutego 2015 r.), pas drogowy to wydzielony liniami granicz‐
nymi grunt wraz z przestrzenią nad i pod jego powierzchnią, w którym są zlokali‐
zowane droga oraz obiekty budowlane i urządzenia techniczne związane z pro‐
wadzeniem, zabezpieczeniem i obsługą ruchu, a także urządzenia związane z potrzebami zarządzania drogą (art. 4, pkt 1). W pasie drogowym znajdują się różne obiekty inżynierskie i budowle: ‐ jezdnia, ‐ chodnik (ewentualnie nieutwardzony ciąg pieszy), ‐ pobocze, ‐ zieleń przydrożna, ‐ zjazd, ‐ skrzyżowanie, ‐ parking, ‐ stanowiska postojowe, ‐ zatoka autobusowa, ‐ droga rowerowa, ‐ drogowy obiekt inżynierski:  obiekt mostowy,  tunel,  przepust,  kanał technologiczny,  konstrukcja oporowa. Szczegółowe opisy planistyczne i urządzeniowe znalazły się w wykonawczym akcie prawnym do cytowanej Ustawy – w Rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicz‐
nych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.). Zapisy obejmują wskaźniki dla dróg poszczegól‐
nych klas oraz ich poszczególnych części składowych (A – autostrady, S – drogi ekspresowe, GP – drogi główne ruchu przyspieszonego, G – drogi główne, Z – drogi zbiorcze, L – drogi lokalne i D – drogi dojazdowe) – tab. 2.2‐2.3. 25 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Tab. 2.2. Szerokość drogi w liniach rozgraniczających (Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.) Najmniejsza szerokość w liniach rozgraniczających drogi o przekroju Klasa drogi jednojezdniowym (m) dwujezdniowym (m) 1 × 2 2 × 2 2 × 3 A ‐ 60 70 S 30 40 50 GP 25 35 45 G 25 35 ‐ Z 20 30 ‐ L 15 ‐ ‐ D 15 ‐ ‐ Tab. 2.3. Szerokość ulicy w liniach rozgraniczających (Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.) Najmniejsza szerokość w liniach rozgraniczających ulicy o przekroju Klasa drogi jednojezdniowym (m) dwujezdniowym (m) 1 × 2 2 × 2 2 × 3 S ‐ 40 50 GP 30 40 50 G 25 35 45 Z 20 30 ‐ L 12 ‐ ‐ D 10 ‐ ‐ Na terenie MOF Zielonej Góry obecne są drogi o różnych konstrukcjach prze‐
strzennych pasa drogowego, zależnie od klasy drogi/ulicy oraz uwarunkowań terenowych. Główne drogi, jak droga ekspresowa nr S3 oraz drogi wjazdowe do Zielonej Góry urządzone są w układzie dwujezdniowym, przy czym przeciwne kierunki ruchu oddzielone są od siebie pasem zieleni. W opisywanym pasie rozdzielejącym zamontowane są barierki. Zieleń urządzona obecna jest także w pasach przy‐
drożnych (rys. 2.2). W każdym z tych przypadków zieleńce zagospodarowane są z użyciem traw. Zarówno pobocza, jak pas rozdzielający wykorzystywane są jako miejsca ekspozycji banerów reklamowych. 26 Rozdział 2 Rys. 2.2. Droga dwujezdniowa, z pasem rozdzielającym i pasami zieleni przydrożnej Na terenie miasta, drogi wjazdowe (np. Trasa Północna i Szosa Kisielińska w Zielonej Górze) nie zmieniają swojego zasadniczego układu, uzupełnione są jednak o chodniki i ścieżki rowerowe lub tzw. trakty pieszo‐rowerowe (rys. 2.3). Także w tym przypadku główną formą zagospodarowania zieleni są trawniki. Rys. 2.3. Droga dwujezdniowa, z pasem rozdzielającym i pasami zieleni przydrożnej oraz chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów Większość dróg na obszarze MOF Zielonej Góry to drogi jednojezdniowe, z pa‐
sami zieleni przydrożnej, uzupełnione o chodniki i ścieżki rowerowe lub tzw. trakty pieszo‐rowerowe (rys. 2.4). Także w tym przypadku główną formą zago‐
spodarowania zieleni są trawniki. Często pasy zieleni obsadzone są drzewami, formującymi bardziej lub mniej zwarte aleje. Pasy przydrożne wykorzystywane są jako miejsca ekspozycji banerów reklamowych. Rys. 2.4. Droga jednojezdniowa, z pasami zieleni przydrożnej oraz chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów Część dróg na obszarze MOF Zielonej Góry to drogi jednojezdniowe, nieposiada‐
jące pasów zieleni rozdzielających jezdnię od chodników i ścieżek rowerowych 27 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry lub tzw. traktów pieszo‐rowerowych (rys. 2.5). Zieleń występuje w takich przy‐
padkach na ogół jako towarzysząca zabudowie. Rys. 2.5. Droga jednojezdniowa, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów Część dróg ma układ jednojezdniowy, z wydzielonymi czterami pasami ruchu, po dwa w każdym kierunku. Jezdni towarzyszą chodniki i ścieżki rowerowe lub tzw. trakty pieszo‐rowerowe, bez pasów zieleni oddziałujących je od jezdni (rys. 2.6). Rys. 2.6. Droga dwujezdniowa, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów Małe, lokalne ulice jednokierunkowe wyposażone są w miejsca postojowe. Przy wystarczającej przestrzeni organizowane są one w formie skośnej do kierunku ruchu po drodze, co zwiększa ich liczbę na długości drogi. Chodniki i ścieżki rowerowe lub tzw. trakty pieszo‐rowerowe towarzyszą bezpośrednio jezdni, bez pasów zieleni przydrożnej (rys. 2.7). Rys. 2.7. Droga jednojezdniowa, jednokierunkowa, z miejscami postojowymi skośnymi do kierunku jazdy, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów Przy braku przestrzeni miejsca postojowe organizowane są formie równoległej do kierunku ruchu po drodze; czasem są one skonstruowane w formie zatoczek po jednej ze stron jezdni. Chodniki i ścieżki rowerowe lub tzw. trakty pieszo‐
rowerowe towarzyszą bezpośrednio jezdni, bez pasów zieleni przydrożnej (rys. 2.8). 28 Rozdział 2 Rys. 2.8. Droga jednojezdniowa, jednokierunkowa, z miejscami postojowymi równoległymi do kierunku jazdy, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów Z uwagi na duży stopień zalesienia, duża część dróg na obszarze MOF Zielonej Góry to drogi jednojezdniowe, z pasami zieleni przydrożnej ulokowanymi mię‐
dzy jezdnią i skrajem lasu (rys. 2.9). Także w tym przypadku główną formą zago‐
spodarowania zieleni są trawniki. Często pasy zieleni obsadzone są drzewami, formującymi bardziej lub mniej zwarte aleje. Pasy przydrożne wykorzystywane są ekstensywnie jako miejsca ekspozycji banerów reklamowych. Rys. 2.9. Droga jednojezdniowa, z pasami zieleni przydrożnej w przebiegu przez teren leśny 2.2.2. Uzbrojenie terenów przydrożnych Tereny przydrożne wraz z resztą pasa drogowego to miejsce ulokowania wielu elementów sieciowych. Przez długi czas, sieci wodociągowe i kanalizacyjne pro‐
wadzono w pasach drogowych z tą jednak różnicą, że o ile sieci kanalizacyjne zwłaszcza ogólnospławne prowadzone były w pasach jezdnych (podłączenie wpustów, sposób czyszczenia kanałów za pomocą najazdu na studnie) o tyle starano się, by sieci wodociągowe budować w pasach zieleni. Na terenach miejskich oraz podmiejskich sieci przeprowadza się w gruncie, zakopując poszczególne ich elementy na normatywną głębokość. Drogom w krajobrazie otwartym, a także na zabudowanych terenach wiejskich często towarzyszą napowietrzne linie elektryczne oraz teleinformatyczne. Komplikują one układ zieleni w pasach przydrożnych, wymuszając zapewnienie bezpieczeń‐
stwa użytkowania od spadających na nie oraz uginających się w ich kierunku gałęzi i konarów. Podstawowe wskaźniki lokalizacji nowej infrastruktury sieciowej względem drzew tworzących pas zieleni przydrożnej zawarto w Rozporządzeniu Ministra 29 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz.U.1999.43.430, z późn. zm.). W paragrafie 140 zapisano m.in., że „infra‐
struktura liniowa napowietrzna i podziemna przebiegająca wzdłuż drogi poza pasem drogowym powinna być zlokalizowana w taki sposób, aby nie wpływała negatywnie na system korzeniowy drzew rosnących w pasie drogowym”. Dla uniknięcia zagrożeń pojawiających się na styku infrastruktura sieciowa – drzewa, zapisano szereg wytycznych w postaci norm polskich oraz ułożono zale‐
cenia co do minimalnych odległości między nimi. Wśród aktów normatywnych wymienić należy: ‐ PN‐76/E‐05125 Elektroenergetyczne i sygnalizacyjne linie kablowe. Projek‐
towanie i budowa; ‐ PN‐E‐05100‐1 Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projektowanie i bu‐
dowa. Linie prądu przemiennego z przewodami roboczymi gołymi; ‐ N‐SEP‐E‐004 Elektroenergetyczne i sygnalizacyjne linie kablowe. Projekto‐
wanie i budowa; ‐ Zarz. Min. Łączności z dnia 12 marca 1992 r. w sprawie zasad i warunków budowy linii telekomunikacyjnych wzdłuż dróg publicznych, wodnych, kana‐
łów oraz w pobliżu lotnisk i w miejscowościach, a także ustalania warunków, jakim te linie powinny odpowiadać (MP Nr 13 poz. 94 i 95); ‐ Rozp. Min. Przemysłu i Handlu z dnia 14 listopada 1995 r. w sprawie warun‐
ków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe (Dz. U. Nr 139 poz. 686). Według PN‐76/E‐05125, kable układane są bezpośrednio w ziemi, na głęboko‐
ści: ‐ 50 cm – w przypadku kabli o napięciu znamionowym do 1 kV ułożonych pod chodnikiem, przeznaczonych do oświetlenia ulicznego, do zasilania prze‐
świetlonych znaków drogowych i sygnalizacji ruchu ulicznego; ‐ 70 cm – w przypadku pozostałych kabli o napięciu znamionowym do 1 kV, z wyjątkiem kabli ułożonych w ziemi na użytkach rolnych; ‐ 80 cm – w przypadku kabli o napięciu znamionowym wyższym niż 1 kV, lecz nie przekraczającym 15 kV, z wyjątkiem kabli ułożonych w ziemi na użytkach rolnych; ‐ 90 cm – w przypadku kabli o napięciu znamionowym do 15 kV ułożonych w ziemi na użytkach rolnych; ‐ 100 cm – w przypadku kabli o napięciu znamionowym wyższym niż 15 kV; ‐ na mniejszej głębokości – w przypadku niemożności zachowania podanych wyżej głębokości; kabel należy wóoczas chronić odpowiednią osłoną, np. ru‐
rą. Norma nakazuje układanie kabli poza częściami dróg i ulic, przeznaczonymi do rychu kołowego, np. pod trawnikami w odległości co najmniej 50 cm od jezdni. W wyjątkowych przypadkach możliwe jest usytuowanie ich na skraju jezdni, 30 Rozdział 2 w rurach lub w blokach, na głębokości co najmniej 100 cm. Norma N‐SEP‐E‐004 wprowadziła zmianę w powyższych zapisach, przesuwając limit w zapisach z 15 kV do 30 kV. Wprowadziła też dodatkowe zapis: Odległości kabli od pni istniejących drzew lub projektowanego zadrzewienia należy uzgodnić z odpowiednimi wła‐
dzami terenowymi. Zmieniono też dopuszczenie układania kabli w osłonach otaczających w częściach ulic i dróg przeznaczonych do ruchu kołowego na głębokości co najmniej 80 cm dla kabli o napięciu znamionowym do 30 kV i 100 cm dla kabli o napięciu znamionowym wyższym niż 30 kV. Dla osłon otaczają‐
cych linie kablowe do 30 kV wskazano głębokości 40 cm dla kabli układanych pod chodnikami i 80 cm w częściach ulic i dróg przeznaczonych do ruchu koło‐
wego. Przy napięciach powyżej 30 kV głębokość powinna wynosić min. 100 cm. Według PN‐E‐05100‐1 odległość przewodu nieuziemionego elektroenergetycz‐
nej linii napowietrznej od każdego punktu korony drzewa przy bezwietrznej pogodzie oraz zwisie normalnym powinna wynosić co najmniej: ‐ 1 m – w przypadku linii o napięciu do 1 kV; ‐ 2,5 + U/150 + s – w przypadku linii o napięciu wyższym niż 1 kV; U – napięcie znamionowe linii elektroenergetycznej w kilowoltach, s – wielkość przyrostu pięcioletniego, właściwego dla gatunku i siedliska drzewa; ‐ powyższe wskazania należy powiększyć o 1 m w przypadku zbliżenia prze‐
wodów do drzew owocowych lub ozdobnych, podlegających przycinaniu, strzyęniu itp., z uwzględnieniem długości narzędzi ogrodniczych, lub w in‐
nych uzasadnionych przypadkach. Według zapisów normy, nie zaleca się prowadzić linii elektroenergetycznych m.in. nad i w pobliżu obiektów o artystycznym znaczeniu i obiektów zabytko‐
wych oraz terenów objętych ochroną przyrody. Według Zarządzenia MŁ (MP Nr 13 poz. 94 i 95), telekomunikacyjne podziemne linie kablowepowinny być układane min. 2 m od drzew wzdłuż drogi. Zapisy Rozp. Min. Przemysłu i Handlu podały odległości podstawowe od obiek‐
tów terenowych dla gazociągów układanych w ziemi o ciśnieniu gazu nie więk‐
szym niż 0,4 MPa, które wobec drzew wynoszą 1,5 m od skrajni pnia drzewa. Z uwagi na niedookreślenie prawne odległości wielu elementów infrastruktury sieciowej od drzew, na rynku polskim stosowane są wytyczne projektowania sieci, uzupełniające te luki. Wśród nich można przytoczyć zapisy: ‐ Minimalna odległość podziemnych, preizolowanych sieci cieplnych i przyłą‐
czy od obiektów terenowych wg COBRTI Instal „Warunki techniczne wyko‐
nania i odbioru sieci cieplnych preizolowanych” – drzewa – 2,0 m od rzutu korony; ‐ Podziemny kabel energetyczny i telekomunikacyjny – odległość od drzew 2 m, od krzewów 1 m; gazociąg, ciepłociąg, wodociąg – odległość od drzew 2 m, od krzewów 2 m; kanalizacja – odległość od drzew 2 m, od krzewów 1,5 m; sączek melioracyjny, jednak nie zawsze jest to możliwe. Zazwyczaj od‐
ległość od drzew to 2 m, od krzewów 1,5 m (Siewniak 1989); 31 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry ‐
‐
‐
32 IN‐PRO‐02 Wytyczne eksploatacyjne do projektowania sieci kanalizacyjnych i urządzeń sieciowych Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w m. st. Warszawie S.A. (MPWiK) – kanały należy lokalizować w liniach roz‐
graniczających ulic, dróg oraz w wydzielonych pasach, w poboczu jezdni, pod jezdniami lub w pasie między jezdniami oraz w utwardzonych ciągach pie‐
szo‐jezdnych dla uzbrojenia na osiedlach; zagłębienie nie mniejsze niż 1 m; IN‐PRO‐04 Wytyczne eksploatacyjne do projektowania przyłączy wodocią‐
gowych i kanalizacyjnych MPWiK – zagłębienie przyłącza wodociągowego 1,4‐2,5 m; przyłącza kanalizacyjnego 1,2 m, a w miejscach gdzie odbywa się ruch pojazdów drogowych 1,4 m; Wytyczne do opracowywania dokumentacji technicznych oraz budowy przewodów i przyłączy wodociągowych i kanalizacyjnych oraz przepompow‐
ni kanalizacyjnych, załącznik nr 1 (MPWiK 2015): Odległości pomiędzy przewodami wodo‐
ciągowymi i kanalizacyjnymi a urządze‐ Drzewa niami lub elementami zagospodarowania projektowane istniejące przestrzennego w istniejących ulicach Wodociągi; przewody: rozdzielcze do 250 mm 2,5 2,0 magistralne 250‐500 mm 2,5 2,0 magistralne do 1000 mm 2,5 2,0 magistralne pow. 1000 mm 2,5 2,0 Kanalizacja: drenaż 2,5 2,0 kanały 2,5 2,0 tłoczna napowietrzna 2,5 2,0 Odległości pomiędzy przewodami wodo‐
ciągowymi i kanalizacyjnymi a urządze‐ Drzewa niami lub elementami zagospodarowania przestrzennego w projektowanych ulicach projektowane istniejące Wodociągi; przewody: rozdzielcze do 250 mm 2,5 2,0 magistralne 250‐500 mm 2,5 2,0 magistralne do 1000 mm 2,5 2,0 magistralne pow. 1000 mm 3,0 2,5 Kanalizacja: drenaż 2,5 2,0 kanały 2,5 2,0 tłoczna napowietrzna 2,5 2,0 Rozdział 2 ‐
‐
‐
Wytyczne techniczne do projektowania i realizacji sieci, przyłączy oraz urzą‐
dzeń wodociągowych i kanalizacyjnych – Miejskie Przedsiębiorstwo Wodo‐
ciągów i Kanalizacji w Lublinie Sp. z o.o. (2014) – odległości skrajni przewo‐
dów sieci kanalizacyjnej i wodociągowej od obiektów budowlanych i zieleni; 2,0 m od punktu środkowego drzewa istniejącego, 15 m od punktu środko‐
wego drzewa – pomnika przyrody; Wytyczne do projektowania i wykonawstwa sieci i przyłączy wodociągowo‐
kanalizacyjnych oraz wymagania w zakresie ich odbiorów – PwiK „Nysa” Sp. z o.o., Zgorzelec (2015) – zalecane minimalne odległości przewodów wod.‐
kan. od innych obiektów budowlanych, przewodów, urządzeń i obiektów in‐
frastruktury technicznej; od drzew: 1,5 m do przewodu wodociągowego i kanalizacji sanitarnej; Miejskie sieci, urządzenia i przyłącza wodociągowe i kanalizacyjne. Wytyczne projektowania i budowy (oraz Wytyczne projektowania i budowy kanalizacji deszczowej, 2012). Warunki, standardy, wymagania – MPWiK Wrocław (2010) – przewody wodociągowe, kanalizacja sanitarna ogólnospławna i deszczowa od drzew (od skrajni pnia) min. 1,5 m, drzewo – pomnik przyro‐
dy – indywidualne uzgodnienia z Wydziałem Ochrony Środowiska. Rys. 2.10. Przykład skomplikowania układu sieci podziemnych w pasie ulicy miej‐
skiej; ul. Stefana Batorego przy Os. Zastalowskim w Zielonej Górze (fragment mapy zasadniczej miasta, 1357‐19b1) 33 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Rys. 2.11. Układ sieci przesyłowych na terenie pozamiejskim, wieś Słone (fragment mapy podkładu mpzp, Uchwała RG Świdnica Nr IV/29/2009) 2.2.3. Zieleń przydrożna 2.2.3.1. Wprowadzenie Obszary przydrożne zagospodarowywane były i są nadal z użyciem całej gamy roślin drzewiastych, krzewów oraz roślin zielnych. Wśród tych ostatnich używa‐
ne są rośliny wieloletnie, dwuletnie oraz jednoroczne. Na terenie MOF Zielonej Góry ważnym elementem obudowy dróg są także tereny leśne, przez które są one poprowadzone. Pradolina Odry z kolei charakteryzuje się obecnością rozle‐
głych terenów użytkowanych rolniczo, które towarzyszą drogom tej części opi‐
sywanego terenu. Na tych powierzchniach odnotowuje się obecność założeń alejowych, aczkolwiek równie często teren w użytkowaniu rolniczym znajduje się bezpośrednio przy granicy pasa drogowego. Najstarsze zadrzewienia dróg miały przeważnie charakter rzędowy (czasem wielorzędowy). Drzewa sadzone były niegdyś blisko jezdni, na koronie drogi (rys. 2.12a), bardzo rzadko poza rowami przydrożnymi. Miało to na celu sku‐
teczniejsze zacienienie drogi, zmniejszenie ujemnego wpływu drzew na uprawy polowe, a także dokładniejsze wyznaczenie linii jezdni, co było ważne dla podró‐
żujących nocą lub w zimie przy obfitych opadach śniegu (Worobiec 2013). Nasi‐
lający się ruch samochodowy wymusił przebudowę dróg i poszerzenie jezdni, w wyniku czego wiele zadrzewień przydrożnych uległo likwidacji. Podobny los spotkał alejowe konstrukcje śródpolne, utrudniające przejazd rozbudowanymi agregatami uprawowymi. Miejsce nowych zadrzewień wyznaczono poza rowa‐
mi przydrożnymi, a więc bezpośrednio przy granicy pól (rys. 2.12b). To do tej 34 Rozdział 2 pory rodzi konflikty z właścicielami pól uprawnych, dla których szeroko rozbu‐
dowujące się drzewa i część krzewów stanowią utrudnienie w uprawie pól. Także w miastach nasadzenia drzew i krzewów rodzą sytuacje konfliktowe, uszkadzając nie tylko nawierzchnie dróg, lecz także kon‐strukcję budynków i budowli w ciągle zagęszczającej się sieci urbanistycznej (Randrup i in. 2001). Powodują też niedogodności związane z nadmiernym zacienieniem terenów, zrzucaniem pędów i gałęzi, odłamywaniem się konarów i corocznym zrzutem pyłku, kwiatów, owoców i liści. W miastach, a rzadziej na obszarach podmiejskich, w pasach drogowych zauwa‐
żyć można poza drzewami, także nasadzenia krzewów, głównie w formie żywo‐
płotów. Najczęściej do tego celu wykorzystuje się ligustr i tawułę, rzadziej inne rodzaje roślin. Krzewy są także częstym elementem roślinnym, służącym jako osłona przeciwolśnieniowa między jezdniami dla przeciwnych kierunków ruchu. a b Rys. 2.12. Schemat rozmieszczenia drzew w przekroju drogi – historyczny (a) i współesny (b) 35 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Zdecydowanie rzadziej odnotować można w pasach zieleni przydrożnej oraz pasach rozdzielających jezdnie byliny oraz rośliny dwuletnie i jednoroczne. Inna konstrukcja zieleni przydrożnej jest na ogół związana z aranżacją rond. Te z reguły są bardziej bogato zagospodarowane od innych miejsc w linii drogi. Najczęściej są to założenia wielogatunkowe o złożonej konstrukcji, z wykorzy‐
staniem różnych form roślin. Fot. 1.10. Przykład kwitnącej rabaty w pasie rozdzielającym jezdnię od chodnika, Mosina (fot. L. Tokarska) 36 Rozdział 2 Fot. 1.11. Przykład zagospodarowania ronda z użyciem roślin i elementów kamiennych (fot. R. Pieczyński) Fot. 1.12. Przykład zagospodarowania ronda z użyciem różnych form roślinnych (fot. R. Pieczyński) 37 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Fot. 1.13. Nasadzenie bylin wzbogaca wizualnie rozbudowane założenie drogo‐
we, Rondo Śródka w Poznaniu (fot. GoogleEarth) 38 Rozdział 2 Fot. 1.14‐1.15. Bogate aranżacje terenów przy pasażach pieszych i ścieżkach rowerowych, Niemcy, Paryż – pobliże dworca – fot. L. Tokarska 2.2.3.2. Zagadnienia prawne Zieleń przydrożna znalazła swoje miejsce w prawie polskim, określającym zada‐
nia i konstrukcję pasów drogowych. W artykule 4, pkt 22 Ustawy opisano zieleń przydrożną jako „roślinność umieszczoną w pasie drogowym, mającą na celu w szczególności ochronę użytkowników drogi przed oślepianiem przez pojazdy nadjeżdżające z kierunku przeciwnego, ochronę drogi przed zawiewaniem i za‐
śnieżaniem, ochronę przyległego terenu przed nadmiernym hałasem, zanie‐
czyszczeniem powietrza, wody i gleby”. W rozdziale 4 przytoczonej Ustawy opisano podstawowe zasady zagospodaro‐
wania pasa drogowego, przy czym zapisy odnoszące się bezpośrednio do zieleni przydrożnej zamieszczono w: ‐ Art. 20 – utrzymywanie zieleni przydrożnej, w tym sadzenie i usuwanie drzew oraz krzewów; ‐ Art. 39 – Zabrania się … usuwania, niszczenia i uszkadzania zadrzewień przy‐
drożnych. W rozdziale 11 Rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny od‐
39 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry powiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.) opisano zadania i podstawy konstrukcji pasów zieleni, towarzyszących drogom. Założeniem wstępnym ich budowy jest spełnienie wymagań dotyczących este‐
tyki (§ 52, u. 1), bezpieczeństwa użytkowania, nośności i stateczności konstruk‐
cji, bezpieczeństwa z uwagi na możliwość wystąpienia pożaru lub innego miej‐
scowego zagrożenia oraz ochrony środowiska ze szczególnym uwzględnieniem ochrony przed nadmiernym hałasem, wibracjami, zanieczyszczeniami powie‐
trza, wody i gleb (§ 1, u. 3, pkt 1). Pasy zieleni zostały opisane także w § 185 i 186 jako wpływające na ochronę wód i powierzchniowych utworów geologicz‐
nych oraz przyrodę, krajobraz, grunty rolne i leśne przed oddziaływaniami zwią‐
zanymi z użytkowaniem dróg. Ważnym elementem planowania, projektowania i urządzania pasów zieleni przydrożnej jest zapewnienie bezpieczeństwa uczestników ruchu, zwłaszcza należytej widoczności, skrajni drogi oraz utrzymania drogi (§ 52, u. 2). Opisywa‐
ne działania są bezpośrednio związane z użytkowaniem drogi, które to działanie może przynieść niekorzystne efekty dla środowiska przyrodniczego. Stąd też należyte skonstruowanie tych pasów musi być oparte o ocenę oddziaływania na środowisko inwestycji drogowej (§ 52, u. 3). Nie każda z form zagospodarowa‐
nia zielenią pasa przydrożnego jest w tym samym stopniu obwarowana kon‐
kretnymi zapisami cytowanego Rozporządzenia. Nawierzchnia trawiasta oraz wykonana z użyciem roślinności zielnej, nie wymagają czytelnych obostrzeń, z wyjątkiem tych opisanych w § 52, u. 2. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku nasadzeń drzew i krzewów. W przypadku tych form roślin wymagana jest mini‐
malna szerokość pasa, wynosząca 3 m, celem zapewnienia wystarczających warunków wegetacji roślin i ich pielęgnacji (§ 53, u. 1). Ważnym elementem, na który zwrócono uwagę w akcie prawnym jest zapobieżenie niszczniu nawierzch‐
ni drogi i chodników przez korzenie drzew i krzewów, a także innym utrudnie‐
niom użytkowania tych elementów pasa drogowego (§ 53, u. 2). Dla nowo kon‐
struowanych dróg odległość pnia drzewa od krawędzi jezdni nie powinna być mniejsza niż 3,0 m, przy czym dopuszczalna jest mniejsza odległość dla przebu‐
dowywanych lub remontowanych dróg – z zachowaniem pozostałych zapisów Rozporządzenia (§ 53, u. 3). Wiele konstrukcji drogowych na terenie naszego kraju istnieje od dziesięcioleci, a nawet setek lat. Czasem towarzyszą im szpalery drzew, rzadziej krzewów o znaczeniu historycznym lub (i) przyrodniczym, co uznano poprzez wpisanie ich do rejestru zabytków lub objęcie ochroną konser‐
watorską. Rozporządzenie w stosunku do takich lokacji wymaga uzgodnień prac odnośnych urządzeń inżynieryjnych, drogowych i budowlanych z właściwym terenowo wojewodą (§ 53, u. 4). W przypadku nasadzeń alejowych, z wiekiem pojawia się problem utrzymania wolnej przestrzeni nad drogą, zwanej skrajnią. Jej wysokość powinna być nie mniejsza niż 4,70 m nad drogami klasy A, S i GP, 4,60 m nad drogami klas G i Z, 40 Rozdział 2 a 4,50 m nad drogami klas L i D, 2,50 m nad chodnikami i ścieżkami rowerowy‐
mi. Drzewa i krzewy powinny być stosowane także w konstrukcji osłon przeciwo‐
lśnieniowych między jezdniami dla przeciwnych kierunków ruchu, wzdłuż łączni‐
cy przylegającej do drogi w węźle, na której ruch pojazdów jest przeciwny do kierunku ruchu na drodze, między równolegle przebiegającymi drogami lub między drogą a torem kolejowym, między jezdnią drogi a urządzeniem obsługi uczestników ruchu, na którym ruch pojazdów widoczny z drogi odbywa się w przeciwnym kierunku, w obrębie obiektów stałych, których oświetlenie po‐
woduje olśnienie na drodze (§ 134, u. 4 i 5). W Rozporządzeniu zakłada się także stosowanie drzew i krzewów w osłonach przeciwwietrznych (§ 135, u. 2). 2.2.3.3. Wpływ użytkowania drogi na stan zieleni Rośliny porastające tereny przydrożne są narażone zarówno na bezpośrednią depozycję zanieczyszczeń na nadziemnych ich organach, jak też na pobieranie ich z zanieczyszczonych gleb. Należące do różnych rodzin, rodzajów i gatunków rośliny odznaczają się różnymi zdolnościami pobierania składników z otoczenia, w tym tych należących do zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego. Często też obserwowane są reakcje osobnicze w stosunku do rozważanego zajwiska. Nale‐
ży przy tym pamiętać także o niejednorodności ukształtowania gleb wzdłuż szlaku drogowego. Powyżej opisane apsekty przenoszą efekt w postaci zróżni‐
cowania składu chemicznego roślin rosnących wzdłuż jednej drogi. Na przełomie XX i XXI w., w obrębie zieleńców przydrożnych w Zielonej Górze przeprowadzo‐
no kompleksową analizę składu chemicznego liści roślin powszechnie stosowa‐
nych na terenach zieleni miejskiej: traw, ligustru, lipy drobnolistnej, a także często obecnej, szczególnie na pozamiejskich terenach przydrożnych robinii akacjowej (Greinert 1999, 2008). 41 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Tab. 2.2. Zawartość metali ciężkich w liściach lipy drobnolistnej zielonogórskich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg‐1), Greinert 1999, 2008 Zn Pb Cd lato jesień lato jesień lato jesień 5 m od jezdni 36,60 67,72 6,86 22,20 0,12 0,56 5 m od jezdni 49,14 46,72 16,46 21,06 n.w. 0,46 Miejsce pobrania próbek roślin Pl. Marsz. J.Piłsudskiego Ul. L.Waryńskiego Ul. Wrocławska przy Hali Ludowej Ul. Ogrodowa Skrzyżowanie ul. Łużyckiej‐
Wyszyńskiego Skrzyżowanie ul. Woj. Polskie‐
go‐Dąbrówki Ul. Dworcowa przy Zastalu 10 m od jezdni 34,56 50,48 11,82 21,94 0,28 0,46 przy jezdni 46,26 67,60 11,04 28,00 0,14 0,42 przy jezdni 30,98 39,54 9,02 15,10 n.w. 0,46 przy jezdni 50,60 31,26 5,64 14,42 n.w. 0,40 20 m od to‐
rowiska przy jezdni Al. Niepodległości Al. Wojska Polskiego, ok. przy jezdni Elżbietanek Średnia zawartość 52,84 91,86 10,50 31,50 0,12 0,88 34,64 74,28 7,36 28,58 0,28 0,18 41,84 61,68 9,14 24,60 0,10 0,72 41,94 59,02 9,76 23,04 0,17 0,50 Tab. 2.3. Zawartość metali ciężkich w liściach robinii akacjowej zielonogórskich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg‐1), Greinert 2008 Zn Pb Cd lato jesień lato jesień lato jesień 5 m od jezdni 54,44 158,30 3,98 13,52 0,60 0,30 5 m od jezdni 42,84 84,90 7,32 31,30 0,14 0,64 10 m od 107,98 84,40 5,78 12,84 n.w. 0,22 jezdni przy jezdni 62,06 67,42 5,84 11,98 0,12 0,56 Miejsce pobrania próbek roślin Pl. Marsz. J.Piłsudskiego Ul. L.Waryńskiego Ul. Wrocławska przy Hali Ludowej Ul. Ogrodowa Skrzyżowanie ul. Łużyckiej‐
przy jezdni Wyszyńskiego Skrzyżowanie ul. Woj. Polskie‐
przy jezdni go‐Dąbrówki Al. Niepodległości przy jezdni Al. Wojska Polskiego, ok. przy jezdni Elżbietanek Średnia zawartość 42 40,64 55,40 5,06 13,88 0,32 0,44 53,34 47,34 4,58 15,22 0,12 0,28 62,32 40,82 3,82 7,98 0,30 0,26 54,72 64,64 8,46 30,96 n.w. 0,50 59,79 75,40 5,61 17,21 0,27 0,40 Rozdział 2 Tab. 2.4. Zawartość metali ciężkich w liściach ligustru zwyczajnego zielonogór‐
skich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg‐1), Greinert 1999, 2008 Miejsce pobrania próbek roślin Pl. Marsz. J.Piłsudskiego Ul. L.Waryńskiego 5 m od jezdni 5 m od jezdni 10 m od jezdni przy jezdni Ul. Wrocławska przy Hali Ludowej Ul. Ogrodowa Skrzyżowanie ul. Łużyckiej‐
przy jezdni Wyszyńskiego Skrzyżowanie ul. Woj. Polskie‐
przy jezdni go‐Dąbrówki 20 m od Ul. Dworcowa przy Zastalu torowiska Al. Niepodległości przy jezdni Al. Wojska Polskiego, ok. przy jezdni Elżbietanek Średnia zawartość lato Zn Pb Cd jesień lato jesień lato jesień 78,12 141,00 3,44 15,26 n.w. 1,08 56,74 78,82 9,28 14,74 0,12 0,40 62,02 98,58 4,36 17,26 n.w. 0,30 59,04 74,40 6,70 13,56 0,20 0,46 41,06 46,12 4,34 13,42 0,24 0,56 43,10 134,40 6,72 20,16 0,36 0,18 79,02 131,80 4,26 12,74 0,30 0,44 82,48 109,20 5,66 12,74 0,26 0,20 85,20 242,40 14,86 16,50 1,62 1,12 65,20 117,41 6,62 15,15 0,44 0,53 Tab. 2.5. Zawartość metali ciężkich w trawach zielonogórskich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg‐1), Greinert 1999, 2008 Miejsce pobrania próbek roślin Pl. Marsz. J.Piłsudskiego Ul. L.Waryńskiego 5 m od jezdni 5 m od jezdni 10 m od jezdni przy jezdni Ul. Wrocławska przy Hali Ludowej Ul. Ogrodowa Skrzyżowanie ul. Łużyckiej‐
przy jezdni Wyszyńskiego Skrzyżowanie ul. Woj. Polskie‐
przy jezdni go‐Dąbrówki 20 m od Ul. Dworcowa przy Zastalu torowiska Al. Niepodległości przy jezdni Al. Wojska Polskiego, ok. przy jezdni Elżbietanek Średnia zawartość lato Zn Pb Cd jesień lato jesień lato jesień 103,54 101,96 12,34 18,94 n.w. 0,20 52,18 98,66 3,00 27,08 0,26 0,18 89,96 65,34 4,12 13,88 n.w. 0,30 87,12 102,88 7,68 18,72 n.w. 0,20 56,22 105,26 9,30 17,00 0,14 0,54 44,76 91,90 1,76 17,62 n.w. 0,52 57,68 174,30 6,68 15,10 0,22 0,28 94,12 118,10 3,54 24,28 n.w. 0,42 108,44 94,60 12,08 15,38 0,38 0,24 77,11 105,89 6,72 18,67 0,25 0,32 43 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry Wyniki tabel 2.2‐2.5 ukazują szereg prawidłowości dotyczących pobierania me‐
tali ciężkich przez rośliny o różnym charakterze wzrostu (drzewa, krzewy, tra‐
wy), co można tłumaczyć barierami fizjologicznymi istniejącymi w wewnętrznej strukturze komórkowej i tkankowej roślin (Kopcewicz i Lewak 2002, Tyksiński 2002, Baranowska‐Morek 2003, Gruca‐Królikowska i Wacławek 2006). Ważny jest również bezpośredni wpływ właściwości gleb terenów przydrożnych, trak‐
tów pieszych, budowli i budynków wraz z ich podbudową i uzbrojeniem na moż‐
liwość przyswajania składników mineralnych z gleby (Jim 2001). Analiza dwóch gatunków drzew wykazała, że zawartość cynku w liściach robinii akacjowej na większości terenów jest wyższa niż w przypadku lipy drobnolistnej (średnio o 22‐30% w zależności od pory zbioru liści), natomiast ołowiu odwrot‐
nie (wyższa zawartość w liściach lipy drobnolistnej, średnio o 25‐42%, w zależ‐
ności od pory zbioru liści). Trudno doszukać się prawidłowości w pobraniu kad‐
mu przez te dwa gatunki drzew, aczkolwiek średnia zawartość w obu gatunkach różni się znacząco – wyższa zawartość Cd w liściach lipy drobnolistnej, średnio o 20% w październiku i w liściach robinii akacjowej średnio o 37% w lipcu). Zauważono znacząco wyższe pobranie cynku przez krzewy i trawy w porówna‐
niu z roślinami drzewiastymi. Trawy szczególnie wyraźne pobierają cynk w okre‐
sie intensywnej wegetacji, czego skutkiem jest wyższa zawartość Zn odnotowa‐
na w pierwszym terminie pobrania próbek roślinnych – o 52% w stosunku do średniej zawartości w drzewach i 15% w krzewach. Stwierdzono natomiast efekt systematycznej kumulacji cynku w liściach ligustru zwyczajnego, co zaowocowa‐
ło najwyższą koncentracją Zn w drugim terminie pobrania próbek roślinnych spośród wszystkich analizowanych gatunków. Zarówno ligustr, jak i trawy od‐
znaczyły się niższą w stosunku do drzew zawartością ołowiu w liściach – o 14‐
25% u ligustru i 7‐13% w trawach, zależnie od terminu poboru próbek. W lecie wykazano wyższą zawartość kadmu w liściach ligustru, w porównaniu do innych analizowanych gatunków – o 158% w porównaniu z lipą drobnolistną, 63% z robinią akacjową i 76% z trawami. Jesienią zrównała się ona z zawartością w liściach lipy, pozostając jednak wyższą w porównaniu z robinią i trawami. Z punktu widzenia planowania przestrzennego i praktyki zazieleniania pasów przydrożnych, zauważyć należy zależność między zawartością metali ciężkich w liściach roślin od lokalizacji roślin w przestrzeni. To przy głównych arteriach miast, odznaczających się dużym sumarycznym ładunkiem zanieczyszczeń emi‐
towanych w jednostce czasu, zwykło się szukać problemów środowiskowych, związanych z kumulacją zanieczyszczeń. Wyniki badań wskazują na występowa‐
nie największych problemów w miejscach kształtowania się zastoisk zanieczysz‐
czonego powietrza (Richling i Solon 1996, Schulte 1985, Sukopp 1973, Greinert 2000). Tego rodzaju miejsca rzadko zlokalizowane są przy głównych, współcze‐
śnie budowanych arteriach, będących dużymi terenami otwartymi – dobrze przewietrzanymi. Teza ta znalazła potwierdzenie w zestawieniu wyników dla głównych arterii Zielonej Góry – ulic: Wojska Polskiego, Dąbrówki, Łużyckiej 44 Rozdział 2 i Wyszyńskiego oraz dla ulic: Niepodległości i Dworcowej oraz Placu Piłsudskie‐
go. Dla tych drugich nagromadzenie metali ciężkich w liściach roślin było zdecy‐
dowanie większe niż w przypadku aszerokich arterii miejskich. Prawidłowość ta występuje bez względu na analizowane piętro roślinne, co dodatkowo wskazuje na zawirowania powietrza jako ważny element przenoszenia zanieczyszczeń komunikacyjnych w mieście. 2.3. Hałas na obszarze Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry Hałas był problemem obecnym w skupiskach ludzkich od ich zarania, a już w czasach rzymskich opisywany był jako poważna przeszkoda dla życia w mia‐
stach (Green Paper 1990). Współcześnie powoduje go w miastach głównie transport kołowy, kolejowy i lotniczy, praca maszyn w zakładach wytwórczych i warsztatach oraz codzienne funkcjonowanie mieszkańców. Niekiedy bardzo uciążliwymi lokalnie okazują się niewielkie emitery, za to charakteryzujące się emisją w uciążliwych częstotliwościach (np. stacje transformatorowe, kosiarki). Ustalone prawnie w Polsce progi dopuszczalnego hałasu – 50‐65 dB w dzień i 40‐45 dB w nocy, zależnie od formy użytkowania terenu – (Rozp. Min. Środ. z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w śro‐
dowisku – Dz.U. z dnia 5 lipca 2007 r.) są często przekraczane, aczkolwiek rzad‐
ko długotrwale. Obecnie najbardziej uciążliwy hałas komunikacyjny, powoduje niestety szczególnie uciążliwe przekroczenia wartości progowych w czasie noc‐
nym. W odniesieniu do kształtowania terenów zieleni miejskiej, sam hałas nie jest barierą w doborze nasadzeń, natomiast projektowane założenia roślinne po‐
winny posiadać walor łagodzenia skutków podniesionej głośności otoczenia. Tym samym czynnik ten nie jest obojętnym dla realizacji koncepcji zazielenienia miast. Trudność w tej mierze stanowi konieczność zbliżonego choćby działania ekranującego w różnych porach roku (utrzymanie aparatu asymilacyjnego) oraz w trakcie rozwoju roślin (zminimalizowana tendencja do przerzedzania koron) – rys. 2.12. Przy drogach wojewódzkich, w punktach zlokalizowanych w większości poza głównymi ośrodkami miejskimi województwa, WIOŚ w Zielonej Górze odnoto‐
wał w odległości 10 m od kawędzi jezdni stosunkowo małe przekroczenia do‐
puszczalnego poziomu hałasu w latach 2013‐2014 (Łobacz i in. 2015). Dla wskaźników dobowych odnotowano w roku 2013 przekroczenie o 0,1 dB w porze nocnej w Gorzupi Dolnej (DW nr 295), o 0,9 dB w porze dziennej w Starym Polichnie (DW nr 158) i o 0,1 dB w porze dziennej w Janczewie (DW nr 158). Wyższe przekroczenie stwierdzono na peryferiach miasta Żagania (DW nr 296) – o 5,0 dB w porze dziennej i o 4,5 dB w porze nocnej. W roku 2014 odno‐
towano przekroczenia w innych, ówcześnie analizowanych punktach pomiaro‐
45 Sieć drogowa MOF Zielonej Góry wych – o 0,1 dB w porze nocnej w Iłowej (DW nr 296), w Radachowie (DW nr 134) – o 1,7 dB w porze dziennej i o 8,2 dB w porze nocnej, a w Żaganiu (DW nr 296) – o 1,3 dB w porze dziennej i o 0,9 dB w porze nocnej. Dla wskaźników długookresowych przekroczenia odnotowano w roku 2014, w Ośnie Lubuskim (DW nr 134) – o 2,6 dB w porze dziennej i o 4,1 dB w porze nocnej oraz w To‐
rzymiu (DW nr 138) – o 0,7 dB w porze dziennej i o 1,9 dB w porze nocnej. Naj‐
niższy wyznaczony poziom długookresowy dla wskaźnika LDWN wyniósł 59,1 dB, a dla wskaźnika LN 52,5 dB, w punkcie pomiarowym w Droszkowie (gm. Zabór) w 2013 r. (Łobacz i in. 2015). Zielona Góra przez długi czas cierpiała z powodu podwyższonych wskaźników hałasu w sektorach przyległych do rozproszonych w mieście zakładów przemy‐
słowych. Z czasem sytuacja zmieniła się w tym zakresie, głównie za sprawą li‐
kwidacji przemysłu. Obecnie jednak na części terenów poprzemysłowych znaj‐
dują się centra handlowe, co powoduje wzmożony ruch kołowy. Notowane są uciążliwości zarówno ze strony ruchu samochodów osobowych klientów tych obiektów, jak też samochodów ciężarowych zaopatrzenia. Z badań prowadzo‐
nych przez WIOŚ w Zielonej Górze w latach 2005‐2010 wynika, że głównym źródłem uciążliwości akustycznej jest przejazd pojazdów ciężkich (Łobacz i in. 2010). W porze dziennej, przy krawędzi drogi, przy ul. Wrocławskiej 16 odnoto‐
wano w roku 2006 wynik 72 dB, przy elewacji budynku przy ul. Dąbrówki 24 w roku 2006 – 65,6 dB i w roku 2010 – 65,0 dB, przy Tasie Północnej 10 A‐D w roku 2008 – 61,8 dB oraz przy ul. Kard. Wyszyńskiego 31 w roku 2010 – 58,6 dB. W porze nocnej, w latach 2005‐2010 najwyższe wyniki odnotowano w miej‐
scach pomiaru: przy krawędzi drogi, przy ul. Wrocławskiej 16 – 66,2 dB, przy elewacji budynku przy ul. Dąbrówki 24 – 60,3 dB, przy Tasie Północnej 10 A‐D – 59,1 dB i przy ul. Podgórnej 64– 55,1 dB. W pozostałych punktach pomiarowych uzyskano wyniki w granicach 40‐55 dB w dzień i 30‐40 dB w nocy (Łobacz i in. 2010). Dla największej inwestycji drogowej w MOF ZG – drogi ekspresowej S3 – pro‐
gnozuje się zasięg oddziaływania akustycznego (liczony od osi pasa rozdziału, dla prognozy ruchu na 2030 rok i prędkości 100 km/h), dane GDDKiA: ‐ odcinek Sulechów – Zielona Góra od 82 do 196 m dla pory dziennej, od 135 do 495 m dla pory nocnej; ‐ odcinek obwodnicy Zielonej Góry od 79 do 194 m dla pory dziennej, od 130 do 490 m dla pory nocnej; ‐ odcinek Zielona Góra – Nowa Sól od 77 do 185 m dla pory dziennej, od 125 do 486 m dla pory nocnej. 46 Rozdział 2 Rys. 2.12. Wielkość pochłaniania dźwięku K w dB/1000 m przez roślinność w zakresie częstotliwości 150…300 Hz (wg Regiera); 1 – K=0 – molekularne pochłanianie dźwięku w powietrzu, wynikające z odległości; 2 – K=6 dB/1000 m – trawa; 3 – K=16 dB/1000 m – rzadki las; 4 – K=40 dB/1000 m – gęsty las liściasty; 5 – K=80 dB/1000 m – gęsty las iglasty (Regulski 1986) 47 3. ZIELEŃ PRZYDROŻNA MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO ZIELONEJ GÓRY Historycznie, obszary przydrożne były zagospodarowywane z użyciem drzew i krzewów już w starożytności. Dotyczyło to zarówno dróg lokalnych, jak tych o większym znaczeniu dla państw i regionów, aczkolwiek te drugie były w opi‐
sywanym kontekście pod specjalną kuratelą. Wskazują na to zachowane plany, szkice i rysunki, a także prace archeologiczne (Bonenberg 1996). W erze nowo‐
żytnej wykonywanie dróg kołowych w formie alejowej stało się utrwaloną prak‐
tyką. Koncepcja ta była wykorzystywana także po wynalezieniu komunikacji kolejowej, czego wyrazem jest choćby aranżacja terenów wzdłuż XIX‐wiecznej Kolei Warszawsko‐Wiedeńskiej. Różne były cele wprowadzania zieleni wysokiej na tereny przyległe do dróg. Wy‐
daje się, że pierwotnie rośliny wykorzystywano jako element ochrony przed nadmiernym usłonecznieniem oraz jako element konstrukcji przestrzeni (walory estetyczne, ułatwienie lokalizacji przebiegu drogi). Z czasem doszedł do tego walor utrudniania rozpoznania z zewnątrz tego, co dzieje się na drodze, co było szczególnie ważne przy przegrupowywaniu oddziałów wojskowych (funkcje strategiczne). Druga Wojna Światowa wykazała, że ta ostatnia funkcja może być ważna także dla ludności cywilnej, chroniącej się podczas ucieczki ze stref zagro‐
żonych przed atakami lotniczymi. W czasach współczesnych szczególnie ważny‐
mi są funkcje przyrodnicze, związane z regulacją wilgotności i temperatury po‐
wietrza, tworzeniem korytarzy biologicznych, a także filtracją zanieczyszczeń. Nadal istotnym elementem pozostała estetyzacja terenów. Ukazane koncepcje ogólne znalazły odzwierciedlenie w kształtowaniu dróg i obszarów przydrożnych w Zielonej Górze i jej otoczeniu. Szczególnie wyraźnym elementem ich realizacji są liczne założenia alejowe, obecne w krajobrazie oto‐
czenia miast, jak też w miastach. Podrozdziały 3.1‐3.3 zostały w znacznej części przeniesione z zapisów Strategii rozwoju terenów zieleni w mieście Zielona Góra (2015), powstałej pod redakcją A. Greinerta i M.E. Drozdek. W niniejszym opracowaniu zostały one częściowo przebudowane dla uwypuklenia problemów, które są treścią niniejszej książki. Usunięto także odwołania do opracowań Strategii, niemające bezpośredniego odniesienia do treści tego opracowania. Rozdział 3 został też uzupełniony o podrozdział 3.4, charakteryzujący obszary MOF Zielonej Góry, które położone są poza granicami administracyjnymi miasta Zielona Góra, według obrysu po 1. stycznia 2015 roku. 48 Rozdział 3 3.1. Śródmieście w granicach strefy ochrony konserwator‐
skiej i jej bezpośredniego otoczenia W związku z historycznym rodowodem Zielonej Góry, który odcisnął się nie tylko w postaci zachowanych budynków ale też układu miasta, Wojewódzkiego Konserwator Zabytków wyznaczył obszar ścisłej strefy ochrony konserwatorskiej oraz obszar bezpośredniego otoczenia tej strefy – Decyzja o wpisie miasta do rejestru zabytków (nr rej. 75 z 7.11.1957 r. oraz 2183 z 14.03.1975 r.). O ile nie wszystkie etapy rozwoju miasta są reprezentowane w bieżącym czasie w sposób czytelny – zabudowa w większości odzwierciedla rozwój miasta od wieku XIX, a w niedużej jedynie części zachowały się obiekty wcześniejsze, o tyle zachował się historyczny obrys wielu sektorów miejskich wypełniających przestrzeń mię‐
dzy ulicami. Tym samym układ ulic śródmiejskich ukazuje nam pośrednio kształt miasta z dawnych epok historycznych. W północnej części ścisłej strefy ochrony konserwatorskiej znajduje się pas zieleni towarzyszącej al. Wojska Polskiego i ul. Kupieckiej. Aleja Wojska Polskie‐
go w samej strefie nie ma tak naprawdę charakteru alejowego, ze względu na bardzo duże braki w pasach drzew. Sytuację tę maskuje występowanie drzew na terenie Żłobka Miejskiego nr 1 oraz w ramach zieleńca przy ul. Reja – w bezpo‐
średnim sąsiedztwie opisywanego pasa drogowego. Północna strona ulicy jest w tej części jej przebiegu wzbogacona w pojedyncze drzewa w okolicy ul. Wandy, biblioteki, budynku Elżbietanek i na zieleńcu „przy gazowni”, a południowa – przy budynku Filharmonii. Przy zjeździe w ul. Kasprowicza kończy się pas roz‐
dzielający jezdnie, zagospodarowany w formie trawnika. Naprzeciw budynku Biblioteki im. Norwida, wewnątrz pasa rozdziału jezdni alei Wojska Polskiego, znajdowały się dawniej różanki i kwietniki, teraz jest to niezagospodarowany teren zieleni – wymagający pilnej uwagi z uwagi na prestiżową lokalizację tere‐
nu (fot. 3.1). Po północnej stronie al. Wojska Polskiego, na wysokości przystanku przy mini‐parku K. Lisowskiego (przy Elżbietankach) znajduje się szpaler lip – pozostałość po alei drzew. W okolicy sklepu Topaz znajduje się słabej jakości zieleń kubłowa. Ulica Kupiecka w kierunku północnym jest w małym stopniu wzbogacona w zieleń, występującą jako towarzysząca obiektom – przy klubie X‐
Demon i przed budynkiem ZUS (fot. 3.2). W kierunku południowym ul. Kupiecka jest deptakiem miejskim o szerokości 8‐10 m, z zabudową w formie kamienic, tworzących zwarte pierzeje. Kontakt wzrokowy z zielenią wysoką zapewnia jedynie wgląd w al. Niepodległości, częściowo w ul. Mikołaja Kopernika oraz na północno‐zachodni skraj Parku Winnego. Z opisanej struktury samej ulicy wyni‐
ka niemożliwość zastosowania zieleni w standardowej formie nasadzeń i zasie‐
wów bezpośrednio w gruncie. Zieleń w pojemnikach jest stosowana ekstensyw‐
nie. Ten element daje potencjalnie dużą możliwość zmiany wizerunku ulicy. 49 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Fot. 3.1‐3.2. Zieleń przyuliczna al. Wojska Polskiego przy Bibliotece im. Norwida i ul. Kupieckiej, 2015 Wzdłuż ul. Kupieckiej zlokalizowany jest deptak. Zieleń zorganizowana jest tam w postaci gazonów z roślinnością sezonową, ustawionych w osi centralnej dep‐
taka (fot. 3.3). Ogólnie wystrój jest bardzo skromny, pozostawiając przechodnia z krzykliwymi witrynami sklepów i banerami/plakatami reklamowymi. Fot. 3.3. Ciąg pieszy ul. Kupieckiej, 2015 W południowej części Starego Miasta dominuje dwupasmowa al. Konstytucji 3 Maja. Między jezdniami, na znacznej długości ulicy, znajduje się częściowo zagospodarowany pas rozdziału. Dominuje murawa, ze śladami uszkodzeń przy krawędziach jezdni spowodowanych wysokim zasoleniem, nieliczne grupy krze‐
wów oraz trejaże z winoroślami (nieodpowiednia roślina do pasa rozdziału). 50 Rozdział 3 Wiosną ukazują się mieszkańcom miasta coraz mniej liczne grupy tulipanów i krokusów, cierpiące z powodu zasolenia gleby. Dominantą opisanego wnętrza ulicy jest okazały dąb szypułkowy (pomnik przyrody) rosnący na wysokości ul. Średniej i Tylnej. Dla systemu komunikacji ważnym szlakiem w tej części jest także ul. Mikołaja Reja o układzie N‐S, przy której nie znajduje się żadna zieleń, poza niewielkim zieleńcem przy skrzyżowaniu z ul. Wojska Polskiego. Na terenie północnej części bezpośredniego otoczenia strefy znajdują się istot‐
ne elementy sieci komunikacyjnej Zielonej Góry – ul. Dąbrówki, Al. Wojska Pol‐
skiego, Al. Zjednoczenia, ul. Gen. Jarosława Dąbrowskiego, ul. Stefana Batorego. Aleja Wojska Polskiego w niedużej części zachowała tutaj strukturę przestrzenną założenia alejowego. Od strony Ronda PCK nasadzenie wysokie obecne jest w południowej części pasa drogowego, częściowo za sprawą pozostawienia szpaleru ochronnego strefy przemysłowej (wierzba biała, lipa drobnolistna, klon pospolity). Przy samej drodze zrealizowano młodsze nasadzenia drzew w odcin‐
ku do ul. Wandy (lipa drobnolistna) oraz pozostawiono żywopłot z ligustru. W rejonie wspomnianego ronda, w pasie rozdzielającym jezdnie rosną drzewa (klon srebrzysty, klon pospolity) uzupełnione nasadzeniem krzewów (tawuła) – na dystansie max. 260 m od środka ronda. Wzdłuż ul. Kupieckiej, na opisywanej powierzchni, zieleń występuje w formie zieleńców – przy zjeździe w ul. Dąbrow‐
skiego, przy rondzie Anny Borchers oraz zieleni towarzyszącej budynkom miesz‐
kalnym – wschodnia strona między ul. Chopina i rondem Anny Borchers. Ulica Dąbrówki jest obsadzona roślinnością wysoką w pasie rozdzielającym jezdnie (dąb szypułkowy odm. kolumnowa), a także po stronie zachodniej na całej dłu‐
gości do skrzyżowania z ul. Łużycką (lipa drobnolistna, kasztanowiec biały, klon pospolity, lipa drobnolistna, w tle topola kanadyjska). Pojedyncze drzewa zna‐
leźć można także po stronie wschodniej, jako towarzyszące obiektom. Zarówno w pasie rozdzielającym, jak w ramach pasów przydrożnych znajdujemy też trawniki o zmiennej szerokości pasa. W środkowej części ul. Gen. Jarosława Dąbrowskiego zauważyć można obecność zieleńców przy budynku należącym do Urzędu Miasta oraz za Centrum Nauki Keplera, tworzących jednocześnie założenie przydrożne. Zieleń wysoka obecna jest też przy odchodzącej od niej w kierunku zachodnim ul. Lisiej. Al. Zjednoczenia w części północnej od ronda PCK zagospodarowana jest z użyciem dużych płaszczyzn trawnikowych w całej szerokości zazielenionej części pasa drogowego. Trawniki stanowią również formę zagospodarowania klinów rozdzielających poszczególne najazdy ronda. Przy ścianie marketu Castorama szpaler żywotników zachodnich. Na terenie bezpośredniego otoczenia strefy, w części północno‐wschodniej miasta przebiegają bardzo ważne dla Śródmieścia ulice o układzie alejowym – ul. Dworcowa, ul. Fryderyka Chopina, al. Niepodległości (fot. 3.4; częściowo wyłączona ruchu kołowego), ul. Bankowa i ul. Podgórna. Alejowy charakter ma też ul. dr Pieniężnego, dochodząca do deptaka (fot. 3.5). Opisanego wyglądu nie ma ul. Bohaterów Westerplatte, aczkolwiek w wielu miejscach towarzyszą jej 51 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry drzewa za sprawą zagospodarowania terenów przyległych. Po południowej stronie tej ulicy, między ul. Kupiecką i dr Pieniężnego ustawiono też pojemniki w dwóch grupach, z posadzonymi w nich drzewami. Podobnie przedstawia się współczesny rys ul. Bolesława Chrobrego, której zieleń wysoka towarzyszy w kilku częściach jej przebiegu. Fot. 3.4‐3.5. Al. Niepodległości; ul. Bankowa, 2015 W południowej części bezpośredniego otoczenia strefy ochrony konserwator‐
skiej, znajdują się fragmenty głównych ciągów komunikacyjnych miasta. Naj‐
szerszą, bo dwupasmową z pasem rozdziału jezdni jest aleja Konstytucji 3 Maja, na fragmencie od ul. Gen. Józefa. Sowińskiego do skrzyżowania z ul. Wrocław‐
ską. W tym ważnym wizerunkowo fragmencie miasta znajduje się fragment alei klonowej posadzonej wraz z budową drogi, przemieszanej ze współczesnymi nasadzeniami kolumnowych grabów. Wszystkie drzewa noszą ślady uszkodzeń wywołanych solą stosowaną w ramach zimowego utrzymania dróg, brakiem mykoryzacji i podstawowej pielęgnacji w postaci nawożenia i podlewania. Na‐
ganny jest również fakt, mieszania gatunków drzew i ich form wzrostu (natural‐
ne i kolumnowe), co powoduje dysharmonijny obraz ulicy. Przeciwległe jezdnie oddzielone są od siebie wąskim pasem z marnej jakości murawą, cierpiąca od zasolenia gleby. Po północnej stronie skrzyżowania al. Konstytucji 3 Maja i ul. Wrocławskiej, znajduje się niewielki zieleniec (przy telebimie), gdzie dominują różnorodne formy drzew iglastych o kolumnowych formach i różnych barwach. Rośliny wraz ze pstrokatą ścianą oraz mrugającym ekranem, tworzą chaos wize‐
runkowy na skrzyżowaniu. Po przeciwnej stronie ulicy, przy stacji benzynowej Statoil, występują nieliczne i proste w kompozycji nasadzenia krzewów, które prezentowałyby się lepiej gdyby rosły w większych grupach. W dalszej części ul. Wrocławskiej, od strony wschodniej dominuje zadrzewienie na obszarze Parku Winnego, natomiast na posesji Focus Mall, ustawione są donice z żywotnikami. Zastosowana dekoracja jest nieodpowiednia, którą skwitować można tylko stwierdzeniem – „mini cmentarz” w doniczce przy nowoczesnym centrum han‐
dlowym (fot. 3.6). W donicach powinny rosnąć drzewa szczepione, np.: klon po‐
spolity odm. "Globosum", szczepiony na wysokości 120 cm. Przy skrzyżowaniu 52 Rozdział 3 ul. Wrocławskiej i Sienkiewicza, w pasie drogowym znajduje się niewielki ziele‐
niec z krzewami liściastymi i iglastymi. Wygląda dość dobrze, poza uszkodze‐
niami roślin i brakami w kompozycji z powodu nadmiaru soli w glebie. Kompo‐
zycja roślin w pasach drogowych powinna być odsunięta od krawędzi jezdni o ok. 0,5 m, ze względu na najmocniej występujące uszkodzenia od soli drogowej stosowanej zimą w tym właśnie sektorze. Znacznie węższą, acz równie ruchliwą ulicą jest ul. Podgórna (fot. 3.7 i 3.8). Poza rondem 11 listopada, które jest zna‐
czącym miejscem w przebiegu ulicy, wyróżnia się jeszcze zachowany fragment alei lipowej i żywopłotu ligustrowego, na odcinku przedwojennej zabudowy ulicy. Fot. 3.6‐3.8. Ciąg alei Konstytucji 3 Maja przy Focus Mall; ul. Podgórna, 2015 Równie ważną w komunikacji miejskiej jest ul. Henryka Sienkiewicza. Przy niej zlokalizowane są aż trzy historyczne ogrody willowe miasta, zieleniec przy skrzy‐
żowaniu z ul. Strzelecką oraz skromna zieleń ronda przy wjeździe do sklepu Lidl. Przy ulicy Strzeleckiej, na granicy strefy ochrony konserwatorskiej znajduje się fragment zachowanej alei kasztanowców białych. Granicę między opisanym sektorem oraz pd.‐zach. częścią bezpośredniego otoczenia strefy ochrony kon‐
serwatorskiej wyznacza ul. Gen. Wł. Sikorskiego, której charakterystyczna zwar‐
53 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry ta zabudowana nie pozostawia wiele miejsca na zieleń. Jednak w jej północnej części znajduje się jeden z cenniejszych parków willowych (ob. Miejskie Przed‐
szkole nr 1). Cennymi elementami zieleni są także: zieleniec z samosiewną ziele‐
nią przy postoju taksówek, skromny pas rozdziału jezdni i chodnika wraz z no‐
wonasadzonymi drzewami o kolumnowych formach, zieleniec przy skrzyżowa‐
niu z ul. Sienkiewicza, a w okresie letnim także prywatna zieleń w oknach użyt‐
kowników pobliskich domów. W sektorze południowo‐zachodnim, wyróżnia się szpaler kasztanowców białych przy ul. Długiej, są to wysokie drzewa o rozłożys‐
tych koronach zdecydowanie dominujące otoczenie atrakcyjnym wyglądem (fot. 3.9). Poza nimi, na terenie widoczne są zaniedbany pas rozdziału jezdni oraz niezagospodarowana skarpa przy przystanku autobusowym naprzeciw budynku aresztu. W dalszej części ul. Długiej uwagę zwraca okazały dąb szypułkowy przy Zespole Szkół Ekonomicznych oraz zieleń okolic i kościoła Zielonoświątkowców. Przy ul. 1 Maja uwagę zwracają rozłożyste lipy, w okolicy przystanku autobuso‐
wego oraz zieleń ogrodów przydomowych. W przebiegu samej ulicy, na skrzy‐
żowaniu z ul. St. Moniuszki, Jaskółczą oraz Wiśniową znajduje się wysepka ron‐
da Nauczycieli Tajnego Nauczania, która najatrakcyjniej prezentuje się wiosną gdy kwitną tulipany. Po wschodniej stronie ul. Jaskółczej znajduje się szpaler lip, a za nim Park Kolei Szprotawskiej (fot. 3.10). Centralnym punktem skrzyżowania ul. Ogrodowej, Jaskółczej oraz Ptasiej jest kolejna wysepka ronda Tomasza Flor‐
kowskiego, atrakcyjna tylko w krótkich okresach bowiem, jak poprzednia jest nieumiejętnie zagospodarowana. W wyznaczonym sektorze reliktowo zachowa‐
ne są aleje drzew lipowych przy ul. Ogrodniczej i Wiśniowej. Przy ul. Moniuszki dominuje odsunięta nico od drogi zieleń pobliskiego osiedla. Fot. 3.9‐3.10. Ul. Długa; ul. Jaskółcza, 2015 W północno‐zachodniej części bezpośredniego otoczenia strefy ochrony kon‐
serwatorskiej znajduje się skrzyżowanie ul. Dąbrówki i al. Wojska Polskiego zbudowane w formie rozległego ronda, o średnicy wyspy centralnej 29 m. Wy‐
spa ta zagospodarowana jest w formie trawnika, z centralnym nasadzeniem jałowców płożących (fot. 3.11). W południowej i północnej części ronda, na wyspach bocznych, 2 egz. lipy drobolistnej. To jedna z kluczowych skrzyżowań miasta Zielona Góra. Ekstensywne jego zagospodarowanie należy uznać za wa‐
54 Rozdział 3 dliwe, nie licujące z wizerunkiem miasta. Z uwagi na konieczność skorzystania z tego elementu przez znaczną część mieszkańców miasta oraz jego gości, nale‐
ży w tym miejscu zaaranżować spektakularną formę przestrzenną z bogatym anturażem. Fot. 3.11. Rondo PCK, 2015 W części północno‐wschodniej otoczenia strefy zlokalizowane jest jedno rondo – 11 Listopada (fot. 3.12). To duża przestrzeń – wyspa centralna o Ø 25 m – zagospodarowana z użyciem krzewów ozdobnych i bylin oraz roślin sezonowych sadzonych jako obwódka założenia. Przy chodnikach częściowo zachowały się alejowe nasadzenia robinii akacjowych odm. kulistej. Natomiast ostatnio na wyspie ronda oraz poprzedzającej ją pasie rozdziały nasadzono wysokie drzewa, które nie dość, że psują istniejącą kompozycję to docelowo zacienią powierzch‐
nię na tyle, że istniejące kolorowe krzewy i kwiaty nie będą miały szans rosnąć. 55 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Fot. 3.12. Rondo 11 Listopada, 2015 3.2. Miasto Zielona Góra (do 31.12.2014) W części północnej miasta, głównymi ciągami komunikacyjnymi są al. Wojska Polskiego, ul. Łużycka, Stefana Wyszyńskiego, al. Zjednoczenia, ul. Stefana Bato‐
rego, Sulechowska i Trasa Północna. Aleja Wojska Polskiego prowadzi ruch do centrum miasta z Krosna Odrzańskiego i zachodnich części Zielonej Góry. Jest zagospodarowana tylko w niewielkim stopniu w sposób standardowy dla zało‐
żeń alejowych. Typowy układ alejowy znajdujemy w ciągu między skrzyżowa‐
niem z ul. Zacisze i ul. Wyszyńskiego a zbiegiem z ul. Jacka Malczewskiego. Na pozostałych odcinkach układ alejowy jest poprzerywany, raczej można więc mówić o skupiskach, fragmentach zieleni wysokiej, towarzyszących przebiegowi ulicy. Między ul. Zacisze i Rondem PCK al. Wojska Polskiego jest drogą dwupa‐
smową z pasem zieleni rozdzielającej (fot. 3.13). Pas ten jest zagospodarowany wadliwie, będąc powierzchnią trawnikową z nasadzeniem gniazdowym winoro‐
śli (fot. 3.14). Roślina ta nie nadaje się do tego celu, nie stanowiąc osłony prze‐
ciwolśnieniowej, a dodatkowo przez większość roku nie stanowiąc elementu estetyzującego. 56 Rozdział 3 Fot. 3.13‐3.14. Al. Wojska Polskiego na zachód od ronda PCK; krzewy winorośli nasadzone w pasie rozdzielającym jezdnie, 2015 Ulica Łużycka wprowadza/wyprowadza ruch z kierunku zachodniego (Nowogród Bobrzański, Żary, Lubsko) do centrum miasta. Na odcinku od zbiegu ul. Francu‐
skiej do skrzyżowania z ul. Dąbrówki jest drogą dwupasmową z pasem zieleni rozdzielającej. Pas ten do Ronda Jana Pawła II jest zagospodarowany z użyciem grup krzewów i drzew, pozytywnie kształtujących krajobraz. Samo Rondo Jana Pawła II jest zagospodarowane z użyciem krzewów, bylin i roślin sezonowych w obrębie wyspy centralnej (Ø 25 m). kliny zieleni rozdzielających pasma na‐
prowadzające na rondo są porośnięte darnią z introdukowanymi roślinami ce‐
bulowymi, kwitnącymi wiosną. Na wschód od ronda, na odcinku ok. 125 m, zrealizowano nasadzenie drzew oraz dwie rabaty zbudowane z bylin, krzewów i drzew. Dalej pas rozdzielający zrealizowano w formie trawnika, z małymi gru‐
pami krzewów w części wschodniej ulicy (fot. 3.15). Fot. 3.15. Ulica Łużycka na zachód od ronda Jana Pawła II, 2015 W północnym pasie przydrożnym zrealizowano przed kilkoma laty nasadzenie drzew na odcinku ok. 170 m od zbiegu z ul. Dąbrówki. Ul. Dąbrówki została 57 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry opisana w rozdz. 2.2.1.4. Ulica Stefana Kardynała Wyszyńskiego w kilku swoich fragmentach ma charakter alejowy – przy zbiegu z ul. Wojska Polskiego i w czę‐
ści niedalekiej od ronda Jana Pawła II. Aleja jest poprzerywana w części środko‐
wej prze brak drzew, głównie po stronie zachodniej. Przed zbiegiem z ul. Wojska Polskiego oraz wjazdem na opisywane rondo pasy ruchu są rozdzielone po‐
wierzchniami trawnikowymi. Aleja Zjednoczenia prowadzi ruch z Przylepu do centrum miasta. Praktycznie nie ma charakteru alejowego, a jedynie w niektó‐
rych miejscach towarzyszy jej zieleń wysoka, związana z zagospodarowaniem terenów przyległych – przy ul. Lisiej, Działkowej, Olchowej, doliny Łączy, ul. Słonecznej, terenu Elektrociepłowni, zabudowy usługowej ZGKiM oraz ZWiK, obecnością terenów leśnych od zbiegu ul. Lotników do ronda przy wyjeździe w kierunku Przylepu. Na większości przebiegu droga jest poprowadzona w for‐
mie dwupasmowej z rozdzielającym pasem zadarnionym. Ulica na odcinku od ronda do wiaduktu kolejowego jest obecnie w fazie gruntownej przebudowy. Rondo zagospodarowane jest jako duża (Ø 99 m) płaszczyzna trawnikowa, z nowym nasadzeniem grupy brzóz i świerków i rabatą centralną z krzewów ozdobnych. Kliny naprowadzające ulice na rondo są trawnikowe. Od strony wschodniej założono szpaler dębów. Rondo należy uznać za zagospodarowane wadliwie, sprzecznie z podstawami sztuki ogrodniczej i aranżacji przestrzeni (fot. 3.16). Fot. 3.16. Zagospodarowanie ronda przy wyjeździe w kierunku Przylepu, 2015 Ulica Stefana Batorego łączy północne sektory miasta, w tym Czarnkowo i Łęży‐
cę z centrum miasta. Jest zbudowana w formie wąskiej ulicy przebiegającej wzdłuż zabudowy historycznej i współczesnej na odcinku między rondem Anny Borchers i zbiegiem z ul. Energetyków. Na tym odcinku zieleń inna niż niewielkie 58 Rozdział 3 elementy trawnikowe występuje sporadycznie, głównie jako towarzysząca bu‐
dynkom. Rondo Anny Borchers, o Ø wyspy centralnej 15 m, zagospodarowano z użyciem krzewów i bylin. Większa liczba drzew wzdłuż ulicy Batorego występu‐
je po wschodniej jej stronie na północ od zbiegu ul. Rajskiej, przy zbiegu ul. Obywatelskiej oraz w sąsiedztwie ronda u zbiegu ul. Energetyków. Od tego miejsca do Ronda Stefana Batorego ulica jest zorganizowana w postaci drogi dwupasmowej, rozdzielonej pasem rozdzielającym w postaci trawnika. Również pasy przydrożne są zagospodarowane w ten sposób. Przy Rondzie Stefana Bato‐
rego, od strony zachodniej, ulicy towarzyszy zieleń izolacyjna składowiska zło‐
mu, w postaci szpaleru robinii akacjowej. Trzy robinie akacjowe znajdują się na terenie klina doprowadzającego pasy ruchu do ronda, a kolejne dwie na wyspie ronda przy jego południowej krawędzi. Wyspa centralna (Ø 89 m) jest w większości zadarniona, z dużym udziałem roślin innych niż z rodziny traw. Od strony krawędzi wyspy założono szpalery winorośli na rusztowaniu drewnia‐
nym z rozciągniętymi drutami. Rondo należy uznać za zagospodarowane nie‐
prawidłowo, sprzecznie z podstawami sztuki ogrodowej i aranżacji przestrzeni (fot. 3.17). Fot. 3.17. Sposób zagospodarowania ronda Stefana Batorego, 2015 Ulica Sulechowska prowadzi ruch z centrum miasta na północ, m.in. do Chyno‐
wa i Zawady, a także w kierunku północnego węzła drogi S3. Od strony miasta rozpoczyna się na niewielkim Rondzie Albina Bandurskiego (wyspa zagospoda‐
rowana zielenią o Ø 16 m), zagospodarowanym z użyciem krzewów ozdobnych. Droga jest dwupasmowa, początkowo przebiegająca wiaduktem nad ul. Gen Józefa Bema i torami kolejowymi. W całym jej dalszym przebiegu, ulicy towarzy‐
szą płaszczyzny trawnikowe w pasach przydrożnych i na uformowanych wysep‐
kach rozdzielających. Na odcinku przebiegu pod drogą potoku Gęśnik, ulicy towarzyszą drzewa. W dalszym odcinku spotykane są one sporadycznie, 59 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry a w większej ilości przy stadionie MOSiR i Aquaparku (fot. 3.18). Zwarte nasa‐
dzenie leśne towarzyszy ulicy przy Rondzie Rady Europy, od strony wschodniej. Rondo Rady Europy o Ø wyspy centralnej 79 m, zagospodarowane jest jako duża płaszczyzna trawnikowa ze szpalerami winorośli na rusztowaniu drewnia‐
nym z rozciągniętymi drutami od strony krawędzi wyspy. Rondo należy uznać za zagospodarowane nieprawidłowo, sprzecznie z podstawami sztuki ogrodowej i aranżacji przestrzeni. Fot. 3.18. Ulica Sulechowska przy terenie sportowym MOSiR, 2015 Trasa Północna jest elementem obwodnicy miasta, prowadzącym ruch z drogi S3 w kierunku zachodnim i południowo‐zachodnim (Krosno Odrzańskie, Nowo‐
gród Bobrzański, Żary, Żagań, Lubsko). Przechodzi w większości swojego dystan‐
su przez tereny zalesione, stąd posiada w północnej i południowej strefie obu‐
dowę drzew. W niektórych miejscach drodze towarzyszą założenia otwarte, zwłaszcza w strefach usługowych, wytwórczych, magazynowych i osiedlowych. W strefie Os. Zastalowskiego jest oddzielona od obszarów mieszkalnych ekra‐
nem dźwiękochłonnym oraz obudową roślinną, prawidłowo wykonaną tech‐
nicznie i pod względem estetycznym (fot. 3.19). W miejscu skrzyżowania ob‐
wodnicy i drogi w kierunku Krosna Odrzańskiego oraz wjazdu do miasta od stro‐
ny ul. Wojska Polskiego zbudowano duże Rondo Piastów Śląskich – o Ø wyspy centralnej ok. 100 m. Jest ono pokryte roślinnością trawiastą. Rondo wymaga zagospodarowania z uwzględnieniem faktu, że jest to istotna strefa wjazdowa do miasta. Trasa dalej przebiega w kierunku południowym, między powierzch‐
niami zalesionymi, do zjazdu w kierunku Wilkanowa i dalej Zielonej Góry (ul. Łużycka), a na południowy zachód w kierunku Nowogrodu Bobrzańskiego. 60 Rozdział 3 Fot. 3.19. Trasa Północna przy Osiedlu Zastalowskim, 2015 W części wschodniej i południowo‐wschodniej najważniejsze szlaki komunika‐
cyjne to ul. Szosa Kisielińska i ul. Wrocławska. Ulica Szosa Kisielińska to histo‐
rycznie jeden z ważnych kierunków ruchu, z Zielonej Góry w kierunku Starego i Nowego Kisielina (Alt Kessel, Dtsch. Kessel). Współcześnie ulica na terenie dawnej Zielonej Góry jest czteropasmowa, w początkowym biegu od strony miasta bez podziału pasów ruchu pasem rozdzielającym. Pasy przydrożne wska‐
zują na alejowy charakter drogi, w dużej mierze jednak zaburzony. Drzewami tworzącymi układ alejowy są w tej części brzoza brodawkowata, klon pospolity, topola kanadyjska, robinia akacjowa. W okolicy zbiegu ul. Armii Ludowej poja‐
wia się trawiasty pas rozdziału pasów ruchu, z podwójną, metalową barierą bezpieczeństwa (fot. 3.20). Braki w alejowym założenia w tej części tłumi zago‐
spodarowanie terenów przy ogrodzeniach domów jednorodzinnych. Dominują‐
cym drzewem alejowym i quasi‐alejowym jest w tej części robinia akacjowa. W przebiegu do wiaduktu nad trasą S3 szpalery drzew zanikają. Od strony pół‐
nocnej drodze towarzyszy powierzchnia leśna, z południowej – zabudowa osie‐
dla domów jednorodzinnych. Przed wiaduktem uwagę przykuwa rozłożysty dąb, z ogrodzonym pniem przy użyciu kutego ogrodzenia metalowego. Na wysokości nowych osiedli mieszkaniowych, do granic dawnego miasta, trasa ma konstruk‐
cję drogi szybkiego ruchu. Roślinność wysoka towarzyszy drodze w dalszych planach. Na wysokości zjazdu na osiedla Pomorskie, Śląskie i Kaszubskie kończy się układ dwupasmowy drogi. Jednym pasmem wyprowadzany jest ruch w kie‐
runku ronda na skrzyżowaniu drogi i zjazdów do osiedli, wzdłuż Osiedla War‐
mińskiego, Mazurskiego i w kierunku Starego Kisielina. Droga w tym odcinku prowadzi wśród lasu i ma charakter typowej drogi pozamiejskiej. 61 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Fot. 3.20. Szosa Kisielińska, źródło GoogleEarth, 2015 W części południowo‐zachodniej system komunikacyjny opiera się na prowa‐
dzących poza miasto ciągach drogowych, w postaci ul. Generała Władysława Sikorskiego_Kożuchowskiej_Jędrzychowskiej, Botanicznej i Łużyckiej. System uzupełniają główne ulice wewnętrzne: Stefana Wyszyńskiego_Księdza Kazimie‐
rza Michalskiego, 1 Maja_Jaskółcza, Ptasia, Ogrodowa, Nowojędrzychowska i Pileckiego_Jagodowa. Ulica Sikorskiego, przechodząca dalej w Kożuchowską i Jędrzychowską, jest jedną ze starszych ulic miasta. Poza strefą ochrony konserwatorskiej, od ul. Piwnej towarzyszy jej relikt alei lipowej z nielicznymi domieszkami innych drzew. Na fragmentach długości ulicy, występują także żywopłoty ligustrowe oraz grupy krzewów ozdobnych, towarzyszące ulicznym chodnikom, a w części Jędrzychowa – zieleń ogrodów przydomowych. Ulicę Botaniczną dekoruje zieleń prywatnych posesji, szpaler jarząbów pospolitych oraz dobrze prezentujących się różnobarwnych grupy krzewów (nowe nasadzenia). Znaczącym elementem ulicy jest owalna wysepka ronda na skrzyżowaniu ul. ks. K. Michalskiego, zago‐
spodarowania krzewami okrywowymi. Znajduje się tu także niewielkie drzewo owocowe, które zachowano mimo przebudowy drogi (fot. 3.21). Fot. 3.21. Ulica Botaniczna wraz z rondem na skrzyżowaniu z ul. ks. K. Michalskiego, źródło GoogleEarth, 2015 Podobnie (choć mniej efektownie) zagospodarowane jest rondo Zesłańców Sybiru. Ul. Botaniczna, na odcinku między rondami, bogata jest w komponowa‐
62 Rozdział 3 ną zieleń w postaci fragmentów alei drzew i różnobarwnych grup krzewów, towarzyszących chodnikom. Od ronda Zesłańców Sybiru droga prowadzi przez las do Ochli, a druga – ul. Nowojędrzychowska wiedzie do najmłodszych osiedli miasta m.in. os. Kwiatowego i os. Kamieni Szlachetnych. Tej ulicy, w części od strony zachodniej towarzyszy las, a od strony wschodniej pas rozdziału jezdni i chodników z młodymi nasadzeniami drzew, tworzących szapler przechocho‐
dzacy poza lasem aleję z klonów. Wyjątkową ulicą w opisywanym sektorze jest ul. Ks. K. Michalskiego. Droga wybudowana kilka lat temu, zbudowana jako alternatywny dojazd na osiedle nowojędrzychowskie, poprowadzona został na nasypie przez Park Piastowski. Ponadto, na całej długości towarzyszą jej ekrany dźwiękochłonne, stąd też towarzysząca jej zieleń umacniająca skarpy, nie jest widoczna dla kierujących pojazdami. Na styku ul. S.Wyszyńskiego oraz ul. ks. K. Michalskiego znajduje się niewielkie rondo im. Anny German z estetyczną zielenią. Ulicy kardynała Stefana Wyszyńskiego towarzyszy aleja lip oraz zieleń przy chodnikach głównie w postaci żywopłotów ligustrowych oraz nowonaso‐
dzonych szpalerów pęcherznic kalinolistnych o czerwonych liściach (fot. 3.22). Fot. 3.22. Ciąg ulicy Kardynała Stefana Wyszyńskiego, źródło GoogleEarth, 2015 Wyspy oraz pasy rozdziału pozostają skromnie zagospodarowane, dominują tu zaniedbane murawy oraz szpaler dębów kolumnowych. W okolicy ronda Jana Pawła II, w alejowym porządku nasadzono klony pospolite odm. czerwonolist‐
nej. Wysepka ronda udekorowana jest krzewami a w sezonie wegetacyjnym także roślinami jednorocznymi. Ulica Łużycka niemal na całej długości posiada pas rozdziału jezdni, jednak tylko we fragmencie w okolicy ronda JP II jest cie‐
kawie zagospodarowany grupami krzewów i katalpami w odm. Nana. Widoczne są objawy zamierania jednej z grup krzewów i drzew, prawdopodobnie ze względu na źle przygotowane podłoże (fot. 3.23). 63 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Fot. 3.23. Ciąg ulicy Łużyckiej od strony ronda Jana Pawła II, źródło GoogleEarth, 2015 Przy ul. Łużyckiej charakterystyczne są także nasadzenia wspomnianych powyżej klonów pospolitych odm. czerwonolistnej – drzewa towarzyszą całemu skrzy‐
żowaniu. Są to młode nasadzenia drzew, których wadą są złej jakości sadzonki o niewykształconych, koślawych koronach, niektóre drzewa do dzisiaj mają korony, związane przez szkółkarzy na czas transportu. W dalszej części omawia‐
nego sektora znajduje się ul. 1 Maja, towarzyszy jej wyłącznie na fragmencie szpaler lip i niewielki pas zieleni przy chodniku. Ulica łączy się w dalszej części z ul. Jaskółczą. Fot. 3.24. Ciąg ul. Ptasiej, 2015 64 Rozdział 3 Od ul. Fabrycznej w kierunku zachodnim biegnie ul. Ogrodowa, po jej obu stro‐
nach zachowały się jeszcze relikty alei lipowej, podobnie jak na fragmencie ul. Piastowskiej. W dalszej części drogi przy ul. Ptasiej nie występuje zieleń kształ‐
towana, od ul. Piastowskiej do ronda Anny German, rośnie szereg różnych drzew i krzewów nietworzących spójnej wizji ulicy. Powyżej ronda sytuacja jest podobna aczkolwiek, widoczne są relikty alei lipowej towarzyszącej ulicy, par‐
kingom oraz żywopłoty ligustrowe przy chodnikach (fot. 3.24). W znaczniej dal‐
szej części miasta, znaczącym i prawdopodobnie najmłodszym ciągiem komuni‐
kacyjnym są ul. Pileckiego i Jagodowa, której na całej długości towarzyszy las, w części zachodniej ul. Jagodowej po południowej stronie miasta, ulicy towarzy‐
szy zieleń ogrodów przydomowych. 3.3. Dzielnica Nowe Miasto W części północno‐zachodniej Dzielnicy Nowe Miasto mieszczą się dawne wsie podmiejskie: Przylep i Łężyca. W części północno‐wschodniej Dzielnicy obecne są wsie: Stary Kisielin, Nowy Kisielin, Zawada, Mała Krępa, Jany i Stożne. Kolejne dwie wsie – Krępa i Chynów, położone są na granicy części północno‐zachodniej i północno‐wschodniej. W części południowo‐wschodniej tej Dzielnicy zlokalizowane są: Racula, Drzon‐
ków, Ługowo i Sucha. Zatonie i Barcikowice położone są na granicy części połu‐
dniowo‐wschodniej i południowo‐zachodniej. W części południowo‐zachodniej natomiast wyróżnić należy dawne wsie: Barcikowiczki, Kiełpin, Jarogniewice, Jeleniów i Ochla. W Dzielnicy Nowe Miasto, typowa zieleń przyuliczna praktycznie nie występuje. Kontakt z nią przyuliczną jest możliwy za sprawą zagospodarowania przedo‐
gródków przy domach zwróconych w stronę ulic oraz obecności enklaw zadrze‐
wionych w różnych częściach dawnych wsi. Tutaj typowym elementem zago‐
spodarowania ulic są aleje drzew przydrożnych. Często są one niekompletne z uwagi wycinki drzew, prowadzone przebudowy, przekształcenia towarzyszą‐
cych im niegdyś polom uprawnym i rozwijającą się zabudowę. Na obszarze dawnej wiejskiej gminy Zielona Góra znajdują się 24 aleje zewidencjonowane i opisane w opracowaniu: Inwentaryzacja i waloryzacja alei w krajobrazie kultu‐
rowym powiatu zielonogórskiego wykonanym na zlecenie wojewódzkiego kon‐
serwatora w Zielonej Górze w 2010 r. (Drozdek i in. 2010). W północno‐
zachodniej części Dzielnicy, przy drodze wojewódzkiej nr 281 w Łężycy i przy ul. Stefana Batorego rosną dwie aleje, pierwsza z topoli kanadyjskiej, a dalej druga lipowa. Na terenie Łężycy‐Czarnkowa przy drodze głównej zaaranżowano powierzchnie trawnikowe. W samej Łężycy droga główna – ul. Odrzańska, prze‐
biega w formie niemal alejowej. Składa się na ten fakt duża obecność starych drzew na działkach prywatnych, w bezpośrednim sąsiedztwie drogi, a także obecność typowych nasadzeń przydrożnych. Droga krajowa nr 32 przecina Zie‐
65 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry loną Górę równoleżnikowo (sektor północny), jest to stosunkowo nowa droga, której poza obszarami zabudowy towarzyszą lasy. Podobnie zieleń drogi nr S3 nie ma dużego znaczenia w kształtowaniu wizerunku miasta lub wartości kultu‐
rowych. W północno‐wschodniej przy drodze nr 282 w Nowym Kisielinie znajdu‐
je się aleja lipowo‐jesionowa, zlokalizowana od strony wyjazdu do Droszkowa. Jej długość wynosi ok. 0,7 km. Drzewa są nadmiernie przycięte, a sama aleja zachowana jest fragmentarycznie. Przy drodze wojewódzkiej nr 279‐282 między Nowym Kisielinem i Starym Kisielinem znajduje się przerzedzona aleja lipowa. Drzewa mają obwody od 1,6‐2,1 m i są w stanie ogólnie dobrym. Aleja sprawia przyjemnie wrażenie, tworzone przez regularne nasadzenia drzew (fot. 3.25). Przy drodze powiatowej prowadzącej z Krępy do Zawady, na długości ok. 0,6 km, rośnie szpaler monumentalnych dębów czerwonych. Dzięki swoim roz‐
miarom, korony drzew tworzą nad drogą „zielony parasol”, pozostawiając po‐
dróżnym niezapomniane wrażenie. Na początku alei w Krępie rośnie dąb czer‐
wony o obwodzie 426 cm i z pewnością zasługuje na wpis do rejestru pomników przyrody województwa lubuskiego. W pobliskiej Zawadzie, przy ul. Zielonogór‐
skiej (droga powiatowa nr 1187F), na długości 1 km zachowany jest relikt alei lipowej (fot. 3.26). Drzewa są w stanie dostatecznym również z uwagi na prze‐
prowadzone dewastacyjne cięcia koron. Alei towarzyszy kapliczka, usytuowana w środkowej części wsi. Fot. 3.25‐3.26. Nasadzenia alejowe w Nowym Kisielinie i Zawadzie, 2015 W południowo‐zachodniej części miasta znajdują się 4 aleje drzew, wszystkie przy drogach powiatowych. Najdłuższą, bo założoną na długości 1,7 km jest aleja lipowa w miejscowości Kiełpin i wiodąca w kierunku Jarogniewice (fot. 3.27). Rośnie tu ok. 170 drzew lipowych, ok. 60 jesionów i ok. 30 klonów zwy‐
czajnych. We wsi, zachowany jest tylko szpaler lip, na których przeprowadzono cięcia, które sklasyfikować można jako dewastacyjne. Na pozostałej długości alei 66 Rozdział 3 części stan drzew jest dobry. Po stronie północnej Jarogniewic znajduje się aleja jesionowa w dobrej kondycji. Przed Radwanowem, od strony Jarogniewic, znaj‐
duje się krótka aleja dębów czerwonych – łącznie 12 sztuk. Drzewa mają obwo‐
dy od 160 do 230 cm, stan drzew jest dobry. Ostatnią kompozycją drzew przy grodach, jest szpaler okazałych lip w Ochli, przy ul. Żagańskiej. Do dzisiaj zacho‐
wało się ich tylko 22 sztuki o obwodach od 240 do 310 cm, są zdewastowane nadmiernymi cięciami przeprowadzonymi w trakcie niedawnego remontu drogi. Fot. 3.27. Stara aleja lipowa w Kiełpinie, 2015 W południowo‐wschodniej części miasta znajduje się wiele cennych alei drzew. Najdłuższą bo liczącą 1,7 km długości jest niezwykle malownicza aleja dębów czerwonych prowadząca z Suchej do Ługowa. W miejscowości Sucha znajduje się aleja lipowa, o długości 1 km, biegnąca w układzie pn.‐pd. i sięgającą nie‐
znacznie poza miejscowość (fot. 3.28). Obwody drzew liczą od 110‐180 cm, a kondycja drzew jest zła, spowodowana dewastacyjnymi cięciami koron drzew. W pobliskim Drzonkowie, znajduje się aleja klonów zwyczajnych, od których nazwę wzięła ulica przy której rosną. Drzewa regularnie rozmieszczone są na długości 1 km. Kolejne dwie aleje drzew, rosną przy drogach wojewódzkich we wschodniej części miasta. Są to: aleja lipowo‐jesionowa droga wjazdowa od strony Droszkowa do Nowego Kisielina o długości ok. 0,7 km oraz aleja lipowa o długości 0,4 km łącząca Nowy i Stary Kisielin. Drzewa obu alei są w stanie dobrym, a cięcia koron drzew wykonane są prawidłowo. W kiepskim stanie 67 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry zdrowotnym, głównie przez nadmierne cięcia znajduje się aleja lipowa między Zatoniem i Marzęcinem przy drodze powiatowej nr 1029F. Jej długość wynosi ok. 1 km, rośnie tu 156 lip i 4 dęby czerwone o obwodach od 1,35 do 2,9 m. Druga aleja z dębów szypułkowych, znajduje się między Zatoniem i Marzęcinem i biegnie po zachodniej stronie wsi i prowadzi do dawnego folwarku dworskiego w Marzęcinie. Jej długość wynosi 1,2 km, drzewa są w dobrym stanie, a jej od‐
biór przez spacerujących charakteryzowany jako ładne i strzeliste drzewa. W miejscowości Zatonie znajduje się aż sześć alei z których najcenniejszą wydaje się być, aleja lipowa o długości 1,7 km prowadząca z pałacu do pobliskiego zwie‐
rzyńca. Do dzisiaj zachowało się ok 215 lip oraz 35 innych drzew, o obwodach od 250‐480 cm obwodu. Nie cała aleja jest dostępna dla spacerujących, we frag‐
mencie oddalonym od wsi, jest zarośnięta. Ogólnie sprawia bardzo dobre wra‐
żenia, głównie z faktu zachowania się niemal wszystkich drzew na całym odcin‐
ku drogi. Równie cenna jest aleja przy tzw. „dukcie królewskim” o długości ok. 1 km. Dukt rozpoczyna się we wsi aleją klonów pospolitych. W lesie lub na styku pól i lasu, staje się aleją dębowo‐jesionową. Obwody największych dębów mają obwody dochodzą do 400 cm (Drozdek i in. 2010). Fot. 3.28. Stara aleja lipowa w Suchej, 2015 68 Rozdział 3 3.3. Obszary Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego, poza granicami miasta Zielona Góra Przez teren MOF Zielonej Góry, poza granicami miasta centralnego według obrysu po 01 stycznia 2015 roku, przebiega podstawowy szlak komunikacyjny regionu – droga ekspresowa S3 i na jej przedłużeniu droga krajowa nr 32, obec‐
nie przebudowywana do uzyskania pełnych parametrów drogi ekspresowej. Jej budowa prowadzona jest z równoległą realizacją pasów zieleni przydrożnej oraz obiektów i instalacji służących ochronie środowiska. Wiele odcinków drogi S3 przebiega na sztucznie uformowanych nasypach bądź we wkopach, częściowo niwelujących złożony relief terenu, czego efektem jest konieczność zagospoda‐
rowania skarp przydrożnych. W większości przypadków zrealizowane jest to w postaci zadarnienia mieszanką wielogatunkową skonstruowaną na bazie traw. W niektórych miejscach, na stromych, wysokich skarpach, wprowadzona krzewy w luźnej rozstawie jako element wzmacniający konstrukcję korpusu skarpy (np. odcinek Cigacice‐Sulechów, za mostem przez Odrę). Układy drogowe na obszarach poza bezpośrednią zabudową są organizowane w formie otwartej – sąsiadując bezpośrednio z polami uprawnymi, zazwyczaj z pozostawieniem pomiędzy pasa zadarnionego oraz rowu melioracyjnego lub w formie alejowej – z aranżacją pasa drzew, rzadziej drzew i krzewów oddziela‐
jących drogę od zagospodarowania otwartych przestrzeni. Zagospodarowanie alejowe jest przy tym najczęściej uzupełnione pasem zadarnionym i rowem melioracyjnym. W niektórych przypadkach, gdy linia drzew przylega do skraju jezdni, wskazane elementy znajduja się poza linią drzew lub nie występują. W 2010 roku, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa – Winnice Lubuskie wyko‐
nało inwentaryzację założeń alejowych w powiecie zielonogórskim, przyjętą przez Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków jako wyjściowy do wartościowania alei przydrożnych w województwie lubuskim (Drozdek i in. 2010). W przebiegu drogi krajowej nr 32, w okolicach Sulechowa i Kargowej, wskazano na istnienie kilku odcinków alejowych (Drozdek i in. 2010): ‐ Sulechów – Okunin 3,50 km ‐ Sulechów – Kalsk 3,30 km ‐ Smolno – Okunin 2,70 km + 1,75 km ‐ Kargowa – Kopanica 1,10 km ‐ Kargowa – Sulechów 0,70 km ‐ Kargowa (centrum) 0,35 km Droga 32, na zachód od miasta Zielona Góra prowadzi ruch kołowy w kierunku Krosna Odrzańskiego, będąc ważnym szlakiem łączącym miasto wraz z MOF z granicą polsko‐niemiecką. W bezpośrednim otoczeniu miasta, droga prowadzi ruch do/z miejscowości gminy Czerwieńsk. 69 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Na południowy zachód od miasta Zielona Góra prowadzi droga krajowa nr 27, łącząca ten ośrodek z Nowogrodem Bobrzańskim, Żarami i Lubskiem. W bliż‐
szym zasięgu prowadzi ona wzmożony między miastem i miejscowościami gmi‐
ny Świdnica. W przebiegu drogi nr 27 wykazano istnienie układów alejowych (Drozdek i in. 2010): ‐ Przewóz – Zielona Góra 1,50 km ‐ Nowogród Bobrzański (wjazd od strony Zielonej Góry) 1,24 km ‐ Nowogród Bobrzański (ul. Żarska) 0,48 km Liczne aleje występują w przebiegu dróg wojewódzkich (łącznie 69,79 km), wo‐
jewódzkich‐powiatowych (7,55 km), powiatowych (65,55 km), gminnych (29,82 km) oraz innych (19,11 km). W ogólnym zasobie założeń alejowych powiatu zielonogórskiego, 13,70 km wzdłuż dróg krajowych to aleje zwarte pełne, o liczbie ubytków nie przekracza‐
jącej 20% pierwotnego stanu drzew. Na pozostałych drogach wskaźnik ten kształtuje się jak poniżej (Drozdek i in. 2010): ‐ drogi wojewódzkie 23,13 km ‐ drogi powiatowe 20,84 km ‐ drogi gminne 3,96 km ‐ drogi inne 4,20 km Aleje zwarte z lukami, przy ubytkach drzew w zakresie 21‐40% na obszarze po‐
wiatu zielonogórskiego stanowią odpowiednio wobec kolejnych dróg (Drozdek i in. 2010): ‐ drogi krajowe 6,90 km ‐ drogi wojewódzkie 20,15 km ‐ drogi powiatowe 14,17 km ‐ drogi gminne 13,43 km ‐ drogi inne 3,56 km Aleje przerzedzone, przy ubytkach drzew w zakresie 41‐60% na obszarze powia‐
tu zielonogórskiego stanowią odpowiednio wobec kolejnych dróg (Drozdek i in. 2010): ‐ drogi krajowe 2,82 km ‐ drogi wojewódzkie 18,76 km ‐ drogi powiatowe 16,13 km ‐ drogi gminne 9,07 km ‐ drogi inne 5,42 km Aleje zachowane fragmentarycznie, przy ubytkach drzew w zakresie 61‐80% na obszarze powiatu zielonogórskiego stanowią odpowiednio wobec kolejnych dróg (Drozdek i in. 2010): 70 Rozdział 3 ‐ drogi krajowe 0,70 km ‐ drogi wojewódzkie 4,95 km ‐ drogi powiatowe 7,11 km ‐ drogi gminne 0,25 km ‐ drogi inne 0,30 km Aleje zachowane śladowo, przy ubytkach drzew w zakresie 81‐99% na obszarze powiatu zielonogórskiego stanowią odpowiednio wobec kolejnych dróg (Droz‐
dek i in. 2010): ‐ drogi gminne 2,30 km ‐ drogi inne 0,23 km W powiecie zielonogórskim łącznie zinwentaryzowano 185 alei o łącznej długo‐
ści 180 km. Sąone ulokowane przy drogach różnych klas, o różnej intensywności użytkowania i o różnych nawierzchniach: 135 znajduje się przy drogach o na‐
wierzchniach asfaltowych, 34 przy drogach polnych, 10 przy drogach brukowa‐
nych, 1 przy drodze utwardzonej betonowymi płytami oraz 5 przy drogach utwardzonych o innej nawierzchni (Lubuskie Aleje 2011). Zgodnie z danymi inwentaryzacji alei powiatu zielonogórskiego (Lubuskie Aleje 2011), odległość między szpalerami alei a krawędzią jezdni wahała się od 2,5 m do 30 m. Ostatnia wartość dotyczy głównie alei powojennych założonych z to‐
pól. Drzewa w szpalerach posadzono w różnych odległościach, od 3,5‐5,5 m (11 alei), poprzez 6‐10m (odległość optymalna, 144 aleje) aż po 10‐20 m (30 alei). W przypadku 147 alei, drzewa usytuowane były w skrajni jezdni, natomiast w pozostałych alejach drzewa usytuowane były za rowem, lub za rowem i w skraj‐
ni. Twórcy inwentaryzacji wskazali w swoim opracowaniu na wysoką wartość nie‐
których z opisywanych założeń ze względu na długotrwałość istnienia, czego wynikiem jest ukształtowanie drzew jako osobników o charakterze pomniko‐
wym – o obwodzie pnia przekraczającym 3 m (Lubuskie Aleje 2011): ‐ w Trzebiechowie (3 różne aleje), ‐ pomiędzy Bojadłami a Kartnem, w Krępie, Kijach i Zatoniu (3 różne aleje), ‐ Krępa‐Zawada (dąb czerwony), ‐ Krzywa‐Podgórzyce (dąb szypułkowy), ‐ Leśniów Wielki‐Łagów (aleja mieszana), ‐ Lipno (dąb czerwony), ‐ Nowogród Bobrzański (dąb czerwony), ‐ Nowogród Bobrzański‐Drągowina (dąb szypułkowy), ‐ Ochla( lipa drobnolistna), ‐ Zabór – Proczki (aleja mieszana) 71 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Według cytowanego opracowania, stan zdrowotny alei waha się pomiędzy do‐
brym (107 alei), a dostatecznym (53 aleje). 11 alei zakwalifikowano jako pozo‐
stających w bardzo dobrej kondycji zdrowotnej, natomiast stan 15 określono jako zły. W przypadku 30% alei nie przeprowadza się zabiegów pielęgnująco‐
korygujących. Większość alei poddawanych jest cięciom. W głównej mierze określono je jako nadmierne, a w kilku przypadkach dewastacyjne (Lubuskie Aleje 2011). Wśród opisanych założeń alejowych, w okolicy Sulechowa znajdują się dwie wpisane do rejestru zabytków (rys. 3.1): ‐ aleja lipowo‐klonowo‐kasztanowcowa, przy drodze Sulechów – Skąpe, XIX/XX w., Inspire ID: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_08_ZZ.7031; nr rejestru L‐278/A z 22.02.2008 r.; dokładność położenia: dokładny; ‐ aleja lipowa, przy drodze Sulechów – Krężoły, 2 poł. XIX w., Inspire ID: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_08_ZZ.7015; nr rejestru 2160 z 01.06.1974 r.; dokładność położenia: dokładny; Rys. 3.1. Aleje w zasobach NID w okolicach Sulechowa (NID 2015) 72 Rozdział 3 Do rejestru zabytków zostały wpisane dwie kolejne aleje w Trzebiechowie (rys. 3.2): ‐ aleja dębowa, wzdłuż drogi z Trzebiechowa do Ostrzyc, k. XIX w., Inspire ID: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_08_SK.4355; nr rej.: L‐483/A z 23.03.2012; dokładność położenia: dokładny ‐ aleja dębowa, Trzebiechów, wzdłuż drogi po wschodniej stronie parku, XIX w., Inspire ID: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_08_SK.4352; nr rej.: L‐485/A z 13.04.2012; dokładność położenia: dokładny Rys. 3.2. Aleje w zasobach NID w okolicach Trzebiechowa (NID 2015) Innym elementem przestrzeni Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry, poza miastem centralnym są obszary zabudowane – miasta i wsie. Wśród miast, największym na opisywanej przestrzeni jest Sulechów. Głównymi ciągami komunikacyjnymi Sulechowa są układy ulic: ‐ ul. Odrzańska, ul. Armii Krajowej; ‐ obwodnica centrum: ul. Okrężna, ul. PCK, ul. 1 Maja, al. Wielkopolska; ‐ al. Wielkopolska, ul. Wolsztyńska; 73 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry ‐ ul. Jana Pawła II, ul. 31 Stycznia, ul. Żwirki i Wigury; ‐ ul. Brzozowa, ul. Walentego Wańkowicza, ul. Józefa Czapskiego; ‐ ul. Tadeusza Kościuszki, ul. Przemysłowa; ‐ ul. Piaskowa, ul. Kruszyna. Wjeżdżając do Sulechowa od strony Zielonej Góry, pierwszym elementem kon‐
strukcji drogowej jest duży węzeł drogi krajowej 32, po dokończeniu inwestycji – drogi ekspresowej S3. Zachowały się w jego obrębie pozostałości przydrożnej alei dębowej, z obecnością drzew innych gatunków, m.in. lipy drobnolistnej, w ciągu dawnej drogi wjazdowej do Sulechowa, będącej elementem drogi z Cigacic – E14 (fot. 3.29). Fot. 3.29. Pozostałość alei przydrożnej w ciągu drogi E14 (GoogleEarth 2015) W dalszym ciągu – ulicy Odrzańskiej i Armii Krajowej drzewa na terenie przy nich występują gniazdowo, przy tym reprezentują różne czasy nasadzeń. Naj‐
większe występują w okolicach: ulicy Południowej, Ronda im. Księdza Edwarda 74 Rozdział 3 Kopra, wzdłuż obiektów PWSZ. Ulicy Armii Krajowej w odcinku do centrum miasta towarzyszy zieleń w postaci izolowanych założeń. Obwodnica centrum Sulechowa jest zorganizowana w postaci różnie skon‐
struowanych pasów drogowych (fot. 3.30). Większość ulic wykazuje obecność naszdenia alejowego, w mniej lub bardziej zaburzonej postaci. Najlepiej zacho‐
wane odcinki towarzyszą ulicy Niepodległości, częściowo ul. Okrężnej, zdecydo‐
wanie w mniejszym zakresie wschodniej części – ul. 1 Maja. Ulica ta jest niety‐
pową dla miasta – dwujezdniową, z pasem rozdzielającym zagospodarowanym w postaci trawnika, z centralnie umieszczonym niskim żywopłotem z ligustru. W części towarzyszącej ulicy Wielkopolskiej rośnie kilkanaście drzew różnych gatunków, a na zbiegu tych dwóch ulic założono niedużą rabatę kwiatową. Ulica PCK jest praktycznie pozbawiona zieleni towarzyszącej drodze. Fot. 3.30. Obwodnica centrum miasta z zaznaczeniem form zieleni przydrożnej (na podkładzie GoogleEarth 2015) Aleja Wielkopolska – ul. Wolsztyńska to ciąg wyprowadzający ruch z miasta w kierunku Wolsztyna i dalej Poznania, zorganizowany w postaci silnie przerze‐
dzonej, starej alei lipowej. Wzdłuż ul. Jana Pawła II występuje szczątkowa zieleń, głównie towarzysząca niektórym budynkom i obiektom usługowym, ulokowanym wzdłuż ulicy. Forma zagospodarowania terenów przyulicznych zmienia się na wysokości parku przy wieży ciśnień. Zaczynającej się w tym miejscu ul. 31 Stycznia towarzyszy klin zieleni urządzonej z użyciem krzewów liściastych i iglastych, od form płożących do średniej wysokości. Dominantę założenia stanowi grupa sosen czarnych. 75 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Dalej – wzdłuż ul. 31 Stycznia rosną kasztanowce białe i stare egzemplarze lipy drobnolistnej. Oddalając się od centrum, z lewej strony drogi występują pozo‐
stałości alei klonowej, częściowo uzupełnianej o nowe drzewa. Zbieg z ul. Brzo‐
zową zaaranżowany został w formie klina nasadzonego bylinami. W kierunku torów kolejowych ulica jest nietypowo zaaranżowana, z uwagi na występowanie drzew w formie quasi‐alejowej – na posesjach towarzyszących ulicy, ale w for‐
mie rzędowej. Lewa strona pasa ulicy zorganizowana w formie chodnika oddzie‐
lonego od jezdni wąskim pasem zieleni niskiej. Przed torami podobny rozdział chodnika od jezdni obecny jest także po prawej stronie ulicy. Na północ od to‐
rowiska rozpoczyna się ul. Żwirki i Wigury w ciągu której obecna jest aleja z drzewami w różnym wieku. Stare egzemplarze lip są typowym, historycznym elementem alejowego wyprowadzenia ruchu z miasta. Z lewj strony założenie zostało w całości zastąpione szpalerem klonów jesionolistnych. Do granic miasta ulicy towarzyszy aleja lipowa, bardzo mocno przerzedzona, z odcinkami całko‐
wicie pozbawionymi drzew, a także uzupełnieniami wykonanymi niedawno z użyciem różnych gatunków drzew. W okolicy granic miasta można stwierdzić występowanie obok lip, także brzozy brodawkowatej, topoli kanadyjskiej, klonu pospolitego, klonu jesionolistnego i innych – w postaci świadomie nasadzonych egzemplarzy i licznych samosiewów. Ulica Brzozowa rozpoczyna swój bieg, od strony centrum, jako droga dwujez‐
dniowa, z pasem zieleni rozdzielającej obsadzonym ligustrem w formie niskiego żywopłotu. Ulicy towarzyszą pozostałości alei lipowej. W pobliżu torów kolejo‐
wych ulicy towarzyszy bogatsza gatunkowo zieleń, w postaci drzew i krzewów różnych gatunków. Przy zbiegu ulic Brzozowej i Wańkowicza obecny jest niedu‐
ży skwer z roślinnością wysoką. Ulica Walentego Wańkowicza jest zagospoda‐
rowana w bardzo różnorodny sposób, zależny od rodzaju terenu sąsiadującego z danym odcinkiem. Sam pas drogowy nie jest zagospodarowany z jedną myślą przewodnią. Zwraca uwagę jedynie wykonany z lewej strony jezdni rozdział od chodnika z użyciem wąskiego pasa trawnikowego. Przed ul. Chełmońskiego chodnik po prawej stronie jezdni kończy się, rozpoczynający się po stronie lewej chodnik nie jest oddzielony od jezdni pasem zieleni. Rozpoczynająca się od tego zbiegu ulic ul. Józefa Czapskiego ma typowy charakter drogi na zabudowanym obszarze wiejskim/podmiejskim. Jej oprawa zależy wyłącznie od formy zago‐
spodarowania posesji zlokalizowanych wzdłuż ulicy. W niektórych odcinkach pojawia się rozdział chodnika od jezdni wąskim pasem trawnikowym. W ostat‐
nim odcinku droga asfaltowa przybiera nazwę ul. Aleksandra Orłowskiego i kończy się, przechodząc w drogę polną o nieutwardzonej nawierzchni grunto‐
wej. Od obwodnicy centrum miasta odchodzi ul. Tadeusza Kościuszki, początkowo pośród zwartej zabudowy, następnie towarzysząc z prawej strony Parkowi Ta‐
deusza Kościuszki. Po skręcie w lewo, w kierunku na Krosno Odrzańskie, rozpo‐
czyna się ul. Przemysłowa, przebiegająca wśród zabudowy niskiej, przedwojen‐
76 Rozdział 3 nej. Ulicy w tym odcinku towarzyszą chodniki, nie oddzielone od jezdni. W dal‐
szym ciągu obecne są szpalery lip, tworzących układ alejowy. Z lewej strony ulicy towarzyszy założenie parkowe, bedące przedłużeniem cmentarza. Ulica przekracza tory kolejowe po wiadukcie, po czym skręca przed kompleksem ogrodów działkowych w lewo, osiągając granicę miasta. W dalszym przebiegu, droga nr 278 zmierza w kierunku Mozowa i dalej Pomorska, Brodów, a w końcu (poprzez szereg osad wiejskich) do Krosna Odrzańskiego. Przed torami kolejowymi przechodzącymi pod wiaduktem w ciągu ul. Przemy‐
słowej zaczyna się ul. Piaskowa, w formie drogi gruntowej utwardzonej. Wśród ekstensywnej zabudowy dochodzi ona do wiaduktu w osi drogi 3 (E65) w kie‐
runku Kalska i dalej Świebodzina. Skręcając w lewo przed wiaduktem, przecho‐
dzi w formę alejową, między rzędami lip. W końcowym odcinku alei zmienia się nawierzchnia ulicy – zaczyna się w tym miejscu nawierzchnia asfaltowa. Aż do Ronda im. Powstańców Wielkopolskich – u zbiegu ulic Piaskowej, Warszawskiej i Sportowej, ulica nie ma zwartej obudowy drzewami, aczkolwiek występują one w formie zadrzewienia obszarów sąsiadujących, z częścią egzemplarzy w niedu‐
żej odległości od ulicy. Między ulicami Piaskową i Sportową obecny jest duży plac zabaw dla dzieci wśród wierzb i topoli. W dalszej części, po prawej stronie jezdni zachowały się pozostałości alei lipowej. Do zbiegu ul. Mieszka I, ulica przebiega wśród zabudowy, bez obudowy wysokiej pasa drogowego. Za tym zbiegiem powraca pas starych lip z prawej strony jezdni, przy czym ulega prze‐
rzedzeniu a następnie zanika przed mini rondem im. Księdza Edwarda Kopra. W okolicy ronda ulica mija bogaty w zieleń wysoką teren PWSZ. Za rondem zaczyna się bieg ulicy Kruszyna, w początkowym fragmencie towarzysząc tere‐
nowi PWSZ z licznymi drzewami, głównie lipami. Na uwagę zasługuje także piękny buk czerwony, na skraju ulic Kruszyna i Armii Krajowej. W dalszym biegu, ul. Kruszyna przybiera formę silnie przerzedzonej alei. Układ pasa drogowego obejmuje w ciągu ulicy rozdział pasem trawnikowym jezdni od chodników, a dalej chodnika z lewej strony jezdni. W tej postaci ulica dochodzi do granicy miasta, kolejno przechodząc pod obwodnicą wschodnią Sulechowa (droga w kierunku Poznania), zdążając do Radowic i Trzebiechowa. Czerwieńsk ma stosunkowo skromny układ komunikacji wewnętrznej, zbudo‐
wany w oparciu o główne elementy: ‐ południkowo przebiegające ulice Zielonogórską i Kwiatową; ‐ równoleżnikowy ciąg ulic Spokojnej, Łężyckiej, Bolesława Chrobrego, Plac Rynek i Składowej. Szkielet ten wypełniają ulice kolejnych sektorów zabudowy miejskiej. Ulica Zielonogórska wprowadza ruch do miasta od strony wsi Płoty. Początkowo jest to droga z chodnikiem z lewej strony jezdni, bez pasa rozdzielającego, a częściowo bez chodnika. Zieleń przydrożna na tym odcinku występuje w postaci zadarnienia pasa przydrożnego i skarp rowów. Przy osiedlu bloków wielorodzin‐
77 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry nych zaaranżowano jednostronny szpaler robinii akacjowych, o ciętych, paraso‐
lowatych koronach kształtowanych na wysokości do 5 m. Między nimi zbudo‐
wano zatoczki parkingowe, równoległe do kierunku jazdy, przy sklepach prosto‐
padłe. Po obu stronach jezdni obecne są szerokie chodniki. Po stronie lewej, zieleń wystepuje jako towarzysząca budynkom – za pasem chodnikowym. Za zbiegiem z ul. Strzelecką pas robinii już nie występuje. Z kolei, po lewej stronie jezdni obecne są pojedyncze stare drzewa różnych gatunków. Bliżej centrum miasta pas drogowy pozbawiony jest zieleni, składając się z jezdni asfaltowej i pasów chodnikowych. Ulica kończy swój bieg, dochodząc do ul. Łężyckiej w okolicy kościoła Św. Wojciecha. Nawierzchnią drogi w opisywanej okolicy jest kostka granitowa. Kościół jest otoczony krzewami płożącymi, od wejścia do kościoła znajdują się dwa drzewa – stary dąb i stosunkowo młody świerk. Ulica Spokojna jest od strony wschodniej przedłużeniem dróg prowadzących do wsi Wysokie i Łężyca. Od granicy miasta w kierunku centrum przebiega wśród lasów, przecina tory kolejowe tunelem, poza którym rozpoczyna się jej przebieg przez teren zabudowany. W tej części jest też wyposażona w sąsiadujący jezdni chodnik po stronie lewej, a niedaleko zaczyna się także chodnik po stronie pra‐
wej – ten oddzielony od jezdni pasem częściowo zadarnionym, częściowo grun‐
towym. W odcinku przed zbiegiem ulic Spokojnej i Łężyckiej ma układ alejowy (aleja lipowa, dwustronna), a chodniki z obu stron oddzielone są od jezdni pa‐
sami trawnikowymi. Ulica Łężycka ma podobny układ, aczkolwiek zadrzewienie alejowe występuje tutaj jako w formie silnie przerzedzonej. Ulica przebiegając nad potokiem Łączna, sąsiaduje z terenem parkowym. Od tego miejsca aż do centrum miasta ma układ chodników sąsiadujący bezpośrednio z jezdnią, a zieleń przydrożna nie występuje. Około 20 m przed zbiegiem z ul. Zielonogór‐
ską, zmienia się nawierzchnia jezdni z asfaltowej na kostkę granitową. Na‐
wierzchnię tę ma również ul. Bolesława Chrobrego i Plac Rynek. Fot. 3.31‐3.32. Alejowy układ Placu Rynek w Czerwieńsku 78 Rozdział 3 Chodniki także bezpośrednio przylegają do jezdni. Rynek jest skonstruowany w postaci sieci alei lipowych. Nawierzchnię dróg ułożono z prefabrykowanych, sześciokątnych płyt betonowych. Ulicom towarzyszą chodniki z kwadratowych betonowych płyt chodnikowych (fot. 3.31 i 3.32). Na środku Placu znajduje się budynek Urzędu Miasta i Gminy Czerwieńsk, przed którym zaaranżowano ziele‐
niec ozdobny. Mijając Plac, kontynuowana jest ul. Bolesława Chrobrego, o na‐
wierzchni z kostki granitowej, pasami chodnikowymi przyległymi do krawędzi jezdni, z dwoma pasami lip w pasach chodnikowych. Z dystansem pas ten jest coraz rzadszy, przechodząc w pojedyncze, stare okazy pozostałe przy drodze. Ulica Chrobrego kończy się rozwidleniem dróg nr 279 (kierunek Leśniów Wielki) i 280 (kierunek Brody), w okolicy którego znowu występuje pełniejsze założenie alejowe. Droga nr 279 nosi nazwę ul. Składowej. Towarzyszy jej początkowo obustronny chodnik, następnie obecny tylko po stronie prawej od jezdni. Pas po stronie lewej jest zadarniony, częściowo gruntowy – pozbawiony darni. W części dalszej ulica zmienia układ w sposób lustrzany. Chodniki kończą się wraz z ostatnimi budynkami zakładowymi. Do granicy miasta ulicy towarzyszy po stronie lewej powierzchnia leśna, oddalona o pas zadarniony od jezdni, nato‐
miast po stronie prawej pas nieużytków sięgających torów kolejowych oraz pojedyncza zabudowa, również oddalone od jezdni o dystans pasa zadarnione‐
go. 1,5 km od granicy miasta ulica Składowa przekracza tory kolejowe i w niedu‐
żej za nimi odległości umożliwia kontynuowanie podróży w kierunku Nietkowa bądź wjazd w kierunku Czerwieńska, aczkolwiek drogą ślepą – bez możliwości skomunikowania z centrum. W kierunku wsi Brody prowadzi droga 280 o nazwie ul. Kwiatowej. Od zbiegu ulic Chrobrego, Składowej i Kwiatowej ma ona do torów kolejowych wygląd reliktu dawnej alei, mocniej zaakcentowanej po stronie lewej. Za przejazdem, w lewo znajduje się ulica Kolejowa o pełnym układzie alei lipowej, po stronie prawej ze szpalerem drzew między jezdnią i chodnikiem, po stronie lewej ze szpalerem drzew poza pasem chodnika, przylegającego bezpośrednio do jezdni. Jezdnia ma nawierzchnię z różnych rozmiarów kostki granitowej. Pieknie ukształtowana i zachowana aleja kończy się budynkiem dworca kolejowego w Czerwieńsku. Ulica Kwaiatowa, za zbiegiem z ul. Kolejową skonstruowana jest w formie jezdni i dwóch pasów chodnikowych, bez zieleni przydrożnej. Ulica ponownie przekracza tory kolejowe, poza którymi w lewo odchodzi od niej ul. Boczna. U zbiegu tych ulic obecny jest terrobinią akacjową i sosną zwyczajną. Ulica Boczna ma układ pasa jezdnego i chodnika gruntowego utwardzonego z jej strony lewej (od strony torów kolejowych). Bezpośrednio przy pasie jezdnym i pieszym obecne są pasy zadarnione. W dalszym biegu ulicy, z jej strony prawej obecny jest szpaler klonów i pojedynczych drzew innych rodzajów – robinii, lip, tworząc jednostronną aleję. Za szpalerem drzew znajduje się zaniedbany rów, porośnięty roślinnością zielną. Ulica ma dalszy przebieg w kierunku wału prze‐
ciwpowodziowego przy Odrze. Jest to zaniedbana, asfaltowa droga, towarzyszą‐
79 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry ca na długim dystansie torom kolejowym i bocznicom kolejowym, wąska, po‐
zbawiona poboczy, o dzikim poroście drzew i krzewów oraz roślin zielnych bez‐
pośrednio przy krawędzi jezdni. Przed przejazdem przez tory nawierzchnię asfal‐
tową zmienia wykonana z płyt betonowych, a za nim przyjmuje postać drogi gruntowej. Z uwagi na ciekawe przyrodniczo sąsiedztwo i wgląd w daleki krajo‐
braz, droga o dużym potencjale turystycznym (turystyka rowerowa). Świdnica ma główny układ drogowy zbudowany w postaci trzech łukowatych dróg, o przebiegu równoległym na długim ich odcinku, schodzących się w dwóch punktach – skrzyżowaniu w SW części miasta i zbiegu w NE części miasta. Pierw‐
szą z tych dróg jest ul. Obwodowa (droga krajowa nr 27), drugą – ciąg ul. Ko‐
ściuszki i ul. Długiej, trzecią – ul. Ogrodowa. Dla komunikacji z terenami ze‐
wnętrznymi ważna jest także droga wojewódzka nr 279 (Leśniów – Racula) – ciąg ul. Wypoczynek i ul. księdza Władysława Terlikowskiego, natomiast jako łączniki między równoległymi ulicami służą ulice: Parkowa, Krótka, odcinki boczne ul. Ogrodowej, a także ul. Mieszka I. Fot. 3.33. Droga w formie alei, Świdnica – Letnica Ulica Obwodowa to jednojezdniowa droga asfaltowa o zadarnionych poboczach i rowach przydrożnych, prowadząca intensywny ruch relacji Zielona Góra – No‐
wogród Bobrzański, a dalej Lubsko, Żagań, Żary. Formalnie położona jest poza 80 Rozdział 3 obszarem zabudowanym Świdnicy, stanowi jednak jego północno‐zachodnie oparcie, a część zabudowy Świdnicy jest obecnie ulokowana także poza tą dro‐
gą. Drodze towarzyszą szpalery drzew różnych rodzajów, głównie klonów jesio‐
nolistnych, brzóz i topól, rosnących poza liniami rowów. Linia drzew uzupełnio‐
na jest krzewami, tworząc zwartą barierę. Droga w swoim środkowym przebie‐
gu sąsiaduje z prawej strony z parkiem miejskim (między ul. Parkową i Krótką). Droga, na dystansie ok. 3,5 km, mimo daleko posuniętej spójności układu, wy‐
kazuje pewną różnorodność w zagospodarowaniu terenów przydrożnych. Doty‐
czy to głównie zamknięcia bądź otwarcia linii krajobrazowych prostopadłych do drogi (przerwy w szpalerach drzew i krzewów) oraz występowania terenów zabudowanych. Ulica Mieszka I przebiega, licząc od strony południowej Świdni‐
cy, przez obszar leśny, a następnie pomiędzy zabudową jednorodzinną, dopro‐
wadzając ruch do ul. Długiej. Ul. Kościuszki, od skrzyżowania z ul. Obwodową, w kierunku miasta jest drogą asfaltową z jednym pasem chodnikowym z lewej strony; prawa strona zadarniona. Od zbiegu ul. Kosynierów i Mieszka I, ulica zmienia nazwę na Długa. Jest to ulica z jednostronnie lub obustronnie ulokowa‐
nym chodnikiem i miejscami parkingowymi przy obiektach usługowych. Jej cha‐
rakter jest typowy dla osad wiejskich. W wielu odcinkach, z prawej strony, dro‐
dze towarzyszą ogrodzenia posadowione bezpośrednio przy skraju jezdni. W prawo odchodzi od niej droga nr 279 (ul. Wypoczynek), w kierunku Ochli, będąca aleją jednostronną. Dalej, wzdłuż ul. Długiej na północny wschód znaj‐
dują się Muzeum Archeologiczne, kościół Św. Marcina oraz kościół Najświętszej Maryi Panny. Ulica jest wąska, asfaltowa, z chodnikiem z lewej strony, bezpo‐
średnio przyległym do jezdni i bez zorganizowanej zieleni przydrożnej. W odcin‐
ku za kościołem NMP, niektóre posesje oddzielone są od drogi żywopłotami. Północny wjazd z ul. Długiej na drogę nr 27 urządzony jest z wykorzystaniem naprowadzających klinów zieleni, głównie trawnikowej, z pojedynczymi krze‐
wami ozdobnymi, bądź ich grupami. Ulice: Ogrodowa, Krótka i Parkowa to ty‐
powe drogi asfaltowe na terenach zabudowy jednorodzinnej, z licznymi pose‐
sjami dochodzącymi bezpośrednio do skraju pasa drogowego. Zabór ma dwie główne osie drogowe, stanowiące szkielet układu komunikacyj‐
nego: ciąg ulic: Klonowa i Lipowa (droga nr 282) oraz Chłapowskiego i Witosa. Uzupełniają je ulice doprowadzające ruch do poszczególnych sektorów zabudo‐
wy. Ulica Klonowa wprowadza ruch do Zaboru od strony Łazu. Zorganizowana jest na tym odcinku w formie alei dębowej, dwustronnej, z przerwą w miejscu zało‐
żenia cmentarza. Od cmentarza w kierunku miasta, za linią drzew poprowadzo‐
no wąską ścieżkę asfaltową dla rowerzystów i pieszych. Z lewej strony, za linią drzew a przed polem uprawnym wykonano rów odwadniający. Od początku terenu zabudowanego drodze jezdnej towarzyszą chodniki po obu stronach jezdni, bezpośrednio do niej przylegając. Odcinek aż do zbiegu ul. Chłapowskie‐
81 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry go i Lipowej pozbawiony jest urządzonej zieleni przydrożnej. Sam zbieg opisy‐
wanych ulic jest centralnym punktem miasta, stąd towarzyszy mu zieleń urzą‐
dzona w postaci niedużych zieleńców z krzewami ozdobnymi. Na południowy wschód od tego miejsca doskonale widoczny jest kompleks pałacowo‐parkowo‐
folwarczny – zabytek historii tego miejsca. Ulicy Lipowej towarzyszą stare drze‐
wa lipowe, zarysowujące dawny wygląd alei. Obecnie występują one punktowo, z dużymi odległościami pomiędzy osobnikami. Jeden z odcinków ulicy obsadzo‐
no nowym szeregiem klonów pospolitych, posadzonych wadliwie na skraju chodnika i w niewielkiej odległości od sąsiadujących budynków mieszkalnych (nawet ok. 1 m od ściany). Innym budynkom towarzyszą pasy zadarnione lub wąskie przedogródki z bylin. Jezdnia ma nawierzchnię asfaltową, a bezpośred‐
nio do niej przylegają chodniki z kostki betonowej. Na rogu ul. Szkolnej obecna jest grupa lip, z których część z pewnością budowała niegdyś układ aleji. W dal‐
szym przebiegu drzew jest zdecydowanie więcej, wskazując alejowy charakter drogi. Jako, że jest to już część wyjazdowa z miasta, chodnik towarzyszy drodze tylko jednostronnie, będąc poprowadzony za pasem zadarnionym z rzędem drzew. Układ alejowy jest zarysowany w różnym stopniu także poza granicami Zaboru, wzdłuż drogi prowadzącej do Milska, a poprzez przeproawę promową, dalej w kierunku Sławy i Wschowy. Ulica Chłapowskiego wprowadza do Zaboru ruch od strony wsi Czarna. Na od‐
cinku wjazdowym ma wyraźnie alejowy charakter, przy czym szpalery topól posadzone zostały poza linią rowów przydrożnych. Nie są one kompletne, a braki w liniach drzew występują nieregularnie. Sama droga jest wąska, asfal‐
towa (złej jakości), z jednym poboczem gruntowym, umożliwiającym mijanie się pojazdów i pasami zadarnionymi. Pobocza i rowy są w dużej mierze zarośnięte samosiewami drzew i roślinnością zielną. Bliżej terenu zabudowanego jezdnia się poszerza, za sprawą nowo wykonanego remontu. Aleja na tym odcinku ma układ jednostronny, a linia drzew jest niekompletna. Jezdni aż do ul. Polnej towarzyszą bezpośrednio pasy zadarnione. W dalszym odcinku pojawia się jed‐
nostronny chodnik, z lewej strony jezdni. Odcinkami zarysowuje się pierwotny układ alejowy drogi, za sprawą pozostawionych drzew (klon pospolity, lipa drobnolistna), rosnących pojedynczo lub w ciągach po kilka. Chodnik w tej części jest oddzielony od jezdni pasem trawnikowym. W tej postaci ulica dociera do skrzyżowania z ul. Klonową i Lipową. Od strony pałacu istnieje tutaj grupa lip, ukształtowanych w łuk, powtarzający łuk drogi. Mijając skrzyżowanie, skosem w lewo od ul. Lipowej, osiągamy oś ulicy Witosa. Jej początek ukazuje pozostałości konstrukcji alejowej w postaci starych lip, ogłowionych na wysokości około 4 m, czego efektem jest ukształtowanie koron „wierzbo‐kształtnych”. Pierwsze dwa osobniki towarzyszą małemu parkingowi, dalszych pięć rośnie w pasie rozdziela‐
jącym chodnik od jezdni, w niedużej odległości od domów mieszkalnych (1‐1,5 m). W dalszym ciągu, aż do zbiegu ul. Leśnej, ulica ma charakter wiejski, towa‐
rzysząc bezpośrednio posesjom i nie ma aranżacji w postaci zieleni urządzonej. 82 Rozdział 3 Na opisywanym dystansie obecne są pojedyncze drzewa towarzyszące drodze, rosnące głównie na granicach posesji. Poza ulicą Leśna, obecne są szeregi po kilka lip, a w sąsiedztwie granicy miasta dłuższe szpalery drzew, jedno‐ lub dwu‐
stronnie towarzyszące pasowi drogowemu. Ulica Witosa przechodzi w drogę wyprowadzającą ruch z Zaboru w kierunku Tarnawy i Mielna. Alejowy układ ma większość dróg łączących poszczególne miejscowości Miej‐
skiego Obszaru Funkcjonalnego Zielonej Góry, bez względu na obecną klasę i intensywność użytkowania, co wynika z historii tego rejonu (fot. 3.34‐3.39). Fot. 3.34. Aleja dębów czerwonych w Buchałowie 83 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Fot. 3.35. Szpalery drzew i częściowe aleje w rejonie Leśniów‐Drzonów Fot. 3.36. Alejowy układ drogi między Koźlą i Letnicą 84 Rozdział 3 Fot. 3.37. Alejowy układ drogi krajowej nr 27, Piaski Fot. 3.38. Aleja klonowa w okolicy wsi Piaski 85 Zieleń przydrożna MOF Zielonej Góry Fot. 3.39. Aleja na granicy Zatonia, przy drodze do Zielonej Góry 86 4. NOWE ZALECENIA PLANISTYCZNO‐PROJEKTOWE DLA ZIELENI TERENÓW PRZYDROŻNYCH 4.1. Zagadnienia formalno‐prawne Wagę zazielenienia pasów przyległych do dróg jezdnych zauważono nie tylko w opracowaniach naukowych, lecz także w normach prawnych. Jednoznacznie na ten fakt wskazano w Ustawie z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz.U. 2004 Nr 204 poz. 2086) oraz Rozporządzeniu Ministra Transportu i Go‐
spodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.). Zapisano w nich, że zieleń przydrożna stanowi integralną część pasa drogowego i wskazano na wszechstronną rolę zieleni przydrożnej, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa ruchu (ochrona użytkowników drogi przed oślepianiem przez pojazdy nadjeżdżające z kierunku przeciwnego, ochro‐
na drogi przed zawiewaniem i zaśnieżaniem z terenów otwartych), estetyki i funkcji związanych z jej pozytywnym wpływem na środowisko, a zwłaszcza w charakterze środka ochrony przed hałasem oraz zanieczyszczeniem powietrza i gleb. W rozdziale 7 cytowanego Rozporządzenia wskazano na konieczność uwzględ‐
nienia w trakcie projektowania zieleni przydrożnej charakteru terenu przylega‐
jącego do pasa drogowego (§ 191). Średnio zaleca się wydzielenie na potrzeby zieleni przydrożnej 10% terenu przeznaczonego w miejsowym planie zagospo‐
darowania przestrzennego pod budowę drogi. Projektując założenie należy zastosować dobór roślin odpowiedni dla danego terenu, z uwzględnieniem miejscowych warunków klimatycznych oraz cech podłoża gruntowego (§ 193, u. 2). Poza tymi, uniwersalnymi wskazaniami dla projektantów zieleni, na terenach przydrożnych niesłychanie istotnym jest wzięcie pod uwagę zasad bezpieczeń‐
stwa, zarówno w trakcie standardowego użytkowania drogi, jak też w sytua‐
cjach nadzwyczajnych – awarii, kolizji, innych, uprawdopodobnionych zdarzeń losowych (zaśnięcia kierowcy za kierownicą, utraty orientacji przez kierującego pojazdem, niespodziewanego opuszczenia pasa ruchu itd.). Warunki widoczności na drodze zostały szczegółowo opisane w cytowanym Rozporządzeniu, a w za‐
łącznikach do tego aktu prawnego podano je wraz z rysunkami dla newralgicznych miejsc: ‐ Zał. nr 2 – dla skrzyżowań i zjazdów; ‐ Zał. Nr 3 – dla wjazdów z pasem włączania. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880) ma zastosowanie w zakresie ochrony, zachowania i zrównoważonego użyt‐
87 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe kowania, szczególnie zasobów biologicznie cennych. Za takie można uznać dłu‐
gowieczne drzewa, krzewy, a także ich kompozycje krajobrazowe, a także osob‐
niki będące istotnym elementem rzadkich, cennych siedlisk i miejscem bytowa‐
nia ginących gatunków roślin i zwierząt. Ustawa wskazuje też na cykl administracyjny postępowania przy likwidacji drzew w pasach przydrożnych (art. 83a, u. 2) „Zezwolenie na usunięcie drzewa w pasie drogowym drogi publicznej, z wyłączeniem obcych gatunków topoli, wydaje się po uzgodnieniu z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska”. W art. 87b u. 1 zawarto z kolei informację na temat zasady użycia na drogach środków chemicznych „Na drogach publicznych oraz ulicach i placach środki chemiczne powinny być stosowane w sposób najmniej szkodzący terenom zieleni oraz zadrzewieniom”. Założenia alejowe, jako forma zagospodarowania pasa drogowego, co zauważo‐
no w niniejszym opracowaniu już wcześniej, stosowane były od dawna. Część z tych układów, o dużym znaczeniu kompozycyjnym lub długiej historii, znajduje się pod kuratelą konserwatorów zabytków. Wpisu do rejestru zabytków doko‐
nuje się decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2014 poz. 1446 oraz 2015 poz. 397 i 774 z późn. zm., najnowsza z dnia 10 lipca 2015 r.). Zgodnie z zapisami art. 3 „zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, arty‐
styczną lub naukową”, z kolei „historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny to przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg”, a „krajobraz kulturowy to postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyni‐
ku działania czynników naturalnych i działalności człowieka”. Według zapisów Ustawy, do zabytków nieruchomych mogą być zaliczone m.in. krajobrazy kultu‐
rowe, układy urbanistyczne i ruralistyczne, parki, ogrody i inne formy zaprojekto‐
wanej zieleni. Zgodnie z zapisem art. 18 cytowanej Ustawy, ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji m.in. pla‐
nów zagospodarowania przestrzennego województw, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realiza‐
cję inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej. Tym samym, szczególnie cenne założenia przydrożne znajdują odzwierciedlenie w dokumen‐
tach planistycznych, tworzonych z mocy Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o plano‐
waniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717). 88 Rozdział 4 4.2. Formy zagospodarowania pasów zieleni przydrożnej 4.2.1. Aleje Na terenach zabudowanych oraz poza nimi, najczęściej spotykaną kompozycją drzewa jest aleja – droga obustronnie obsadzona drzewami. Jednostronne ob‐
sadzenie ciągu komunikacyjnego nazywa się szpalerem. 4.2.1.1. Planowanie i projektowanie alei Ziemiańska i Dworniczak (2014) zaproponowali dla kolejnych klas dróg optymal‐
ne odległości sadzenia drzew w stosunku do skraju drogi (GP – drogi główne ruchu przyspieszonego, G – drogi główne, Z – drogi zbiorcze, L – drogi lokalne i D – drogi dojazdowe; Dz. U. Nr 43, poz. 430, z późn. zm.): Droga klasy GP 8‐12 m (drzewa duże) 7‐10 m (drzewa średnie) Droga klasy G 8 m (drzewa duże) 6 m (drzewa średnie) Droga klasy Z 6 m (drzewa duże) 4 m (drzewa średnie) Droga klasy L i D 5 m (drzewa duże) 4 m (drzewa średnie) Droga dla rowerów, chodnik min. 1,5 m (drzewa duże i średnie) Cytowani autorzy wskazali również na dużą wartość dla krajobrazu otwartego drzew o naturalnym pokroju drzew, stąd zalecili oni luźną rozstawę drzew w szpalerze. W układach alejowych najczęściej stosowane były i nadal są szpale‐
ry ciągłe, o ustalonej i stałej odległości między osobnikami. Tym niemniej, zwłaszcza wobec przesłon sadzonych w większej odległości od drogi można zastosować mniej formalne założenia szplaeru nieciągłego, o łamanej linii sa‐
dzenia i różnych odległości między osobnikami (rys. 4.1). W tej sytuacji można też pokusić się o aranżacje grup roślin. Rys. 4.1. Schemat szpaleru ciągłego i nieciągłego 89 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe W przypadku alei rosnących lub projektowanych na obszarach otwartych pól lub nieużytków, niezwykle ważne jest projektowanie także żywopłotów. Głównym celem ich sadzenia jest tworzenie naturalnych barier zapobiegających wwiewa‐
niu śniegu na jezdnię, a tym samym poprawa bezpieczeństwa na drogach. 4.2.1.2. Ochrona istniejących alei Aleje – są cennym kulturowo elementem przestrzeni publicznej. W celu ochrony historycznych alei drzew, należy wykonać kompleksową ewidencję alei na ob‐
szarach wszystkich gmin. W województwie lubuskim, na zlecenie konserwatora zabytków opracowano je dla powiatów zielonogórskiego (Drozdek 2010) i świe‐
bodzińskiego (Drozdek 2014). Aleje winny podlegać ochronie w miejscowych dokumentach planistycznych. Faktem jest brak rozpoznania terenu, określenia jego zasobności w aleje, a tym samym braku szczegółowej ewidencji i inwentaryzacji alei drzew na obszarach niezurbanizowanych. Problemem są także wycinki drzew związane z przebudo‐
wą dróg lub z powodu zwiększenia bezpieczeństwa na drodze. Często jednak wycinek wykonuje się pochopnie, bez wykonywania inwentaryzacji, a także ze względów nadmiernych oszczędności finansowych. Do ostatnich zaliczyć należy wycinanie drzew (lub ich próby) zamiast stosowania np. barierek energochłon‐
nych. Koronnym przykładem takich działań jest ochrona alei przed wycinką na trasie Sulechów‐Skąpe w gm. Sulechów, którą ostatecznie uznano za zabytek, a następnie wpisano do rejestru zabytków woj. lubuskiego. Całkowita wycinka alei w krajobrazie otwartym musi być poprzedzona szere‐
giem dokumentacji i konsultacji społecznych. 4.2.1.3. Uzupełnianie i wymiana drzew alejowych Borowski i Pstrągowska (2009) uważają, że nasadzenia przyuliczne drzew należy traktować w mieście traktować jak rodzaj plantacji. A czas uprawy drzew winien być uzależniony od odporności, naturalnej trwałości, a także ich lokalizacji. Po‐
wodem takiego podejścia jest przede wszystkim przedwczesne zamieranie drzew miejskich, stąd też okres uprawy powinien być krótki z oczywistym zało‐
żeniem, że posadzone drzewa nigdy nie osiągną dojrzałości i docelowych roz‐
miarów. Przyjmuje się zatem, że planowa wymiana drzew powinna być prze‐
prowadzana w wieku 20‐40 lat – zależnie od przystosowania gatunku do siedli‐
ska miejskiego tj. zawsze wtedy, gdy zaczynają wykazywać oznaki przedwcze‐
snego starzenia się. Z uwagi na trudne warunki miejskie, nieistotna staje się naturalna długości życia, ale gatunkowa zaleta szybkiego tempa wzrostu. Dłu‐
goplanowa plantacyjna gospodarka drzewostanem wymaga opracowania dla poszczególnych ulic systemu wymiany drzew i konsekwentnego jego przepro‐
wadzania. 90 Rozdział 4 Pełne aleje drzew jednogatunkowych lub wielogatunkowych, nasadzone i pielę‐
gnowane z rozmysłem – są wizytówką miast. Pełnią rolę dekoracyjną, ale także spełniają funkcje biologiczne i przyrodnicze, bezcenne dla ekosystemu miasta. Wg Borowskiego i Pstrągowskiej (2009), planowa gospodarka alejami w mieście wiąże się z systemową wymianą drzew, której przykłady przedstawiono poniżej. Zależne są one od jakości drzewostanu, walorów dla krajobrazu miasta oraz możliwości technicznych. Całkowita wymiana drzew Całkowita wymiana drzew powinna wiązać się z jednoczesną przebudową lub modernizacją drogi, co zapewnia nowym nasadzeniom lepsze warunki rozwoju. Możliwe jest także wprowadzenie nowych technologii poprawiających jakość życia drzew w mieście np. mieszanki kamienno‐glebowe. Drzewa, ze względu na ewentualne właściwości allelopatyczne, należy sadzić w innych miejscach niż rosły poprzedni (rys. 4.2). Rys. 4.2. Jednorazowa całkowita wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) Dwuetapowa wymiana drzew W celu zachowania ciągłości nasadzeń, możliwe jest dosadzanie młodych drzew pomiędzy istniejące, a po osiągnięciu przez nie odpowiednich rozmiarów, usu‐
wanie starych (rys. 4.3), Borowski i Pstrągowska (2009). 91 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Rys. 4.3. Dwuetapowa wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) Wieloetapowa wymiana drzew Wieloetapowa i kosztowniejsza jest wymiana drzew poprzez dosadzanie. Polega ona na usuwaniu na przykład co drugiego drzewa i zastępowane go nowym. Kolejnym etapem jest wymiana pozostałych. Dosadzane w drugim etapie drze‐
wa powinny dorównywać wielkością posadzonym w pierwszym etapie (rys. 4.4). Rys. 4.4. Wieloetapowa wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) 92 Rozdział 4 Sukcesywna wymiana drzew Sukcesywna wymiana drzew powinna być stosowana w uzasadnionych przy‐
padkach, na przykład kiedy drzewostan jest wyjątkowo cenny (Borowski, Pstrą‐
gowska 2009 za: Siewniak 1991). Taka wymiana powoduje tworzenie niejednoli‐
tych wizualnie szpalerów czy alei. Nieregularnie dosadzane drzewa są bardzo zróżnicowane wiekowo i ze względu na konkurencję sąsiednich dojrzałych drzew mają odmienne warunki rozwoju. Należy dążyć do tego, aby sukcesywnie wymieniane drzewa były dojrzałym materiałem szkółkarskim, którego zastoso‐
wanie w jak największym stopniu zniweluje różnice w ich wielkości (rys. 4.5), Borowski i Pstrągowska (2009). Rys. 4.5. Sukcesywna wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) 93 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe W praktyce stosowanej na ulicach miast i drogach województwa lubuskiego, sukcesywna wymiana drzew spotykana jest najczęściej. Nie jest to jednak prak‐
tyka planowa lecz przypadkowa. Dosadzane drzewa często nie odpowiadają, żadnym standardom jakościowym ani wielkościowym. Dodatkowo dysharmonię zwiększają uzupełnienia alei gatunkami drzew innymi niż aleja zasadnicza – np. aleje lipowe uzupełniane są klonami pospolitymi. Za przykład niech posłuży aleja Konstytucji 3 Maja w Zielonej Górze, gdzie prócz zasadniczych drzew klonów pospolitych o naturalnym pokroju, dosadzone są (po kilka sztuk) różne gatunki drzew o różnym pokroju np. kuliste klony i kolumnowe graby. Takie uzupełnie‐
nia alei są naganne. Każda wymiana lub uzupełnianie drzew alejowych powinno być poprzedzone dokumentacją projektową. 4.2.2. Krzewy, pnącza i rośliny o niezdrewniałych pędach Nie ma ograniczeń prawnych do stosowania krzewów, pnączy oraz roślin o nie‐
zdrewniałych pędach (do których należą: byliny, rośliny dwuletnie i jednoroczne oraz rośliny cebulowe) w pasach zieleni przydrożnej. Krzewy oraz pozostałe rośliny sadzi się również nad instalacjami podziemnymi. W razie awarii, krzewy odpowiednio się zabezpiecza i pielęgnuje, ewentualnie wymienia. W wielu miejscowościach reliktem minionych czasów jest wiele ligustrowych żywopłotów formowanych, które w niektórych miejscach – ze względu na swoją wysokość – ograniczają widoczność na skrzyżowaniach. Jest to także stare roz‐
wiązanie projektowe, które należy zastępować współczesnymi i mniej kosztow‐
nymi w pielęgnacji. Należą do nich aranżacje z wykorzystaniem innych rodzajów i gatunków krzewów i krzewinek, a także bylin i innych roślin zielnych. Przed przystąpieniem do inwestycji, warto jednak być świadomym kosztów założenia terenów zieleni. W tabeli 4.1 podano szacunkowe wartości zakupu różnych roślin, określające rząd wielkości inwestycji. Tab. 4.1. Przykładowe ceny zakupu roślin potrzebnych do założenia 100 m2 terenu zieleni Rodzaj rośliny, opis, Rozstawa Cena Liczba Wartość wielkość pojemnika przykła‐
jednost‐
roślin zakupu dowa (100 m2) kowa (zł) roślin na 100 m2 (zł) Jałowce płożące, 80x80 156 10 1560 pojemnik C2‐C3 Niska tawuła 50x50 400 5 2000 pojemnik C1,5‐C2 Jaśminowiec 100x100 100 5 500 Pojemnik C2 Róża okrywowa 80x80 156 6 936 94 Rozdział 4 pojemnik C1,5 Róże z certyfikatem ADR, sadzona z gołym korze‐
niem Miskant – trawa ozdobna pojemnik C3 Aster niski pojemnik P9 70x70 200 20 4000 80x80 156 10 1560 35x35 810 2 1620 Kwietnik sezonowy 4 obsadzenia w roku: Bratek pojemnik P9 Pelargonia pojemnik C1,5 Chryzantema pojemnik C1,5‐2 Tulipan obwód cebul 8+ 5x5 40000 1,3 52000 25x25 1600 3 4800 40x40 625 7 4375 10x10 10000 1 20000 Kwietnik łącznie 81175 Trawnik z siewu Zakup nasion 25 Trawnik z rolki Zakup darni 2000 Podjęcie decyzji o inwestycji w terenie zieleni przydrożnej, musi iść w parze z dobrze przygotowanym projektem, który nie może być podyktowana tylko względami ekonomicznymi. Powszechnie bowiem wiadomo, że najtańszy w założeniu trawnik, jest najdroższy w późniejszym utrzymaniu. Ponadto jego funkcje biologiczne i przyrodnicze są nikłe. Często również celowo zwiększa się rozstawę roślin, co prowadzi do złego wyglądu całej kompozycji. Ponadto wiele amatorskich – złych projektów – opiera na sadzeniu pojedynczych roślin o róż‐
nych formach i cechach ozdobnych, w rzędach lub przypadkowo w odległości kilku metrów od siebie (fot. 4.1‐4.4). Tego typu rozwiązania wprowadzają chaos w przestrzeń publiczną i uczą złych nawyków – obserwatorów przestrzeni pu‐
blicznej, którzy powielają je w swoich ogrodach przydomowych. 95 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Fot. 4.1‐4.2. Zły i dobry przykład zagospodarowania terenów zieleni: teren przyuliczny (fot. A. Szczecińska), autostrada niemiecka MOP (fot. M.E. Drozdek) 96 Rozdział 4 Fot. 4.3‐4.4. Zły i dobry przykład zagospodarowania terenów zieleni – zielono‐
górskie ronda przy wyjeździe w kierunku Przylepu oraz 22 Listopada Jeszcze gorszym przykładem złego projektowania jest komponowanie niewiel‐
kich grup roślin (posadzonych blisko siebie (obszar 5‐10 m2), z których każda jest inna: wysoka, niska, rozłożysta, kulista, czerwona lub żółta. Równie nieodpo‐
wiednie jest naprzemienne sadzenie roślin o różnych barwach lub pokroju. Akceptacja, a jeszcze gorzej wykonanie takich amatorskich projektów jest na‐
ganne. Podstawową zasadą komponowania zieleni w przestrzeni publicznej jest two‐
rzenie grup roślin – krzewów, bylin, roślin cebulowych, tak by, by dawały efekt oddziaływania masą (grupa krzewów). Efekt ten uzyskać można projektując 97 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe grupy (skupiny) roślin, budowane przez znaczne ilości roślin – kilkadziesiąt lub nawet kilkaset sztuk roślin tego samego gatunku albo stosowanie nasadzeń różnych gatunków ale po kilkadziesiąt sztuk. Zalecenia tego nie można trakto‐
wać literalnie. Dobór roślin i ich ilość zależy od wielu zmiennych. Można także projektować kompozycje w typie naturalistycznych nasadzeń np. gdzie pozy‐
tywnym przykładem jest obsadzenie ronda Albina Bandurskiego w Zielonej Górze. Stąd też ważne jest by zaprosić do współpracy projektanta z doświadcze‐
niem (fot. 4.5‐4.6). Fot. 4.5‐4.6. Dobre przykłady zagospodarowania terenów zieleni – grupy roślin: Drezno kwietnik przy chodniku; autostrada niemiecka, MOP 98 Rozdział 4 Na terenach przydrożnych, warto stosować krzewy i byliny spełniające cechy roślin okrywowych, charakteryzujących się następującymi cechami: tworzą zwarte runo (naturalne lub celowo wprowadzone), chronią glebę przed za‐
chwaszczeniem, erozją i degradacją. Zaleca się stosowanie roślin okrywowych w pasach zieleni przydrożnej, w pierw‐
szej kolejności gdy znoszą zasolenie. Ponadto zaletą stosowania bylin okrywo‐
wych jest (Łukasiewicz 2003): ‐ tworzenie trwałego i estetycznego runa, ‐ szybkie rozrastanie, ‐ zwarte okrywanie powierzchni gleby, ‐ wyrównany wzrost roślin, ‐ tworzenie efektu ozdobnego w masie, ‐ brak objawów szybkiego, biologicznego starzenia się roślin, ‐ niestwarzanie groźnej konkurencji dla rosnących w sąsiedztwie roślin, ‐ uniemożliwianie rozwoju chwastów, ‐ całkowita odporność na surowe mrozy, ‐ odporność na choroby i szkodniki, ‐ niewrażliwość na opadające liście, ‐ minimalne wymagania pielęgnacyjne, ‐ niewielkie wymagania życiowe, ‐ szybkie i łatwe mnożenie, ‐ zdolność do samoodnawiania, bez ingerencji lub przy minimalnym udziale człowieka. Liczne przykłady zagospodarowania rond zielonogórskich wskazują na użycie tego samego asortymentu roślin bez względu na ich wielkość. Jedyną różnicą jest w tym przypadku stopień wypełnienia powierzchni ronda roślinami wielo‐
letnimi – krzewami i bylinami, z uzupełnieniem roślinami zielnymi. Pozostały teren zajmuje powierzchnia trawiasta (fot. 4.3). Na ogół dobrze zagospodaro‐
wane są ronda małe i średniej wielkości (fot. 4.4), których wypełnienie jak to opisano powyżej tworzy zieloną wyspę, w pełni zajętą przez roślinność. Co inne‐
go, że i w tych przypadkach dobrą modyfikacją byłoby centralne wyeksponowa‐
nie elementu małej architektury. Zdynamizowałoby to przestrzeń, nadając przy tym indywidualny charakter. Inna rzeczywistośc musi być osiągnięta w efekcie zagospodarowania rond dużych. Są one zlokalizowane na głównych szlakach drogowych, na dwupasmowych drogach. Tym samym prowadzą minimum dwu‐
pasmowy ruch, a nierzadko nawet trzy pasmowy. Często realizowanym elemen‐
tem takich rond są także prawoskręty, wyprowadzające ruch poza rondo. Tym samym mamy do czynienia z dużymi terenami otwartymi o niekorzystnie szyb‐
kim przepływie mas powietrza. Zagospodarowanie rond w formie zagajników dałoby możliwość rozbicia tych mas. 99 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Fot. 4.7‐4.8. Przykład zastosowania bylin i krzewów okrywowych przy poznańskich ulicach (www.zdm.poznan.pl) 100 Rozdział 4 Fot. 4.9‐4.10. Przykład stosowania roślin okrywowych, okolice ronda Kaponiera w Poznaniu (fot. L. Tokarska i M. Bartczak) 101 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe W przypadku krzewów, wartość ich stosowania jest podobna, zwłaszcza, gdy proponuje się krzewy niższe i o średniej wysokości wzrostu (ok. 100 cm), zwłaszcza gatunki o zwartym pokroju i bogatym ulistnieniu. Ponadto są cennym źródłem produkcji tlenu oraz chronią przed kurzem, wiatrem, hałasem i erozją, a także stanowią schronienie dla ptactwa i drobnej zwierzyny (Łukasiewicz 2003). 4.2.2.1. Zastosowanie roślin okrywowych na terenach przydrożnych W grupie krzewów, pnącza i bylin – znajdują się wybrane gatunki – zwane rośli‐
nami okrywowymi. Cechami charakterystycznymi tej grupy roślin jest: tworzenie zwartego runa (naturalnego lub celowo wprowadzonego), ochrona gleby przed zachwaszczeniem, erozją i degradacją (Łukasiewicz 2003). Zaleca się stosowanie roślin okrywowych w pasach zieleni przydrożnej. Zaletą stosowania bylin jest: ‐ tworzenie trwałego i estetycznego runa – wartość estetyczna, zmniejsza koszty pielęgnacji, ‐ szybkie rozrastanie – zmniejsza koszty pielęgnacji, ‐ zwarte okrywanie powierzchni gleby – zmniejsza koszty pielęgnacji, ‐ wyrównany wzrost roślin – wartość estetyczna, ‐ tworzenie efektu ozdobnego w masie – wartość estetyczna, ‐ brak objawów szybkiego, biologicznego starzenia się roślin– wartość este‐
tyczna, zmniejsza koszty pielęgnacji, ‐ niestwarzanie groźnej konkurencji dla rosnących w sąsiedztwie roślin, ‐ uniemożliwianie rozwoju chwastów, ‐ całkowita odporność na surowe mrozy, ‐ odporność na choroby i szkodniki, ‐ niewrażliwość na opadające liście, ‐ minimalne wymagania pielęgnacyjne, ‐ niewielkie wymagania życiowe, ‐ szybkie i łatwe mnożenie, ‐ zdolność do samoodnawiania, bez ingerencji lub przy minimalnym udziale człowieka. W przypadku krzewów, wartość ich stosowania jest podobna, zwłaszcza, gdy proponuje się krzewy niższe i o średniej wysokości wzrostu (ok. 100 cm), zwłaszcza gatunki o zwartym pokroju i bogatym ulistnieniu. Ponadto są cennym źródłem produkcji tlenu oraz chronią przed kurzem, wiatrem, hałasem i erozją, a także stanowią schronienie dla ptactwa i drobnej zwierzyny (Łukasiewicz 2003). W pasach zieleni przydrożnej zaleca się stosowanie bylin oraz krzewów, które powinno być poprzedzone wykonaniem dokumentacji projektowej. 102 Rozdział 4 Fot. 4.11‐4.12. Rośliny okrywowe – Hedera helix, Geranium macrorrhizum (Łukasiewicz 2003) 103 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe 4.2.2.4. Zastosowanie roślin zielnych i cebulowych na terenach przydrożnych Poza miejskimi kwietnikami, stosowanymi w najważniejszych częściach miasta, kwiaty nie stanowią najważniejszej części kompozycji roślin, ale są jej uzupeł‐
nieniem. Stosowanie roślin kwitnących i cebulowych jest kosztowne na dużych powierzchniach, jednak nie należy z nich rezygnować, czasem warto zreduko‐
wać ilość sadzonych roślin, a tym samym zmniejszyć obszar obsadzenia. Można stosować je na grupach lub pasach wzdłuż ciągów komunikacyjnych w określo‐
nym rytmie (rytm – multiplikacja, wielokrotne powtórzenie elementu), jednak jedna grupa roślin nie powinna być mniejsza niż ok. 50 sztuk w zależności od rodzaju i odmiany. Rośliny cebulowe – np. najpopularniejsze tulipany, żonkile i krokusy – przy drogach stanowią niezwykle cenny akcent barwny. Szczególnie ważny na przedwiośniu, gdy przyległe ulicom tereny zieleni są szare, przykryte błotem pośniegowym, a wegetacja pozostałych roślin jeszcze ruszyła. Doświad‐
czenie pokazuje, że najlepiej prezentują się rośliny o zdecydowanych kolorach, natomiast w ograniczonym stopniu powinno się korzystać z roślin o kolorze białym. Na murawach i trawnikach, szczególnie nieciekawie prezentują się białe krokusy – kojarzone z rzuconą chusteczką lub papierkiem. Przy stosowaniu roślin cebulowych należy pamiętać że będą się one dzieliły na dwie grupy pod względem projektowym, w związku z późniejszą pielęgnacją. Pierwszą, której rośliny możemy posadzić bezpośrednio w trawniku, a pozosta‐
łości przekwitniętych roślin zostaną skoszone wraz z pierwszym koszeniem trawników. Cenną zaletą tych wcześnie kwitnących roślin, jest fakt, iż prawdo‐
podobnie zakwitną one także w kolejnych 2‐3 latach, choć już nie tak obficie. Drugą grupą są rośliny dla których w trawnikach należy przygotować osobne miejsce pod kwietnik, w którym rośliny pozostaną do czasu zmiany obsadzenia danego miejsca. W odróżnieniu od roślin cebulowych, stosowanie roślin jednorocznych ozdob‐
nych z kwiatów lub liści, rzadziej dwuletnich (których praktycznie nie ma ich w sprzedaży), musi wiązać się z większą liczbą sadzonek niż 50 sztuk w grupie. Taka ilość roślin cebulowych (np. wczesne tulipany, krokusy) wystarczy, by być atrakcyjnym elementem, bowiem rośliny kwitną przed ruszeniem wegetacji, nie mają konkurencji. Natomiast rośliny jednoroczne w zależności od gatunku, sadzi się wiosną gdy kwitną rośliny cebulowe lub po ich przekwitnięciu – tj. gdy ruszy wegetacja albo w trakcie jej pełni. Stąd też każdy kwietnik, ma większą konku‐
rencję w postaci innych otaczających go roślin, i by był widocznym elementem dekoracyjnym musi być odpowiednio obszerny. Zastosowanie obu grup roślin winno być poprzedzone przygotowaniem doku‐
mentacji projektowej. 104 Rozdział 4 Fot. 4.13‐4.14. Żonkile w pasie rozdziału jezdni w Zielonej Górze (fot. Wiosenna Zielona Góra, 2016); Begonie przy wysepce ronda (fot. A. Lisiecka) 105 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe 4.3. Przestrzeń dla roślin Jedym z ważniejszych problemów planistycznych, projektowych i wykonawczo‐
eksploatacyjnych wobec terenów zieleni przydrożnej, a w szczególności drzew jest zapewnienie jej miejsca w układzie trójwymiarowym, zarówno w przestrze‐
ni nad‐, jak też podziemnej. Należy przy tym uwzględnić rozwój drzew i krze‐
wów w przestrzeni i w czasie, czego efektem będzie osiągnięcie docelowego pokroju (rys. 4.6‐4.7). Rys. 4.6. Forma i wielkość roślin drzewiastych w zależności od gęstości nasadzenia (Regulski 1986) 106 Rozdział 4 Rys. 4.7. Zmienność formy i pokroju wybranych gatunków drzew w czasie (Regulski 1986) 107 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Układ pasa dorogowego kształtowany dla optymalizacji ruchu kołowego i pie‐
szego, ogranicza sam w sobie możliwość wzrostu i rozwoju roślin o znacznych rozmiarach części nad‐ i podziemnych. Efektem jest aranżacja przestrzeni z użyciem drzew o mniejszej wysokości i rozpiętości koron (< 5 m) – rys. 4.8, Jim (2001). Przestrzeń dla drzew i dużych krzewów ograniczają też powszechnie prowadzone działania zmierzające do poszerzania jezdni lub/i chodników, ewentualnie wydzielenia dodatkowych ścieżek rowerowych. Wynikiem tych działań jest pozostawienie stosunkowo małych przestrzeni przy drogach, na które można wprowadzić zieleń w różnych jej formach – rys. 4.9. Rys. 4.8. Szerokość miejsca dla drzewa w relacji do średnicy korony na terenach przydrożnych Hong Kongu, ilustrująca brak miejsca powyżej poziomu gruntu (Jim 2001) Pasy drogowe to nie tylko miejsce dokonywania ruchu kołowego, szynowego i pieszego, ale także ulokowania różnych elementów infrastruktury podziemnej, naziemnej i napowietrznej oraz znaków, plansz informacyjnych i reklamowych. To w końcu miejsce wyeksponowania elementów małej architektury – pomni‐
ków, tablic i innych elementów artystycznych lub upamiętniających zdarzenia. W obrębie szerokich chodników i placów organizowane są także stragany i ina‐
czej zaaranżowane miejsca sprzedaży, działające w sposób ciągły lub okazjonal‐
nie. Wszystkie te elementy muszą współistnieć z drogą w sposób nie utrudniają‐
cy ruchu na niej i nie zagrażający bezpieczeństwu jej użytkownikom. 108 Rozdział 4 Rys. 4.9. Geometria obszarów przydrożnych potencjalnie możliwych do zagospodarowania z użyciem zieleni, ukazująca dominującą ilość miejsc wąskich (< 4 m) i krótkich (< 80 cm), nie nadających się do nasadzenia dużych drzew i limitujacych wzrost drzew mniejszych (Jim 2001) Zielen przydrożna wchodzi często w konflikty z elementami infrastruktury sie‐
ciowej, zarówno w sferze nadziemnej, jak glebowej. Korzenie roślin, penetrując gleby obszarów przydrożnych mogą uszkadzać sieci przesyłowe i urządzenia na nich zainstalowane. Opisywane elementy mogą także działać w drugą stronę – utrudniając lub uniemożliwiając prawidłowy wzrost i rozwój roślinom. Opisywa‐
ne oddziaływania istnieją zarówno w trakcie normalnej eksploatacji, jak też układania sieci, ich napraw i usuwania z przestrzeni. Zaowocowało to szeregiem ustaleń formalno‐prawnych, opisanych w niniejszej monografii, w rozdziale 2.2.2. Teren pasa drogowego to miejsce, którego konstrukcja jest wypadkową wielu zdarzeń, zarówno związanych z budową drogi, jak też zaistniałych przed doko‐
naniem opisywanej inwestycji. W ich wyniku pojawiają się efekty różnych zja‐
wisk z zakresu degradacji gleb, wywołanej czynnikami mechanicznymi i che‐
miicznymi. Rzutuja one zarówno na właściwości fizyczne, chemiczne, fizyczno‐
chemiczne, jak też biologiczne gleb. Zagruzowanie, ubicie, czy też uszczelnienie gleb w inny sposób, uniemożliwiają (lub utrudniają w różnym stopniu) swobod‐
ne korzenienienie się roślin (rys. 4.10). 109 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Rys. 4.10. Schemat usytuowania systemu korzeniowego roślin w glebach niezaburzonej genezy i zagruzowanej lub silnie ubitej Częstym efektem zjawiska zmniejszenia przestrzeni dla bryły korzeniowej jest ograniczenie doboru roślin do tych płytko korzeniących się, najczęściej traw. Tym samym wadę konstrukcji terenu przydrożnego przenosi się na planistykę i projektowanie aranżacji zieleni przydrożej, co należy jednoznacznie uznać za złą praktykę. W wielu miejscach świata prowadzono w przeszłości i prowadzi się obecnie studia w zakresie ekologii miast, zmierzające do odkrycia zależności wzrostu i rozwoju roślin od przestrzeni, jaką pozostawiono częściom nadziemnym i pod‐
ziemnym roślin. Ciekawe wyniki zaprezentował na ten temat Jim, w licznych publikacjach będących pokłosiem projektu prowadzonego w Hong Kongu – „Urban soil in HongKong in relation to landscape planting” (Jim 1998, 2001). Projektem objęto m.in. tereny przydrożne tego miasta. Autor opisał rzeczywi‐
stość gleb przydrożnych jako zagruzowanych (ponad 40% zawartości części szkieletowych), przy silnym spiaszczeniu części ziemistych (ponad 80% piasku), gęstość objętościowa 1,62‐2,03 Mg∙m‐3, co mimo różnicy geograficznej, bardzo przypomina rzeczywistość zielonogórską (Greinert 2003, 2013, Greinert i in. 2013). Wysoka zawartość kamieni i żwiru (części szkieletowych) oraz zagęszcze‐
nie gleby ograniczają możliwość penetracji gleby przez systemy korzeniowe roślin. Przestrzeń korzenienia się roślin, w wyniku prowadzonych prac inżynie‐
ryjnych została ograniczona do głębokości 53 cm. Daje to obraz płytkiej gleby – typowy także dla zielonogórskich Technosoli. 110 Rozdział 4 Rys. 4.11. Przestrzeń dla drzew w wybranych wariantach zagospodarowania terenów przydrożnych (Jim 2001) 111 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe 4.4. Nowe technologie dla terenów zieleni przydrożnej 4.4.1. Mieszanki kamienno‐glebowe Mieszanki kamienno‐glebowe (rys. 4.12) zwane również glebą strukturalną (Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009) stosuje się do poprawy warunków rozwo‐
ju drzew rosnących w bezpośrednim sąsiedztwie utwardzonych nawierzchni. Umożliwiają one wprowadzanie roślin do miejsc trudno dostępnych, takich jak: przestrzenie chodnikowe czy wąskie pasy ulic. Zapewniają odpowiednie warunki dla rozwoju systemu korzeniowego, wpływają pozytywnie na statykę, żywot‐
ność roślin oraz zapobiegają osiadaniu nawierzchni. Mieszanki te składają się z kamieni (tłucznia) zmieszanych z ziemią oraz hydrożelem. Ważne, aby miały odpowiednie proporcje: nadmiar ziemi powoduje ich osiadanie, a nadmiar ka‐
mieni wpływa na niewłaściwą pojemność wodną podłoża. Zaleca się stosować je jako podbudowa pod nawierzchnie piesze, rowerowe oraz pod parkingi dla samochodów osobowych. Rys. 4.12. Schemat sadzenia drzew w mieszance kamienno‐glebowej 112 Rozdział 4 Najlepsze rezultaty daje zastosowanie kamieni łamanych (o średnicy od 15 do 35 mm), które miesza się z iłami lub piaskami gliniastymi. Warstwa takiej mie‐
szanki powinna mieć przynajmniej 60 cm, jednak nie więcej niż 90 cm. Po raz pierwszy w Polsce mieszankę kamienno‐glebową zastosowano w Poznaniu. Mieszanka – użyta w strefie ekstensywnej chodnika – zawierała grys granitowy, hydrożel o zwiększonej odporności na sole oraz piasek gliniasty. Projektanci zastosowali żyzną ziemię przy systemie korzeniowym, a mieszankę pomiędzy drzewami (Garczarczyk 2008). Według badań przeprowadzonych przez Suchoc‐
ką i Milanowską (2013), metoda ta jest najskuteczniejsza z punktu widzenia zapewnienia jak najlepszych warunków rozwojowych drzew. 4.4.2. Komórki glebowe Komórki glebowe to specjalne konstrukcje stosowane przy pasach zieleni nara‐
żonych na zadeptywanie, które chronią glebę przed ubiciem. Są zbudowane z elementów pionowych – słupków oraz elementów poziomych (wzmocnionych stalowymi prętami) – ram górnej i dolnej pokrywy (rys. 4.13). Przestań pomię‐
dzy komórkami wypełniona jest glebą (Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009). Rys. 4.13. Komórki glebowe 113 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe 4.4.3. Kanały korzeniowe Kanały korzeniowe zwane również korytarzami (rys. 4.14) – pozwalają na prze‐
rastanie korzeni w kierunku otwartych, niezabudowanych przestrzeni znajdują‐
cych się poza nawierzchnią utwardzoną (chodnikiem). Kanały pozwalają na lepszy rozwój systemu korzeniowego. Wyłożone są materiałami geotekstylnymi, które wpływają pozytywnie na przenikanie wody i tlenu do gleby (Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009, Szulc 2013). Rys. 4.14 Kanały powietrzne dla korzeni (Szulc 2013 za Kosmala 2010) 4.4.4. Bariery mechaniczne Bariery mechaniczne zwane również ekranami ukierunkowującymi wzrost ko‐
rzeni (rys. 4.15) pozwalają na sadzenie drzew w miejscach gdzie występuje gęsta sieć podziemnej infrastruktury technicznej. Odpowiednio zestawione i uplaso‐
wane w podłożu zabezpieczają ją i ukierunkowują rozrost systemu korzeniowe‐
go. Można stosować ekrany przeciwkorzeniowe żeberkowane (dla wierzchnich warstw gruntu) oraz ekrany gładkie (dla głębszych warstw). Stosowanie barier ma sens jedynie w miejscach, gdzie system korzeniowy docelowo trafi na do‐
godny dla siebie grunt (Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009, Szulc 2013). 114 Rozdział 4 Rys. 4.15. Bariery mechaniczne dla korzeni 4.4.5. Ekrany i osłony chroniące rośliny przed solą Jedną z trudniejszych do pogodzenia z założeniem zieleni przydrożnej jest po‐
trzeba utrzymania należytego stanu nawierzchni jezdni, ścieżki rowerowej i chodnika w okresie późno‐jesiennym, zimowym i wczesno‐wiosennym. Mają wtedy miejsce zjawiska oblodzenia nawierzchni, a także opady śniegu. Jedną z form przeciwdziałania gołoledzi, jej zwalczania, a także przyspieszenia topnie‐
nia śniegu jest stosowanie mieszanek piaskowo‐solnych, bądź soli drogowej. Powodują one pogorszenie warunków glebowych dla roślin, a także bezpośred‐
nie działanie soli rozbryzgiwanej na części nadziemne roślin i osiadającej na nich w postaci aerozolu. Przed tymi zjawiskami można ochronić rośliny rosnące w pasach drogowych, przez należyte zaplanowanie miejsca sadzenia roślin, a także umiejętne stoso‐
wanie osłon i ekranów. 115 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe ZDM w Poznaniu stosuje z powodzeniem wiele metod technicznego zabezpie‐
czania roślin pasów przydrożnych przed negatywnym działaniem soli. Roślinność oddzielana jest od jezdni opaskami przyjezdniowymi wykonanymi najczęściej z kamienia. Montowane są również systemy automatycznego nawadniania, któ‐
rych zadaniem jest przemywanie podłoża. W niektórych miejscach ZDM zleca interwencyjne przemywanie podłoża dużymi ilościami wody. W okresie późno‐
jesiennym montowane są także słomiano‐foliowe maty, chroniące rośliny przed rozpryskującym się błotem pośniegowym. Maty składają się ze słomy czesanej oraz zaimpregnowanych kołków drewnianych utrzymujących ich konstrukcje. Szczelność zapewnia folia, do której przytwierdzona jest słoma. Bardziej zaaw‐
nasowanym rozwiązaniem są osłony z poliwęglanów, bedące mechanicznymi barierami przed dostawaniem się zasolonego materiału z jezdni do gleby zieleń‐
ców (ZDM w Poznaniu 2010). W innych ośrodkach stosuje się maty z trzciny, trzciny i folii oraz różnego rodzaju folii, grodząc nimi pasy zieleni od płaszczyzn, na których prowadzi się akcję przeciwdziałania gołoledzi (nto.pl 2012). Fot. 4.15. Osłony z trzciny, chroniące rośliny w pasach przydrożnych przed solą, Opole (fot. S. Mielnik) Według danych ZDM w Poznaniu (2015), koszt założenia 1 osłony na drzewo, o trwałości 5 lat, wynosi 26 zł/rok. Dla porównania, koszt posadzenia 1 nowego drzewa wraz z przygotowaniem podłoża wynoci ok. 1000 zł. Koszt 1 mb maty polipropylenowej, zakładanej przy krawędzi jezdni, dla osłonięcia gleby i krze‐
wów przed dostępem zasolonego błota pośniegowego wynosi 4,20 zł/rok (trwa‐
łość osłon ok. 10 lat). Dla porównania koszt posadzenia grupy nowych krzewów na pow. 1 m2 wraz z przygotowaniem podłoża wynosi ok. 165 zł. 116 Rozdział 4 Fot. 4.16. Osłona z folii pasa rozdzielającego jezdnie w Poznaniu (fot. A. Szulc) Fot. 4.17. Szpalery drzew chronione przed negatywnym działaniem aerozolu solnego w Poznaniu (fot. A. Szulc) 117 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Fot. 4.18. Osłona przed solą drzew na dużej powierzchni chodnikowej, Warszawa (fot. wawalove.pl) 4.4.5. Ekrany przeciwhałasowe z roślinnością Osłony przeciwhałasowe dzielą się na trzy podstawowe typy: pasy zieleni, sztuczne lub naturalne formy terenowe (np. wały ziemne), ekrany przeciwhała‐
sowe (Serbeńska 2016). Pasy zieleni, a w szczególności nasypy ziemne obsadzo‐
ne roślinnością to bardzo dobre rozwiązania, niestety rzadko tylko możliwe do wykonania, zwłaszcza na terenach gęsto zabudowanych. Ekrany przeciwhałaso‐
we to elementy pochłaniające i rozpraszające falę dźwiękową, które przyjęły się w działaniach zmierzających do ograniczenia hałasu komunikacyjnego. Przez kilkadziesiąt już lat ich stosowania, testowane były różne rozwiązania, zarówno pod względem konstrukcyjnym, jak materiałowym. Wszystkie rozwiązania miały i mają element wspólny – konstrukcję opartą o duże panele, zamocowane na dostosowanym do danego rozwiązania rusztowaniu. Przez długi czas panele były w formie litych płyt o różnej fakturze powierzchni, barwie i konstrukcyjnym rozwiązaniu budowy wewnętrznej. Z krajobrazowego punktu widzenia, były elementem obcym, o wyraźnie dominującej roli w otoczeniu. Zakładając swoistą „monolityczność” formy, przy ujednoliceniu dużej na ogół płaszczyzny, elementy tego rodzaju nie mogły być pozytywnie odbierane zarówno przez mieszkańców okolicy, jak fachowców – architektów krajobrazu. W sukurs przyszły jednak liczne rozwiązania bazujące na połączeniu litych konstrukcji z roślinnością, czy to w postaci pnączy, czy roślin sadzonych w specjalnie przygotowanych donicach. 118 Rozdział 4 4.4.5.1. Ekran typu „Zielona ściana” Ekran akustyczny, którego zewnętrzne elementy konstrukcyjne, zwłaszcza po‐
krycie siatką polietylenową, tkaniną techniczną, siatką stalową, umożliwiają wspinanie się roślin pnących, pełniąc rolę podpory. Już nazwa tego rodzaju konstrukcji wskazuje na roślinność jako ważny jej element. Niestety w ostatnim czasie ekrany te wykorzystywane są także jako konstrukcje czysto techniczne. Pwodów tego stanu rzeczy jest bardzo dużo – od przemyślanej wizji osłony technicznej jako ciekawej w swoim surowym, minimalistycznym wyrazie, przez trudności z doborem roślin w związku z przestrzennym umiejscowieniem ekra‐
nu, brak wiedzy na temat aranżacji zieleni na konstrukcjach budowlanych, aż po niechęć do zajmowania się zielenią w trakcie eksploatacji ekranu. Dodatkowym problemem jest utrzymanie roślin w dobrej kondycji przy ekstremalnych warun‐
kach termicznych – niskich temperaturach w ziemie i wysokich w lecie. Wobec niemożliwości osłonięcia roślin, kluczowym elementem w tej sferze jest dobór roślin. Fot. 4.19. Ekran akustyczny typu Zielona Ściana WELDON, z posadzonymi roślinami pnącymi u jego podstawy (fot. Weldon Sp. z o.o.) 119 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Fot. 4.20. Ekran akustyczny porośnięty roślinnością pnącą (fot. P.B. Techbud S.J.) 4.4.5.2. Panele drewniane W ofercie firm jest wiele rozwiązań wykorzystujących elementy drewniane jako panele dźwiękochłonne i rozpraszające, mocowane na podporach drewnianych lub metalowych. Rozwiązania paneli umożliwiają zarówno wprowadzenie roślin pnących na panel, jak też zazielenienie przestrzeni przed panelami z zastosowa‐
niem krzewów, na ogół bardzo dobrze komponujących się z drewnem. Elementy drewniane są także używane jako osłony przeciwolśnieniowe w pasach rozdzie‐
lających jezdnie o przeciwstawnym kierunku ruchu pojazdów. Fot. 4.21. Drewniany panel akustyczny z kompozycją zieleni w formie krzewów i pnącz, firmy Flora Bis Sp. z o.o. (fot. Flora Bis Sp. z o.o.) 120 Rozdział 4 Fot. 4.22. Pnącza na panelu drewnianym (Turyngia, Niemcy) 4.4.5.3. Ściany z bloczków prefabrykowanych Niekiedy na obszarach przydrożnych stosowane są elementy cięższe, w formie ścian z bloczków betonowych, wypełnionych kruszywem i ziemią urodzajną w miejscach sadzenia roślin. Takie rozwiązania odznaczają się dużą trwałością i dobrym tłumieniem hałasu, przy możliwości różnego uformowania linii ściany (np. w postaci fali) i zasiedlenia jej roślinnością także inną niż pnącza. Odmianą takiego rozwiązania jest układanie murów oporowych z gabionów, wypełnio‐
nych tłuczniem kamiennym. Również i takie rozwiązanie nadaje się do zaziele‐
nienia, mimo bardzo niekorzystnych warunków wodnych. 121 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Fot. 4.23. Ekran z bloczków betonowych (fot. EHL AG) Fot. 4.24. Ekran z prefabrykatów betonowych (fot. Lüft Verkehrstechnik) 122 Rozdział 4 4.4.5.4. Ekrany ziemne Stosunkowo rzadziej stosowane konstrukcje w formie modułów stalowych wy‐
pełnionych ziemią i kruszywem, często na zachodzie Europy również kompos‐
tem. Zewnętrznym elementem utrzymującym mieszankę ziemną w konstrukcji jest siatka stalowa, wyłożona od wewnątrz matą. Tego rodzaju konstrukcja pozwala na zasiedlenie ekranu pnączami. Fot. 4.25. Ekran ziemny firmy Flora Bis Sp. z o.o. (fot. Flora Bis Sp. z o.o.) Fot. 4.26. Ekran ziemny na bazie kompostu, firmy [k]nord (fot. [k]nord) 123 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe 4.4.6. Roślinność w zabezpieczeniu przeciwerozyjnym skarp Skarpa jest obiektem budowlanym lub naturalną, spadzistą płaszczyzną terenu; w budownictwie to pochyła ściana wykopu lub nasypu ziemnego o odpowied‐
nim nachyleniu, zależnym od jakości gruntu i warunków lokalnych. W budow‐
nictwie drogowym tworzenie skarp jest praktyka powszechną z uwagi na chęć łagodzenia przebiegu płaszczyzny jezdni przez teren o różnym reliefie. Wobec powierzchni terenu działają liczne siły wywołujące jej erozję. Głównymi pośród nich są woda, wiatr i siła ciążenia. Każdy obiekt budowlany musi być konstruo‐
wany z wizją jego stabilności i zminimalizowania problemów w trakcie użytko‐
wania. Roślinność ma bardzo ciekawą właściwość z punktu widzenia stabilizacji powierzchni ziemi – korzeniąc się w tej warstwie, tworzy swoistą sieć wiążącą materiał gruntu. Zagospodarowanie skarpy z użyciem roślin, dodatkowo estety‐
zuje ją i wypełnia – pozbawiając cech nieużytku. Istnieje zależność między parametrami mechanicznymi gruntu a doborem i rozmieszczeniem roślin. Wielkość siły, z którą rośliny mogą stabilizować grunt wynika z odporności ich korzeni na wyrywanie. Tab. 4.2. Próby wyrywania młodych roślin (młodszych niż 4‐letnie) w biotech‐
nicznych umocnieniach kombinowanych (badania prowadzone do momentu, gdy na szyjce korzeniowej rośliny doświadczalnej grunt zaczynał się osuwać), Hähne (1982) Rusztowanie drewniane z porostem w rozstawie 0,6 x 0,6 m olsza 6‐letni grab 6‐letni  3,25 cm  5,65 cm  3,10 cm  5,60 cm 200 kg 500 kg 370 kg 500 kg Betonowa ściana ażurowa z porostem w rozstawie 0,3 x 0,65 m wierzba iwa 4‐letnia irga 4‐letnia 3,20 cm 6,10 cm 250 kg 550 kg 160 kg Skarpa drogowa, samosiew, rośliny w rozstawie przypadkowej brzoza grab wierzba iwa 4,60 cm 7,80 cm 8,50 cm 300 kg 400 kg 550 kg Szczególnie problematycznym okresem w zabezpieczaniu skarp jest czas po ich uformowaniu, a przed zasłonięciem powierzchni przez zieleń. Najczęściej sto‐
124 Rozdział 4 sowaną formą zabezpieczenia skarpy na ten czas jest obłożenie powierzchni różnego rodzaju geotekstyliami. Przy mniejszych nachyleniach skarp (< 1:3) mogą to być materiału biodegradowalne, których rola ogranicza się do pierw‐
szego okresu,a potem warstwa roślinna przejmuje całkowite znaczenie ochron‐
ne wobec skarpy (fot. 4.27). Jako materiał konstrukcyjny tego rodzaju mat sto‐
suje się polipropylen, poliester, odpady włókien bawełanianych, wełnianych, wiskozowych, ale także włókno kokosowe, jutę i inne. Przy bardziej stromych obiektach stosuje się trwalsze konstrukcje, zbudowane na siatkach i kratach, które pozostają w gruncie, stabilizując konstrukcję w sposób trwały, także po przekorzenieniu gruntu przez rośliny. Rozwiązanie licznych problemów związanych z utrzymaniem i stabilnością grun‐
tu na stromych skarpach i zboczach umożliwia zastosowanie geokraty komór‐
kowej – geosyntetyku o strukturze komórkowej, wykonanego z punktowo zgrzewanych taśm z polietylenu wysokiej gęstości (HDPE) – rozwiązanie stoso‐
wane m.in. prze firmę Gunnex. Zamknięcie gruntu lub kruszyw wewnątrz komó‐
rek zwiększa jego odporność na erozję. Do wypełniania systemu można zasto‐
sować glebę z roślinnością (fot. 4.28). Fot. 4.27. Zazieleniona skarpa przydrożna po wykonaniu umocnienia przeciwerozyjnego geotekstyliami (fot. Sachi Geosynthetics Pvt. Ltd.) 125 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Fot. 4.28. Zazielenianie skarpy przydrożnej z wykorzystaniem geokraty (fot. Gunnex PL Sp. z o.o.) Przy konieczności ustabilizowania gruntu przy dużej deniwelacji terenu i małej przestrzeni dostępnej do budowy konstrukcji przeciwerozyjnej, budowane są ściany/mury oporowe. Również takie konstrukcje dają możliwość wprowadzenia zieleni, co łagodzi surowy zazwyczaj ich wygląd (fot. 4.29). Umiejętnie dobrane wypełnienie gabionu może też stanowić doskonałe tło dla roślin ukorzenionych w gruncie przed murem (fot. 4.30) Fot. 4.29‐4.30. Zazieleniony mur oporowy (fot. Westenfelder, Betafence) 126 Rozdział 4 Nowym rozwiązaniem w budownictwie drogowym jest obudowywanie elemen‐
tów konstrukcyjnych rusztowaniami, z myslą zasiedlenia ich roślinnością. Są to realizacji o spektakularnym wyglądzie, ale też bardzo wymagające i kosztowne. Stosowane na nich rośliny, nierzadko tworzące wyszukane plamy barwne (fot. 4.31), wymagają stałej pielęgnacji, a także automatycznego nawadniania i na‐
wożenia w ilościach i składzie zależnym od stwierdzonych wymagań. Rys. 4.16. Zielone ściany na konstrukcjach drogowych – przykład projektu kana‐
dyjskiego „Giant double sided living wall by Green over Grey” 4.5. Podstawowe uwagi planistyczno‐projektowe Podstawą dobrego działania planisty i projektanta jest właściwe rozpoznanie terenu oraz dokumentacji formalno‐prawnej. Pasy drogowe nie tylko komuniku‐
ją z sobą oddalone od siebie punkty ale też sąsiadują z zabudową istniejącą i planowaną. Elementy te muszą być rozpoznane w możliwie wczesnej fazie działań – w trakcie tzw. studiów kameralnych oraz kartograficznych. Pozyskane informacje muszą być bezwzględnie zweryfikowane w trakcie studiów tereno‐
wych (Ziemiańska i Dworniczak 2014). Koniecznymi elementami rozpoznania są: ‐ przebieg i kształt pasa drogowego; 127 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe ‐ lokalizacja i rodzaj skrzyżowań z innymi drogami; ‐ rodzaj i parametry prowadzonego ruchu; ‐ wielkość i rozkład przestrzeni do zagospodarowania; ‐ istniejące budynki i budowle; ‐ istniejące elementy infrastruktury sieciowej; ‐ istniejące drzewa i krzewy; ‐ planowane budynki i budowle; ‐ planowane elementy infrastruktury sieciowej; ‐ warunki siedliskowe; ‐ ograniczenia ekonomiczne zadania. Droga jest inwestycją, prowadzoną z konkretnymi założeniami wstępnymi (zale‐
ceniami inwestorskimi), które muszą być znane projektantowi zieleni przydroż‐
nej. 4.5.1. Inwentaryzacja zieleni Wykonanie inwentaryzacji zieleni, nie jest bezpośrednio nakazane przepisami prawa – jednak jak wykazuje doświadczenie – jej wykonanie pozwala chronić drzewa, poprawnie oszacować koszty inwestycji, a także nie powoduje opóźnień inwestycji, spowodowanych przez nieuwzględnioną w projekcie zieleń. Inwenta‐
ryzację wykonuje się na całym obszarze inwestycji. Inwentaryzację drzew i krzewów, zwaną także inwentaryzacją dendroflory, należy przygotować w formie opracowania projektowego składającego się z części opisowej oraz graficznej. Cześć opisowa zawiera wyniki pracy w terenie, obejmujące: ‐ pomiary dendrometryczne drzew, takie jak obwód pnia mierzony na wyso‐
kości 130 cm nad poziomem gruntu, wysokość drzewa, średnica rzutu koro‐
ny (uśrednioną), ‐ pomiary powierzchni skupin krzewów ‐ pomiary powierzchni podrostu lub zliczenie sztuk drzew, gdy obwód pnia na wysokości 5 cm wyniesie: do 35 cm – w przypadku topoli, wierzb, kaszta‐
nowca zwyczajnego, klonu jesionolistnego, klonu srebrzystego, robinii aka‐
cjowej, platanu klonolistnego oraz do 25 cm – w przypadku pozostałych ga‐
tunków drzew, ‐ opisu stanu zdrowotnego drzew, np. na podstawie 5‐stopniowej skali wg Pacyniaka i Smólskiego (1973 r.):  drzewa zupełnie zdrowe, bez żadnych ubytków i obecności szkodników,  drzewa z częściowo obumierającymi cieńszymi gałęziami w wierzchołkowych partiach korony, z obecnością szkodników roślin‐
nych lub zwierzęcych,  drzewa, które maja w 50% obumarłą koronę i kłodę lub strzałę, jak również zaatakowane w znacznym stopniu przez szkodniki, 128 Rozdział 4 
drzewa w 70% z obumarłą koroną i kłodą albo strzałą i dużymi ubytka‐
mi tkanki drzewnej,  drzewa mające w ponad 70% obumarła koronę i kłodę lub strzałę, z licznymi ubytkami, w tym także drzewa obumarłe. ‐ wskazanie drzew zagrażających życiu i mieniu z uwagi na ich stan zdrowotny (drzewa chore, obumarłe itp.) ‐ oznaczenia w opisie drzew i krzewów: czynnych gniazd ptasich, mrowisk; w opisie drzew: budek lęgowych, bluszczu na pniach, jemioły w koronach itp. Wyniki inwentaryzacji powinny być naniesione na mapę sytuacyjno‐
wysokościową, i być podstawą do dalszych inwestycji. 4.5.2. Zalecenia planistyczne Zasadnicze prace, zmierzające do optymalnego zagospodarowania terenów przydrożnych, mają miejsce już w fazie planowania przestrzennego. To podczas tych prac trasuje się przebieg drogi, rezerwuje przestrzeń na jej przeprowadze‐
nie i wyznacza parametry gęstości zabudowy obszarów sąsiadujących z drogą. Ma to szczególne znaczenie i daje możliwość osiągnięcia bardzo dobrych efek‐
tów w odniesieniu do nowo budowanych elementów sieci drogowej (Jim 2004). Elementem prac planistycznych w Polsce jest również wykonanie Prognoz od‐
działywania na środowisko, które nie powinny ograniczać się do stwierdzeń natury formalno‐prawnej, ale wskazywać metody optymalnego współistnienia elementów technicznych i przyrodniczych. W toku prac planistycznych należy ustalić: ‐ sposób użytkowania pasa drogowego – ruch kołowy, szynowy, pieszy, rowe‐
rowy, inny; ‐ intensywność użytkowania pasa drogowego przez poszczególne grupy użyt‐
kowników drogi; ‐ sposób zabudowy terenów sąsiadujących z drogą – wyznaczenie nieprzekra‐
czalnej linii zabudowy, wysokości budynków, usytuowania budynków wzglę‐
dem siebie, sposobu wykończenia fasad budynków; ‐ udziału w powierzchni ogólnej powierzchni biologicznie aktywnej; ‐ możliwości wydzielenia części obszaru celem wprowadzenia zieleni przy‐
drożnej; ‐ możliwości lokalnej retencji wód opadowych; ‐ możliwość wspólnego wykorzystania przestrzeni przez różne formy funkcjo‐
nalno‐przestrzenne, np. łączenie zieleni przydrożnej z: rekreacją – obudowa dróg rowerowych, tras dla rolkarzy itp., czy ochroną środowiska – formowa‐
nie korytarzy ekologicznych; ‐ strefy ochrony akustycznej. 129 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Rys. 4.17. Możliwość regulacji wielkości przestrzeni na zazielenienie obszaru przydrożnego poprzez cofnięcie linii zabudowy (Jim 2001) W ramach planowania układu przestrzennego pasa drogowego należy przewi‐
dzieć szerokość poszczególnych elementów w transekcie drogi, dających możli‐
wość nasadzenia drzew w sposób normatywnie dopuszczalny. W przypadkach niemożliwości wygospodarowania wystarczającego pasa dla posadzenia drzew, należy przewidzieć separację ruchu kołowego od ruchu rowerowego i pieszego, w sposób faktyczny (zabezpiecznie przed wtargnięciem na drogę) lub w drodze wyjątku – formalny (zaakcentowanie separacji różnych form ruchu). Jeśli i to nie jest planistyczne możliwe do zrealizowania należy dążyć do uspokojenia ruchu kołowego poprzez wskazanie konieczności ograniczenia prędkości dopuszczalnej lub (w niektórych przestrzeniach) zalecenie wykonania technicznych elementów spowalniających. Dokumenty planistyczne powinny dać wytyczne dla projektantów i właścicieli kolejnych terenów graniczących z pasem drogowym co do zagospodarowania terenów od strony drogi, zwłaszcza dotyczące trwałych from zagospodarowania, mogących rzutować na możliwość sadzenia drzew i krzewów w pasach zieleni przydrożnej. Jeśli aranżacja zieleni powinna być wykonana w linii rozgraniczają‐
cej posesje od pasa drogowego, dokument planistyczny powinien wskazać for‐
mę zagospodarowania jedną dla całego pasa, bez względu na formę własności terenu przylegającego do drogi. Innymi rodzajami dokumentów planistycznych są strategie tematyczne. Powsta‐
ją one dla różnych sektorów, działań i sfer o szczególnej wadze dla społeczności lokalnej bądź dla szerszego spektrum odbiorców. Strategie jako takie nie są 130 Rozdział 4 w Polsce dokumentami stanowiącymi, a raczej kierunkowymi w odniesieniu do poszczególnych zagadnień. W sferze kształtowania zieleni przydrożnej, doku‐
menty tego rodzaju odnoszą się zarówno do terenów zieleni określonej prze‐
strzeni traktowanej jako całość, wizji rozbudowy i modernizacji sieci drogowej, czy ochrony środowiska. W mniejszym zakresie zagadnienia te mogą być poru‐
szane także w innych dokumentach, poświęconych innym sferom działań. Nie‐
którzy autorzy wskazują także na możliwość kreowania przez lokalne ośrodki decyzyjne aktów prawa miejscowego, odnoszących się do traktowania drzew na obszarze objętym daną jurysdykcją (Jim 2004). Najnowsze rozwiązania świato‐
we, europejskie ale także polskie przynoszą jakośc w postaci budowania marki miasta w oparciu o wysokie walory estetyczne i funkcjonalne. Tereny zieleni są w tym zakresie postrzegane jako te o wyjątkowo dużym znaczeniu. W Zielonej Górze w roku 2015 powstał strategiczny dokument przewodni w postaci Strategii rozwoju terenów zieleni w mieście Zielona Góra, pod redakcją A. Greinerta i M.E. Drozdek. Został on oficjalnie przyjęty przez władze miasta Zielona Góra i wszedł do pakietu miejskich ustaleń strategicznych związanych z rozwojem miasta. Podobnych dokumentów nie posiadają gminy współtworzą‐
ce miejski Obszar Funkcjonalny Zielonej Góry. Niniejsza Ogólna koncepcja kształtowania terenów zieleni przydrożnej w Miejskim Obszarze Funkcjonalnym Zielonej Góry, pod redakcją A. Greinerta i M.E. Drozdek jest kolejnym dokumen‐
tem o randze strategicznej, dedykowanej fragmentowi zadań związanych z kształtowaniem terenów zieleni. 4.5.3. Zalecenia projektowe Współpraca architekta krajobrazu – zwanego popularnie zieleniarzem – z dro‐
gowcami, nie jest łatwa i najczęściej ma miejsce zbyt późno, gdy projekt budo‐
wy, przebudowy drogi lub chodnika jest praktycznie ukończony. Wówczas żadne argumenty dotyczące poprawy warunków życia roślin istniejących lub projekto‐
wanych, nie są przez drogowców akceptowane. Zmiany możliwe są tylko po interwencji inwestora lub organu nadzorującego – których postawa wobec zie‐
leni jest różna. Zatem, gdy jest wola inwestora do poprawy jakości przestrzeni publicznej, archi‐
tekt krajobrazu musi mieć możliwość współpracy z pozostałymi branżami w zakresie: wprowadzania zieleni, unikania kolizji i problemów z późniejszą jej pielęgnacją na każdym etapie procedury budowlanej tj. (Pstrągowska 2014): ‐ etapu projektów studialnych (do uzyskania decyzji środowiskowych) ‐ etapu projektów koncepcyjnych i budowlanych (do uzyskania zgody na reali‐
zację inwestycji drogowej lub pozwolenia na budowę) ‐ etapu projektów wykonawczych, szczegółowych specyfikacji technicznych, przedmiary robót. 131 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Zakładając wzorcową współpracę wszystkich branżystów, w tym także zielenia‐
rzy w toku pracy nad projektem należy ustalić: ‐ podstawowe parametry techniczne drogi, przekładające się na przekształce‐
nie środowiska glebowego, budowę drogi i wyposażenie drogi; ‐ rozkład w transekcie drogi sieci przesyłowych i urządzeń sieciowych; ‐ rozwiązania zmierzające do zapewnienia optymalnej wilgotności gleby pa‐
sów przydrożnych, szczególnie w okresach bez opadów atmosferycznych – zbiorniki wodne: powierzchniowe i podziemne, linie nawadniające; ‐ usytuowanie względem siebie elementów pasa drogowego, włączając w to pasy zieleni; ‐ formę zazielenienia pasa przydrożnego, wraz ze szczegółowym przedstawie‐
niem poszczególnych elementów typowych dla projektu zagospodarowania terenów zieleni kształtowanej:  prace przygotowawcze w odniesieniu do gruntu;  przygotowanie podłoża uprawnego;  sposób zaopatrzenia roślin w wodę i składniki odżywcze;  dobór roślin i ich kompozycję;  gęstość sadzenia (rozstawę) albo odległość między roślinami w rzę‐
dach; ‐ formę połączenia obszarów o różnej charakterystyce w spójny system wielo‐
funkcyjny – np. w przypadku promenad zbudowanych wzdłuż brzegu obiek‐
tów wodnych, towarzyszących drogom kołowym o podobnym przebiegu; ‐ konstrukcję pasów przydrożnych przy zakładach przemysłowych i innych nie obojętnych dla środowiska przyrodniczego, wykorzystywanych jako ich stre‐
fa buforowa; ‐ formę łączenia przez pas przydrożny innych rodzajów terenów zieleni kształ‐
towanej, lasów i otwartych terenów przyrodniczo zagospodarowanych (np. łąk). Rozwiązania projektowe dla terenów przydrożnych powinny zakładać różnorod‐
ność form i kompozycji roślinnych, aby wykluczyć lub zminimalizować jedną z podstawowych wad tych założeń ich monotonię. Jest ona nie tylko zła z punk‐
tu widzenia estetyki terenu ale niekiedy również niebezpieczna z uwagi na po‐
tęgowanie uczucia znużenia u osób kierujących pojazdami samochodowymi. Stąd też przy drogach o dłuższym przebiegu zaleca się (Wolski 2008): ‐ tworzenie drobnych zalesień i kęp z drzew, i krzewów o powierzchni 0,1‐
1,0 ha na obszarach pól w sąsiedztwie dróg do głębokości 1 km od drogi, ‐ tworzenie prześwitów między kępami z wglądem w krajobraz, ‐ zamykanie wnętrz lub przysłanianie obiektów nieciekawych, ‐ projektowanie wielogatunkowych kęp drzew i grup drzew. 132 Rozdział 4 Rys. 4.18. Różnorodność nasadzeń – układ pasa izolacyjnego dla aglomeracji śląskiej (Wolski 2008, za Rostański 2008) Przy projektowaniu sadzenia drzew należy stosować liniowe, a nie punktowe przygotowanie gleby dla drzew. Według propozycji – wypracowanej w wyniku wieloletnich badań przez amerykańskich naukowców – należy, na 1 m2 korony drzewa zaprojektować 0,3 m3 przygotowanej gleby (rys. 4.19). Można ją bardziej prosto wyrazić zależnością wyrażoną na rys. 4.20, gdzie zilustrowano zależności między wysokością drzewa, szerokością jego korony oraz objętością gleby po‐
trzebnej do zapewnienia prawidłowego wzrostu drzew (Szopińska, Zygmunt‐ Rubaszek 2009). Rys. 4.19. Na każdy 1 m2 rzutu korony winno przypadać 0,3 m3 gleby przygotowanej do posadzenia drzewa (rys. D. Skarżyński, w: Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009) 133 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Rys. 4.20. Zależności wynikające między wielkością drzewa a potrzebą zaplanowania odpowiedniej powierzchni (rys. D. Skarżyński, w: Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009) Rys. 4.21. Przykłady zastosowania powyżej przedstawionej zasady (rys. D. Skarżyński, w: Szopińska, Zygmunt‐Rubaszek 2009) W odniesieniu do ochrony akustycznej terenów sąsiadujących z pasem drogo‐
wym, projektant musi przewidzieć wprowadzenie zieleni w sąsiedztwo ekranu oraz/lub na ekran akustyczny. W projektowaniu ekranów akustycznych w posta‐
ci tzw. „zielonych ścian”, czy „zielonych ekranów”, należy przedstawić: ‐ wymogi konstrukcyjne wobec ekranu, których wypełnienie umożliwi póź‐
niejszą jego obudowę zielenią; 134 Rozdział 4 ‐
‐
‐
‐
‐
‐
sposób zazielenienia ekranu akustycznego; metodykę przygotowania podłoża; elementy sieciowe instalacji nawadniania i nawożenia roślin; dobór roślin na ekran akustyczny i do nasadzenia w jego pobliżu:  dobór roślin od strony pasa drogowego;  dobór roślin od strony zabudowy; sposób sadzenia roślin; zasady pielęgnacji roślin. 4.5.4. Zalecenia w zakresie nadzoru wykonawczego Od stosunkowo niedawna, dzięki działaniom stowarzyszeń z branży ogrodniczej, znana jest funkcja inspektora nadzoru terenów zieleni (INTZ) lub rzadziej kie‐
rownika budowy terenów zieleni. Jej powołanie wynikało przede wszystkim z potrzeby rynku – nadzorowania prac prowadzonych na obszarach terenów zieleni, nie tylko przez firmy ogrodnicze. Pod pojęciem wspominanego „rynku” zmieści się m.in.: potrzeba kontrolowania jakości kupowanego materiału roślin‐
nego, wykonywania prac ogrodniczych, ale także nadzór nad prawidłowym wydatkowaniem publicznych pieniędzy, przeznaczanych na zagospodarowanie terenów zieleni. Obecnie INTZ może być: ‐ uczestnikiem procesu inwestycyjnego, ‐ doradcą, ‐ koordynatorem, ‐ organem kontrolującym. Zakres działania INTZ w poszczególnych projektach jest ściśle uzależniony od posiadanych przez niego kompetencji oraz od systemu prowadzenia inwestycji i inwestora. Zatrudnienie INTZ przez Inwestora, nie jest wymagane przepisami prawa, jed‐
nak jak wynika z doświadczenia, powinno być normą przy każdej inwestycji, ponieważ wpływa na jakość prac budowlanych. Inspektor działający z ramienia Inwestora, może włączyć się w realizację inwe‐
stycji, na etapach: ‐ zatwierdzenia koncepcji (i jego konsultacja z innymi branżami), ‐ odbioru projektu, ‐ pomocy w przygotowaniu materiałów przetargowych, ‐ nadzoru inwestycji (szczególnie w takich etapach jak: przygotowanie podło‐
ża, wykonanie dołów pod nasadzenia, zakup roślin – zgodność z st, sadzenie roślin, czy pielęgnacja w okresie gwarancyjnym), ‐ odbiorach robót ulegających zakryciu, częściowych, końcowych i pogwaran‐
cyjnych (ostatecznych). 135 Nowe zalecenia planistyczno‐projektowe Co pozwoli na „wyłapanie” nieprawidłowości projektowych i wykonawczych, polegających m.in. poprzez określenie celowości przeznaczania środków pu‐
blicznych na zagospodarowanie terenów zieleni, „oszczędności” przy realizacji inwestycji przez wykonawców, nadzorowaniu prac pielęgnacyjnych w koronach drzew oraz przestrzegania zapisów prawa budowlanego w odniesieniu do tere‐
nów zieleni. 136 5. DOBÓR GATUNKOWY ROŚLIN DLA ZIELONOGÓR‐
SKICH TERENÓW PRZYDROŻNYCH Dobór gatunkowy roślin dla nasadzeń na terenach przydrożnych jest szeroki mimo często trudnych warunków ich wzrostu i rozwoju. Stwarza to z jednej strony możliwość zaplanowania i zaprojektowania zindywidualizowanych form dla danej sytuacji przestrzennej, z drugiej każe świadomie wybrać optymalny zestaw roślin. Dla każdego terenu przydrożnego należy sprecyzować oczekiwa‐
nia funkcjonalno‐przestrzenne, po czym dobrać elementy najlepiej realizujące przyjętą wizję. Dla jednych terenów pożądanym efektem będzie dynamizacja wrażeń, dla innych ich stonowanie. Lokalizacja i otoczenie jednych przestrzeni będzie je predestynowała do bogatego zainwestowania, inne z kolei powinny być zagospodarowane w sposób schludny i funkcjonalny, aczkolwiek z mniej‐
szym nakładem sił i środków. Zazwyczaj wskazuje się w literaturze na poprawność zwrócenia się w projekto‐
waniu terenów przydrożnych ku gatunkom rodzimym (Ziemiańska i Dworniczak 2014). Jest to zasadne, zwłaszcza w aranżacji terenów przydrożnych w krajobra‐
zie otwartym. Nie jest jednak to jednoznaczne ze stwierdzeniem niemożliwości sięgania po gatunki obce, pod warunkiem ich dobrego sprawdzenia pod kątem prawidłowości wzrostu i rozwoju w warunkach docelowej introdukcji. Ważnym elementem prawidłowego doboru gatunkowego roślin dla terenów zieleni, w tym przydrożnych jest przestrzeganie zasad prawa, odnośnie gatun‐
ków inwazyjnych, które mogą być groźne dla rodzimych ekosystemów. Gatun‐
ki te wymienione są w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz.U. Nr 210, poz. 1260). Spośród roślin, w Rozporządzeniu wymieniono: PAPROCIE POLYPODIOPSIDA 1. azolla drobna (azolla karolińska) Azolla filiculoides JEDNOLIŚCIENNE LILIOPSIDA 2. moczarka delikatna Elodea nuttallii 3. Spartina anglica DWULIŚCIENNE MAGNOLIOPSIDA 4. barszcz Mantegazziego (barszcz kaukaski) Heracleum mantegazzianum 5. barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi 6. bożodrzew gruczołowaty (ajlant gruczołkowaty) Ailanthus altissima 7. grubosz Helmsa Crassula helmsii 8. kolcolist zachodni Ulex europaeus 9. kolczurka klapowana Echinocystis lobata 137 Dobór gatunkowy roślin 10. niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera 11. niecierpek pomarańczowy Impatiens capensis 12. rdestowiec czeski (rdestowiec pośredni) Reynoutria x bohemica 13. rdestowiec japoński (rdestowiec ostrokończysty) Reynoutria japonica 14. rdestowiec sachaliński Reynoutria sachalinensis 15. trojeść amerykańska Asclepias syriaca 16. tulejnik amerykański Lysichiton americanus. Współcześnie jest na rynku już kilka opracowań, wskazujących na pożądane lub niepożądane gatunki roślin dla terenów przydrożnych. W roku 2013, grupa autorów, we współpracy ze Związkiem Szkółkarzy Polskich i Agencją Promocji Zieleni, wydała Wytyczne zakładania i utrzymania zieleni przy‐
drożnej na potrzeby Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad – pozycję pod redakcją mgr Katarzyny Maranda. W opracowaniu tym znaleźć można wy‐
kazy dotyczące: 1. gatunków rodzimych zalecanych do stosowania na terenach niezurbanizo‐
wanych; 2. gatunków obcych dopuszczonych do stosowania na terenach niezurbanizo‐
wanych (jedynie jeśli rodzime gatunki nie tolerują danych warunków tere‐
nowych); 3. gatunków drzew zalecanych do stosowania na terenach zurbanizowanych; 4. gatunków krzewów i krzewinek zalecanych do stosowania w terenach zur‐
banizowanych; 5. gatunków traw niskich i roślin zielnych zalecanych do stosowania na skar‐
pach, poboczach oraz w pasach rozdziału; 6. zalecanych składów mieszanek traw do stosowania na przejściach dla zwie‐
rząt; 7. gatunków roślin zalecanych do stosowania na przejściach dla zwierząt; 8. gatunków do stosowania na poletka przywabiające; 9. gatunków szczególnie polecanych do stosowania na skarpach; 10. gatunków pnączy zalecanych do stosowania; 11. gatunków zalecanych do stosowania w zbiornikach retencyjnych i retencyj‐
noodparowujących oraz na ich obrzeżach; 12. gatunków roślin obcych, których stosowanie jest niedozwolone na podsta‐
wie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. (Dz.U. 2011 nr 210 poz. 1260); 13. gatunków inwazyjnych, których stosowanie nie jest zalecane. Dla każdego z wymienionych gatunków przedtsawiono krótką charakterystykę morfologiczną i użytkową, obejmującą: mrozoodporność, szybkość wzrostu, wysokość, szerokość korony, schemat pokroju, atrakcyjność owoców dla pta‐
ków i innych zwierząt, tolerancję na wilgotność gleb, tolerancję na żyzność gleb, 138 Rozdział 5 tolerancję na zasolenie, suszę i zanieczyszczenie powietrza, perefrowane pH gleby, preferowane stanowiska, funkcję ochronną przezd zanieczyszczeniami powietrza, przydatność dla organizacji przejść dla zwierząt i pasów naprowadza‐
jących, przydatność do nasadzeń przy drogach i uwagi szczegółowe. Za przydatne do nasadzania przy drogach, autorzy Wytycznych… uznali w każ‐
dym z wyszczególnionych powyżej wykazów: Wykaz 1: Drzewa: Brzoza brodawkowata (Betula pendula), Brzoza omszona (Betula pube‐
scens), Buk pospolity (Fagus sylvatica), Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), Dąb szypułkowy (Quercus robur), Głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata), Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna), Głóg odgiętodziałkowy (Crataegus rhipi‐
dophylla), Grab pospolity (Carpinus betulus), Jarząb brekinia (Sorbus torminalis), Jarząb mączny (Sorbus aria), Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), Jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), Klon jawor (Acer pseudoplatanus), Klon polny (Acer campestre), Klon pospolity (Acer plata‐
noides), Modrzew europejski (Larix decidua), Modrzew polski (Larix polonica), Olsza czarna (Alnus glutinosa), Olsza szara (Alnus incana), Rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), Sosna pospolita (Pinus sylvestris), Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), Śliwa tarnina (Prunus spinosa), Trzmielina pospolita (Eu‐
onymus europaeus), Wiąz górski (Ulmus glabra), Wiąz szypułkowy (Ulmus leavis), Krzewy: Berberys pospolity (Berberis vulgaris), Bez czarny (Sambucus nigra), Bez koralowy (Sambucus racemosa), Dereń świdwa (Cornus sanguinea), Głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata syn. Crataegus oxyacantha), Głóg jed‐
noszyjkowy (Crataegus monogyna), Głóg odgiętodziałkowy (Crataegus rhipi‐
dophylla), Jałowiec pospolity (Juniperus communus), Jarząb mączny (Sorbus aria), Jeżyna fałdowana (Rubus plicatus), Jeżyna fałdowana (Rubus plicatus), Kalina koralowa (Viburnum opulus), Kłokoczka południowa (Staphylea pinnata), Leszczyna pospolita (Corylus avellana), Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), Malina właściwa (Rubus idaeus), Porzeczka alpejska (Ribes alpinum), Rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), Róża dzika (Rosa canina), Róża rdzawa (Rosa rubiginosa), Sosna górska (Pinus mugo), Suchodrzew pospolity (Lonicera xylo‐
steum), Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), Śliwa tarnina (Prunus spinosa), Tawuła wierzbolistna (Spiraea salicifolia), Trzmielina brodawkowata (Euonymus verrucosus), Trzmielina pospolita (Euonymus europaea), Wierzba iwa (Salix caprea), Wierzba purpurowa (Salix purpurea). Wykaz 2: Drzewa: Klon tatarski (Acer tataricum), Klon tatarski odm. ginnala (Acer tatari‐
cum subsp. ginnala), Lipa srebrzysta syn. Lipa węgierska (Tilia tomentosa), So‐
sna czarna (Pinus nigra), Wiśnia wonna (Prunus mahaleb), Krzewy: Berberys Dobór gatunkowy roślin Thunbergia (Berberis thunbergii), Dereń biały (Cornus alba), Kalina hordowina (Viburnum lantana), Karagana syberyjska (Caragana arborescens), Klon tatarski (Acer tataricum), Klon tatarski odm. ginnala (Acer tataricum subsp. ginnala), Pęcherznica kalinolistna (Physocarpus opulifolius), Suchodrzew tatarski (Lonice‐
ra tatarica), Śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus), Świdośliwa kanadyjska (Amelanchier canadensis), Tamaryszek czteropręcikowy (Tamarix tetrandra), Tamaryszek pięciopręcikowy syn. rozgałęziony (Tamarix ramosissima), Tawlina jarzębolistna (Sorbaria sorbifolia), Wierzba ostrolistna syn. Wierzba kaspijska (Salix daphnoides subsp. acutifolia). Wykaz 3: Gatunki rodzime: Brzoza brodawkowata (Betuala pendula), Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), Dąb szypułkowy (Quercus robur), Jarząb brekinia (Sorbus torminalis), Jarząb mączny (Sorbus aria), Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), Jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), Klon jawor (Acer pseudoplatanus), Klon polny (Acer campestre), Modrzew europejski (Larix decidua), Modrzew polski (Larix polonica), Rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), Wiąz szypułkowy (Ulmus leavis), Odmiany gatunków rodzimych oraz gatunki obce: Brzoza pożyteczna odm. ‘Doorenbos’ (Betula utilis ‘Dooren‐
bos’), Dąb szypułkowy odm. ‘Fastigiata’ (Quercus robur ‘Fastigiata’), Dąb szypuł‐
kowy odm. ‘Fastigiate Koster’ (Quercus robur ‘Fastigiate Koster’), Glediczja trój‐
cierniowa (Gleditsia triacanthos), Glediczja trójcierniowa odm. 'Skyline' (Gle‐
ditsia triacanthos f.'Skyline'), Głóg jednoszyjkowy odm. 'Stricta' (Crataegus mo‐
nogyna 'Stricta'), Głóg pośredni odm 'Paul's Scarlet' (Cretaegus × media 'Paul's Scarlet'), Głóg śliwolistny odm. 'Splendens' (Cretaegus prunifolia 'Splendens'), Grab pospolity odm. ‘Fastigiata’ (Carpinus betulus ‘Fastigiata’), Grab pospolity odm. ‘Columnaris’ (Carpinus betulus ‘Columnaris’), Grusza drobnoowocowa odm 'Chanticleer' (Pyrus calleryana 'Chanticleer'), Jarząb mączny odm.'Magnifica' (Sorbus aria 'Magnifica'), Jarząb pospolity odm. ‘Fastigiata’ (Sorbus aucuparia ‘Fasigiata’), Jarząb turyngski odm. 'Fastigiata'(Sorbu s thurin‐
giaca 'Fastigiata'), Jesion pensylwański odm. Zundert (Fraxinus pennsylvanica Zundert), Jesion pensylwański odm. ‘Crispa’ (Fraxinus pennsylvanica 'Crispa'), Jesion wyniosły odm. 'Nana' (Fraxinus excelsior 'Nana'), Klon polny odm. ‘Na‐
num’ (Acer campestre ‘Nanum’), Klon pospolity odm. ‘Columnare’ (Acer plata‐
noides ‘Columnare’), Klon pospolity odm. 'Globosum' (Acer platanoides 'Globo‐
sum'), Klon polny odm. 'Elsrijk' (Acer campestre 'Elsrijk'), Klon srebrzysty odm. ‘Pyramidale’ (Acer saccharinum ‘Pyramidale’), Leszczyna turecka (Corylus co‐
lurna), Lipa europejska syn. holenderska odm. 'Pallida'(Tilia ×europaea 'Pallida'), Lipa srebrzysta syn. węgierska odm. 'Brabant' (Tillia tomentosa odm. 'Brabant'), Lipa srebrzysta syn. węgierska odm. 'Varsaviensis'(Tilli a tomentosa 'Varsavien‐
sis'), Miłorząb dwuklapowy odm. 'Fastigiata' (Ginkgo biloba 'Fastigiata'), Miło‐
rząb dwuklapowy odm.'Princeton Sentry' (Ginkgo biloba ‘Princeton Sentry'), 140 Rozdział 5 Miłorząb dwuklapowy odm. ‘Tremonia’ (Ginkgo biloba ‘Tremonia’), Sosna czar‐
na (Pinus nigra), Platan klonolistny (Platanus ×hispanica syn. acerifolia), Platan klonolistny odm. ‘Pyramidalis’ (Platanus × hispanica 'Pyramidalis’ syn. Platanus acerifolia 'Pyramidalis’), Wiśnia osobliwa odm. 'Umbraculifera' (Prunus × emi‐
nens 'Umbraculifera'), Wiśnia pospolita odm. 'Umbraculifera' (Prunus cerasus ‘Umbraculifera’). Wykaz 4: Gatunki rodzime: Dereń świdwa (Cornus sanguinea), Kłokoczka południowa (Staphylea pinnata), Rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), Sosna górska (Pinus mugo), Sosna kosodrzewina (Pinus mugo subsp. mugo), Odmiany gatun‐
ków rodzimych oraz gatunki obce: Barwinek pospolity odm. ‘La Grave’ (Vinca minor ‘La Grave’), Barwinek pospolity odm. ‘Ralph Shugert’ (Vinca minor ‘Ralph Shugert’), Berberys Thunberga (Berberis thunbergii), Berberys Thunberga odm. ‘Atropurpurea’ (Berberis thunbergii ‘Atropurpurea’), Berberys Thunberga odm. ‘Green Carpet’ (Berberis thunbergii ‘Green Carpet’), Bluszcz pospolity odm. `Thorndale’ (Hedera helix `Thorndale’), Cis pospolity odm. ‘Repandens ’(Taxus baccata ‘Repandens’), Irga Dammera (Cotonaester dammeri), Irga odm. ‘Ursynów’ (Cotoneaster ‘Ursynów’), Irga Dammera odm. ‘Radicans’ (Cotonaester dammeri ‘Radicans’), Irga położona (Cotoneaster adpressus), Irga purpurowa (Cotoneaster atropurpureus), Irga szwedzka odm. ‘Coral Beauty' (Cotonaester xsuecicus ‘Coral Beauty’), Irga wczesna (Cotoneaster nanshan), Jałowiec płożący (Juniperus horizontalis), Jałowiec płożący odm.‘Glauca’ (Juniperus horizontalis ‘Glauca’), Jałowiec pospolity odm. ‘Hornibrooki’ (Juniperus communis ‘Horni‐
brooki’), Jałowiec sabiński odm. ‘Tamariscifolia’ (Juniperus sabina ‘Tamariscifo‐
lia’), Pięciornik krzewiasty odm.‘Goldteppich' (Potentilla fruticosa 'Goldtep‐
pich'), Powojniki ‘Lambton Park’ z Grupy Tangutica (Clematis ’Lambton Park’ G. Tangutica), Powojnik 'Praecox'y Grupy Heracleifolia (Clematis 'Praecox' G. Hera‐
cleifolia), Róża odm. ‘Defender’ (Rosa Xrugotida ‘Defender’), Róża odm. ‘Hansa’ (Rosa ‘Hansa’), Róża odm. 'Moje Hammarberg' (Rosa 'Moje Hammarberg'), Sosna kosodrzewina odm. pumilio (Pinus mugo var. pumilo), Trzmielina For‐
tune'a odm. ‘Coloratus’ (Euonymus fortunei ‘Coloratus’), Trzmielina Fortune'a odm. Emerald Gaiety’ (Euonymus fortune ‘Emerald Gaiety’), Trzmielina For‐
tune'a odm. ‘Emerald’n Gold’ (Euonymus fortunei ‘Emerald’n Gold’), Trzmielina Fortune'a odm. ‘Położona’ (Euonymus fortune var. radicans), Trzmielina For‐
tune'a odm. ‘Sunspot (Euonymus fortune ‘Sunspot’), Trzmielina Fortune'a odm. ‘Variegatus’ (Euonymus fortunei `Variegatus’ syn. E. fortunei var. gracilis), Wiciokrzew japoński odm. ‘Halliana’ (Lonicera japonica ‘Halliana’), Wierzba płożąca odm. srebrzysta (Salix repens var. nitida), Winobluszcz pięciolistkowy (Parthenocissus quinquefolia). Wykaz 5: Dobór gatunkowy roślin Kostrzewa czerwona rozłogowa (Festuca rubra rubra), Kostrzewa czerwona półkępowa (Festuca rubra trichophylla’), Kostrzewa czerwona kępowa (Festuca rubra commutata), Kostrzewa owcza (Festuca ovina), Kostrzewa trzcinowa (Fe‐
stuca arundinacea), Koniczyna biała (Trifolium repens), Mietlica pospolita (Agrostis capillaris), Wiechlina łąkowa (Poa pratensis), Życica trwała (Lolium perenne). Wykaz 6: Rośliny motylkowe: Groszek łąkowy (Lathyrus pratensis), Komonica błotna (Lo‐
tus corniculatus), Komonica zwyczajna (Lotus corniculatus), Koniczyna biała (Trifolium repens), Koniczyna biało‐różowa (Trifolium hybridum), Koniczyna dwukłosowa (Trifolium alpestre), Koniczyna pogięta (Trifolium medium), Koni‐
czyna żółta (Trifolium ochroleucum), Lebiodka pospolita (Origanum vulgare); Odmiany traw: Kostrzewa czerwona (Festuca rubra), Kostrzewa trzcinowa (Fe‐
stuca arundinacea), Mietlica pospolita (Agrostis capillaris), Mietlica rozłogowa (Agrostis stolonifera), Stokłosa bezostna (Bromus inermis), Tymotka łąkowa (Phleum pratense), Wiechlina błotna (Poa palustris), Wiechlina łąkowa (Poa pratensis), Wiechlina zwyczajna (Poa trivialis), Wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis). Wykaz 7: Drzewa: Buk pospolity (Fagus sylvatica), Czeremcha pospolita (Prunus padus), Czereśnia ptasia (Prunus avium), Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), Dąb szypułkowy (Quercus robur), Głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata syn. oxy‐
cantha), Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna), Głóg odgiętodziałkowy (Crataegus rhipidophylla), Grab pospolity (Carpinus betulus), Jabłoń dzika (Ma‐
lus sylvatica), Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), Rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), Śliwa tarnina (Prunus spinosa), Trzmielina pospolita (Euonymus europaeus); Krzewy: Berberys pospolity (Berberis vulgaris), Bez czarny (Sambucus nigra), Bez koralowy (Sam‐
bucus racemosa), Dereń świdwa (Cornus sanguinea), Głóg dwuszyjkowy (Crata‐
egus laevigata syn. oxycatha), Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna), Głóg odgiętodziałkowy (Crataegus rhipidophylla), Jabłoń dzika (Malus sylvatica), Jeżyna fałdowana (Rubus plicatus), Jeżyna popielica (Rubus caesius), Jeżyna wzniesiona (Rubus nessensis), Kłokoczka południowa (Staphylea pinnata), Kru‐
szyna pospolita (Frangula alnus), Leszczyna pospolita (Coryllus avellana), Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), Malina właściwa (Rubus idaeus), Porzeczka alpej‐
ska (Ribes alpinum), Porzeczka czerwona (Ribes spicatum), Rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), Róża dzika (Rosa canina), Róża rdzawa (Rosa rubigino‐
sa), Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), Śliwa tarnina (Prunus spinosa), Trzmielina pospolita (Euonymus eutopaea), Pnącza: Wiciokrzew pomorski (Loni‐
cera periclymenum); Gatunki pozostałe, możliwe do sadzenia, mniej atrakcyjne 142 Rozdział 5 dla zwierząt – Drzewa: Brzoza brodawkowata (Betula pendula), Brzoza omszona (Betula pubescens), Jarząb brekinia (Sorbus torminalis), Jarząb mączny (Sorbus aria), Jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), Klon jawor (Acer pseudoplatanus), Klon polny (Acer campestre), Klon pospolity (Acer platanoides), Modrzew europejski (Larix decidua), Modrzew polski (Larix polonica), Olsza czarna (Alnus glutinosa), Olsza szara (Alnus incana), Sosna zwy‐
czajna (Pinus sylvestris), Wiąz górski (Ulmus glabra), Wiąz polny (Ulmus minor), Wiąz szypułkowy (Ulmus leavis), Wierzba biała (Salix alba), Wierzba krucha (Salix fragilis), Wierzba migdałowa (Salix trianda), Krzewy: Jarząb mączny (Sor‐
bus aria), Jałowiec pospolity (Juniperus communus), Kalina koralowa (Viburnum opulus), Sosna górska (Pinus mugo), Suchodrzew pospolity (Lonicera xylosteum), Tawuła wierzbolistna (Spiraea salicifolia), Trzmielina brodawkowata (Euonymus verrucosus), Wierzba iwa (Salix caprea), Wierzba migdałowa (Salix trianda), Wierzba purpurowa (Salix purpurea), Wierzba szara (Salix cinerea), Wierzba trójpręcikowa (Salix triandra), Wierzba uszata (Salix aurita), Wierzba wiciowa (Salix viminalis), Żarnowiec miotlasty (Cytisus scoparius); Pnącza: Bluszcz pospo‐
lity (Hedera helix). Wykaz 8: Koniczyna (Trifolium), Lucerna (Medicago), Łubin (Lupinus), Wyka (Vicia), Sera‐
dela (Ornitophus sativus), Groch (Pisum), Peluszka (Pisum sativum subsp. arven‐
se), Żyto (Secale cereale), Owies (Avena sativa), Gryka siewna (Fagopyrum escu‐
lentum), Gryka tatarka (Fagopyrum tataricum), Kukurydza (Zea mays). Wykaz 9: Gatunki rodzime: koralowy (Sambucus racemosa), Głóg dwuszyjkowy (Cratae‐
gus laevigata syn. oxycantha), Leszczyna pospolita (Corylus avellana), Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides), Róża dzika (Rosa canina), Róża rdzawa (Rosa rubiginosa), Sosna górska (koso‐
drzewina) (Pinus mugo subsp. mugo), Suchodrzew pospolity (Lonicea xylo‐
steum), Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), Śliwa tarnina (Prunus spinosa), Trzemielina brodawkowata (Euonymus verrucosa), Trzmielina pospolita (Euo‐
nymus europaeus), Wierzba iwa (Salix caprea), Żarnowiec miotlasty (Cytisus scoparius); Gatunki obce: Kalina hordowina (Viburnum lantana), Karagana sybe‐
ryjska (Caragana arborescens), Klon tatarski (Acer tataricum), Klon tatarski odm. ginnala (Acer tataricum subsp. ginnala), Śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus). Wykaz 10: Gatunki rodzime: Bluszcz pospolity (Hedera helix), Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus), Wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum); Odmiany gatunków rodzimych oraz gatunki obce: Akebia pięciolistkowa (Akebia quinata), Dławisz Dobór gatunkowy roślin okrągłolistny odm. ‘Diana’ i ‘Hercules’ (Celastrus orbiculatus ‘Diana’ i ‘Hercu‐
les’), Glicynia kwiecista (japońska) (Wisteria floribunda), Hortensja pnąca (Hy‐
drangea anomala subsp. petiolaris), Kokornak wielkolistny (Aristolochia ma‐
crophylla), Milin amerykański (Campsis radicans), Powojnik 'Paul Farges' Grupa Vitalba (Clematis ‘Paul Farges’ G. Vitalba), Powojnik 'Praecox' Grupa Heracleifoi‐
lia (Clematis ‘Praecox’ G. Heracleifolia)', Powojniki z grupy Antragene, Powojniki z grupy Tangutica, Powojniki z grupy Viticella, Przywarka japońska (Schizophro‐
gma hydrangeoides), Trzmielina Fortune’a odm. 'Emerald'n Gold' (Euonymus fortunei 'Emerald'n Gold'), Trzmielina Fortune’a odm. 'Emerald Gaiety’ (Euony‐
mus fortune 'Emerald Gaiety’), Trzmielina Fortune'a odm. 'Coloratus' (Euonymus fortune 'Coloratus'), Trzmielina Fortune’a odm. 'Interbolwi' (Euonymus fortune 'Interbolwi'), Trzmielina Fortune’a odm. 'Silver Queen' (Euonymus fortune 'Silver Queen'), Trzmielina Fortune’a odm. 'Sunspot' (Euonymus fortunei 'Sunspot'), Wiciokrzew japoński (Lonicera japonica), Wiciokrzew zaostrzony (Lonicera acu‐
minata), Winnik tojadowaty (Ampelopsis aconitifoilia), Winobluszcz trójklapowy (Parthenocissus tricuspidata), Winorośl japońska (Vitis coignetiae), Winorośl pachnąca (wonna) (Vitis riparia). Wykaz 11: Kosaciec żółty (Irys pseudoacornus), Manna mielec (Glyceria maxima), Mozga trzcinowata (Phalaris arundinacea), Oczeret jeziorny (Schoenoplectus lacustri), Oczeret tabernemontana (Schoenoplectus tabernaemontani), Pałka szerokolist‐
na (Typha latifolia), Rzęsa drobna (Lemna minor), Pałka wąskolistna (Typha angustifolia), Sit rozpierzchły (Juncus effusus), Strzałka wodna (Saggittaria sagi‐
tifolia), Trzcina pospolita (phragmites australis), Turzyca ciborowata (Carex pseudocyperus), Wierzba wiciowa (Salix viminalis), Żabieniec babka wodna (Alisma plantagoaquatica), Sit członowaty (Juncus articulatus), Manna jadalna (Glyceria fluitans), Turzyca błotna (Carex acutiformis), Turzyca zaostrzona (Carex gracilis), Turzyca dzióbkowata (Carex rostrata). Wykaz 12: Azolla drobna syn. Azolla karolińska (Azolla filiculoides), Moczarka delikatna (Elodea nuttallii), Spartina anglica, Barszcz Mantegazziego syn. Barszcz kaukaski (Heracleum mantegazzianum), Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi), Bożodrzew gruczołowaty syn. Ajlant gruczołowaty (Ailanthus altissima), Grubosz Helmsa (Crassula helmsii), Kolcolist zachodni (Ulex europaeus), Kolczurka kla‐
powana (Echinocystis lobata), Niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera), Niecierpek pomarańczowy (Impatiens capensis), Rdestowiec czeski syn. Rde‐
stowiec pośredni (Reynoutria x bohemica), Rdestowiec japoński syn. Rdestowiec ostrokończasty (Reynoutria japonica), Rdestowiec sachaliński (Reynoutria sa‐
144 Rozdział 5 chalinensis), Tojeść amerykańska (Asclepias syriaca), Tulejnik amerykański (Lysi‐
chiton americanus). Wykaz 13: Drzewa: Bożodrzew gruczołkowaty (Ailanthus altissima), Czeremcha amerykań‐
ska (Padus serotina), Dąb czerwony (Quercus rubra), Dąb czerwony (Quercus rubra), Klon jesionolistny (Acer negundo), Orzech włoski (Juglans regia), Robinia akacjowa (Robinia pseudacacia), Sumak octowiec (Rhus typhina); Krzewy: Dereń rozłogowy (Cornus sericea), Kolcolist zachodni (Ulex europaeus), Kolcowój szkar‐
łatny (Lycium barbarum), Powojnik pnący (Clematis vitalba), Róża pomarszczona (Rosa rugosa), Tawuła kutnerowata (Spiraea tomentosa), Winobluszcz zaroślo‐
wy (Parthenocissus inserta). Innymi wykazami są niżej zaprezentowane, będące efektem pracy różnych auto‐
rów i opublikowane w doniesieniach naukowych (5.1‐5.3). Tab. 5.1. Wykaz roślin polecanych do nasadzeń przy ulicach (Bojarczuk i Rachwał 2006) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Nazwa łacińska Acer campestre ‘Columnare’ Acer campestre ‘Nanum’ Acer platanoides ‘Globosum’ Aesculus ×carnea Celtis occidentalis Crataegus ×media ‘Paul’s Scarlet’ Crataegus monogyna 'Stricta' Fraxinus excelsior 'Crispa' Ginkgo biloba 'Fastigiata' Jarząb mączny Picea omorika Picea pungens Platanus ×hispanica 'Pyramidalis' Prunus serrulata ‘Kanzan’ Pseudotsuga menziesii Pyrus calleryana 'Chanticleer' 17. 18. 19. 20. Quercus robur 'Fastigiata' Sorbus intermedia Styphnolobium japonicum Tilia ×euchlora Nazwa polska Klon polny ‘Columnare’ Klon polny ‘Nanum’ Klon zwyczajny ‘Globosum’ Kasztanowiec czerwony Wiązowiec zachodni Głóg pośredni ‘Paul’s Scarlet’ Głóg jednoszyjkowy ‘Stricta’ Jesion wyniosły ‘Crispa’ Miłorząb dwuklapowy ‘Fastigiata’ Jarząb mączny Świerk serbski Świerk kłujący Platan klonolistny ‘Pyramidalis’ Wiśnia piłkowana ‘Kanzan’ Daglezja zielona Grusza drobnoowocowa ‘Chantic‐
leer’ Dąb szypułkowy ‘Fastigiata’ Jarząb szwedzki Perełkowiec japoński Lipa krymska Dobór gatunkowy roślin Tab. 5.2. Wykaz roślin odpornych na zasolenie polecanych do miast (Zieliński i Nowak 2011) Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska 1. Acer campestre Klon polny 2. Amorpha fruticosa Amorfa krzewiasta 3. Caragana arborescens Karagana syberyjska 4. Elaeagnus angustifolia Oliwnik wąskolistny 5. Ginkgo biloba Miłorząb dwuklapowy 6. Hippophae rhamnoides Rokitnik zwyczajny 7. Jałowiec wirginijski Jałowiec wirginijski 8. Lycium barbarum Kolcowój pospolity 9. Pinus nigra Sosna czarna 10. Ribes aureum Porzeczka złota 11. Rosa rugosa Róża pomarszczona 12. Salix acutifolia Wierzba ostrolistna 13. Sambucus nigra Bez czarny 14. Styphnolobium japonicum Perełkowiec japoński 15. Tamarix tetrandra Tamaryszek czteropręcikowy Tab. 5.3. Wykaz roślin odpornych na niekorzystne warunki środowiska poleca‐
nych do miast (Łukasiewicz 2011) Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska 1. Acer campestre Klon polny 2. Caragana arborescens Karagana syberyjska 3. Cornus mas Dereń jadalny 4. Crataegus coccinea Głóg szkarłatny 5. Crataegus laevigata Głóg dwuszyjkowy 6. Ligustrum vulgare Ligustr pospolity 7. Platanus ×hispanica Platan klonolistny 8. Prunus spinosa Śliwa tarnina 9. Quercus petraea Dąb bezszypułkowy 10. Quercus robur Dąb szypułkowy 11. Rosa rugosa Róża pomarszczona 12. Salix purpurea Wierzba purpurowa 13. Sambucus nigra Bez czarny 14. Spiraea arguta Tawuła wczesna 15. Ulmus laevis Wiąz szypułkowy 16. Viburnum lantana Kalina hordowina 146 Rozdział 5 Tab. 5.4. Rośliny do użycia na ekranach akustycznych (wg Borowskiego i Mar‐
czyńskiego 2015, za ZSzP) nazwa rośliny
strona
ekranua)
wystawa
gleba
sposób
wspinania się
podpory
uwagi
Aristolochia durior zewnętrzna
kokornak wielkolistny
płn., płn.zach.,
wsch.
świeża, żyzna
owija się pędami
solidne podpory,
mocno
przymocowane
Campsis – milin, np.
'Ursynów', 'Gabor'
płd.
świeża
(okresowo
sucha)
korzenie czepne,
ale słabo
przytrzymujące
bez specjalnych
wymagań
płd., zach., przepuszczalna
wsch.
(okresowo
sucha)
owija się pędami
solidne podpory,
mocno
przymocowane
wsch.,
zach., płn.
owija się
ogonkami liści
elementy o
niewielkiej
średnicy
kwitnie IV-V,
najczęściej
dorasta do 3 m
zewnętrzna
Celastrus orbiculatus wewnętrzna
-dławisz okrągłolistny lub
zewnętrzna
Clematis – powojnik
odmiany z grupy
Atragene
zewnętrzna
świeże
stosować w
Polsce zachodniej
i południowozachodniej,
kwitnie VII-IX
Clematis - powojniki z zewnętrzna
grupy Tangutica, np.
'Bill MacKenzie' i
'Lambton Park'
zach., płd., przepuszczalna
wsch.
(okresowo
sucha)
owija się
ogonkami liści
elementy o
niewielkiej
średnicy
kwitnie VI–X,
bardzo szybko
rośnie
zewnętrzna
lub
wewnętrzna
płd., zach., przepuszczalna
wsch.
owija się
ogonkami liści
elementy o
niewielkiej
średnicy, solidne
podpory
kwitnie VI-X,
bardzo szybko
rośnie
Clematis vitalba powojnik pnący
(grupa Vitalba)
wewnętrzna
lub
zewnętrzna
płd., zach., świeża
wsch.
(okresowo
sucha)
owija się
ogonkami liści
elementy o
niewielkiej
średnicy, solidne
podpory
kwitnie VII-IX
Euonymus fortunei trzmielina Fortuna
'Coloratus'
zewnętrzna
płn., zach., świeża,
wsch.
przepuszczalna
korzenie czepne
w zasadzie nie
wymagab)
zimozielony
Fallopia aubertii rdestówka (rdest)
Auberta
wewnętrzna
lub
zewnętrzna
płd., zach.
świeża
(okresowo
sucha)
owija się pędami
solidne podopory, stosować w
mocno
Polsce zachodniej
przymocowane
i południowozachodniej,
bardzo szybko
rośnie
Hedera helix - bluszcz zewnętrzna
pospolity 'Thorndale'
i inne silnie rosnące
bluszcze
płn., zach.
świeża, żyzna,
przepuszczalna
korzenie czepne
nie wymaga
zimozielony
świeża,
przepuszczalna
owija się pędami
bez specjalnych
wymagań
bardzo szybko
rośnie, pędy w
zimie zamierają
do ziemi
Clematis - powojnik
'Paul Farges' (grupa
Vitalba)
c)
Humulus lupulus chmiel 'Aureus'
zewnętrzna
zach.,
wsch.
Hydrangea anomala
subsp. petiolaris hortensja pnąca
zewnętrzna
zach., płn., świeża,
wsch.
przepuszczalna
korzenie czepne
w zasadzie nie
wymagab)
kwitnie VI-VII
Lonicera acuminata wiciokrzew
zaostrzony
zewnętrzna
zach., płn.
świeża, żyzna,
przepuszczalna
owija się pędami
bez specjalnych
wymagań
zimozielony,
kwitnie VI-IX
Lonicera japonica wiciokrzew japoński
'Halliana'
zewnętrzna
zach., płn.
świeża, żyzna,
przepuszczalna
owija się pędami
bez specjalnych
wymagań
stosować w
Polsce zachodniej
i południowozachodniej,
kwitnie VI-X
Lonicera
periclymenum wiciokrzew pomorski
'Serotina'
zewnętrzna
zach.,
wsch.,
płd., płn.
świeża, żyzna,
przepuszczalna
owija się pędami
bez specjalnych
wymagań
kwitnie VI-IX, w
V-VI mogą
występować
mszyce
Parthenocissus
quinquefolia winobluszcz
pięciolistkowy, np.
wewnętrzna
lub
zewnętrzna
zach.,
wsch.,
płd., płn.
okresowo sucha przylgi na
końcach wąsów
nie wymaga
Dobór gatunkowy roślin Drzewa i krzewy mogące budować bariery akustyczne (Skórkowska 2016): ‐ Dąb czerwony Quercus rubra ‐ Głóg dwuszyjkowy ‘Paul’s Scarlet’ Crataegus x media ‐ Kasztanowiec czerwony Aesculus x carnea ‐ Klon polny Acer campestre ‐ Klon jesionolistny ‘Flamingo’ Acer negundo ‐ Klon polny ‘Nanum’ Acer campestre ‐ Klon pospolity Acer platanoides ‐ Klon pospolity ‘ Faassen’s Black’ Acer platanoides ‐ Klon tatarski odm. ginnala Acer tataricum ssp. ginnala ‐ Robinia akacjowa Robinia pseudoacacia ‐ Topola czarna ‘Italica’ Populus nigra ‐ Berberys ottawski ‘Superba’ Berberis x ottawensis ‐ Berberys Thunberga ‘Atropurpurea’ Berberis thunbergii ‐ Berberys Thunberga ‘Aurea’ Berberis thunbergii ‐ Berberys Thunberga ‘Bonanza Gold’ Berberis thunbergii ‐ Berberys Thunberga ‘Rose Glow’ Berberis thunbergii ‐ Bez czarny ‘Aurea’ Sambucus nigra ‐ Bez czarny ‘Laciniata’ Sambucus nigra ‐ Dereń jadalny Cornus mas ‐ Forsycja pośrednia Forsythia x intermedia ‐ Jaśminowiec wonny ‘Aureus” Philadelphus coronarius ‐ Kolkwicja chińska Kolkwitzia amabilis ‐ Ligustr pospolity Ligustrum vulgare ‐ Ligustr pospolity ‘Altrovirens’ Ligustrum vulgare ‐ Pęcherznica kalinolistna ‘ Diabolo’ Physocarpus opulifolius ‐ Pęcherznica kalinolistna ‘ Luteus’ Physocarpus opulifolius ‐ Porzeczka alpejska Ribes alpinum ‐ Tawuła japońska ‘ Goldflame’ Spiraea japonica ‐ Tamaryszek francuski Tamarix gallica ‐ Tamaryszek drobnokwiatowy Tamarix parviflora Pasy przydrożne, rozdzielające jezdnie oraz wyspy rond coraz częściej zagospo‐
darowywane są z użyciem roślin jednorocznych i dwuletnich oraz bylin o cieka‐
wym ulistnieniu lub/i obfitym kwitnieniu. Wykorzystywane są one jako obwódki ale także do tworzenia dywanów roślinnych i innych elementów struktury rabat w pasach przydrożnych i pasach rozdziału. Jest to dobry kierunek poprawy este‐
tyki terenów przytłoczonych elementami technicznymi o jednolitej kolorystyce. Do tej pory nie opracowano zestawienia gatunków bylin, roślin dwuletnich i jednorocznych, polecanych do stosowania na obszarach przydrożnych. Tym niemniej niektóre z nich są stosowane przez liczne gremia stanowiące i firmy wykonawcze w stosunku do opisywanych terenów. 148 Rozdział 5 9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Skarpy 8.
Pojemniki 3.
4.
5.
6.
7.
Małe powierzch‐
nie 2.
Acaena microphylla Acena drobnolistna 'Kupferteppich' Achillea filipendulina Krwawnik wiązów‐
kowaty Achillea millefolium Krwawnik pospolity Ajuga reptans Dąbrówka rozłogowa Alchemilla mollis Przywrotnik miękki Armeria maritima Zawciąg nadmorski Artemisia ludovicia‐ Bylica Ludovica na 'Silver Queen' Astilbe chinensis Tawułka chińska 'Pumila' Bergenia cordifolia Bergenia sercowata Buglossoides purpu‐ Nawrot czerwono‐
rocaerulea błękitny Centaurea dealbata Chaber białawy Cerastium tomento‐ Rogownica kutnero‐
sum wata Clematis 'Praecox' Powojnik Convallaria majalis Konwalia majowa Coreopsis verticillata Nachyłek okółkowy Dianthus deltoides Goździk kropkowany Duchesnea indica Poziomkówka indyj‐
ska Fragaria PINK PAN‐ Poziomka DA 'Frel' Galium odoratum Przytulia wonna Geranium Bodziszek kantabryj‐
×cantabrigiense ski 'Biokovo' Geranium Bodziszek kantabryj‐
×cantabrigiense ski 'Cambridge' Szerokie pasy zieleni 1.
Liczba szt. m2 Tab. 5.5. Zestawienie bylin, możliwych do stosowania na różnych powierzch‐
niach przydrożnych (Szulc i Marcinkowski 2013) Nazwa łacińska Nazwa polska 16 • • • 7 • • 7 16 5 11 5 • • • • • • • • • • • • 12 • • 7 7 • • • • 7 12 • • • • • 3 26 9 9 9 • • • • • • • • • 9 • • 9 7 • • • 7 • • Dobór gatunkowy roślin 22. Geranium ma‐
Bodziszek korzenia‐
crorrhizum sty 23. Hemerocallis futva Liliowiec rdzawy 24. Hemerocallis Liliowiec ogrodowy ×hybrida 25. Hemerocallis ‘Stella Liliowiec de Oro’ 26. Heuchera micrantha Żurawka drobna 27. Iberis sempervirens Ubiorek wieczniezie‐
lony 28. Iris sibirica Kosaciec syberyjski 29. Lamiastrum geleob‐ Gajowiec żótty dolon 'Florentinum' 30. Liatris spicata Liatra kłosowa 31. Lysimachia nummu‐ Tojeść rozesłana laria 32. Lysimachia punctata Tojeść kropkowana 33. Lythrum salicaria Krwawnica pospolita 34. Nepeta ×faassenii Kocimiętka fassena 35. Physostegia virgi‐
Odętka virginijska niana 36. Prunella grandiflora Głowienka wielko‐
kwiatowa 37. Rudbeckia fulgida Rudbekia błyskotliwa 'Goldstrum' 38. Salvia nemorosa Szałwia omszona 39. Sedum floriferum Rozchodnik kwiecisty 40. Sedum kamtschati‐ Rozchodnik kam‐
cum czacki 41. Sedum spectabile Rozchodnik okazały 42. Stachys byzantina Czyściec wełnisty 43. Tellima grandiflora Telima wielkokwia‐
towa 44. Tiarella cordifolia Tiarella sercolistna 45. Veronica spicata Przetacznik kłosowy 46. Viola odorata Fiołek wonny 47. Waldsteinia ternata Pragnia syberyjska 48. Yucca filamentosa Juka karolińska 150 8‐10 • • 5‐7 3‐5 • • 3‐5 • 12 12 • • • • 7 9 • • • 12 7 • • • 12 5 12 9 • • • • • • • 16 • 9 • • 9 12‐16 12‐16 • • • • • • 5‐7 12 14‐16 • • • • • • 16 9 16 16 3 • • • • • • • • • • Rozdział 5 Rośliny jednoroczne 1. Tagetes patula, aksamitka rozpierzchła i odmiany, 2. Tagetes erecta, i aksamitka wzniesiona i odmiany , 3. Begonia semperflorens, begonia stale kwitnąca odmiany i barwnych kwiatach i liściach, 1. Salvia splendens, szałwia błyszcząca, 2. Senecio cineraria, starzec popielny Rośliny dwuletnie: 1. Viola sp., bratek Rośliny cebulowe z grupy dziko rosnących, które będą powtarzać kwitnienie bez letniego wykopywania cebul. 1. Tulipa tarda – tulipan późny 2. Tulipa turkestanica – tulipan turkiestański Z doświadczenia ogrodników i architektów krajobrazu, niektóre rośliny są cie‐
kawe z punktu widzenia ich zastosowania w obwódkach rabat na terenach przydrożnych (Borkowska‐Gorączko 2015): Byliny na obwódki: ‐ dzwonek karpacki ‐ zawciąg nadmorski ‐ przywrotnik ostroklapowy ‐ goździk siny Rośliny zielne na obwódki: ‐ barwinek pospolity ‐ lawenda wąskolistna ‐ ubiorek wiecznie zielony Krzewy na obwódki: ‐ berberys Thunberga ‘Bagatelle’ ‐ berberys Thunberga ‘Kobold’ ‐ bukszpan wiecznie zielony ‐ tawuła japońska ‘Golden Princess’ 6. NAWIĄZANIE DO OBOWIĄZUJĄCYCH DOKUMENTÓW MIEJSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO ZIELONEJ GÓRY W odniesieniu do tak dużego obszaru, jakim jest Miejski Obszar Funkcjonalny Zielonej Góry, odniesienia formalno‐prawne do poszczególnych jego elementów zawarte są zarówno w dokumentach regionalnych i lokalnych. Zgodnie z zapisami Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, na szczeblu województwa (region) sporządza się Plan Zagospodarowania Prze‐
strzennego Województwa (PZPW). Dla województwa lubuskiego został on wprowadzony Uchwałą nr XXII/191/12 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 21 marca 2012 r. w sprawie uchwalenia „Zmiany Planu zagospodarowania prze‐
strzennego Województwa Lubuskiego”, która to zmiana zgodnie z zapisem w § 3, spowodowała utratę mocy Uchwały Nr XXXVII/272/2002 Sejmiku Samo‐
rządowego Województwa Lubuskiego z dnia 2 października 2002 roku w spra‐
wie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego województwa lubu‐
skiego (Dz. Urz. Woj. Lub. Nr 105, poz. 1279). W „Diagnozie systemu powiązań wewnętrznych” cytowanego dokumentu, drogi krajowe zostały podzielone pod względem stanu nawierzchni (wg danych GDDKiA – Oddział w Zielonej Górze, wynikających z Systemu Oceny Stanu Na‐
wierzchni): 50% długości dróg krajowych jest w stanie dobrym, około 30% – niezadawalającym, a w stanie złym prawie 20%. W zakresie dróg wojewódzkich ok. 1/4 jest w stanie dobrym, a 1/3 w stanie złym. Wśród dróg powiatowych sytuacja jest jeszcze gorsza – większość nie posiada właściwych parametrów technicznych, a 18% długości tych dróg posiada nawierzchnie gruntowe, nie‐
przystosowane do ruchu samochodów. Jako niezadawlający określono także stan techniczny linii kolejowych n aterenie województwa. Opisując „Strefę przy‐
rodniczą”, w ramach rozdziału „Plan struktury funkcjonalno‐przestrzennej – Kierunki polityki przestrzennej”, autorzy wskazali na rosnącą tendencję szkodli‐
wych oddziaływań komunikacji na środowisko. W rozdziale „Komunikacja i transport” postulowana była rozbudowa szeregu dróg o różnym znaczeniu, a także budowa nowych połączeń. Założono dążenie do uzyskania przez drogi wojewódzkie parametrów klasy G, względnie Z, powiatowe – przynajmniej L (wskazane – Z), a gminne – klasy D (wskazane – L). W miejscach atrakcyjnych krajoznawczo i widokowo, zaplanowano ciągi dróg rokadowych, celem popro‐
wadzenia ruchu turystycznego z wykorzystaniem potencjału tych miejsc. Plan zakłada daleko idącą modernizację lubuskich szlaków kolejowych i w ślad za tym, uruchomienie nowych połączeń. W opracowaniu nie powiązano sieci dro‐
gowej z elementami ochrony środowiska, czy też ochrony krajobrazu, poprze‐
stając na kilku zapisach natury ogólnej: 152 Rozdział 6 ‐
„w województwie lubuskim w formie pomników przyrody chronione są pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje, głazy oraz niewielkie obszary w for‐
mie tzw. powierzchniowych pomników przyrody”; ‐ „przestrzeniami stanowiącymi dla lokalnej społeczności, podstawowe obsza‐
ry wypoczynku i spacerów, kontaktu z przyrodą są parki, skwery, zieleńce, ogródki działkowe i aleje”. W roku 2008 wykonano Opracowanie Ekofizjograficzne Województwa Lubu‐
skiego (zespół pod kierownictwem prof. L. Jerzaka). W opracowaniu ukazano system drogowy jako układ istotnych barier ekologicznych, powodujących frag‐
mentację biotopów. Dodatkowym elementem degradacyjnym jest niszczenie ekosystemów, w tym szaty roślinnej, w trakcie budowy i modernizacji dróg. Nie ukazano jednak terenów przydrożnych jako elementu krajobrazotwórczego regionu, czy też istotnego dla ochrony przyrody. Tego rodzaju elementy rozwa‐
żań nie zostały także dołączone w aktualizacjach opisywanego dokumentu z lat 2012 i 2014. Na szczeblu lokalnym, z mocy Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu prze‐
strzennym sporządzane są dwa rodzaje dokumentów planistycznych: Studium Uwarunkowań i Kierunki Zagospodarowania Przestrzennego Gminy/Miasta (SUiKZP) oraz Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego (MPZP). Na obszarze MOF ZG wszystkie miasta i gminy posiadają SUiKZP. Były one formu‐
łowane w latach: ‐ Miasto Zielona Góra (w granicach do 31.12.2014 r.)  Uchwała Rady Miasta Zielona Góra nr XXIV/256/2000 z dnia 28 marca 2000 r. w sprawie zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospo‐
darowania przestrzennego miasta Zielona Góra;  Uchwała Rady Miasta Zielona Góra nr XXVIII/392/08 z dnia 19 sierpnia 2008 r. w sprawie zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospo‐
darowania przestrzennego miasta Zielona Góra (de facto nowa edycja, po wejściu w życie nowej Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z roku 2003), z późniejszymi zmianami; najnowsze zmiany przyjęte Uchwałą Rady Miasta Nr XVIII.139.2015 z dnia 30 czerwca 2015 r. ‐ Gmina Zielona Góra (w granicach do 31.12.2014 r.)  Uchwała Nr LVI/332/06 Rady Gminy Zielona Góra z dnia 5 października 2006 r. w sprawie przyjęcia studium uwarunkowań i kierunków zago‐
spodarowania przestrzennego gminy z późniejszymi zmianami; naj‐
nowsza zmiana Uchwałą Rady Gminy nr LIII.417.2014 z dnia 18 czerwca 2014 r. ‐ Gmina Sulechów  Uchwała Rady Miejskiej Sulechowa nr VI/66/99 z dnia 27 kwietnia 1999 r. w sprawie uchwalenia Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda‐
153 Nawiązanie do obowiązujących dokumentów ‐
‐
‐
rowania przestrzennego miasta i gminy Sulechów, zmieniona Uchwałą Rady Miejskiej Sulechowa nr XXV/218/2005 z dnia 25 stycznia 2005 r. w sprawie uchwalenia zmiany Studium uwarunkowań i kierunków za‐
gospodarowania przestrzennego Gminy Sulechów Gmina Świdnica  Uchwała Nr V/13/2000 Rady Gminy Świdnica z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie przyjęcia studium uwarunkowań i kierunków zagospodaro‐
wania przestrzennego gminy Świdnica, zmieniona Uchwałą nr VIII/29/11 z dnia 30 maja 2011 r. oraz Uchwałą nr XXXVI/207/13 z dnia 25 września 2013 r. w obrębie Słone, z późniejszymi zmianami; naj‐
nowsza Uchwałą nr XLIX/281/14 z dnia 28 sierpnia 2014 r. Gmina Czerwieńsk  Uchwała Nr 95/XIII/00 Rady Gminy i Miasta w Czerwieńsku z dnia 24 lu‐
tego 2000 r. w sprawie uchwalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czerwieńsk, z późniejszymi zmianami; najnowsza wprowadzona Uchwałą Nr XXVIII/293/2014 Rady Miejskiej w Czerwieńsku z dnia 23 kwietnia 2014 r. Gmina Zabór  Uchwała Nr VII/49/03 Rady Gminy Zabór z dnia 09 lipca 2003 r. w sprawie uchwalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospoda‐
rowania przestrzennego Gminy Zabór, z późn. zm. W Studium Miasta Zielona Góra opisano drogi krajowe S3 i 32 jako te o funda‐
mentalnym znaczeniu transportowym w układzie krajowym i międzynarodo‐
wym w Zielonej Górze i jej okolicach, bezkolizyjne, prowadzone na terenach niezainwestowanych leśnych, słabo zainwestowanych przemysłowych, usługo‐
wych, mieszkaniowych zabudowy wielorodzinnej i jednorodzinnej (Tom I, § 18). Sieć dróg wojewódzkich (DW) i kilku niższego rzędu (F), zgodnie z zapisami cy‐
towanego dokumentu, tworzy dziewięć promieniście rozchodzących się ciągów ulicznych, z których osiem stanowi wjazd/wyjazd z miasta, zachowujący zasad‐
niczy kierunek na długości wielu kilometrów: ul. Stefana Batorego, ul. Sule‐
chowska i Poznańska, ul. Podgórna i Szosa Kisielińska, ul. Wrocławska, ul. Sikor‐
skiego, Kożuchowska i Jędrzychowska, ul. Łużycka, al. Wojska Polskiego, ul. Zjednoczenia, ul. Botaniczna. Układ dróg w mieście przybiera kształt obwodnicy śródmiejskiej, niemal otaczając śródmieście od osiedli mieszkaniowych i sekto‐
rów wytwórczych (ciąg ulic: Dąbrówki, Długiej, al. Konstytucji 3 Maja, Lwow‐
skiej, L. Waryńskiego, St. Staszica, Wyspiańskiego, Chrobrego, Bohaterów We‐
sterplatte, al. Wojska Polskiego, al. Zjednoczenia). Przebieg obwodnicy jest też w dużej mierze odzwierciedleniem granic ekspansji miasta do i po II Wojnie Światowej. Bardzo ważnym elementem, koniecznym dla funkcjonowania sieci drogowej, jest organizacja miejsc parkowania i postoju samochodów. W Zielo‐
nej Górze funkjconuje obszar płatnego parkowania, ustanowiony uchwałą 154 Rozdział 6 nr XVII/168/03 Rady Miasta Zielona Góra z dnia 25 listopada 2003 r. Większość miejsc parkowania jest bezpośrednio związana z funkjconowaniem pasów dro‐
gowych, będąc wyodrębnionymi w ich przebiegu zatoczkami skośnymi lub rów‐
noległymi. Tylko w niektórych miejscach miasta udało się wygospodarować tereny placów parkingowych (na ogół koło urzędów, obiektów handlowych, dworców i innych punktów usługowych). Zwrócono uwagę na silne ograniczenia możliwości poprawy sytuacji w opisywanym zakresie na terenie śródmieścia, ale także w obrębie osiedli mieszkaniowych z lat 70. i 80. Ścieżki rowerowe to ko‐
lejny z elementów sieci komunikacyjnej, aczkolwiek w Zielonej Górze zdomino‐
wane przez funkcję rekreacyjną. Najwięcej z nich, wg zapisów Studium, znajduje się na osiedlach: Łużyckim, Słonecznym, Przyjaźni, a także w okolicach Jędrzy‐
chowa, Stadionu Żużlowego i Wzgórz Piastowskich. Ścieżki w większości są sko‐
munikowane z leśnymi drogami i traktami biegnącymi do atrakcyjnych miejsc w okolicach miasta np. Wojewódzkiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Drzonko‐
wie, na Górę Wilkanowską, do Muzeum Wojskowego w Drzonowie, Muzeum Etnograficznego w Ochli i Muzeum Archeologicznego w Świdnicy. Ważnym ele‐
mentem systemu jest rowerostrada „Zielona Strzała”, biegnąca korytarzem dawnej linii kolejowej w kierunku Kożuchowa. Autorzy zwrócili też uwagę na ważną rolę w komunikacji o zasięgu ponadlokalnym i regionalnym kolei, która jednak w odniesieniu do ruchu wewnętrznego ma znaczenie drugorzędne. W kierunkach zagospodarowania przestrzennego założono docelowy model komunikacyjny w postaci układu promienisto‐obwodnicowego (Tom II, § 36). Sieć dróg podzielono na te o znaczeniu podstawowym i uzupełniającym, w któ‐
rych to zasobach znalazły się drogi o różnym znaczeniu – od krajowych po gminne. Wskazno też na konieczność uzupełnienia sieci o drogi nowe, w tym tzw. Trasę Aglomeracyjną, traktowaną jako priorytetową dla miasta. W odniesieniu do zieleni przydrożnej, w Studium znalazły się zaledwie trzy zapi‐
sy ogólne dotyczące dróg kołowych i komunikacji pieszej: ‐ należy dążyć do dostosowania przekroju dróg i ulic do ich klasy technicznej i funkcji jaką pełnią w obsłudze miasta oraz bezpośrednio przyległych tere‐
nów, z uwzględnieniem … zieleni …, z uwagi na przynależność dróg i ulic do obszaru przestrzeni publicznych (§ 36, u. 7, p. 5c); ‐ w studium nie wyznacza się dróg wewnętrznych, określa się zasady ich przy‐
szłego trasowania, aby dostosować je w miarę możliwości do: istniejącego stanu zagospodarowania, w miarę możliwości bez naruszania … zieleni … zlokalizowanych w pasie drogowym (§ 37, p. 2); ‐ w studium określa się ogólne wymogi odnośnie przyszłego zagospodarowa‐
nia publicznych i upublicznionych terenów komunikacji pieszej, z zastrzeże‐
niem iż rozwiązania te powinny znaleźć swoje potwierdzenie w konkretnych ustaleniach przyszłych planów miejscowych, są to: dopuszczenie lokalizacji wszelkich form niekubaturowego zagospodarowania wraz z elementami ma‐
155 Nawiązanie do obowiązujących dokumentów łej architektury, pomnikami, akcentami, fontannami, zielenią urządzoną (§ 39, u. 8, p. 7). Studium Gminy Zielona Góra wskazuje na elementy komunikacji w rozdziale 7. Opisano w nim podstawowe znaczenie ciągu dróg krajowych S3 – nr 32, obec‐
ność systemu 5 ciągów dróg wojewódzkich (nr 279, 280, 281, 282 i 283), 11 ciągów dróg powiatowych i uzupełniający układ dróg gminnych. Zauważono wadę systemu w postaci braku ciągu komunikacyjnego przebiegającego od Zielonej Góry w kierunku wschodnim, z mostem na rzece Odrze w Milsku, ko‐
nieczność modernizacji drogi nr 279 (utworzenie obwodnicy Zielonej Góry po‐
przez uzupełnienie odcinka pomiędzy wsiami Zawada i Wysokie), a także lep‐
szego skomunikowania Zielonej Góry z lotniskiem w Przylepie, poprawy na‐
wierzchni oraz parametrów technicznych i geometrycznych dróg gminnych i części powiatowych (r. II.7.1). W rozdziale II.7.2 odnotowano tranzytowy cha‐
rakter magistrali kolejowej Wrocław – Zielona Góra – Szczecin. W rozdziale III.3.1 wskazano na przebudowę drogi 32 na odcinku Sulechów – Nowa Sól do standardów drogi ekspresowej, a także budowę i modernizację systemu dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Nie odniesiono się w zapisach do ist‐
niejących ani planowanych form zieleni przydrożnej. W rozdziale III.3.6 określo‐
no zasadnicze elementy systemu ścieżek rowerowych, który powinien być roz‐
budowywany o ścieżki o znaczeniu ponadlokalnym, uzupełnione w miarę po‐
trzeb o te o znaczeniu lokalnym. Również przy opisie tego elementu nie odnie‐
siono się do zieleni kształtowanej. Zwrócono jedynie uwagę na koniecznośc uwzględnienia przy projektowaniu przebiegu ścieżek rowerowych wymogów związanych z racjonalnym prowadzeniem gospodarki leśnej. W Studium Gminy Sulechów, w części poświęconej uwarunkowaniom zauważo‐
no w części „Zachowana zieleń”, obecność alej wzdłuż dróg: Mozów‐Pomorsko, Łochowo‐Głogusz, Głogusz‐Niekarzyn, Buków‐Smardzewo, Łęgowo‐Sulechów, Brzezie k.Sulechowa‐Kalsk, Górki Małe‐Cigacice, a także wzdłuż ulic w: Pomor‐
sku, Brodach, Kruszynie, Sulechowie. W opisie komunikacji kołowej wskazano na dobry rozwój sieci dróg krajowych (nr 3 i 32), wojewódzkich (nr 277, 278, 280, 281 i 304) i powiatowych. Aż 32 trasy to drogi gminne, w przeważających przypadkach bez jezdni utwardzonych. Na terenie gminy istnieje 5 szlaków kole‐
jowych, z czego jeden o istotnej roli (Czerwieńsk‐Sulechów‐Zbąszynek). Na tere‐
nie gminy istnieją drogi rowerowe 4 podstawowych relacji, brak jest natomiast wytyczonych ścieżek konnych. W części „Kierunki zagospodarowania prze‐
strzennego”, zapisano cele w postaci – dla strefy miejskiej: realizacji drogi eks‐
presowej S3, przekształcenia zewnętrznych powiązań dróg krajowych i woje‐
wódzkich, usprawnienie powiązań ulicami poszczególnych osiedli, utworzenie tras turystycznych, dla strefy osadniczo‐rolniczej: usprawnienia powiązań ko‐
munikacyjnych, utworzeniu tras rowerowych, pieszych i konnych. W rozdziale „Problematyka komunikacyjna” zapisano potrzebę wykorzystania położenia miasta i gminy przy drodze ekspresowej S3, potrzebę działań w kierunku rozwo‐
156 Rozdział 6 ju systemu drogowego, jak wytyczenie i realizacja nowej drogi do Poznania, oraz poprawienia geometrii i warunków technicznych szlaków drogowych, moderni‐
zacji i przebudowy szeregu dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych, a także uporządkowania komunikacji na ulicach miasta. Wskazno też na utrzy‐
manie roli usługowej linii kolejowej Zbąszynek–Sulechów–Czerwieńsk i utratę znaczenia przez inne linie kolejowe – w kierunku Świebodzina, Wolsztyna i Ko‐
notopu. Opisano też zmiany w systemie dróg pieszych i rowerowych, tych pierwszych zwłaszcza na terenie miasta. Ciekawym elementem jest propozycja wytyczenia szlaków dla ruchu pojazdów konnych oraz jazdy wierzchem jako elementu usług agroturystycznych. Studium Gminy Świdnica, w części II – Kierunki rozwoju przestrzennego, zaleca zwiększenie ilości pasów zieleni izolacyjnej, ograniczenie poziomu hałasu emi‐
towanego przez środki transportu wzdłuż głównych ciągów komunikacji kołowej i utrzymanie aktualnego poziomu hałasu na obszarach o korzystnej sytuacji akustycznej. W odniesieniu do dróg wojewódzkich i powiatowych wskazano na potrzebę ich modernizacji, zarówno w odniesieniu do nawierzchni, jak geometrii i parametrów technicznych. Zapisano informację o konieczności dokonania prac na drogach powiatowych i gminnych, związanych z odwodnieniem, profilowa‐
niem poboczy, oczyszczaniem rowów przydrożnych, wycinką drzew i krzewów ograniczających widoczność (r. II.6). Zauważono potrzebę rozwoju sieci dróg rowerowych, jako elementu turystyki, wypoczynku i rekreacji. W Studium Gminy Czerwieńsk, w opisie uwarunkowań planistycznych, zauwa‐
żono obecność w okolicach Leśniowa Wielkiego zabytkowej aleji pomiędzy wsiami Lesniów Wielki i Łagów, przy drodze krajowej nr 32. W opisie komunika‐
cji kołowej wskazano na obecność drogi krajowej – nr 275 w odcinku Gubinek – Zielona Góra, wojewódzkich (nr 276, 278, 279, 280, 281), 5 dróg powiatowych i uzupełniający układ dróg gminnych. Sieć kolejową tworzą cztery szlaki w kie‐
runku na Zieloną Górę, Sulechów, Rzepin, Krosno Odrzańskie i stacja w Czer‐
wieńsku. W części opisującej kierunki zagospodarowania przestrzennego wska‐
zano m.in. na ukształtowanie sprawnego układu komunikacyjnego miasta dla ruchu ponadlokalnego poprzez realizację obwodnicy Czerwieńska i Płotów, w ciągu drogi wojewódzkiej nr 280 oraz Leśniowa Wielkiego w ciągu drogi kra‐
jowej nr 275, usprawnienie powiązań komunikacji lokalnej nowymi ulicami, ograniczenie i uspokojenie komunikacji kołowej w Czerwieńsku i utworzenie tras turystyki rowerowej. Poprawy wymaga geometria i warunki techniczne istniejących szlaków drogowych w miejscowościach Sycowice, Będów, Nietko‐
wice i Nietków. Stacja kolejowa w Czerwieńsku została uznana za ważny punkt przeładunkowy, a linia Zbąszynek – Czerwieńsk za ważna magistralę ponadlo‐
kalną. W „Uwarunkowaniach przyrodniczych rozwoju” zapisano, że „Wskazane jest nasadzenie drzew w formie alei i pasów zieleni, oraz wzmocnienie zieleni publicznych poprzez nasadzanie drzew i krzewów wzdłuż ulic, takich które do‐
brze znoszą środowisko miejskie (kasztanowce i platany)”. 157 Nawiązanie do obowiązujących dokumentów W Studium Gminy Zabór (tekst ujedn. z 28.09.2010 r.) zapisano ważny element przestrzenny w postaci obecności drogi Zielona Góra – Poznań. usprawnienie powiązań komunikacyjnych, utworzenie tras turystyki rowerowej, konnej i pie‐
szej, jako jeden z kierunków działań w strefie osadniczo‐rolniczej. Odnotowano także potrzebę ochrony istniejących ciągów ekologicznych, przecinających strefy zainwestowane, z zachowaniem terenów zadrzewionych. Drogi częściowo wy‐
magają poprawy geometrii i parametrów technicznych. Na terenach zabudowa‐
nych zaleca się uspokojenie ruchu kołowego. „W ramach ciągów komunikacyj‐
nych wskazane jest zakładanie pasów zieleni towarzyszącej, izolacyjnej i podno‐
szącej estetykę otoczenia”. Zaproponowano także budowę tras rowerowych o znaczeniu regionalnym (Zielona Góra – Bojadła, wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 282) oraz kilku tras lokalnych. Zauważono także potrzebę wyznaczenia tras dla ruch pojazdów konnych oraz jazdy konnej wierzchem w rejonie miejscowości: Droszków, Czarna, Zabór, Proczki, Milsko, Tarnawa, Wielobłota, Rajewo i Przy‐
tok. Z uwagi na obecność na terenie gminy wielu ciekawych obiektów przyrod‐
niczych, zaproponowano poprawę istniejących i rozbudowę szlaków komunika‐
cji pieszej. 158 7. SPIS LITERATURY BARANOWSKA‐MOREK A., 2003. Roślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ciężkich. Probl. Nauk Biol., 52(2‐3), 283‐298. BONENBERG K., 1996. Na poboczu drogi. Wydawnictwo ZG Polskiego Klubu Ekolo‐gicznego (na zlecenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Natu‐
ralnych i Leśnictwa), Kraków. BORKOWSKA‐GORĄCZKO E., 2016. Rośliny na obwódki. Jakie kwiaty na obwódki posadzić wzdłuż ścieżek. http://www.wymarzonyogrod.pl/zakladanie‐ogrodu/ pomysly‐na‐ogrod/rosliny‐na‐obwodki‐jakie‐kwiaty‐na‐obwodki‐posadzic‐
wzdluz‐sciezek,23_300.html, dostęp: styczeń 2016. BOROWSKI J., PSTRĄGOWSKA M., 2009. Zasadnicze kierunki Kształtowania Za‐
drzewień Przyulicznych, (W:) Techniki i technologie dla terenów zieleni. Wyd. PWSZ w Sulechowie. Sulechów. CURZYDŁO J., 1995. Skażenia motoryzacyjne wzdłuż dróg i autostrad oraz spo‐
soby przeciwdziałania ujemnym skutkom motoryzacji w środowisku. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.PAN; t. 418; z.1; 265‐270. DROZDEK M.E., FEDOROWICZ K., JACKIEWICZ A., KAZIŃSKA‐LINKOWSKA O., KOCHAŃSKA A., LIDDANE J., MACIANTOWICZ M., STADNICZUK M., SUSEK M., WIECZOREK A., WIŚNIOWSKI W., 2010. Inwentaryzacja i waloryzacja alei w kra‐
jobrazie kulturowym powiatu zielonogórskiego. Pr. zb. pod red. Drozdek M.E., M‐pis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze. DROZDEK M.E., KUCHARCZYK F., LIDDANE J., MAJ A., OSYCZKA D., TOKARSKA‐
OSYCZKA A., PURCEL A., SŁOWIK M., SZCZECIŃSKA A., 2014. Ewidencja alei drzew powiatu świebodzińskiego. Pr. zb. pod red. Drozdek M.E., M‐pis w archi‐
wum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze. FÓRMANOWICZ S., GREINERT A., 2011. Komunikacja rowerowa na terenie Zie‐
lonej Góry. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego. Inżynieria Środo‐
wiska, nr 142 (22), 44‐53. GREINERT A., 2000. Ochrona i rekultywacja terenów zurbanizowanych. Wydaw. PZ, (Monografie ; 97), Zielona Góra, ISBN: 838591112X, 216 s. GREINERT A., 2003. Studia nad glebami obszaru zurbanizowanego Zielonej Góry. Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, ISBN: 8389321386, 167 s. GREINERT A., 2008. Sorpcja zanieczyszczeń przez roślinność przydrożną (W:) Od promenady do autostrady : komunikacja z naturą, red. A. Greinert, M. E. Droz‐
dek, Sulechów, Wydaw. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej (Zieleń Miast i Wsi. Współczesna i Zabytkowa), ISBN: 9788360792117, 96‐107. 159 Spis literatury GREINERT A., 2009. Poprawa właściwości sorpcyjnych gleb jako warunek utrzy‐
mania w dobrym stanie terenów zieleni miejskiej. Roczniki Gleboznawcze, T. 60, nr 3, 75‐83. GREINERT A., 2011. Ekosystemy terenów zabudowanych (W:) Rośliny do zadań specjalnych, red. nauk. E. Drozdek, Sulechów, Wydaw. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej (Zieleń Miast i Wsi. Współczesna i Zabytkowa), ISBN: 9788360792179, 283‐302. GREINERT A., 2011. Zasolenie gleb : przygotowanie terenów pod zieleń. Prze‐
gląd Komunalny, nr 11, 86‐90. GREINERT A., 2013. Technogenic soils in Zielona Góra (W:) Technogenic soils atlas, ed. by P. Charzyński, M. Markiewicz, M. Świtoniak. Toruń : Polish Society of Soil Science, 141‐167. GREINERT H., GREINERT A., OGRODNIK M., 1998. Ocena wpływu drogi E‐65 na zanieczyszczenie metalami ciężkimi przyległych do niej pól uprawnych (W:) Ekologia Pogranicza : III Polsko‐Niemiecka Konferencja Naukowa. Gorzów Wlkp. ‐ Łagów Lubuski, Gorzów Wlkp., IBEN, 102‐108. GREINERT H., GREINERT A., 1999. Ochrona i rekultywacja środowiska glebowe‐
go. Wydaw. PZ, (Monografie ; 92), Zielona Góra, ISBN: 8385911901, 326 s. GREINERT A., FÓRMANOWICZ S., 2011. Ścieżki rowerowe jako element prze‐
strzeni miejskiej – główne problemy lokalizacji i konstrukcji. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego. Inżynieria Środowiska, nr 141 (21), 28‐41. GREINERT A., FRUZIŃSKA R., KOSTECKI J., 2013. Urban soils in Zielona Góra (W:) Charzyński P., Hulisz P., Bednarek R. (red.): Technogenic soils of Poland. PSSS. Toruń, 31‐54. GRUCA‐KRÓLIKOWSKA S., WACŁAWEK W., 2006. Metale w środowisku cz. II. Wpływ metali ciężkich na rośliny. Chemia Dydaktyka Ekologia Metrologia, R. 11, Nr 1‐2, 41‐56. JIM C.Y., 1998. Physical and chemical properties of a Hong Kong roadside soil in relation to urban tree growth. Urban Ecosystems, 2: 171–181. JIM C.Y., 2001. Managing Urban Trees and Their Soil Envelopes in a Contiguous‐
ly Developed City Environment. Environmental Management Vol. 28, No. 6, Springer‐Verlag New York Inc., 819‐832. JIM C.Y., 2004. Green‐space preservation and allocation for sustainable green‐
ing of compact cities. Cities, vol. 21, No. 4, 311‐320. KONDRACKI J., 2002. Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, ISBN 83‐01‐
13897‐1. KOPCEWICZ J., LEWAK S. (red.), 2002. Fizjologia roślin. PWN, Warszawa. 160 Rozdział 7 KOSTECKI J., GREINERT A., WASYLEWICZ R., ADAM R., GARBERA B., KNAP P., OSTAPKOWICZ M., STANISŁAWIAK B., 2015. Spatial distribution of heavy metals in the topsoil on roundabouts in Zielona Góra, Poland. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych = Enviromental Protection and Natural Resources, Vol. 26, no. 2, 1‐8. KRAUZE‐BIERNACZYK M., 2010. Zanieczyszczenie powietrza (W:) Stan środowi‐
ska w Zielonej Górze w latach 2005‐2010, red. Z. Lewicki, K. Damczyk.WIOŚ w Zielonej Górze, UM Zielona Góra, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra, 71‐82. LUBUSKIE ALEJE, 2011. Charakterystyka alei na obszarze powiatu zielonogór‐
skiego. https://lubuskiealeje.wordpress.com/2011/03/06/charakterystyka‐alei‐
na‐obszarze‐powiatu‐zielonogorskiego/; dostęp 28.12.2015 r. ŁOBACZ A., WIELHORSKI J., SUSEK P., 2010. 10.3. Pomiary hałasu komunikacyj‐
nego (W:) Stan środowiska w Zielonej Górze w latach 2005‐2010, red. Z. Lewicki, K. Damczyk. WIOŚ w Zielonej Górze, UM Zielona Góra, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra, 115‐121. ŁOBACZ A., CZARNIECKA P., WIELHORSKI J., 2015. 4.3. Hałas komunikacyjny (W:) Stan środowiska w województwie lubuskim w latach 2013‐2014, red. M.M. Szablowska, W. Konopczyński, M. Demidowicz, P. Susek, G. Potęga, WIOŚ w Zielonej Górze, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra, 114‐124. ŁUKASIEWICZ A., 2003. Rośliny okrywowe. Wyd. Państwowe Wydawnictwo Rolne i Leśne. Poznań. MACIEJEWSKA A., SKŁODOWSKI P., 1995. Wpływ emisji spalin samochodowych na skażenie gleb związkami ołowiu, cynku, kadmu przy trasie Warszawa‐
Katowice. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.PAN; t. 418; z.1; 271‐280. NID, 2015. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Portal Mapowy. http://www.mapy.zabytek.gov.pl; dostęp 28.12.2015 r. NOWOCIN K., KOSIACKA‐BECK E., 2008. Założenia towarzyszące projektowaniu i urządzaniu terenów zieleni wzdłuż warszawskich ulic. (W:) Od promenady do autostrady – Komunikacja z naturą, pod red. A. Grenert, M.E. Drozdek. Wyd. PWSZ w Sulechowie. NTO.PL, 2012. Opole montuje zimowe osłony. Mają chronić drzewa i krzewy przed solą. Nowa Trybuna Opolska. 9 grudnia 2012; http://www.nto.pl/ wiado‐
mosci/opole/art/4536017,opole‐montuje‐zimowe‐oslony‐maja‐chronic‐drzewa‐
i‐krzewy‐przed‐sola,id,t.html; dostęp: styczeń 2016. PSTRĄGOWSKA M., 2014. DOBRE PRAKTYKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZE‐
NI MIEJSKIEJ ZIELENIĄ. https://www.igpim.pl/wp‐content/uploads/2014/05/ Dobre‐praktyki‐zagospodarowania‐przestrzeni‐miejskiej‐zielenia.pdf, dostęp styczeń 2016. 161 Spis literatury RANDRUP T.B., McPHERSON E.G., COSTELLO L.R., 2001. A review of tree root con‐flicts with sidewalks, curbs, and roads. Urban Ecosystems, 5. Kluwer Aca‐
demic Publishers, 209‐225. REGULSKI J., 1986. Planowanie miast. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. RICHLING A., SOLON J., 1996. Ekologia krajobrazu. Wyd. Nauk. PWN. SERBEŃSKA A., 2016. Rodzaje i koszty osłon przeciwhałasowych. http://edroga.pl/drogi‐i‐mosty/rodzaje‐i‐koszty‐oslon‐przeciwhalasowych‐
19053998/all‐pages, dostęp styczeń 2016. SCHULTE W., 1985. Modell einer stadtökologischen Raumgliederung auf der Grundlage der Floreanalyse Und Florenbewegung. Natur und Landschaft 60. SIEWNIAK M., SIEWNIAK M., BANZHAF A., 1991. Problemy rekonstrukcji alei w ogrodach zabytkowych na przykładzie centralnej alei w Mosznej. Komunikaty Dendrologiczne 18, Warszawa. SKÓRKOWSKA A., 2016. Zielone ekrany akustyczne. Związek Szkółkarzy Polskich. http://www.zszp.pl/?id=28&nid=121&lang=1, dostęp: styczeń 2016. SUKOPP H., 1973. Die Großstadt als Gegenstand ökologischer Forschungen. Schr. Ver. Verbreitung naturwiss. Kenntn. 113. SZOPIŃSKA E., ZYGMUNT‐RUBASZEK J., 2009. Rozwiązania techniczne w projek‐
towaniu i realizacji zieleni wysokiej w krajobrazie zurbanizowanym [W:] Techniki i technologie dla terenów zieleni, red. M. E. Drozdek, I. Wojewoda, A. Purcel, Sulechów, Wydaw. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej (Zieleń Miast i Wsi. Współczesna i Zabytkowa), ISBN: 9788360792155, 19‐25. TYKSIŃSKI W., 2002. Mechanizmy tolerancji na zwiększone zawartości metali ciężkich w glebach i podłożach. Rocz. Akad. Roln. Poznań, Seria: Ogrodnictwo, 209‐214. WALCZAK B., GREINERT A., GOSK Ł., GÓRKA K., 2011. Wpływ geomechanicznych przekształceń gleb miejskich obszarów komunikacyjnych na ich właściwości fizyczno‐chemiczne. Roczniki Gleboznawcze, T. 62, nr 2, 412‐419. WIOSENNA ZIELONA GÓRA, 2016. http://zgora.eu/blog,9_wiosenna_zielona_gora.html, dostęp: styczeń 2016. WOLSKI K., 2008. Dobór gatunkowy i charakterystyka materiału roślinnego dla terenów zieleni przy autostradach – wnioski powykonawcze z budowy autostra‐
dy A2. [W:] Od promenady do autostrady : komunikacja z naturą, red. A. Grein‐
ert, M. E. Drozdek, Sulechów, Wydaw. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej (Zieleń Miast i Wsi. Współczesna i Zabytkowa), ISBN: 9788360792117, 264‐273. 162 Rozdział 7 WOROBIEC K.A., 2013. Drzewa przydrożne w krajobrazie – historia, korzyści dla przyrody i społeczeństwa (W:) Jak dbać o drzewa – Dobre praktyki ochrony zadrzewień, red. J. Zientek‐Varga. Drogi dla Natury. Fundacja EkoRozwoju, Wro‐
cław, 9‐24. ZDM Poznań, 2010. Proekologiczne działania ZDM. Nowatorskie metody ochro‐
ny zieleni przyulicznej. http://zdm.poznan.pl/informacje.php?sp=view&id=940, dostęp: styczeń 2016. ZDM Poznań, 2015. Ochrona przeciwsolna roślinności w poznańskich pasach drogowych. Seminarium Miejska Sztuka Ogrodowa "Zieleń dla miast, miasta dla zieleni" Poznań Gardenia, luty 2015. ZIEMIAŃSKA M., DWORNICZAK Ł., 2014. VI. Projektowanie zadrzewień w krajo‐
brazie otwartym. 4. Uwarunkowania techniczne i formalne – przepisy i zalecenia (W:) Drzewa w krajobrazie – Podręcznik praktyka, red. K. Witkoś‐Gnach, P. Tysz‐
ko‐Chmielowiec. Drogi dla Natury. Fundacja EkoRozwoju, Wrocław. 163 8. ZESTAWIENIE ELEMENTÓW GRAFICZNYCH Fot. 1.1‐1.6. Wybrane profile glebowe gleb obszarów przydrożnych Zielonej Góry; górny rząd: ul. Wyszyńskiego przy Wojska Polskiego, al. Zjednoczenia przy rondzie PCK, ul. Dąbrowskiego przy wiadukcie kolejowym; dolny rząd: al. Konstytucji 3 Maja przy Focus Mall, ul. Ptasia przy Wyszyńskiego, pl. Pocztowy od strony ul. Pod Filarami ................................................................................................. 15 Fot. 1.7‐1.9. Wybrane profile glebowe gleb obszarów przydrożnych Zielonej Góry o nieznacznych przekształceniach mechanicznych; ul. Dzika, ul. Stefana Batorego przy Trasie Północnej, ul. Stefana Wyszyńskiego przy Słowackiej .................................... 16 Fot. 1.10. Przykład kwitnącej rabaty w pasie rozdzielającym jezdnię od chodnika, Mosina (fot. L. Tokarska) .................................................................................................. 36 Fot. 1.11. Przykład zagospodarowania ronda z użyciem roślin i elementów kamiennych (fot. R. Pieczyński) ........................................................................................ 37 Fot. 1.12. Przykład zagospodarowania ronda z użyciem różnych form roślinnych (fot. R. Pieczyński) ............................................................................................................ 37 Fot. 1.13. Nasadzenie bylin wzbogaca wizualnie rozbudowane założenie drogowe, Rondo Śródka w Poznaniu (fot. GoogleEarth) .................................................. 38 Fot. 1.14‐1.15. Bogate aranżacje terenów przy pasażach pieszych i ścieżkach rowerowych, Niemcy, Paryż – pobliże dworca – fot. L. Tokarska ..................................... 39 Fot. 3.1‐3.2. Zieleń przyuliczna al. Wojska Polskiego przy Bibliotece im. Norwida i ul. Kupieckiej, 2015 ......................................................................................................... 50 Fot. 3.3. Ciąg pieszy ul. Kupieckiej, 2015 .......................................................................... 50 Fot. 3.4‐3.5. Al. Niepodległości; ul. Bankowa, 2015 ......................................................... 52 Fot. 3.6‐3.8. Ciąg alei Konstytucji 3 Maja przy Focus Mall; ul. Podgórna, 2015 ................ 53 Fot. 3.9‐3.10. Ul. Długa; ul. Jaskółcza, 2015 ...................................................................... 54 Fot. 3.11. Rondo PCK, 2015 .............................................................................................. 55 Fot. 3.12. Rondo 11 Listopada, 2015 ................................................................................ 56 Fot. 3.13‐3.14. Al. Wojska Polskiego na zachód od ronda PCK; krzewy winorośli nasadzone w pasie rozdzielającym jezdnie, 2015 ............................................................. 57 Fot. 3.15. Ulica Łużycka na zachód od ronda Jana Pawła II, 2015 ..................................... 57 Fot. 3.16. Zagospodarowanie ronda przy wyjeździe w kierunku Przylepu, 2015 ............. 58 Fot. 3.17. Sposób zagospodarowania ronda Stefana Batorego, 2015 .............................. 59 Fot. 3.18. Ulica Sulechowska przy terenie sportowym MOSiR, 2015 ............................... 60 Fot. 3.19. Trasa Północna przy Osiedlu Zastalowskim, 2015 ............................................ 61 Fot. 3.20. Szosa Kisielińska, źródło GoogleEarth, 2015 ..................................................... 62 164 Rozdział 8 Fot. 3.21. Ulica Botaniczna wraz z rondem na skrzyżowaniu z ul. ks. K. Michalskiego, źródło GoogleEarth, 2015 .......................................................................... 62 Fot. 3.22. Ciąg ulicy Kardynała Stefana Wyszyńskiego, źródło GoogleEarth, 2015 ........... 63 Fot. 3.23. Ciąg ulicy Łużyckiej od strony ronda Jana Pawła II, źródło GoogleEarth, 2015 .................................................................................................................................. 64 Fot. 3.24. Ciąg ul. Ptasiej, 2015 ......................................................................................... 64 Fot. 3.25‐3.26. Nasadzenia alejowe w Nowym Kisielinie i Zawadzie, 2015 ....................... 66 Fot. 3.27. Stara aleja lipowa w Kiełpinie, 2015 .................................................................. 67 Fot. 3.28. Stara aleja lipowa w Suchej, 2015 ..................................................................... 68 Fot. 3.29. Pozostałość alei przydrożnej w ciągu drogi E14 (GoogleEarth 2015) ................ 74 Fot. 3.30. Obwodnica centrum miasta z zaznaczeniem form zieleni przydrożnej (na podkładzie GoogleEarth 2015) .................................................................................... 75 Fot. 3.31‐3.32. Alejowy układ Placu Rynek w Czerwieńsku ............................................... 78 Fot. 3.33. Droga w formie alei, Świdnica – Letnica ........................................................... 80 Fot. 3.34. Aleja dębów czerwonych w Buchałowie ........................................................... 83 Fot. 3.35. Szpalery drzew i częściowe aleje w rejonie Leśniów‐Drzonów ......................... 84 Fot. 3.36. Alejowy układ drogi między Koźlą i Letnicą ....................................................... 84 Fot. 3.37. Alejowy układ drogi krajowej nr 27, Piaski ........................................................ 85 Fot. 3.38. Aleja klonowa w okolicy wsi Piaski .................................................................... 85 Fot. 3.39. Aleja na granicy Zatonia, przy drodze do Zielonej Góry .................................... 86 Fot. 4.1‐4.2. Zły i dobry przykład zagospodarowania terenów zieleni: teren przyuliczny (fot. A. Szczecińska), autostrada niemiecka MOP (fot. M.E. Drozdek) ........... 96 Fot. 4.3‐4.4. Zły i dobry przykład zagospodarowania terenów zieleni – zielonogórskie ronda przy wyjeździe w kierunku Przylepu oraz 22 Listopada .................. 97 Fot. 4.5‐4.6. Dobre przykłady zagospodarowania terenów zieleni – grupy roślin: Drezno kwietnik przy chodniku; autostrada niemiecka, MOP .......................................... 98 Fot. 4.7‐4.8. Przykład zastosowania bylin i krzewów okrywowych przy poznańskich ulicach (www.zdm.poznan.pl) .................................................................... 100 Fot. 4.9‐4.10. Przykład stosowania roślin okrywowych, okolice ronda Kaponiera w Poznaniu (fot. L. Tokarska i M. Bartczak) ..................................................................... 101 Fot. 4.11‐4.12. Rośliny okrywowe – Hedera helix, Geranium macrorrhizum (Łukasiewicz 2003) .......................................................................................................... 103 Fot. 4.13‐4.14. Żonkile w pasie rozdziału jezdni w Zielonej Górze (fot. Wiosenna Zielona Góra, 2016); Begonie przy wysepce ronda (fot. A. Lisiecka) ............................... 105 Fot. 4.15. Osłony z trzciny, chroniące rośliny w pasach przydrożnych przed solą, Opole (fot. S. Mielnik) ..................................................................................................... 116 Fot. 4.16. Osłona z folii pasa rozdzielającego jezdnie w Poznaniu (fot. A. Szulc) ............ 117 165 Zestawienie elementów graficznych Fot. 4.17. Szpalery drzew chronione przed negatywnym działaniem aerozolu solnego w Poznaniu (fot. A. Szulc) .................................................................................. 117 Fot. 4.18. Osłona przed solą drzew na dużej powierzchni chodnikowej, Warszawa (fot. wawalove.pl) ........................................................................................................... 118 Fot. 4.19. Ekran akustyczny typu Zielona Ściana WELDON, z posadzonymi roślinami pnącymi u jego podstawy (fot. Weldon Sp. z o.o.).......................................... 119 Fot. 4.20. Ekran akustyczny porośnięty roślinnością pnącą (fot. P.B. Techbud S.J.) ....... 120 Fot. 4.21. Drewniany panel akustyczny z kompozycją zieleni w formie krzewów i pnącz, firmy Flora Bis Sp. z o.o. (fot. Flora Bis Sp. z o.o.) .............................................. 120 Fot. 4.22. Pnącza na panelu drewnianym (Turyngia, Niemcy) ........................................ 121 Fot. 4.23. Ekran z bloczków betonowych (fot. EHL AG) .................................................. 122 Fot. 4.24. Ekran z prefabrykatów betonowych (fot. Lüft Verkehrstechnik) .................... 122 Fot. 4.25. Ekran ziemny firmy Flora Bis Sp. z o.o. (fot. Flora Bis Sp. z o.o.) ..................... 123 Fot. 4.26. Ekran ziemny na bazie kompostu, firmy [k]nord (fot. [k]nord) ...................... 123 Fot. 4.27. Zazieleniona skarpa przydrożna po wykonaniu umocnienia przeciwerozyjnego geotekstyliami (fot. Sachi Geosynthetics Pvt. Ltd.) .......................... 125 Fot. 4.28. Zazielenianie skarpy przydrożnej z wykorzystaniem geokraty (fot. Gunnex PL Sp. z o.o.)............................................................................................... 126 Fot. 4.29‐4.30. Zazieleniony mur oporowy (fot. Westenfelder, Betafence) ................... 126 Rys. 1.1. Mechanizm rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń wzdłuż arterii wewnątrzmiejskiej, ul. Wyszyńskiego przy rondzie Jana Pawła II (Greinert 2008) ............. 9 Rys. 1.2. Podstawowe układy przemieszczania się mas powietrza nad rejonem skrzyżowania PCK w Zielonej Górze (białe kierunki pierwszoplanowe, szare – drugoplanowe), Greinert 2008 ........................................................................................... 9 Rys. 1.3. Mapa mezoregionów fizycznogeograficznych okolic Zielonej Góry, na tle ukształtowania terenu i podziału administracyjnego (Kondracki 2002) ........................... 12 Rys. 1.4. Rozkład zanieczyszczeń metalami ciężkimi gleb w transekcie drogi S3 w odcinku niedaleko wsi Zawada ..................................................................................... 19 Rys. 2.1. Przebieg głównych szlaków komunikacyjnych po 01 stycznia 2015 r. w województwie lubuskim (Zarząd Dróg Wojewódzkich w Zielonej Górze) ..................... 24 Rys. 2.2. Droga dwujezdniowa, z pasem rozdzielającym i pasami zieleni przydrożnej ....................................................................................................................... 27 Rys. 2.3. Droga dwujezdniowa, z pasem rozdzielającym i pasami zieleni przydrożnej oraz chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów ........................................ 27 Rys. 2.4. Droga jednojezdniowa, z pasami zieleni przydrożnej oraz chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów ....................................................................................... 27 Rys. 2.5. Droga jednojezdniowa, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów ............. 28 166 Rozdział 8 Rys. 2.6. Droga dwujezdniowa, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów ............... 28 Rys. 2.7. Droga jednojezdniowa, jednokierunkowa, z miejscami postojowymi skośnymi do kierunku jazdy, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów ................... 28 Rys. 2.8. Droga jednojezdniowa, jednokierunkowa, z miejscami postojowymi równoległymi do kierunku jazdy, z chodnikami i (lub) drogami dla rowerzystów ............ 29 Rys. 2.9. Droga jednojezdniowa, z pasami zieleni przydrożnej w przebiegu przez teren leśny ........................................................................................................................ 29 Rys. 2.10. Przykład skomplikowania układu sieci podziemnych w pasie ulicy miejskiej; ul. Stefana Batorego przy Os. Zastalowskim w Zielonej Górze (fragment mapy zasadniczej miasta, 1357‐19b1) .............................................................................. 33 Rys. 2.11. Układ sieci przesyłowych na terenie pozamiejskim, wieś Słone (fragment mapy podkładu mpzp, Uchwała RG Świdnica Nr IV/29/2009) ......................... 34 Rys. 2.12. Schemat rozmieszczenia drzew w przekroju drogi – historyczny (a) i współesny (b) .................................................................................................................... 35 Rys. 2.12. Wielkość pochłaniania dźwięku K w dB/1000 m przez roślinność w zakresie częstotliwości 150…300 Hz (wg Regiera); 1 – K=0 – molekularne pochłanianie dźwięku w powietrzu, wynikające z odległości; 2 – K=6 dB/1000 m – trawa; 3 – K=16 dB/1000 m – rzadki las; 4 – K=40 dB/1000 m – gęsty las liściasty; 5 – K=80 dB/1000 m – gęsty las iglasty (Regulski 1986) .................................................... 47 Rys. 3.1. Aleje w zasobach NID w okolicach Sulechowa (NID 2015) .................................. 72 Rys. 3.2. Aleje w zasobach NID w okolicach Trzebiechowa (NID 2015) ............................. 73 Rys. 4.1. Schemat szpaleru ciągłego i nieciągłego ............................................................. 89 Rys. 4.2. Jednorazowa całkowita wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) ................................................................................................................................. 91 Rys. 4.3. Dwuetapowa wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) ................ 92 Rys. 4.4. Wieloetapowa wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) .............. 92 Rys. 4.5. Sukcesywna wymiana drzewostanu (Borowski i Pstrągowska 2009) .................. 93 Rys. 4.6. Forma i wielkość roślin drzewiastych w zależności od gęstości nasadzenia (Regulski 1986) ............................................................................................. 106 Rys. 4.7. Zmienność formy i pokroju wybranych gatunków drzew w czasie (Regulski 1986) ................................................................................................................ 107 Rys. 4.8. Szerokość miejsca dla drzewa w relacji do średnicy korony na terenach przydrożnych Hong Kongu, ilustrująca brak miejsca powyżej poziomu gruntu (Jim 2001) ........................................................................................................................ 108 Rys. 4.9. Geometria obszarów przydrożnych potencjalnie możliwych do zagospodarowania z użyciem zieleni, ukazująca dominującą ilość miejsc wąskich (< 4 m) i krótkich (< 80 cm), nie nadających się do nasadzenia dużych drzew i limitujacych wzrost drzew mniejszych (Jim 2001) ......................................................... 109 167 Zestawienie elementów graficznych Rys. 4.10. Schemat usytuowania systemu korzeniowego roślin w glebach niezaburzonej genezy i zagruzowanej lub silnie ubitej ................................................... 110 Rys. 4.11. Przestrzeń dla drzew w wybranych wariantach zagospodarowania terenów przydrożnych (Jim 2001) .................................................................................. 111 Rys. 4.12. Schemat sadzenia drzew w mieszance kamienno‐glebowej .......................... 112 Rys. 4.13. Komórki glebowe ........................................................................................... 113 Rys. 4.14 Kanały powietrzne dla korzeni (Szulc 2013 za Kosmala 2010) ........................ 114 Rys. 4.15. Bariery mechaniczne dla korzeni .................................................................... 115 Rys. 4.16. Zielone ściany na konstrukcjach drogowych – przykład projektu kanadyjskiego „Giant double sided living wall by Green over Grey” .............................. 127 Rys. 4.17. Możliwość regulacji wielkości przestrzeni na zazielenienie obszaru przydrożnego poprzez cofnięcie linii zabudowy (Jim 2001)............................................ 130 Rys. 4.18. Różnorodność nasadzeń – układ pasa izolacyjnego dla aglomeracji śląskiej (Wolski 2008, za Rostański 2008) ....................................................................... 133 2
3
Rys. 4.19. Na każdy 1 m rzutu korony winno przypadać 0,3 m gleby przygotowanej do posadzenia drzewa (rys. D. Skarżyński, w: Szopińska i Zygmunt‐
Rubaszek 2009)............................................................................................................... 133 Rys. 4.20. Zależności wynikające między wielkością drzewa a potrzebą zaplanowania odpowiedniej powierzchni (rys. D. Skarżyński, w: Szopińska i Zygmunt‐Rubaszek 2009) ............................................................................................. 134 Rys. 4.21. Przykłady zastosowania powyżej przedstawionej zasady (rys. D. Skarżyński, w: Szopińska, Zygmunt‐Rubaszek 2009) .......................................... 134 Tab. 1.1. Udział samochodów osobowych i ciężarowych w różnych grupach wiekowych w ogólnej liczbie zarejestrowanych w Polsce do końca roku 2013 (GUS 2014)........................................................................................................................ 11 Tab. 1.2. Niektóre właściwości wybranych gleb zielonogórskich obszarów przydrożnych (Greinert 2008, 2013, zmodyf.) .................................................................. 18 Tab. 1.3. Zawartość cynku, miedzi i ołowiu w glebach terenu przydrożnego oraz w glebach uprawnych pól sąsiadujących z drogą S3 w przeliczeniu na 1% zawartości iłu kolidalnego ................................................................................................ 20 Tab. 2.1. Wykaz dróg w Miejskim Obszarze Funkcjonalnym Zielonej Góry (dane Departamentu Inwestycji Miejskich i Zarządzania Drogami UM w Zielonej Górze) ......... 23 Tab. 2.2. Zawartość metali ciężkich w liściach lipy drobnolistnej zielonogórskich ‐1
terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg ), Greinert 1999, 2008 ............................................ 42 Tab. 2.3. Zawartość metali ciężkich w liściach robinii akacjowej zielonogórskich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg‐1), Greinert 2008 ...................................................... 42 Tab. 2.4. Zawartość metali ciężkich w liściach ligustru zwyczajnego ‐1
zielonogórskich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg ), Greinert 1999, 2008 .................. 43 168 Rozdział 8 Tab. 2.5. Zawartość metali ciężkich w trawach zielonogórskich terenów zieleni przydrożnej (mg∙kg‐1), Greinert 1999, 2008 ...................................................................... 43 Tab. 4.1. Przykładowe ceny zakupu roślin potrzebnych do założenia 100 m2 terenu zieleni .................................................................................................................... 94 Tab. 4.2. Próby wyrywania młodych roślin (młodszych niż 4‐letnie) w biotechnicznych umocnieniach kombinowanych (badania prowadzone do momentu, gdy na szyjce korzeniowej rośliny doświadczalnej grunt zaczynał się osuwać), Hähne (1982) ................................................................................................... 124 Tab. 5.1. Wykaz roślin polecanych do nasadzeń przy ulicach (Bojarczuk i Rachwał 2006) ............................................................................................................................... 145 Tab. 5.2. Wykaz roślin odpornych na zasolenie polecanych do miast (Zieliński i Nowak 2011) ................................................................................................................. 146 Tab. 5.3. Wykaz roślin odpornych na niekorzystne warunki środowiska polecanych do miast (Łukasiewicz 2011) ........................................................................ 146 Tab. 5.4. Rośliny do użycia na ekranach akustycznych (wg Borowskiego i Marczyńskiego 2015, za ZSzP) ....................................................................................... 147 Tab. 5.5. Zestawienie bylin, możliwych do stosowania na różnych powierzchniach przydrożnych (Szulc i Marcinkowski 2013) ...................................................................... 149 169