Nie dość, że Polska i Litwa stawały się jedną z

Geneza
bitwy
Sojusze poprzedzające walki na polach
Grunwaldu były równie zmienne jak przebieg
samej bitwy. Natomiast skutki tego starcia
Ilustracje: Marek Szyszko
poważanie wpłynęły na układ sił w Europie
Środkowej.
Tekst: dr hab. Marek Kazimierz Barański
i obrona Grobu Chrystusa. Był to już trzeci
zakon rycerski, obok joannitów i templariuszy, działający na tym terenie, i wkrótce
okazało się, że na kolejne zgromadzenie nie
ma miejsca w niewielkim przecież Królestwie
Jerozolimskim. W związku z tym Krzyżacy zaczęli szukać innego rejonu, w którym mogliby
Andrzej zorientował się, że zakonnicy dążą do
stworzenia, niezależnego od Węgier państwa,
usunął ich z kraju. Po utracie siedzib węgierskich Krzyżacy przyjęli propozycję księcia
mazowieckiego Konrada.
Rządzone przez Konrada Mazowsze nękały nieustanne ataki pogańskich Prusów.
Nie dość, że Polska
i Litwa stawały się jedną
z największych potęg tej części Europy, to jeszcze ostatni
poganie europejscy nawracali
się na chrześcijaństwo
osiąść. W 1211 roku król węgierski Andrzej II
osadził ich w Siedmiogrodzie z misją ochrony Węgier przed napadami koczowników ze
wschodu, zwanych Kumanami. Jednak krzyżacy realizowali też własne cele. Gdy tylko król
Najazdy te nie groziły wprawdzie podbojem
księstwa, ale były bardzo uciążliwe. Powoływane w ramach pospolitego ruszenia rycerstwo nie było w stanie obronić kraju przed napaściami nawet niewielkich grup najeźdźców.
warcie z zakonem pokoju. Zgodnie z układem
podpisanym w Kaliszu w 1343 roku Kazimierz
Wielki uznał, że Pomorze ma pozostać w rękach krzyżackich jako wieczna jałmużna króla
polskiego. Mimo to Polacy zapamiętali tę stratę i mieli nadzieję na odzyskanie nadmorskich
ziem w przyszłości.
W XIV wieku Krzyżacy niemal bezustannie
atakowali księstwo litewskie. W wyniku tych
najazdów Polska i Litwa zbliżyły się do siebie
i zawarły sojusz, wzmocniony małżeństwem
Kazimierza z córką władcy Litwy, Giedymina. Sojusz ten trwał do 1340 roku, kiedy to
polski monarcha rozpoczął przyłączanie Rusi
Czerwonej do Polski. Jednocześnie Rusią
zainteresowali się książęta litewscy. Jeden
z synów Giedymina,
Lubart,
rozpoczął trwającą ponad dwadzieścia
lat wojnę z państwem polskim. Ponieważ
z Litwą walczyli też Krzyżacy, doszło do zbliżenia między Polską i zakonem. Wyrazem zacieśniających się relacji był w pewnym stopniu
pokój zawarty z Krzyżakami w Kaliszu.
Napięcie między Polakami a państwem zakonnym zaczęło ponownie narastać wraz
ze wstąpieniem na tron Władysława Jagiełły i z chrztem Litwy. Krzyżacy natychmiast
zorientowali się, jakie niebezpieczeństwo
zaczęło im grozić w wyniku porozumienia
polsko-litewskiego. Nie dość, że Polska
i Litwa stawały się jedną z największych potęg
w tej części Europy, to jeszcze ostatni poganie
europejscy nawracali się na chrześcijaństwo.
W tej sytuacji państwo zakonne, którego
celem była walka z poganami, traciło rację
swego istnienia. I dlatego osoby kierujące
polityką krzyżacką ignorowały związek polsko-litewski. Głosiły też, że
chrzest Litwy był fałszywy, a jej
mieszkańcy nadal czczą dawne bóstwa. Ponadto Krzyżacy podbili litewską Żmudź.
Ilustracje: Marek Szyszko
15 lipca 1410 roku wojska polsko-litewskie
na polach rozciągających się między wsiami Grunwald i Tannenberg rozgromiły armię
krzyżacką. Była to jedna z największych bitew
średniowiecza. W starciu tym zginęło wielu
wojowników. Polegli także liczni dostojnicy
zakonni, z wielkim mistrzem Ulrichem von
Jungingenem na czele, a wszystkie chorągwie
krzyżackie padły łupem zwycięzców. Władysław Jagiełło wysłał z pola bitwy do Krakowa
list ze szczęśliwą wieścią, nieco później zaś
w katedrze wawelskiej zawisły zdobyte pod
Grunwaldem krzyżackie chorągwie.
Wydarzenie to jest w Polsce powszechnie
znane. Datę bitwy pod Grunwaldem potrafi
podać niemal każdy Polak. Starcie grunwaldzkie obrosło jednak legendą; nie wszyscy wiedzą, dlaczego doszło do tej konfrontacji, jaki
był jej przebieg i co nastąpiło później. Wątpliwości te postaram się teraz wyjaśnić.
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny
Domu Niemieckiego w Jerozolimie, bo tak
brzmiała pełna nazwa zakonu krzyżackiego, został założony w 1191 roku w Palestynie. Stworzyli go niemieccy krzyżowcy.
Jego główne zadanie stanowiła opieka nad
pielgrzymami podążającymi do Jerozolimy
Potrzebna była stała siła zbrojna, a taką mógł
zapewnić tylko zakon rycerski. Dlatego książę
Konrad poprosił mistrza krzyżackiego o pomoc. Postanowił osadzić rycerzy zakonnych
na ziemi chełmińskiej. W zamian za obronę
jego ziem przed Prusami nadał im również
pewne posiadłości na Kujawach. Nie wyrzekł
się oczywiście ziemi chełmińskiej. Sądził, że
nadal będzie mu ona podlegać, ale jako własność krzyżacka. Taką własnością dysponowały przecież także inne zakony.
Do końca XIII wieku Krzyżacy podbili Prusy.
Na zdobytych terenach i na ziemi chełmińskiej
utworzyli własne państwo. Nie uznawali i nie
zamierzali uznawać zwierzchnictwa polskich
władców. Książęta mazowieccy nie uzyskali
więc żadnych korzyści w Prusach, stracili
natomiast ziemię chełmińską. Mimo to przez
długi czas stosunki między Polską a zakonem
krzyżackim układały się poprawnie. Zmieniło
się to dopiero na początku XIV wieku, gdy
w latach 1308–1309 Krzyżacy zbrojnie odebrali Łokietkowi Pomorze Gdańskie. Od tego
czasu dla kolejnych polskich władców jedną
z najważniejszych spraw stało się odzyskanie
utraconych ziem. W usiłowaniach tych Polska
miała na ogół poparcie papiestwa. Krzyżacy
tymczasem sprzymierzyli się z królami czeskimi z dynastii Luksemburgów, którzy aż do
roku 1335 uważali się za władców polskich,
a na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XIV wieku podporządkowali sobie większość piastowskiego Śląska.
Władysław Łokietek nie zdołał odzyskać utraconego Gdańska, choć wygrał proces wytoczony Krzyżakom przed sądem papieskim.
Pod koniec jego panowania wybuchła wojna,
w której – mimo zwycięstwa w bitwie pod
Płowcami – Polska poniosła straty.
Sytuacja zaczęła się odwracać za rządów
syna i następcy Łokietka, Kazimierza Wielkiego. Ostatni Piast na polskim tronie w czasie swego panowania znacznie wzmocnił
Królestwo Polskie i podniósł jego prestiż na
arenie międzynarodowej. Jednak, chociaż
i on wygrał rozprawę przed sądem papieskim, a w czasie swego panowania pozostawał w ścisłym sojuszu z potężnymi wówczas
Węgrami, nie zdołał odebrać Pomorza Krzyżakom. Pod jego rządami jedynym sposobem
na wzmocnienie kraju było przyłączenie do
Polski Rusi Halicko-Wołyńskiej. Aby osiągnąć
ten cel, polski władca zdecydował się na za-
Litwini nie zawsze byli sprzymierzeńcami Polski.
W XIV wieku Kazimierz Wielki toczył z nimi trwającą ponad 20 lat wojnę o Ruś Czerwoną.
W pierwszych latach XV wieku na ziemiach
tych wybuchło powstanie antykrzyżackie. Powstańców wsparł wielki książę Litwy, Witold.
Zakon krzyżacki walczył z Litwinami, a jednocześnie próbował zachować pokój z Polską.
Gdyby mu się to udało, unia polsko-litewska
armię na Malbork. Tymczasem wielki mistrz
Ulrich von Jungingen spodziewał się ataku na
Pomorze. Dlatego skupił swe wojska w okolicach Świecia. Oddziały polsko-litewskie,
przez ziemię dobrzyńską, ruszyły na północ.
Gdy tylko Krzyżacy zorientowali się, co jest
Zimą Jagiełło zorganizował
wielkie łowy, które zapewniły zapasy żywności dla wojsk
mających w następnym roku
stanąć do walki
uległaby rozpadowi. Jednakże posłowie polscy podczas spotkania w Malborku przedstawili wielkiemu mistrzowi stanowisko Jagiełły,
który postanowił, że Polska wesprze Litwę.
Decyzja ta zyskała również przychylność polskich stanów.
Krzyżakom nie udało się wyizolować politycznie Litwy, wypowiedzieli więc wojnę Polsce.
Rozpoczęła się ona jesienią 1409 roku od
zajęcia przez wojska zakonne ziemi dobrzyńskiej. Jednak wobec zbliżającej się zimy działania wojenne zostały przerwane, a obie strony
rozpoczęły przygotowania do kolejnego
starcia. Musiało ono nastąpić, gdyż Polacy
nie zgodzili się na warunki zaproponowane
podczas mediacji prowadzonych przez króla
czeskiego Wacława.
Zimą Jagiełło zorganizował wielkie łowy, które
zapewniły zapasy żywności dla wojsk mających w następnym roku stanąć do walki.
Również w tym czasie inżynierowie wojskowi
skonstruowali most mający umożliwić siłom
polskim przekroczenie Wisły.
Działania wojenne zostały wznowione późną wiosną 1410 roku. Koncentracja oddziałów polskich nastąpiła pod koniec czerwca w okolicach Czerwińska. Następnie, 30
czerwca, Polacy przeszli przez Wisłę po
moście zbudowanym w górze rzeki i spławionym w częściach pod Czerwińsk. Jednocześnie ze wschodu przybyły oddziały litewskie
pod dowództwem wielkiego księcia Witolda.
Naczelny wódz wojsk Polski i Litwy, Władysław Jagiełło, planował uderzenie w samo
serce państwa krzyżackiego. Skierował więc
celem wojsk sprzymierzonych, podążyli na
spotkanie Jagielle. Pod Świeciem pozostał
tylko tamtejszy komtur Henryk von Plauen na
czele trzytysięcznego oddziału jazdy. Ulrich
von Jungingen zdążył pod Kurzętnikiem zablokować polskiemu królowi przeprawę przez
Drwęcę. Dowódca wojsk sprzymierzonych nie
zdecydował się na forsowanie rzeki pod okiem
nieprzyjaciela i nakazał obejście Drwęcy u jej
źródeł. Krzyżacy także ruszyli w tamtym kierunku. Do konfrontacji obu armii doszło 15 lipca w okolicach Grunwaldu. Tam rozegrała się
wielka bitwa, w której siły krzyżackie zostały
rozgromione. W walce poległ wielki mistrz zakonu Ulrich von Jungingen i wielu krzyżackich
dostojników.
Po zwycięstwie Jagiełło zarządził trzydniowy
odpoczynek. Uniemożliwiło to co prawda
dojście jego armii na czas do Malborka, ale
nie była to błędna decyzja. Wojownicy musieli
zregenerować siły po wyczerpującej bitwie.
Tymczasem przebywający pod Świeciem
komtur Henryk von Plauen po otrzymaniu wieści o klęsce sił krzyżackich bezzwłocznie wyruszył na czele swych oddziałów do Malborka. Zdążył przygotować obronę tamtejszego
zamku przed nadejściem armii Jagiełły. Mimo
długiego oblężenia wojskom polskim nie udało
się zdobyć tej twierdzy.
Polskiemu królowi zarzuca się czasem, że popełnił szereg błędów, na przykład, że zbyt długo prowadził swe wojska pod stolicę krzyżacką. Jednak, jak już zostało wspomniane, nie
mógł natychmiast po zwycięstwie grunwaldzkim nakazać rycerstwu dalszego marszu.
Jagiełłę obwinia się także o to, że zgodził się
na wcześniejsze odstąpienie wojsk litewskich
od oblężenia. Ale odwrót oddziałów Witolda
był w tym wypadku konieczny, Litwie bowiem
zagrażali Krzyżacy z Inflant.
Raz jeszcze w tej wojnie polscy rycerze pokonali w polu wojowników krzyżackich. Do
zwycięskiej bitwy doszło 10 października
1410 roku pod Koronowem. Starcie to pokazało Krzyżakom, że nie mogą liczyć na sukces
w wojnie z Polakami.
Pokój między Polską i Litwą a zakonem krzyżackim został podpisany w Toruniu 1 lutego
1411 roku. Na jego mocy Litwa odzyskała
Żmudź na czas życia Jagiełły i Witolda, Polska zaś miała otrzymać zapłatę za wziętych
do niewoli rycerzy walczących w krzyżackich
szeregach. Może się wydawać, że warunki zawartego pokoju były niewspółmierne do rangi
zwycięstwa odniesionego przez wojska polsko-litewskie. Jednak suma, którą Krzyżacy
wypłacili Polsce, trwale osłabiła ich sytuację
finansową. Skarb zakonny nigdy już nie wrócił
do dawnej świetności. Zwycięska wojna z lat
1409–1411 pokazała też, że połączone siły
polsko-litewskie zdecydowanie górują nad
wojskami krzyżackimi. Od klęski pod Grunwaldem rozpoczyna się upadek państwa
krzyżackiego w Prusach.
dr hab. Marek Barański – historyk,
mediewista, profesor nauk historycznych, wykładowca w Instytucie
Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz na Uniwersytecie
Kardynała Stefana Wyszyńskiego,
autor publikacji naukowych, m.in.
monografii „Dynastia Piastów
w Polsce”.