docOdnawialne źródła energii jako czynnik determinujący
download 
Reklamacja Transkrypt
Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący
PATRYCJUSZ ZARĘBSKI Politechnika Koszalińska Zakład Polityki Ekonomicznej i Regionalnej ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY ZRÓWNOWAśONY ROZWÓJ POLSKICH REGIONÓW Słowa kluczowe: rozwój zrównowaŜony, odnawialne źródła energii, rozwój gospodarczy i społeczny, analiza wielowymiarowa Key words: sustainable development, renewable energy sources, economic and social development, multidimensional analysis Wstęp Działalność człowieka zmierza do tworzenia takich rozwiązań, które dają moŜliwość zaspokajania zespołu potrzeb o róŜnym znaczeniu: biologicznym, społecznym oraz duchowym (niematerialnym). Postęp technologiczny okazał się czynnikiem determinującym wzrost produkcji, a co za tym idzie wzrost konsumpcji, która obecnie w krajach wysoko rozwiniętych osiąga bardzo wysoki poziom. Stajemy się społeczeństwem nastawionym na niczym nieograniczoną konsumpcję, co w konsekwencji prowadzi do duŜych strat w środowisku przyrodniczym. W większości systemów produkcyjnych nie uwzględnia się efektów zewnętrznych – kosztów, które są generowane przez straty w środowisku przyrodniczym. Straty te są wywołane nadmierną eksploatacją środowiska oraz emisją zanieczyszczeń, co w dalszej kolejności prowadzi do wzrostu wydatków na słuŜbę zdrowia i leczenie chorób w społeczeństwie, wywołanych zanieczyszczeniem środowiska. Potrzebne są działania, które dadzą podstawę do kreowania strategii rozwoju z uwzględnieniem wszystkich czynników ograniczających, w tym wspomnianych kosztów zewnętrznych. Nadal kluczowym wyzwaniem będzie rozwój społeczny i gospodarczy, jednak system, który będzie go tworzyć, powinien uwzględniać wartość elementów środowiska przyrodniczego i chronić tę wartość w długim okresie. Celem niniejszych rozwaŜań jest analiza trzech głównych składowych, odpowiedzialnych za budowanie strategii rozwoju zrównowaŜonego. Przede 148 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ wszystkim zostanie przeprowadzona charakterystyka polskich regionów pod względem poziomu rozwoju gospodarczego, społecznego oraz stanu środowiska przyrodniczego, które ponosi konsekwencje szeroko rozumianej działalności człowieka, w tym produkcyjnej. Autor stawia równieŜ sobie za cel ocenę moŜliwości kształtowania zrównowaŜonego rozwoju w oparciu o odnawialne źródła energii, będące z jednej strony czynnikiem ograniczającym zanieczyszczenia środowiska, z drugiej natomiast – stymulatorem wzrostu gospodarczego poprzez produkcję energii i generowanie dodatkowych dochodów w regionie. Pojęcie rozwoju zrównowaŜonego Ziemia, na której Ŝyjemy, jest systemem powiązań wielu podsystemów ekologicznych, społecznych oraz gospodarczych, które kształtują jakość naszego Ŝycia. WzmoŜona działalność człowieka, pozbawiona racjonalnego oszacowania strat i korzyści, prowadzi do degradacji środowiska przyrodniczego. Dlatego zaistniała konieczność skierowania większej uwagi na te problemy i zaprogramowania odpowiednich działań, zmierzających do poprawy tego stanu rzeczy i przyjęcia filozofii rozwoju zrównowaŜonego. Pojęcie rozwoju zrównowaŜonego zostało po raz pierwszy zdefiniowane w dokumencie „Nasza wspólna przyszłość” z 1987 roku1, opracowanym przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju przy ONZ i oznacza „rozwój, odpowiadający potrzebom dnia dzisiejszego, który nie ogranicza zdolności przyszłych pokoleń do zaspokajania własnych potrzeb”. Idea ta koncentruje się na załoŜeniu, Ŝe prawo do rozwoju musi być realizowane tak, aŜeby połączyć rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych generacji. Proces rozwoju musi przede wszystkim uwzględniać wartość środowiska przyrodniczego, które stanowi nierozłączną jego część i nie moŜe być rozpatrywany oddzielnie od niego. Zatem zrównowaŜony rozwój odnosi się do rozwoju społeczeństw przy jak najmniejszym stopniu ingerencji w środowisko przyrodnicze, które powinno być zachowane dla kolejnych pokoleń. Rozwój społeczny jest silnie powiązany z rozwojem gospodarczym, który zmierza do zaspokajania szerokiego spektrum potrzeb człowieka. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe zwiększanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego nie jest zadaniem prostym w realizacji ze względu na dość mocno ograniczone zasoby. Systemy ekonomiczne, tworzone w róŜnych państwach, za podstawowy cel obierają optymalizację działań, w których przy niewielkich nakładach poszukuje się maksymalnych korzyści z zaangaŜowanych czynników produkcji. Problem ograniczonych zasobów dotyczy m.in. zasobów energetycz1 „Nasza Wspólna Przyszłość”, Raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju (Raport Brundtlanda), 1987. Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 149 __________________________________________________________ nych, których potencjał jest przestrzennie silnie zróŜnicowany i często stanowi ograniczenia kosztowe w produkcji. Dodatkowo nieumiejętne i złe gospodarowanie złoŜami kopalnianymi do produkcji energii prowadzi do wzrostu zanieczyszczenia środowiska i obniŜenia jakości Ŝycia ludności. W związku z powyŜszym w dalszej części opracowania zostanie przeprowadzona analiza rozwoju gospodarczego, społecznego oraz stanu środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem efektów zewnętrznych w gospodarce, takich jak wzrost zachorowań ludności oraz zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego. Rozwój gospodarczy polskich regionów Głównym celem ekonomicznym państw i rządów na świecie jest wzrost gospodarczy w ujęciu zarówno całego kraju, jak i regionu. W związku z tym na przestrzeni wieków społeczeństwa wypracowywały zróŜnicowane systemy zarządzania gospodarką. W dziele „Das Nationale System de Politischen Oekonomy” Friedrich List (1841) dokonał podziału dziejów na stadia i zauwaŜył, Ŝe postęp społeczny ma charakter jednokierunkowej ewolucji, począwszy od kultur prymitywnych, poprzez feudalizm, kapitalizm, aŜ w końcu socjalizm i komunizm (Samuelson, Nordhaus 1998, s. 348). Wymienione systemy funkcjonowały na przestrzeni czasu, jak i miejsca, przynosząc zróŜnicowane korzyści w sferach gospodarczych i społecznych. O skuteczności tych systemów moŜe świadczyć wzrost gospodarczy bądź rozwój gospodarczy. Kategorie te stanowią między innymi podstawę do prowadzenia rozwaŜań nad przestrzennym zróŜnicowaniem poziomu rozwoju gospodarczego regionów. W literaturze przedmiotu moŜna spotkać dość zróŜnicowane podejście do definiowania i interpretacji wspomnianych pojęć, stąd warto poświecić im nieco więcej uwagi. J. Drewnowski (1974, s. 716–718) określa rozwój gospodarczy jako proces zmian w gospodarce, dotyczący przede wszystkim przekształceń jakościowostrukturalnych w rozbudowie gospodarki narodowej, wywołany rozwojem sił wytwórczych, zapewniających odpowiedni wzrost produkcji i konsumpcji, jak teŜ wynikające stąd zmiany stosunków i sposobów produkcji oraz stosunków społecznych. S. Marciniak (1976, s. 35) przez wzrost gospodarczy rozumie zmiany wielkości podstawowych wskaźników ekonomicznych, jak dochód narodowy per capita, konsumpcja, potencjał produkcyjny. Nieco szerzej wzrost gospodarczy definiuje Z. Bartosik (1979, s. 65), uwaŜając, Ŝe są to zachodzące w czasie zmiany ilościowe w poszczególnych elementach sił wytwórczych i związane z tym zmiany rozmiarów podzielonego dochodu narodowego, przypadającego na jednego mieszkańca, o strukturze odpowiadającej ukształtowaniu potrzeb społecznych. 150 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ Przytoczone definicje wskazują na róŜnice między zjawiskiem rozwoju gospodarczego a wzrostu gospodarczego. Pojęcie wzrostu gospodarczego odnosimy tylko do zmian ilościowych, zakładając, Ŝe podstawowe wielkości makrogospodarcze charakteryzują się długofalowym trendem. Pojęcie rozwoju gospodarczego jest terminem szerszym, bowiem oprócz zmian ilościowych, takich jak zmiany poziomu produkcji, konsumpcji, zatrudnienia, obejmuje równieŜ zmiany jakościowe, np. zmiany organizacji społeczeństw (Raczko 1999, s. 489). PowyŜsze definicje i rozwaŜania odnoszą się do funkcjonowania gospodarki w skali całego kraju. Istotne jednak wydaje się przytoczenie definicji rozwoju ekonomicznego w odniesieniu do regionu. RóŜnica w interpretacji tych dwóch jednostek obszarowych polega na tym, Ŝe regiony charakteryzują się bardziej złoŜonymi związkami między innymi regionami i nie mogą wprowadzać barier celnych i innych ograniczeń handlowych. Regionom brakuje suwerenności, ale, co podkreślał A.O. Hirchman (1958), dysponują jednak silniejszą integracją wewnątrz państw. Pojęcie regionu gospodarczego wielu autorów utoŜsamia z jednostkami podziału administracyjnego2. Jak podaje K. Secomski (1965), szereg określeń, takich jak regiony ekonomiczno-geograficzne, regiony węzłowe czy regiony strefowe, nie odgrywa w praktyce istotniejszej roli, w praktyce podstawowe znaczenie musi mieć aktualny podział na regiony ekonomiczno-administracyjne. Dyskusja nad pojęciem rozwoju ekonomicznego regionów zajmuje wiele miejsca w literaturze przedmiotu. K. Stackelberg i U. Hahne (1988, s. 21) zwracają uwagę, Ŝe podanie definicji rozwoju regionalnego, jak i określenie stopnia nierówności rozwoju sprawia trudności. Zdaniem wyŜej wymienionych autorów, za oznaki rozwoju regionalnego najczęściej uznaje się materialne warunki dobrobytu. Natomiast zróŜnicowanie rozwoju regionalnego naleŜy odnieść do zróŜnicowania warunków Ŝycia. Według J. Szlachty (1996) rozwój regionalny to systematyczna poprawa konkurencyjności podmiotów gospodarczych i poziomu Ŝycia mieszkańców oraz wzrost potencjału gospodarczego regionów, przyczyniający się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. T. Kudłacz (1999) definiuje rozwój regionalny jako „trwały wzrost poziomu Ŝycia mieszkańców i potencjału gospodarczego w skali określonej jednostki terytorialnej” . A. Klasik (1997) natomiast zaproponował rozwinięcie tej definicji (dotyczącej zespołu zadaniowego do spraw rozwoju regionalnego Polski), określając rozwój regionalny jako „trwały wzrost trzech elementów: potencjału gospo2 Od roku 1999 w Polsce obowiązuje nowy podział administracyjny. Obowiązujący wcześniej dwustopniowy podział administracyjny zastąpiono podziałem trójstopniowym, w którego skład wchodzą województwa, powiaty i gminy. Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 151 __________________________________________________________ darczego regionów, ich siły konkurencyjnej oraz poziomu i jakości Ŝycia mieszkańców”, akcentując jednocześnie, Ŝe chodzi o „trwały wzrost przyczyniający się do rozwoju całej wspólnoty narodowej”. Wymienione definicje posiadają wspólną cechę – uwzględniają procesy zmian i procesy rozwojowe społeczeństw, które obok zjawisk gospodarczych są waŜnym elementem oceny poziomu rozwoju ekonomicznego regionów. Di a gra m drzewa M eto da Wa rda Od l eg ł . e ukl i d eso wa 3 ,5 Odległość wiąz. 3 ,0 2 ,5 2 ,0 1 ,5 1 ,0 0 ,5 ŁÓDZKIE ŚLĄSKIE WIELKOPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE MAZOWIECKIE MAŁOPOLSKIE OPOLSKIE LUBELSKIE PODLASKIE PODKARPACKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE LUBUSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE 0 ,0 Rysunek 1. Dendogram wskaźników rozwoju gospodarczego województw w 2009 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 2011. oraz programu Statistica. Na potrzeby niniejszego opracowania przeprowadzono ocenę poziomu rozwoju gospodarczego wykorzystując metody analizy skupień, takie jak: metoda aglomeracji oraz grupowanie metodą k-średnich. Przyjęta metoda badawcza wymagała podejścia dwuetapowego. Pierwszy krok polegał na wykorzystaniu metody aglomeracji w celu ustalenia liczby skupień na podstawie otrzymanego dendrogramu. W drugiej kolejności obiekty zostały grupowane metodą k-średnich, w której naleŜy podać liczbę skupień, jaką chcemy uzyskać, a w tym przypadku taką, którą uzyskano w wyniku metody aglomeracji. W metodzie tej dla określenia odległości między skupieniami wykorzystano metodę Warda. Jako miarę odległości, które mogą występować pomiędzy obiektami, zastosowano 152 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ odległość euklidesową, czyli geometryczną w przestrzeni wielowymiarowej, wielowymiarową analizę korespondencji. Przyjęto, iŜ poziom rozwoju gospodarczego charakteryzować będą cztery wskaźniki: – udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (destymulanta), – przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej, – produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca, – dochody do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca. 6,7 3915 52 770 26 882 0,705 6,8 2971 33 989 21 787 0,560 7,5 2776 26 228 17 962 0,458 10,2 2662 27 112 18 734 0,392 Produkt krajowy brutto na 1mieszkańca Rozwój gospodarczy 4 Dochody do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca 3 Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej 2 mazowieckie łódzkie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie, pomorskie małopolskie, lubelskie, podlaskie, opolskie podkarpackie, świętokrzyskie, lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym 1 Województwa Grupa Tabela 1. Rozwój gospodarczy województw (4 skupienia, metoda k-średnich) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 2011 oraz programu Statistica. W wyniku grupowania metodą Warda otrzymano dendrogram zaprezentowany na rys. 1. W zaleŜności od rozpatrywanej odległości między obiektami wyróŜniamy mniejszą lub większą liczbę skupień. Na podstawie otrzymanych wyników zdecydowano, Ŝe do dalszej analizy metodą k-średnich będą przyjęte 4 skupienia (grupy województw wyznacza czerwona linia na rys. 1). Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 153 __________________________________________________________ Rysunek 2. Przestrzenne zróŜnicowanie rozwoju gospodarczego grup województw (metoda k-średnich) Źródło: Opracowanie własne na podstawie obliczeń z tab. 1. Analiza metodą k-średnich pozwoliła na wyznaczenie 3 skupisk oraz jednego obiektu odbiegającego, wyraźnie róŜniącego się od innych (ang. outlier). Obiektem tym jest woj. mazowieckie, które zdecydowanie róŜni się od pozostałych, poddanych badaniu. Województwo mazowieckie zdecydowanie przewyŜsza pozostałe województwa wskaźnikiem PKB per capita oraz poziomem wynagrodzeń. WyróŜniające wartości średnie wskaźników występują równieŜ w grupie 2, do której zaliczono województwa: łódzkie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie oraz pomorskie. NajwyŜsze bezrobocie charakteryzuje grupę 3, czyli województwa podkarpackie, świętokrzyskie, lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie (patrz tab. 1). 154 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ 1 ,0 MAZOWIECKIE Rozwój gospodarczy 0 ,8 DOLNOŚLĄSKIE 0 ,6 WIELKOPOLSKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE MAŁOPOLSKIE OPOLSKIE ŁÓDZKIE LUBUSKIE 0 ,4 PODLASKIE 0 ,2 KUJAWSKO-POMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE LUBELSKIE PODKARPACKIE 0 ,0 0 ,0 0 ,2 0 ,4 0 ,6 0 ,8 1 ,0 Rozwó j g o sp o d arczy Rysunek 3. Klasyfikacja województw ze względu na poziom rozwoju gospodarczego (średnie wartości wskaźników) Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem programu Statistica. Rozwój społeczny polskich regionów W literaturze moŜna spotkać określenie rozwoju społeczno-gospodarczego (Obrębski 1975; Piotrowski 1986, s. 1047–1082; Zdrojewski 1990, s. 27), które łączy zarówno elementy procesu wyraŜającego zmiany produkcji i spoŜycia, jak i stosunków społecznych, sił wytwórczych w środowisku naturalnym oraz systemie funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa, czyli procesy zmian i procesy rozwojowe społeczeństw. Wynika z tego, Ŝe pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego obejmuje swym zakresem wcześniej przytoczone pojęcia. W definiowaniu pojęcia rozwoju społeczno-gospodarczego waŜną kwestią jest zwrócenie uwagi na charakter i specyfikę obszaru objętego tym rozwojem. Zdaniem K. Heffnera (2007, s. 14) współcześnie rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich jest kategorią szeroką, obejmującą nie tylko procesy dywersyfikacji gospodarki wiejskiej (a więc równoległe funkcjonowanie wielu podmiotów gospodarczych na wsi, czyli osiąganie wielofunkcyjności obszarów wiejskich), ale i gospodarczej aktywizacji społeczności wiejskich. Definicja ta wskazuje na waŜne problemy wsi, które zdecydowanie odróŜniają ją pod względem gospodarczym i społecznym od obszarów miejskich. Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 155 __________________________________________________________ Pomiędzy rozwojem społecznym a rozwojem gospodarczym zachodzi sprzęŜenie zwrotne, tzn. Ŝe wspomniana poprawa poziomu Ŝycia społeczeństwa przyczynia się do poprawy funkcjonowania gospodarki poprzez zmiany ilościowe i jakościowe siły roboczej, jak i całego społeczeństwa. Następnie rezultatem rozwoju gospodarczego jest doskonalenie wszystkich elementów składowych, zapewniających wzrost ilości i jakości dóbr materialnych i usług słuŜących zaspokojeniu potrzeb ludzkich (Lange 1966, s. 144). W roku 1972 W. Nordhaus i J. Tobin opracowali koncepcję miernika, który nazwali miernikiem dobrobytu ekonomicznego – MEW (ang. Measure of Economic Welfare). Miernik ten został później zmodyfikowany przez P. Samuelsona i nazwany wskaźnikiem dobrobytu ekonomicznego netto – DEN (ang. Net Economic Welfare – NEW). Wskaźnik oparto na mierniku PNB, od którego odjęto niekorzystne skutki rozwoju cywilizacji, a następnie dodano wartość dóbr i usług o charakterze nierynkowym oraz włączono wartość czasu wolnego (Pawełek 2004, s. 13). Zdaniem Z. śekońskiego (1974) poziom Ŝycia to całokształt warunków, w jakich Ŝyje społeczeństwo, grupa społeczno-zawodowa, gospodarstwo domowe lub jednostka, wyraŜających się przede wszystkim w udogodnieniach dotyczących procesu zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych, a więc: – w warunkach, w których przebiega zachowanie konsumpcyjne (wyborach indywidualnych dóbr i usług, jak i stwarzanych przez to zachowań), – w warunkach ekologicznych (geograficzno-przyrodniczych oraz sztucznie stworzonych przez człowieka, w tym mieszkaniowych), – w warunkach pracy, w tych aspektach, które wydatnie rzutują na całokształt Ŝycia (przede wszystkim dotyczących uciąŜliwości, bezpieczeństwa i higieny pracy, rytmu i czasu jej trwania, dojazdów), – w warunkach czasu wolnego i sposobie jego wykorzystania, – w niektórych aspektach organizacji Ŝycia społecznego (np. bezpieczeństwa osobistego itp.). W celu zbadania skali poziomu Ŝycia naleŜy dokładnie określić zakres potrzeb, które składają się na jego istotę. A. Luszniewicz (1982, s. 13) zdefiniował poziom Ŝycia ludności jako stopień zaspokojenia materialnych i kulturalnych potrzeb gospodarstw domowych realizowany (w sensie jego zabezpieczenia) poprzez strumienie towarów i usług odpłatnych oraz poprzez strumienie funduszy konsumpcji zbiorowej. WyróŜnił on 7 podstawowych rodzajów potrzeb: wyŜywienie, osłonę (mieszkanie, odzieŜ, obuwie), ochronę zdrowia, wykształcenie, rekreację, zabezpieczenie społeczne oraz zagospodarowanie materialne. Miernikami poziomu Ŝycia ludności ten sam autor nazywa zmienne losowe, które mogą słuŜyć do symptomatycznego pomiaru osiągniętego poziomu zaspokojenia materialnych i kulturalnych potrzeb ludności w danym okresie oraz danej jednostce przestrzennej (Luszniewicz 1982, s. 12). 156 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ Diag ram drzewa M etoda Wa rda Od leg ł. eu klid eso wa 3 ,5 Odległość wiąz. 3 ,0 2 ,5 2 ,0 1 ,5 1 ,0 0 ,5 ŁÓDZKIE MAZOWIECKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE LUBELSKIE POMORSKIE PODLASKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE MAŁOPOLSKIE PODKARPACKIE WIELKOPOLSKIE OPOLSKIE ŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBUSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE DOLNOŚLĄSKIE 0 ,0 Rysunek 4. Dendogram wskaźników rozwoju społecznego województw w 2009 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 2011 oraz programu Statistica. Z kolei J. Piasny (1993) stwierdził, Ŝe poziom Ŝycia jest pojęciem, którym określa się, najogólniej biorąc, jakość warunków egzystencji w sensie stopnia zaspokojenia waŜniejszych potrzeb, wygody i przyjemności Ŝycia. W tym ujęciu jest to synonim najszerzej pojętych warunków Ŝycia. W takim znaczeniu poziom Ŝycia zaleŜy nie tylko od stopnia zaspokajania potrzeb, lecz równieŜ od ponoszonych w tym celu nakładów, tj. od ilości czasu zuŜytego na pracę, od uciąŜliwości tej pracy, jak równieŜ od sposobu zuŜywania wolnego czasu itp. W tym ujęciu społeczno-ekonomicznego poziomu Ŝycia mieści się ogół okoliczności charakteryzujących materialne i kulturalne oraz społeczne warunki Ŝycia społeczeństwa. Wymienić tu moŜna m.in. warunki pracy (np. łatwość jej uzyskania, uciąŜliwość, długość tygodnia czy dnia pracy), poziom płac czy dochodów, spoŜycie, sytuację mieszkaniową, stan posiadania przez ludność trwałych dóbr konsumpcyjnych, stan opieki zdrowotnej i socjalnej, stan oświaty i kultury, wyposaŜenie gospodarstw domowych w wodę, gaz, energię elektryczną, kanalizację itp. Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 157 __________________________________________________________ Zdaniem T. Słaby (1990, s. 8), poziom Ŝycia definiowany jako stopień zaspokojenia potrzeb materialnych odnosi się do podstawowych potrzeb Ŝycia człowieka (fizjologicznych). Natomiast jakość Ŝycia ta sama autorka określiła jako te wszystkie elementy Ŝycia człowieka, które związane są z faktem jego istnienia, bycia kimś i odczuwania róŜnych stanów emocjonalnych, wypływających np. z faktu posiadania rodziny, kolegów, przyjaciół. Dodatkowo stwierdziła, Ŝe poziom Ŝycia powinno się określać na podstawie zbioru mierników obiektywnych (ilościowych i wartościowych), natomiast jakość Ŝycia powinno się oceniać głównie za pomocą mierników (wskaźników) subiektywnych. 4 0,571 0,202 4,700 0,683 2,338 0,403 0,296 5,440 0,606 2,677 0,516 0,287 6,700 0,330 2,587 0,738 0,231 5,100 0,459 Zgony wywołane chorobą układu oddechowego na 10 tys. mieszkańców 2,439 Zgony wywołane chorobą nowotworową na 10 tys. mieszkańców Rozwój społeczny 3 Zgony niemowląt na 1000 urodzeń Ŝywych 2 lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie, pomorskie małopolskie, podkarpackie, lubuskie, wielkopolskie, opolskie śląskie, zachodniopomorskie, dolnośląskie, kujawsko-pomorskie łódzkie, mazowieckie, warmińsko-mazurskie Zgony wg przyczyn wady rozwojowe wrodzone, zniekształcenia i aberracje chromosomowe na 100 tys. mieszkańców 1 Województwa Grupa Tabela 2. Rozwój społeczny województw (4 skupienia, metoda k-średnich) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 2011 oraz programu Statistica. W celu ujednolicenia definicji poziomu Ŝycia w roku 1954 ONZ zaleciła stosowanie ponad 40 róŜnych mierników ujętych w następujące grupy: warunki zdrowotne łącznie z demograficznymi, wyŜywienie, oświecenie łącznie z piśmiennością i kwalifikacjami zawodowymi, warunki pracy, stan i moŜliwości zatrudnienia, transport, mieszkanie łącznie z wyposaŜeniem gospodarstw domowych, ogólne spoŜycie i akumulacja, ubranie, wypoczynek i zabawy, ubezpieczenia społeczne. Dlatego poziom Ŝycia określono jako całokształt rzeczywistych warunków Ŝycia ludzi oraz stopień ich materialnego i kulturalnego zaspokojenia potrzeb poprzez strumień dóbr i usług odpłatnych, a takŜe pochodzących z funduszów społecznych (Pawełek 2004, s. 16). 158 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ Rysunek 5. Przestrzenne zróŜnicowanie rozwoju społecznego grup województw (metoda k-średnich) Źródło: Opracowanie własne na podstawie obliczeń z tab. 2. Jak moŜna wnioskować z przytoczonych definicji, poziom Ŝycia jest kategorią wieloelementową, wieloaspektową i w konsekwencji bezpośrednio nieobserwowalną. W związku z tym badania nad tym zagadnieniem naleŜy prowadzić nie bezpośrednio, ale pośrednio, na podstawie róŜnych symptomów, przybierających najczęściej postać róŜnorakich wskaźników społeczno-ekonomicznych (Bywalec i Wydymus 1992, s. 670). Ze względu na charakter prowadzonych rozwaŜań związanych z rozwojem zrównowaŜonym i ukierunkowanych na ochronę walorów przyrodniczych do oceny rozwoju społecznego przyjęto głównie wskaźniki opisujące zagroŜenia Ŝycia. Jest to podejście, które podkreśla wagę efektów zewnętrznych wynikających z produkcji i zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego. Przyjęto, iŜ rozwój społeczny opisywać będą 4 wskaźniki: Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 159 __________________________________________________________ – zgony wywołane chorobą nowotworową na 10 tys. mieszkańców (destymulanta), – zgony wywołane chorobą układu oddechowego na 10 tys. mieszkańców (destymulanta), – zgony wg przyczyn: wady rozwojowe wrodzone, zniekształcenia i aberracje chromosomowe na 100 tys. mieszkańców (destymulanta), – zgony niemowląt na 1000 urodzeń Ŝywych (destymulanta). 0 ,8 PODKARPACKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE MAŁOPOLSKIE 0 ,7 Rozwój społeczny OPOLSKIE POMORSKIE 0 ,6 LUBELSKIE PODLASKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE LUBUSKIE WIELKOPOLSKIE 0 ,5 MAZOWIECKIE ZACHODNIOPOMORSKIE ŁÓDZKIE DOLNOŚLĄSKIE 0 ,4 0 ,3 KUJAWSKO-POMORSKIE ŚLĄSKIE 0 ,2 0,2 0,3 0,4 0,5 0 ,6 0 ,7 0 ,8 Rozwój społ eczny Rysunek 6. Klasyfikacja województw ze względu na poziom rozwoju społecznego (średnie wartości wskaźników) Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem programu Statistica. Podobnie, tak jak to miało miejsce w przypadku badania poziomu rozwoju gospodarczego, wykonano procedury obliczeniowe z wykorzystaniem metody aglomeracji oraz metody k-średnich (rys. 4 oraz tab. 2). Badanie rozwoju społecznego pozwoliło zaliczyć do grupy o ogólnie najniŜszym poziomie zachorowalności następujące województwa: lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie oraz pomorskie, w których występuje najmniejsza liczba zgonów wywołanych przez wady rozwojowe oraz zgony niemowląt. Druga grupa województw: małopolskie, podkarpackie, lubuskie, wielkopolskie, opolskie, charakteryzuje się z kolei najmniejszą liczbą zgonów wywołanych chorobami nowotworowymi oraz zgonami wywołanymi chorobą układu oddechowego. Najgorsza sytuacja ma miejsce w województwach grupy 3, w której występuje 160 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ największa zachorowalność na choroby nowotworowe oraz najwyŜsza wartość wskaźnika umieralności niemowląt. Stan środowiska przyrodniczego Środowisko przyrodnicze najczęściej definiuje się jako całokształt oŜywionych i nieoŜywionych składników przyrody, ściśle ze sobą powiązanych, otaczających organizmy Ŝywe. Jego podstawowymi elementami są: budowa geologiczna, rzeźba terenu, klimat, stosunki wodne, gleba oraz organizmy Ŝywe. W środowisku przyrodniczym powinna występować równowaga naturalna, która oznacza zrównowaŜony odpływ i dopływ energii oraz materii w przyrodzie. Dia gra m d rze wa M e to d a Wa rd a Odl eg ł . e u kl id e so wa 4 ,0 Odległość wiąz. 3 ,5 3 ,0 2 ,5 2 ,0 1 ,5 1 ,0 0 ,5 ŁÓDZKIE OPOLSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WIELKOPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE ŚLĄSKIE MAZOWIECKIE MAŁOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE POMORSKIE LUBELSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE LUBUSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 0 ,0 Rysunek 7. Dendogram wskaźników stanu środowiska przyrodniczego województw 2009 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 2011 oraz programu Statistica. Środowisko przyrodnicze znajduje się w ciągłej interakcji z człowiekiem. Przyroda zapewnia ludziom środki niezbędne do Ŝycia: poŜywienie, wodę, czyste powietrze i surowce. Jakość tych zasobów jest bardzo istotna dla obecnych, jak i przyszłych pokoleń, które równieŜ będą zgłaszały na nie zapotrzebowanie. Biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu liczby ludności, zapotrzebowanie to będzie jeszcze większe, niŜ ma to miejsce obecnie. MoŜna zatem przyjąć, Ŝe prio- Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 161 __________________________________________________________ rytetowym działaniem człowieka powinno być dbanie o prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów, w których Ŝyje. 1017 435 126 402 0,299 0,529 9483 3074 2616 369 777 0,363 0,130 978 160 88 65 944 0,136 0,914 1968 613 271 224 715 0,116 0,743 Środowisko przyrodnicze 2542 Emisja zanieczyszczeń pyłowych na 1 km2 Udział procentowy gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymagających rekultywacji 4. Ścieki przemysłowe i komunalne wymagające oczyszczania odprowadzone do wód lub do ziemi w ciągu roku 3. Odpady wytworzone na 1 km2 2. łódzkie, świętokrzyskie, wielkopolskie, dolnośląskie, opolskie, kujawsko-pomorskie śląskie lubelskie, podkarpackie, podlaskie, lubuskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie mazowieckie, małopolskie, zachodniopomorskie Emisja zanieczyszczeń gazowych na 1 km2 1. Województwa Grupa Tabela 3. Stan środowiska przyrodniczego województw (4 skupienia, metoda k-średnich) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 2011 oraz programu Statistica. Dzieje się jednak tak, Ŝe państwa lub lokalne społeczności przekraczają granicę odnawiania się zasobów naturalnych i nadmiernie bądź niewłaściwie wykorzystują ekosystemy. Idea rozwoju zrównowaŜonego, jak juŜ to podkreślano, ma za zadanie budowanie teraźniejszości, jak i przyszłości gospodarczej i społecznej w równowadze ze środowiskiem przyrodniczym i ekosystemami w nim występującymi. W związku z powyŜszym do oceny środowiska przyrodniczego zaangaŜowano 5 wskaźników opisujących poziom zanieczyszczeń w województwach: – emisja zanieczyszczeń pyłowych na 1 km2 (destymulanta), – emisja zanieczyszczeń gazowych na 1 km2 (destymulanta), – odpady wytworzone na 1 km2 (destymulanta), – ścieki przemysłowe i komunalne wymagające oczyszczania odprowadzone do wód lub do ziemi w ciągu roku (destymulanta), – udział procentowy gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymagających rekultywacji (destymulanta). 162 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ Rysunek 8. Przestrzenne zróŜnicowanie stanu środowiska przyrodniczego grup województw (metoda k-średnich) Źródło: Opracowanie własne na podstawie obliczeń z tab. 3. Z przeprowadzonych obliczeń i obserwacji wynika, Ŝe najtrudniejsza sytuacja występuje w województwie: śląskim, w którym środowisko przyrodnicze jest zanieczyszczone w największym stopniu. Dotyczy to wszystkich wskaźników cząstkowych. Stan środowiska w tym województwie jest konsekwencją bardzo duŜego uprzemysłowienia regionu oraz wydobycia surowców energetycznych i produkcji tzw. „czarnej energii”. Dość wysokie zanieczyszczenia odnotowano równieŜ w grupie 1, do której zaliczono województwa łódzkie, świętokrzyskie, wielkopolskie, dolnośląskie, opolskie oraz kujawsko-pomorskie. Szczególnie dotyczy to udziału gruntów zdewastowanych i zdegradowanych, wymagających rekultywacji oraz emisji zanieczyszczeń gazowych. Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 163 __________________________________________________________ 1 ,1 1 ,0 PODKARPACKIE PODLASKIE LUBUSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE LUBELSKIE POMORSKIE 0 ,9 MAZOWIECKIE MAŁOPOLSKIE Środowisko przyrodnicze 0 ,8 KUJAWSKO-POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE 0 ,7 WIELKOPOLSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE ŁÓDZKIE 0 ,6 0 ,5 DOLNOŚLĄSKIE 0 ,4 OPOLSKIE 0 ,3 0 ,2 ŚLĄSKIE 0 ,1 0 ,0 0 ,0 0 ,1 0 ,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0 ,7 0 ,8 0,9 1,0 1,1 Ś rodo wisko p rzyrodn icze Rysunek 9. Klasyfikacja województw ze względu na stan środowiska przyrodniczego (średnie wartości wskaźników) Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem programu Statistica. Zdecydowanie najlepiej przedstawia się sytuacja we wschodniej Polsce, w której województwa posiadają w najmniejszym stopniu zanieczyszczone środowisko przyrodnicze. Prawie wszystkie wskaźniki związane z zanieczyszczeniami w tej grupie osiągnęły najniŜsze wartości. Rola odnawialnych źródeł energii w rozwoju zrównowaŜonym Tworzenie rozwoju zrównowaŜonego nie jest zadaniem prostym, przy czym naleŜy zwrócić uwagę na kilka istotnych czynników utrudniających ten proces. Po pierwsze, dotychczasowe procesy rozwojowe, zarówno gospodarcze jak i społeczne, wyraźnie pokazują przestrzenną koncentrację potencjałów ekonomicznych, najczęściej w duŜych miastach i obszarach sąsiadujących z nimi. Zjawisko to często określane jest mianem polaryzacji lub biegunowości zjawisk ekonomicznych. Kumulacja procesów produkcyjnych w centrach gospodarczych prowadzi do dalszych implikacji inwestycyjnych, co w efekcie decyduje o duŜej koncentracji podmiotów gospodarczych. To z kolei sprawia, iŜ atrakcyjny rynek pracy zachęca do migracji ludności i napływu kapitału ludzkiego. 164 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ Wspomniane migracje mają głównie kierunek wieś – miasto, co prowadzi do osłabienia obszarów peryferyjnych. Drugim waŜnym czynnikiem róŜnicującym przestrzenne układy rozwojowe jest dostęp do czynników produkcji, a przede wszystkim do surowców energetycznych, takich jak: węgle kopalne, ropa naftowa i gaz ziemny. Dzięki nim na południu Polski rozwinął się przemysł wydobywczy, a takŜe przemysł przetwórczy. Konsekwencją tworzenia produkcji na bazie kopalnianych źródeł energii jest jednak wysokie zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego, co negatywnie wpływa na stan zdrowia ludności i obniŜenie jakości Ŝycia. Po trzecie naleŜy podkreślić znaczenie połoŜenia polskich regionów względem zagranicznych rynków zbytu partnerów handlowych i produkcyjnych. Dlatego zauwaŜalny jest szybszy wzrost liczby przedsiębiorczości w województwach zachodnich w porównaniu do województw wschodnich Polski. W celu zmniejszania róŜnic rozwojowych i budowania spójności ekonomicznej i społecznej tworzone są programy ukierunkowane na aktywizację m.in. wschodnich obszarów Polski. Poszukiwane są takie inwestycje, które na trwałe wpiszą się w struktury produkcyjne tych regionów i zasilą ich potencjał ekonomiczny, który w przyszłości wpłynie równieŜ na poprawę warunków Ŝycia społeczeństwa. Na potrzeby analizy poziomu rozwoju zrównowaŜonego dokonano porównania wartości wskaźników na początku, licząc róŜnicę między poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego (rys. 10 rozwój zrównowaŜony I), a następnie róŜnicę między poziomem rozwoju gospodarczego a stanem środowiska przyrodniczego (rys. 11 rozwój zrównowaŜony II). Pierwsze zestawienie wyróŜniło województwa: lubuskie, pomorskie, łódzkie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie oraz zachodniopomorskie (rys. 10). Są to regiony o dość duŜym, zróŜnicowanym potencjale ekonomicznym, jednak ich cechą wspólną jest proporcjonalny do rozwoju gospodarczego rozwój społeczny. Wysokie koszty społeczne natomiast ponoszą województwa mazowieckie oraz śląskie, w których niski rozwój społeczny nie odpowiada wysokim wartościom rozwoju gospodarczego. W przypadku województw wschodnich, przy niskim poziomie rozwoju gospodarczego mamy jednocześnie mniejszą zachorowalność społeczeństwa oraz wysokie wartości poziomu rozwoju społecznego. Z analizy wynika zatem, Ŝe kryteriom rozwoju zrównowaŜonego najlepiej odpowiadają struktury rozwojowe województw, w których róŜnica omawianych wskaźników jest najmniejsza i dąŜy do zera. W drugim zestawieniu naleŜy zwrócić uwagę na grupę województw: podkarpackie, warmińsko-mazurskie, lubelskie, podlaskie oraz lubuskie, w których poziom czystości środowiska przewyŜsza poziom rozwoju gospodarczego (rys. 11). ZrównowaŜony zestaw wskaźników występuje natomiast w województwach: łódzkim, zachodniopomorskim, wielkopolskim oraz pomorskim. Woje- Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 165 __________________________________________________________ wództwo śląskie wyróŜnia się zdecydowanie wysokimi wartościami wskaźnika poziomu rozwoju gospodarczego przy najniŜszych wartościach wskaźników stanu środowiska oraz rozwoju społecznego. 0,8 MAZOWIECKIE ŚLĄSKIE 0,6 0,4 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE WIELKOPOLSKIE ŁÓDZKIE Rozwój zrównowaŜony I 0,2 0,0 LUBUSKIE POMORSKIE OPOLSKIE -0,2 MAŁOPOLSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE -0,4 PODLASKIE -0,6 LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE -0,8 PODKARPACKIE -1,0 -1,2 -1 ,2 -1,0 -0,8 -0,6 -0,4 -0 ,2 0 ,0 0,2 0 ,4 0,6 0,8 Rozwój zrównowaŜo ny I Rysunek 10. RóŜnice w poziomach rozwoju gospodarczego i społecznego Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem programu Statistica. Przykładowe zestawienia wskaźników miały za zadanie ukazanie, jak złoŜonym procesem jest budowanie rozwoju zrównowaŜonego. Wspomniana koncentracja produkcji, zróŜnicowanie przestrzenne zasobów energetycznych oraz uwarunkowania historyczne powodują, Ŝe nie moŜna wskazać uniwersalnej strategii rozwoju zrównowaŜonego. Jednak przyjmując, iŜ istotnym elementem ograniczającym rozwój gospodarczy i jednocześnie wpływającym na stan środowiska są zasoby energetyczne, naleŜy poszukiwać innowacyjnych rozwiązań w tym obszarze, np. z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Szczególnie dotyczy to tworzenia energetyki rozproszonej wykorzystującej odpady komunalne i produkcyjne, mające wpływ na jakość środowiska przyrodniczego. Dodatkowo moŜna uzyskać efekt aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich, wprowadzając produkcję roślin energetycznych, szczególnie na obszarach o niekorzystnych warunkach dla tradycyjnej produkcji rolnej. 166 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ 0,8 ŚLĄSKIE 0,6 Rozwój zrównowaŜony II 0,4 MAZOWIECKIE DOLNOŚLĄSKIE OPOLSKIE 0,2 WIELKOPOLSKIE ŁÓDZKIE ZACHODNIOPOMORSKIE 0,0 MAŁOPOLSKIE POMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE -0,2 -0,4 LUBUSKIE -0,6 LUBELSKIE PODLASKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE -0,8 PODKARPACKIE -1,0 -1,2 -1 ,2 -1 ,0 -0 ,8 -0 ,6 -0 ,4 -0 ,2 0 ,0 0 ,2 0 ,4 0 ,6 0 ,8 Ro zwó j zró wno waŜo n y II Rysunek 11. RóŜnice w poziomach rozwoju gospodarczego i środowiska przyrodniczego Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem programu Statistica. Podstawowymi walorami odnawialnych źródeł energii są: niewyczerpywalność, czyli zapewnienie ciągłości produkcji energii, nieszkodliwość dla środowiska związana z niską emisją gazów cieplarnianych i zerowym bilansem CO2 oraz w przypadku odpadów niskie ceny. Szczególnie wysoką efektywność energetyczną OZE, przy małej szkodliwości dla środowiska, uzyskuje się, stosując paliwa drugiej generacji. Dodatkowo występowanie OZE w odróŜnieniu od źródeł konwencjonalnych nie jest tak silnie zróŜnicowane, przez co źródła te są dostępne na całym świecie. W zaleŜności od stopnia występowania OZE państwa i ich gospodarki mogą uniezaleŜnić się od importu paliw, a tym samym zwiększyć swoje bezpieczeństwo energetyczne. Potencjał energetyczny biomasy województw w Polsce przyjmuje wartości od 200 do 400 TJ/100 km2 (rys. 12). Największe moŜliwości rozwoju energetyki na bazie odnawialnych źródeł energii występują w województwach: świętokrzyskim, mazowieckim oraz pomorskim. Zatem wydaje się, Ŝe jednym z kluczowych czynników budowania strategii rozwoju zrównowaŜonego jest zwrócenie uwagi na zmianę systemu produkcji i przestawienie się na nowe zasoby energetyczne, wytwarzane z surowców odnawialnych, nie stanowiących wysokiego zagroŜenia dla środowiska przyrodniczego. Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 167 __________________________________________________________ 4 00 ŚWIĘTOKRZYSKIE 3 80 MAZOWIECKIE POMORSKIE Potencjał biomasy TJ/100km2 3 60 3 40 3 20 ZACHODNIOPOMORSKIEDOLNOŚLĄSKIE ŚLĄSKIE 3 00 KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŁÓDZKIE 2 80 LUBELSKIE PODLASKIE PODKARPACKIE WIELKOPOLSKIE 2 60 2 40 2 20 2 00 2 00 LUBUSKIE OPOLSKIE 220 MAŁOPOLSKIE 24 0 2 60 280 30 0 3 20 340 36 0 3 80 400 P ote ncja ł b iom asy T J/1 00 km 2 Rysunek 12. Klasyfikacja województw ze względu na potencjał biomasy Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych M. Jasiulewicz, Potencjał biomasy w Polsce, Wydawnictwo Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2010, s. 133. Przykładowe, teoretyczne i praktyczne rozwiązania wskazują, Ŝe właśnie biomasa będzie odgrywać największą rolę wśród OZE w woj. zachodniopomorskim. Wykorzystanie biomasy jako surowca energetycznego wynika z wielu powodów, m.in.: – występującej nadwyŜki produkcyjnej w rolnictwie, którą moŜna wykorzystać jako surowiec energetyczny, – moŜliwość wykorzystania odpadów organicznych z rolnictwa i z przemysłu przetwórczo-spoŜywczego oraz drzewnego, – niewykorzystanych w pełni uŜytków rolnych, – znaczącego udziału uŜytków rolnych o niskiej produktywności (ONW), – wykorzystanie gruntów nadmiernie zanieczyszczonych i zdegradowanych nie nadających się do upraw konsumpcyjnych, – znacząca emisja CO2, niezgodna z dyrektywami UE, – korzystna struktura wielkościowa gospodarstw rolnych i związana z tym koncentracja produkcji (M. Jasiulewicz, P. Zarębski 2009, s. 199). Podsumowując, naleŜy podkreślić, iŜ najwaŜniejszą zaletą OZE w budowaniu rozwoju zrównowaŜonego jest ich przyjazność dla środowiska, czyli fakt, Ŝe 168 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ nie powodują wzrostu koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze i tym samym zmian w środowisku przyrodniczym i przestrzeni Ŝyciowej człowieka. Polityka UE, jak i wielu państw, zmierzająca do wzrostu zaangaŜowania OZE w ogólnej produkcji energii jest waŜnym krokiem w tworzeniu przyszłości ludzkości juŜ teraz z myślą o następnych pokoleniach. Wnioski Na podstawie powyŜszych rozwaŜań dotyczących moŜliwości kształtowania rozwoju zrównowaŜonego moŜna wysnuć następujące wnioski. 1. Rozwój zrównowaŜony jest pojęciem, które obejmuje zarówno elementy związane z potencjałem ekonomicznym, jak równieŜ społecznym i przyrodniczym, przy czym wszystkie wymienione składowe są istotne i wymagają odpowiedniej analizy indywidualnej, jak i kompleksowej. 2. Rozwój gospodarczy polskich regionów jest zróŜnicowany przestrzennie, a największe jego wartości występują w województwach: mazowieckim, łódzkim, śląskim, wielkopolskim, dolnośląskim oraz pomorskim. Natomiast najniŜszy poziom rozwoju społecznego wyraŜony wskaźnikami związanymi ze zdrowiem mieszkańców odnotowano w województwach: śląskim, zachodniopomorskim, dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim. MoŜna zatem zauwaŜyć pewną współzaleŜność wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego ze stanem zdrowia ludności. 3. Konsekwencją rozwoju gospodarczego jest zły stan środowiska. Z przeprowadzonych badan wynika, iŜ pod względem jakości środowiska przyrodniczego najlepsza sytuacja ma miejsce w województwach wschodnich, które charakteryzują się jednocześnie niskim poziomem rozwoju gospodarczego. 4. Potencjał energetyczny odnawialnych źródeł energii polskich regionów wskazuje na duŜe moŜliwości kreowania energetyki rozproszonej jako alternatywy dla tradycyjnych produkcji energii z wykorzystaniem paliw kopalnianych. Zmiany w produkcji energii są waŜnym elementem w tworzeniu polityki zrównowaŜonego rozwoju. Bibliografia 1. Bartosik Z., Intensywny rozwój społeczno-gospodarczy, Podstawowe problemy. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1979. 2. Bywalec C., Wydymus S., Poziom Ŝycia ludności Polski w porównaniu z krajami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, „Ekonomista” 1992, nr 5-6. 3. Drewnowski J., Wzrost gospodarczy, w: Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974. 4. Heffner K., Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich. Definicje – Uwarunkowania – ZaleŜności – Czynniki – Skutki. Badania zróŜnicowania rozwoju obszarów wiejskich, w: ZróŜnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego ob- Odnawialne źródła energii jako czynnik determinujący zrównowaŜony rozwój… 169 __________________________________________________________ szarów wiejskich a zróŜnicowanie dynamiki przemian, red. A. Rosner, IRWiR PAN, Warszawa 2007. 5. Hirchman A.O., The Strategy of Economic Development, New Haven, London 1958. 6. Jasiulewicz M., Zarębski P., Potencjał biomasy rolniczej do celów energetycznych w woj. zachodniopomorskim, w: Energetyczne wykorzystanie biomasy w działalności gospodarczej, red. M. Jasiulewicz, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2009, s. 199. 7. Jasiulewicz M., Potencjał biomasy w Polsce, Wydawnictwo Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2010, s. 133. 8. Klasik A., Koncepcje rozwoju regionalnego Polski na tle zróŜnicowań regionalnych, Stenogram z seminarium na temat „Rozwój regionalny Polski jako element integracji europejskiej”, Sejm RP, 22 kwietnia 1997. 9. Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999. 10. Lange O., Ekonomia polityczna, tom II, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1968. 11. Luszniewicz A., Statystyka społeczna. Podstawowe problemy i metody, PWE, Warszawa 1982. 12. Marciniak S., Proporcje i struktura gospodarki socjalistycznej, PWE, Warszawa 1976. 13. Obrębski T., Zastosowanie metody taksonomicznej do badania poziomu rozwoju regionów Polski w latach 1960–1979, „Ekonomista” 1975, nr 1. 14. Pawełek B., Poziom Ŝycia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, red. A. Zeliasia, PWE, Warszawa 2004. 15. Piasny J., Poziom i jakość Ŝycia ludności oraz źródła i mierniki ich określenia, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1993, z. 2. 16. Piotrowski K., Industrialna i socjologiczno-ekonomiczna koncepcja wzrostu gospodarczego, „Ekonomista” 1986, nr 6. 17. Raczko A., Czynniki wzrostu gospodarczego, w: Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 18. Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, t. 2, Warszawa 1998. 19. Secomski K., O niektórych problemach teorii rozmieszczenia sił wytwórczych, w: Teoretyczne problemy rozmieszczenia sił wytwórczych, PWN, Warszawa 1965. 20. Słaby T., Poziom Ŝycia, jakość Ŝycia, „Wiadomości Statystyczne” 1990, nr 6. 21. Stackelberg K., Hahne U., Teorie rozwoju regionalnego, w: Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, Raport IPiSS, zeszyt nr 16, Warszawa 1988. 22. Szlachta J., Główne problemy polityki rozwoju regionalnego Polski na przełomie XX i XXI wieku, w: Strategiczne wyzwanie dla polityki rozwoju regionalnego Polski, Wydawnictwo Friedrich Ebert-Stiftung, Warszawa 1996. 23. Zdrojewski E. Z., Przemiany demograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Instytut Statystyki i Demografii, Warszawa 1990. 24. śekoński Z., Z problemów metodologicznych sformułowania społeczno-bytowych celów rozwoju, „Gospodarka Planowa” 1974, nr 6. 170 Patrycjusz Zarębski __________________________________________________________ Streszczenie W niniejszej publikacji podjęto próbę analizy moŜliwości kreowania rozwoju zrównowaŜonego polskich regionów w oparciu o odnawialne źródła energii. Badania wykazały dość duŜe zróŜnicowanie w poziomie rozwoju gospodarczego, społecznego i przyrodniczego, co stanowi duŜe wyzwanie w budowaniu spójności regionów, z jednoczesnym przestrzeganiem zasad rozwoju zrównowaŜonego. Wysoki stopień zróŜnicowania determinują dotychczasowe procesy gospodarcze, społeczne, jak i przestrzenne uwarunkowania dostępności czynników produkcji, w tym przede wszystkim zasobów energetycznych. Nowe podejście do planowania rozwoju gospodarczego powinno zatem uwzględniać moŜliwości tworzenia energetyki rozproszonej, opartej na odnawialnych źródłach energii. Summary In this publication, an attempt was made of an analysis of the possibilities to create a ustainable development of the Polish regions based on renewable energy sources. The research demonstrated a fairly large diversification of the level of economic, social and natural development, which constitutes a great challenge in the building of the cohesion of regions, while at the same time observing the rules of a sustainable development. The current economic and social processes as well as spatial determinants concerning the availability of production factors including first of all energy resources determine the high degree of diversification. A new approach to the planning of an economic development should take into consideration the possibilities of the creation of dispersed energy systems based on renewable energy sources.
