Świadkowie Zagłady

Ewa Saternus
Świadkowie Zagłady
Czas lekcji: 90 minut
• rozmowa nauczająca,
• dyskusja.
Cele:
Wiadomości:
• uczeń pamięcia postaci: Jan Karski, Szmul Zygielbojm,
Irena Sendelr, Zosia Kossak-Szczucka i wskazuje ich role
jako świadków Holokaustu;
• uczeń definiuje pojęcia „szmalcownik”, „pogrom”,
„Żegota”;
• uczeń wyjaśnia cele działania Żegoty;
• uczeń wyjaśnia znaczenie tytułu „Sprawiedliwy wśród
Narodów Świata” i okoliczności jego nadawania;
• uczeń wskazuje różne postawy Polaków wobec kwestii
żydowskiej.
Umiejętności:
• uczeń określa stanowisko przywódców państwa Koalicji
antyhitlerowskiej wobec kwestii żydowskiej;
• uczeń dostrzega różnorodność postaw świadków
Holokaustu;
• uczeń podejmuje się próby obiektywnej oceny postaw
Polaków wobec Holokaustu;
• uczeń czerpie informacje z różnych źródeł i dokonuje
ich selekcji;
• uczeń samodzielnie wyszukuje informacje potrzebne
do omówienia określonych zagadnień;
• uczeń dokonuje syntezy posiadanych wiadomości z
nowo nabywanymi;
• uczeń zajmuje stanowisko w dyskusji, dobierając
umiejętnie argumenty na poparcie swego stanowiska.
Postawy i przekonania:
• uczeń nabiera przekonania o potrzebie nieustannego
pogłębiania własnej wrażliwości moralnej;
• uczeń kształtuje w sobie postawę wrażliwości na
przejawy niesprawiedliwości i okrucieństwa dotykających
człowieka z racji jego odmiennych poglądów, wyglądu,
wyznania.
Metody i formy pracy:
• praca pod kierunkiem (z tekstem źródłowym, filmem),
• burza mózgów,
Środki dydaktyczne:
• materiały do pracy dla uczniów (załączniki 1-3, szary
papier, mazaki),
• Robert Szuchta, Piotr Trojański, Holokaust. Zrozumieć
dlaczego, Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki” i Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003,
• Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Wydawnictwo
a5, Poznań 1997,
• Andrzej Szczypiorski, Początek, Kantor Wydawniczy
SAWW, Poznań 1986,
• Jan T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego
miasteczka, Fundacja „Pogranicze”, Sejny 2000,
• Jedwabne. Spór historyków wokół książki Jana T. Grossa
„Sąsiedzi”, Wydawnictwo FRONDA, Warszawa 2002,
• Łyżeczka życia, film dokumentalny 2003.
Tok zajęć:
1. Czynności organizacyjno-porządkowe.
2. Rekapitulacja wtórna:
Uczniowie krótko przypominają poruszane na
poprzednich zajęciach zagadnienia, związane z formami
walki ludności żydowskiej o przeżycie.
3. Wprowadzenie do tematu zajęć:
Uczniowie zapoznają się z treścią listu Szmula Zygielbojma
(załącznik nr 1). Na podstawie jego analizy określają,
po jakich wydarzeniach został on napisany, kogo autor
obciąża odpowiedzialnością za Holokaust, jaki był cel
jego napisania. Zastanawia się także, jakie mogły być,
wobec takich zarzutów, postawy świadków Holokaustu
– zapisują te postawy na arkuszu papieru. Następnie,
po lekturze tekstów zamieszczonych w załączniku nr
2, określają stosunek Polaków do sprawy żydowskiej.
Uzupełniają zapis na arkuszu papieru, który zostaje
umieszczony w widocznym dla wszystkich miejscu.
4. Podanie tematu zajęć.
5. Realizacja tematu:
Cz. I
a) Jeden z uczniów – referentów przedstawia postać Jana
Karskiego i jego rolę w nagłaśnianiu sprawy żydowskiej
na świecie; nauczyciel uzupełnia jego wypowiedź o
informacje dotyczące reakcji świata na „rewelacje”
Karskiego;
b) przykłady obojętności Polaków wobec zagłady Żydów:
- warszawiacy wobec walczącego getta;
Uczniowie analizują tekst Czesława Miłosza „Campo
di Fiori” (załącznik 3) i porównują go z informacjami
zawartymi w książce Hanny Krall „Zdążyć przed Panem
Bogiem” i Andrzeja Szczypiorskiego „Początek” (część
uczniów miała za zadanie zapoznać się z jedną, część z
drugą książką);
c) postawy, za które można oskarżać Polaków o
współpracę z okupantem w kwestii:
- szmalcownicy;
- pogromy żydowskie na ziemiach polskich i udział w
nich Polaków;
Uczniowie dzielą się samodzielnie zdobytą wiedzą na
temat szmalcowników oraz udziału Polaków z pogromach
żydowskich; nauczyciel uzupełnia wiadomości uczniów i
kieruje dyskusją na temat udziału Polaków z pogromach;
Cz. II
prezentacja filmu dokumentalnego „Łyżeczka życia”,
jako punktu wyjścia do omawiania kwestii związanych z
postawami prożydowskimi wśród Polaków:
- powstanie i działalność Żegoty;
- „Sprawiedliwy wśród Narodó Świata” – przykład
działalności Ireny Sendler i innych Sprawiedliwych
6. Podsumowanie zajęć:
Dyskusja zamykająca temat „Jak ocenić postawę Polaków
jako świadków Holokaustu?”.
Przypomnienie uczniom o przyniesieniu materiałów
związanych z realizowanym projektem.
Załącznik nr 1
Na podstawie analizy poniższego tekstu określ:
- Po jakich wydarzeniach powstaje ten list?
- Kogo autor obarcza odpowiedzialnością za Holokaust?
- Jaki był cel napisania tego listu?
Zastanów się, jakie mogły być – wobec takich zarzutów
– postawy świadków Holokaustu? Jak Twoim zdaniem
zachowywali się Polacy? Swoje przemyślenia wypisz na
arkuszu papieru.
Fragment listu Szmula Zygielbojma do Prezydenta RP i
premiera rządu polskiego, Londyn 11 maja 1943 r.
Do Pana Prezydenta RP
Władysława Raczkiewicza
Do Pana Prezesa Rady Ministrów
Generała Władysława Sikorskiego
Panie Prezydencie
Panie Premierze
Pozwalam sobie kierować do Panów ostatnie moje słowa,
a przez Panów – do Rządu i społeczeństwa polskiego,
do Rządów i narodów państwa sprzymierzonych, do
sumienia świata.
Z ostatniej wiadomości z Kraju wynika bez żadnych
wątpliwości, że Niemcy z całym bezwzględnym
okrucieństwem mordują już obecnie resztki Żydów w
Polsce. Za murami gett odbywa się obecnie ostatni akt
niebywałej w dziejach tragedii.
Odpowiedzialność za zbrodnię wymordowania całej
narodowości żydowskiej spada przede wszystkim na
sprawców, ale bezpośrednio obciąża ona ludzkość całą,
Narody i Rządy Państw Sprzymierzonych, które do dziś
dnia nie zdobyły się na żadej czyn konkretny w celu
ukrócenia tej zbrodni. Przez bierne przypatrywanie się
temu mordowi milionów bezbronnych i zmaltretowanych
dzieci, kobiet i mężczyzn, stały się jego współwinowajcami.
Muszę też stwierdzić, że aczkolwiek Rząd Polski w bardzo
dużym stopniu przyczynił się do poruszenia opinii świata,
jednak nie dostatecznie, jednak nie zdobył się na nic
takiego nadzwyczajnego, co by odpowiadało rozmiarom
dramatu, dokonywającego się w Kraju.
Z blisko 3 i pół miliona Żydów polskich około 700
000 Żydów deportowanych do Polski z innych krajów
żyło jeszcze w kwietniu tego roku, według doniesień
oficjalnych kierownictwa podziemnego „Bundu”,
przesłanych nam przez Delegata Rządu, około 300 000.
A mord trwa nadal bez przerwy.
Milczeń nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu
żydowskiego w Polsce, którego jestem reprezentantem.
Towarzysze moi w getcie warszawskim zginęli z bronią w
ręku, w ostatnim porywie bohaterskim.
Nie było mi dane zginąć tak jak oni, razem w nimi. Ale
należę do nich, do ich grobów masowych.
Przez śmierć swą pragnę wyrazić najgłębszy protest
przeciwko bezczynności, z jaką świat się przypatruje i
pozwala lud żydowski wytępić. Wiem, jak mało znaczy
życie ludzkie, szczególnie dzisiaj. Ale skoro nie potrafiłem
tego dokonać za życia, może śmiercią swą przyczynię się
do wyrwania z obojętności tych, którzy mogą i powinni
działać, by teraz jeszcze, w ostatniej chwili, uratować
od niechybnej zagłady tę garstkę Żydów polskich, jaka
jeszcze żyje.
Życie moje należy do narodu żydowskiego w Polsce, więc
je daję. Pragnę, by ta garstka, która ostała się jeszcze
z kilkumilionowego żydostwa polskiego, dożyła wraz
z masami polskimi wyzwolenia, by mogła oddychać w
Kraju i w świecie wolności i sprawiedliwości socjalizmu
za wszystkie swe męki i cierpienie ludzkie. A wierzę, że
taka właśnie Polska powstanie i że taki właśnie świat
nastąpi.
Ufam, że Pan Prezydent i Pan Premier skieruje powyższe
moje słowa do wszystkich tych, dla których przeznaczone
są, i że Rząd Polski natychmiast rozpocznie odpowiednią
akcję na terenie dyplomatycznym i propagandowym,
ażeby jednak tę resztkę żyjących jeszcze Żydów polskich
uratować przed zagładą.
Zegnam wszystkich i wszystko, co mi było drogie i co
kochałem.
(-) Zygielbojm
Źródło: „Żydzi w dziejach Polski. Materiały dydaktyczne
dla nauczycieli szkół średnich (gimnazjów i liceów)”, s.
14-15.
Załącznik nr 2
Na podstawie analizy zamieszczonych poniżej tekstów
określ, jakie było stanowisko Polaków wobec Holokaustu.
Tekst nr 1: Ulotka „Protest” autorstwa Zofii KossakSzczuckiej, rozpowszechniana w sierpniu 1942 r.
Protest!
„W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od
świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie
istnieje dla nich nadzieja ratunku, nie nadchodzi znikąd
pomoc. Ulicami przebiegają oprawcy, strzelając do
każdego, kto się ośmieli wyjść z domu. Strzelają podobnie
do każdego, kto stanie w oknie. Na jezdni walają się
niepogrzebane trupy.
Świat patrzy na tę zbrodnię, straszliwszą niż wszystko,
co widziały dzieje i milczy. Rzeź milionów bezbronnych
ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego
milczenia. Milczą kaci, nie chełpią się tym, co czynią.
Nie zabierają głosu Anglia czy Ameryka, milczy nawet
wpływowe międzynarodowe żydostwo, tak dawniej
przeczulone na krzywdę swoich. Milczą i Polacy. [...]
Tego milczenia dłuzej tolerować nie można. Jakiekolwiek
są jego pobudki – jest ono nikczemne. Kto milczy w
obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie
potępia, ten przyzwala.
Zabieramy przeto głos my, katolicy – Polacy. Uczucia
nasze względem żydów nie uległy zmianie. Nie
przestajemy uważać ich za politycznych, gospodarczych
i ideowych wrogów Polski. Co więcej, zdajemy sobie
sprawę z tego, iż nienawidzą oni nas więcej niż Niemców,
że czynią nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczęście.
Dlaczego, na jakiej podstawie – to pozostanie tajemnicą
duszy żydowskiej, niemniej jest faktem nieustannie
potwierdzanym. Świadomość tych uczuć nie zwalnia nas
z obowiązku potępienia zbrodni.
Nie chcemy być Piłatami. Nie mamy możności czynnie
przeciwdziałać morderstwom niemieckim, nie możemy
nic poradzić, nikogo uratować – lecz protestujemy z głębi
serc przejętych litością, oburzeniem i grozą.
Protestujemy równoczeście jako Polacy. Nie wierzymy, by
Polska odnieść mogła korzyść z okrucieństw niemieckich.
Przeciwnie. W upartym milczeniu międzynarodowego
żydostwa, w zabiegach propagandy niemieckiej
usiłującej już teraz zrzucić odium za rzeź żydów na
Litwinów i ... Polaków, wyczuwamy planowanie wrogiej
dla nas akcji. Wiemy również jak trujący bywa posiew
zbrodni. Przymusowe uczestnictwo narodu polskiego
w krwawym widowisku spełniającym się na ziemiach
polskich, może snadno wyhodować zobojętnienie na
krzywdę, sadyzm i ponad wszystko groźne przekonanie,
że można mordować bliźnich bezkarnie. [...]”
Źródło: „Żydzi w dziejach Poslki. Materiały dydaktyczne
dla nauczycieli szkół średnich (gimnazjów i liceów)”, s.
15.
Tekst nr 2: Proklamacja podziemnego Państwa
Polskiego z 18 III 1943 r.
Kierownictwo Walki Cywilnej komunikuje: Społeczeństwo
polskie, mimo iż samo jest ofiarą okropnego terroru, ze
zgrozą i głębokim współczuciem patrzy na mordowanie
przez Niemców resztek ludności żydowskiej w Polsce.
Założyło ono przeciwko tej okropnej zbrodni protest,
który doszedł do wiadomości całego wolnego swiata,
zaś Żydom, którzy zbiegli z ghetta lub obozów kaźni –
udzieliło tak wydatnej pomocy, że okupant opublikował
zarządzenie, grożące śmiercią tym Polakom, którzy
pomagają ukrywającym się Żydom. Niemniej znalazły
się jednostki, wyzute ze czczi i sumienia, rekrutujące się
ze świata występnego dochodu przez szantażowanie
Polaków ukrywających Żydów i Żydów samych.
K[ierownictwo] W[alki] C[ywilnej] ostrzega, że tego
rodzaju wypadki szantażu są rejestrowane i będą
karane z całą surowością prawa, w miarę możliwości już
obecnie, w każdym razie w przyszłości”.
Źródło: „Żydzi w dziejach Polski. Materiały dydaktyczne
dla nauczycieli szkół średnich (gimnazjów i liceów)”, s.
16.
Załącznik nr 3
Zapoznaj się z tekstem zamieszczonego poniżej utworu.
Na podstawie analizy jego treści, a także informacji
nabytych po lekturze wybranej pozycji książkowej (np.:
Hanna Krall „Zdążyć przez Panem Bogiem” / „Andrzej
Szczypiorski „Początek”) określ, jakie postawy Polaków
one prezentują. Jak myślisz, co było ich przyczyną?
Fragment wiersza Czesława Miłosza pt.: „Campo di Fiori”
[...]
Wspomniałem Campo di Fiori
W Warszawie przy karuzeli,
W pogodny wieczór wiosenny,
Przy dźwiękach skocznej muzyki.
Salwy za murem getta
Głuszyła skoczna melodia
I wzlatywały pary
Wysoko w pogodne niebo.
Czasem wiatr z domów płonących
Przynosił czarne latawce,
Łapali skrawki w powietrzu
Jadący na karuzeli.
Rozwiewał suknie dziewczynom
Ten wiatr od domów płonących,
śmiały się tłumy wesołe
W czas pięknej warszawskiej niedzieli.
Źródło: R. Szuchta, P. Trojański, Holokaust. Zrozumieć
dlaczego, Warszawa 2003, s. 220.