darmowa publikacja

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział I
Geneza i rozwój systemów zaskarżania orzeczeń sądowych . . . . . . . . . . . . . . .
1. Proces rzymski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Proces romański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Proces germański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Dawny proces polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Kodyfikacja z 1932 r. i nowelizacja z 1950 r.; kodyfikacja z 1964 r.
oraz nowelizacje z 1996, 2000 i 2004 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział II
Pojęcie i funkcja systemu odwoławczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Znaczenie zaskarżenia orzeczeń sądowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Środki odwoławcze zwyczajne i nadzwyczajne oraz inne środki
zaskarżenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zasady systemu zaskarżania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
9
11
11
12
14
16
17
24
24
26
29
Rozdział III
Przesłanki dopuszczalności środków odwoławczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Istnienie zaskarżonego orzeczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Dopuszczalność środków odwoławczych z mocy ustawy . . . . . . . . . . . . . .
4. Legitymacja do wniesienia środka odwoławczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Terminy odwoławcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Wymagania formalne środków odwoławczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
33
36
41
55
61
68
Rozdział IV
Wstępne postępowanie odwoławcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Badanie przesłanek dopuszczalności środka odwoławczego . . . . . . . . . . . .
2. Odrzucenie środka odwoławczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Czynności sądu odwoławczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82
82
91
97
Rozdział V
Orzeczenie sądu odwoławczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
5
1.
2.
3.
4.
5.
Właściwość i skład sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szczególne reguły postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sposób rozstrzygnięcia sprawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedstawienie zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu . . . . . . . . . .
Skutki prawne orzeczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
107
111
131
134
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
137
WYKAZ SKRÓTÓW
Biul. SN
Dz.U.
instr.sąd.
k.c.
kodeks
k.p.c.
k.r.o.
M.P.
M.Prawn.
NP
OSNC
OSNCP
OSNP
OSP
OSPiKA
OTK
PiP
PS
R. Pr.
reg.
RPO
SC
SN (7)
u.k.s.c.
– Biuletyn Sądu Najwyższego
– Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
– zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 r.
w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. MS
Nr 5, poz. 22 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93 z późn. zm.)
– bez bliższego określenia oznacza Kodeks postępowania cywilnego
– ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.)
– Monitor Polski
– Monitor Prawniczy
– Nowe Prawo
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izby Cywilnej od 1995 r.
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izby Cywilnej oraz Izby Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych od 1963 r. do 1994 r.
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957–1989)
– Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
– Państwo i Prawo
– Przegląd Sądowy
– Radca Prawny
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r.
– Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38,
poz. 249)
– Rzecznik Praw Obywatelskich
– Studia Cywilistyczne
– skład 7 sędziów Sądu Najwyższego
– ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 z późn. zm.)
7
u. SN
u.s.p.
ZNIBPS
– ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U.
Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)
– Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
WSTÊP
Środki odwoławcze, zwyczajne i nadzwyczajne, są w polskim systemie prawa procesowego cywilnego, a także w prawie konstytucyjnym, jedną z najważniejszych instytucji prawnych, która – podobnie jak w innych krajach europejskich – przechodziła
liczne, czasami zasadnicze transformacje. Na gruncie kodeksu postępowania cywilnego nastąpił powrót do apelacji, jako podstawowego środka odwoławczego, w miejsce
rewizji; przy utrzymaniu, po nieznacznych zmianach, zażalenia jako drugiego, obok
apelacji, środka odwoławczego. Po zniesieniu rewizji nadzwyczajnej, ustanowiono
początkowo kasację, jako środek odwoławczy w modelu trójinstancyjnym, zastąpiony ostatnio skargą kasacyjną, jako środkiem odwoławczym nadzwyczajnym, dodając
drugi środek odwoławczy o takim charakterze – skargę o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia.
W dziedzinie środków odwoławczych przed ich zasadniczą reformą z 1996 r. powstały wartościowe opracowania monograficzne, głównie liczne autorstwa W. Siedleckiego (na czele z Zaskarżaniem orzeczeń sądowych (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego, t. III), S. Hanauska, E. Mielcarka, J. Niejadlika, M. Piekarskiego, T. Rowińskiego,
M. Sawczuka, M. Waligórskiego, a także mojego autorstwa. Zreformowane środki
odwoławcze znalazły swoje odzwierciedlenie w monografiach naukowych T. Erecińskiego, K. Kołakowskiego, M. Michalskiej, H. Oklejaka, T. Wiśniewskiego, T. Zembrzuskiego oraz mojego autorstwa.
Nowelizacja środków odwoławczych z 2005 r. omówiona została przez T. Erecińskiego we wprowadzeniu do wydania Kodeksu z tego roku, a także przez zespół
autorski: E. Marszałkowska-Krześ, I. Gil, J. Łopatowska-Rynkowska, E. RudkowskaZąbczyk, M. Szynal, Ł. Błaszczak, w opracowaniu Nowelizacja kodeksu postępowania
cywilnego 2005.
Poza kolejnymi, trzema wydaniami książek Zażalenie oraz Nowy system odwoławczy
w postępowaniu cywilnym z 1996 r. weszła na rynek moja nowa monografia systemowa o wszystkich środkach odwoławczych, której także już trzecie wydanie Oficyna
przekazuje do rąk Czytelników. Spotkała się ona wcześniej z życzliwym przyjęciem
głównie prawników praktykujących w cywilistyce.
Pierwszy i drugi rozdział książki, o charakterze niejako wprowadzającym – historycznym i doktrynalnym, będą pomocne zwłaszcza dla młodszej generacji prawników;
spełnią zapewne rolę przypomnienia tej tematyki wśród starszych jurystów. Dalsze
rozdziały, ze szczególnym akcentem na problematykę przesłanek dopuszczalności
środków odwoławczych, napisane zostały z uwzględnieniem aktualnej judykatury
9
Sądu Najwyższego i podstawowych pozycji w piśmiennictwie. Wykorzystano własne
doświadczenia profesjonalne, na podstawie których można w pracy znaleźć polemikę z pewnymi poglądami na rozwiązanie kontrowersyjnych zagadnień procesowych
w orzecznictwie sądowym.
Warszawa, maj 2008 r.
Bogdan Bladowski
Rozdzia³ 1
GENEZA I ROZWÓJ SYSTEMÓW
ZASKAR¯ANIA ORZECZEÑ S¥DOWYCH
Zaskarżanie orzeczeń sądowych znane jest dziś powszechnie na świecie i stanowi
jedną z najważniejszych instytucji procesowych sądownictwa państwowego. Instytucja ta powstała stosunkowo późno, rozwinęła się w różnorakie systemy i uległa
licznym przeobrażeniom, budząc nadal kontrowersje co do istoty swej konstrukcji –
z punktu widzenia przydatności dla różnych systemów procesowych, uwarunkowanych tradycjami prawnymi i zasadami ustrojowymi poszczególnych państw.
1. Proces rzymski
Zaskarżanie rozstrzygnięć sądowych nie było znane procesowi cywilnemu w starożytnym Rzymie okresu republikańskiego. System ustrojowy z tego okresu, zwłaszcza
w zakresie organizacji sądownictwa, nie znał hierarchii sądów w sensie instancyjności1. Rozstrzygnięcie sędziego przysięgłego (iudex), jako sędziego polubownego, było
już z chwilą ogłoszenia formalnie prawomocne i nie mogło zostać wzruszone zwyczajnymi środkami prawnymi2. Potrzebę zaskarżalności orzeczeń sądowych odczuwano najsilniej w prowincjach, gdzie głównym filarem wymiaru sprawiedliwości byli
namiestnicy, wyposażeni w bardzo dużą władzę. W okresie pryncypatu tendencje te
silnie wzrosły, w związku z czym Ulpian określa appellandi usus nie tylko jako frequens, ale także jako necessarius. Naturalną niejako płaszczyznę dla rozwoju zaskarżania
orzeczeń sądowych stanowiło prawo cesarza – wynikające z jego auctoritas – do rozpatrzenia jakiejkolwiek sprawy toczącej się przed sądem oraz do kontroli wszelkich
decyzji sądowych i administracyjnych.
Geneza apelacji rzymskiej (appellatio) pozostaje w związku z postępowaniem nadzwyczajnym z okresu republikańskiego, zwanym procesem kognicyjnym (extraordinaria cognitio), któremu znane były środki prawne stanowiące surogat apelacji3. Proces
ten rozwinął się szeroko za czasów cesarstwa, preferując rozstrzyganie sporów na dro1
W. Litewski, Wybrane zagadnienia rzymskiej apelacji w sprawach cywilnych, Kraków 1967, s. 12; Rzymskie korzenie
polskiej apelacji cywilnej (w:) Księga pamiątkowa ku czci Prof. W. Broniewicza, Łódź 1998, s. 205.
2
Wyjątkowo — w przypadku nieważności wyroku (sententia nulla) — istniała możliwość powołania się na
nieważność w postępowaniu egzekucyjnym (przeciwko actio iudicati), a także wzruszenia wyroku w drodze
tzw. revocatio in duplum.
3
R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1969, s. 98.
11
dze postępowania administracyjnego. Instytucją poprzedzającą bezpośrednio apelację
było restitutio in integrum. Apelacja wykształciła się na gruncie praktyki, która polegała
głównie na zwracaniu się przez strony procesowe z prośbą do cesarza (supplicatio)
o rozstrzygnięcie sporu oraz wnoszeniu do cesarza odwołań, których narastająca lawinowo liczba skłoniła go do wprowadzenia systemu delegacji spraw apelacyjnych,
a następnie do istotnego ograniczenia możliwości wnoszenia apelacji (m.in. ze względu na rodzaj sprawy i wartość przedmiotu sporu). Tak więc apelacja jest instytucją prawa cesarskiego. Jej dalszy rozwój ukształtowały liczne konstytucje cesarskie,
z których trzeba tu zwłaszcza wymienić wydane przez Marka Aureliusza, Dioklecjana
i Konstantyna Wielkiego (lex de appellationibus) oraz Justyniana, który przeprowadził
szereg ważniejszych reform tej instytucji.
Apelacja rzymska była środkiem zaskarżenia renowacyjnym, dewolutywnym, pełnym, zwyczajnym, reformatoryjnym i suspensywnym. Do postępowania apelacyjnego
stosowano te same zasady, według których toczyło się postępowanie w pierwszej
instancji. Sąd apelacyjny mógł ponownie przeprowadzić całe postępowanie dowodowe, wykorzystując również nowe środki dowodowe. Swoim wyrokiem zmieniał
zaskarżone orzeczenie albo utrzymywał je w mocy bądź też oddalał apelację. Władzę
sądową w instancji odwoławczej sprawowali prefekci, przy czym cesarz był najwyższą
instancją apelacyjną dla całego państwa4. Obowiązywała zasada niedopuszczalności
zaskarżania decyzji wydanych w postępowaniu egzekucyjnym, które traktowane było
jako akcesoryjne w stosunku do procesu jurysdykcyjnego. Z powyższego zakazu apelacji wyłączone było jednak postępowanie wynikające bezpośrednio z actio indicati.
Nie służyła ponadto apelacja od tych postanowień, które nie rozstrzygały sprawy
merytorycznie. Jednakże w samej apelacji dopuszczalne było zaskarżenie również tych
postanowień, które dotyczyły całego postępowania (np. odrzucającego zgłoszony zarzut peremptoryjny).
Apelacja rzymska stała się wzorcem do przyjęcia w wielu krajach kontynentu europejskiego i krajach Ameryki Łacińskiej środka kontroli orzeczeń organów jurysdykcyjnych niższych stopni. Jest ona rozpowszechniona z reguły w tych systemach prawa
procesowego, w których funkcjonuje kasacja.
2. Proces romañski
Sądownictwo państwa frankońskiego nie znało instytucji zaskarżania orzeczeń,
które wydawane były przez zgromadzenia ludowe i sądy królewskie, jednak król
mógł każdą sprawę ewokować przed swój sąd. Surogatem odwołania była tzw. nagana
wyroku, polegająca na oskarżeniu przez stronę sędziego o stronniczość i wyzwaniu
go na pojedynek przed sąd seniora hierarchicznie wyższego5.
Proces francuski – rozbudowujący się od XIII w. – pod wpływem praktyki sądów kościelnych przejął z Corpus Iuris Civilis apelację hierarchiczną. Służyła ona
do sprawdzenia in facto et in iure początkowo wszystkich dekretów, później jednak
ograniczono ją do najważniejszych dekretów (interlocutariae vim diffinitivae), przy czym
w najwyższej instancji ograniczona była ze względu na wartość przedmiotu sporu
4
5
12
W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1967, s. 214.
M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, t. I, Warszawa 1968, s. 73 i 111.
(summa appellationibus)6. Za pomocą instytucji apelacji i pod wpływem działalności
legistów, wykształconych na prawie rzymskim, uległa rozwinięciu zasada, że król jest
źródłem wszelkiej sprawiedliwości, zapewniająca mu zwierzchnictwo nad wszystkimi
sądami. Poza apelacją dawnemu procesowi francuskiemu znane były także nadzwyczajne środki odwoławcze: querela mullitatis insanebilis, budząca liczne kontrowersje,
a opierająca się na errores in procedendo oraz (niektórych tylko) errores in iudicando; in
integrum restitutio contra rem iudicatum (np. w stosunku do nieletnich), querela simplex,
służąca przeciwko orzeczeniom wstępnym (wolna od jakichkolwiek form)7.
Burząc organizację sądownictwa monarchii absolutnej (z różnorodnością sądów
dla różnych stanów i wielością instytucji procesowych), Konstytuanta wprowadziła nowe, powszechne sądownictwo, w którym dla spraw cywilnych ustanowiono
sądy dwustopniowe – sądy pokoju (justices de paix) i sądy cywilne (tribunaux civilis)
– orzekające w sprawach większej wagi i rozpoznające apelacje od sądów pokoju –
oraz hierarchicznie wyższe sądy apelacyjne (cours d’appel). Powołano w 1790 r. sąd
kasacyjny (tribunal de cassation) jako instancję najwyższą i zarazem nadrzędną nad
wszystkimi sądami (od 1804 r. zwany Cour de cassation). Nie mógł rozstrzygać spraw
merytorycznie; jego zadaniem było zapewnienie jednolitości stosowania prawa przez
wszystkie organy jurysdykcyjne. Dokonana reforma (ordonansem z 1958 r.) zastąpiła
sądy pokoju sądami instancji (tribunal d’instance), a sądy cywilne – sądami wielkiej
instancji (tribunal de grande instance)8.
Kasacja francuska jest jedną z najważniejszych instytucji procesu cywilnego, stała
się ona podstawą wielu systemów zaskarżania. Genezę tej instytucji wiąże się z ordonansem de Blois z 1579 r., którym poddano „kasowaniu” (de casser) orzekanemu
przez Radę Królewską (Conseil des Partics) orzeczenia sądowe (edykty, ordonanse) Parlamentów, będących sądami. W XVIII w. wykształciła się zasadnicza teoria kasacji, jako
środka nadzwyczajnego, podyktowanego interesem publicznym w jednolitej wykładni prawa. Ośrodkiem kontroli kasacyjnej (według regulaminu dla Rady Królewskiej
z 28 czerwca 1738 r.) była władza królewska. Tribunal de Cassation (według ustawy
z 1 grudnia 1790 r.) nie był instytucją sądową, gdyż działał jako organ zgromadzenia
prawodawczego, spod jego kognicji wyłączono wyraźnie stronę faktyczną sprawy
(le tribunal ne connait pas point defond des affaires), orzeka on wyłącznie o prawie
i w razie uwzględnienia skargi kasacyjnej, uchyla (kasuje) wyrok i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania. Konstytucją z 16 września 1807 r. został on zmieniony
na Cour de cassation, który z kolei mocą ustawy z 1 września 1837 r. przekształcony
został w instytucję sądową, wyodrębnioną wszakże z organizacji sądownictwa powszechnego i unormowaną poza procedurą cywilną. Jego podstawowym zadaniem
jest zapewnienie jednolitości stosowania prawa przez wszystkie organy jurysdykcji.
Szereg dalszych ustaw kształtowało model francuskiego sądu kasacyjnego. Kasacja nie
wywiera ani skutku suspensywnego, ani dewolutywnego.
W procesie francuskim nie występuje odrębny środek odwoławczy w postaci zażalenia,
apelacja przysługuje zarówno przeciwko jugement definitif, jak i jugement interlocutoire.
6
7
8
A. Akerberg, Środki odwoławcze, Warszawa 1933, s. 9.
Do złożenia tego środka odwoławczego przewidziany był aż trzydziestoletni termin.
R. David, Prawo francuskie, Warszawa 1965, s. 80–86; R. Perrot, Institutions judiciaires, Paryż 1983, s. 189.
13
3. Proces germañski
Zaskarżenie orzeczeń nie występuje w dawnym prawie germańskim. Tak zwana
Urteilsschelte nie służyła do kontroli zapadłego wyroku, lecz do niedopuszczenia do
jego ogłoszenia oraz by sporna kwestia przekazana została do rozpatrzenia sądowi
wyposażonemu w większą władzę i odznaczającemu się lepszą znajomością prawa
(Oberhof, Königsgericht), była ona przy tym dopuszczalna przeciwko projektowi każdego wyroku, a prawo jej wniesienia przysługiwało nie tylko stronom, ale „każdemu
równemu”. W późniejszym okresie ławnicy w razie wątpliwości prawnych zwracali
się bezpośrednio po opinię do rady albo do ławników miasta macierzystego prawa,
które miało być stosowane9.
Urteilsschelte była surogatem apelacji, w którą później się przekształciła. Apelacja
z kolei obwarowana została licznymi formalnościami, które znacznie utrudniały jej
wniesienie. Składając ją w sądzie niższym, strona musiała uzyskać wydanie jej tzw.
apostolu – zaświadczenia o wniesieniu odwołania – a także odpisów akt sprawy niezbędnych do uzasadnienia apelacji w sądzie wyższej instancji.
Zwierzchnicze prawa sądowe cesarza uszczuplone zostały znacznie przez ustanowienie w 1495 r. Sądu Kameralnego Rzeszy (Reichskammergericht), który – poza sądzeniem w pierwszej instancji sporów między władcami terytorialnymi – rozpatrywał
apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądów tych władców. Sąd Kameralny
Rzeszy odegrał istotną rolę w recepcji prawa rzymskiego na terenie Niemiec10.
W procesie niemieckim stosunkowo wcześnie zaczęła obowiązywać zasada trzech
instancji sądowych, utrwalona art. 12 aktu związkowego niemieckiego z 8 lipca 1815 r.
Organizacji sądów (Untergericht, Mittelgericht, Obergericht) odpowiadała instytucja apelacji (Appellazion) i nadapelacji (Oberappellazion), która spełniała funkcję skargi kasacyjnej (można było za jej pomocą zaskarżać wszystkie błędy orzeczenia). Nadapelacja, po
zawężeniu jej granic kognicji do strony jedynie prawnej, przekształcona została ostatecznie w rewizję (Revision), wprowadzoną przez ustawę procesową ogólnoniemiecką
z 21 stycznia 1877 r. (Zivilprozessordnung), według której mogła być oparta na naruszeniu ustawy Rzeszy (Verletzung eines Reichsgeseitzes) lub ustawy z mocą obowiązującą
poza okręgiem sądu odwoławczego. Jest to trzecia instancja w systemie zwyczajnych
środków odwoławczych, w której nastąpić może także zmiana zaskarżonego orzeczenia (na podstawie wszakże ustalonego w nim stanu faktycznego). Rewizja może być
oparta wyłącznie na zarzucie naruszenia przez orzeczenie prawa związkowego (Bundesrechts) albo przepisu, którego zakres obowiązywania rozciąga się poza właściwość
wyższego sądu krajowego (Oberlandesgericht).
Obok odwołania (Berufung), będącego odpowiednikiem dawnej apelacji, występuje
w procesie niemieckim instytucja zażalenia (Beschwerde).
***
Partykularne ustawodawstwa XIX w. ukształtowały apelację jako środek odwoławczy o charakterze reformatoryjnym. Na potrzeby kontroli właściwego stosowania
9
10
14
A. Akerberg, op. cit., s. 9.
M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, t. II, Warszawa 1968, s. 294–295.
prawa poczęto wprowadzać (także w XX w.), przeważnie do trzeciej instancji, skargę
nieważności – według wzorów francuskiej kasacji (Włochy, Belgia, Holandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Turcja, Rosja, Rumunia, Bułgaria, włoskie kantony Szwajcarii)
oraz według wzorów rewizji niemieckiej (Austria, Węgry, Czechosłowacja, Jugosławia,
niemieckie kantony Szwajcarii). Kasacja z reguły ma charakter nadzwyczajnego środka
odwoławczego, nie charakteryzuje się właściwościami – ani środka suspensywnego,
ani środka dewolutywnego.
Zróżnicowane są podstawy kasacji w poszczególnych systemach prawnych.
Według kodeksu postępowania cywilnego Francji istnieje pięć wyodrębnionych
podstaw (les cas d’ouverture):
1) naruszenie prawa (violation de la loi),
2) brak kompetencji (incompétence),
3) nadużycie władzy (excès de pouvoir),
4) naruszenie form (violation des formes),
5) sprzeczność wyroków (contrariété de jugements).
We włoskim kodeksie postępowania cywilnego przewidziane są następujące podstawy (motivi):
1) przyczyny dotyczące jurysdykcji,
2) naruszenie norm dotyczących właściwości,
3) naruszenie lub błędne zastosowanie norm prawa,
4) nieważność postępowania lub wyroku,
5) brak lub niedostateczne albo sprzeczne uzasadnienie wyroku w zasadniczej kwestii
spornej.
Belgijski kodeks sądowy poza kasacjami, które oparte są na zarzucie naruszenia
ustawy, naruszenia form bądź dotyczących istoty, które są zastrzeżone pod sankcją
nieważności, przewiduje, że sąd kasacyjny rozpoznaje ponadto kasację od orzeczeń
sprzecznych z ustawą, jeżeli zachodzi trwała rozbieżność w zakresie wykładni prawa.
Kierując się postulatami odciążenia apelacji od całego szeregu kwestii procesowych
mniej ważnych, dotyczących samego toku postępowania („incydentalnych”), i jednocześnie koniecznością ograniczania narastającej przewlekłości postępowania cywilnego,
mającej swe źródło m.in. we wnoszeniu licznych apelacji, poczęto w niektórych systemach procesowych zastępować apelację zażaleniem (skargą, odwołaniem) jako środkiem
odwoławczym o charakterze akcesoryjnym, a jednocześnie bardziej uproszczonym.
***
Według standardów prawnych Unii Europejskiej dla państw członkowskich powinno być zasadą, aby każde orzeczenie niższego sądu (sądu pierwszej instancji) mogło
być poddane kontroli wyższego sądu (sądu drugiej instancji). Pewne ograniczenia tego
podstawowego prawa mogą być podejmowane przy dążeniu do zmniejszenia czasu
trwania postępowania i jego kosztów, zwłaszcza gdy roszczenie dotyczy niewielkiej
kwoty, bądź gdy chodzi o zapobieżenie składaniu odwołań wyłącznie w celu przedłużenia postępowania11.
11
Standardy prawne Rady Europy. Zalecenia, Tom IV. Sądownictwo. Organizacja – postępowanie – orzekanie, wybór
i tłumaczenie J. Jasiński, Warszawa 1998, s. 268.
15
4. Dawny proces polski
Instytucja zaskarżania orzeczeń sądowych wykształciła się w prawie polskim dość
późno. Nie była ona znana w okresie kształtowania się naszej państwowości. Pełnię władzy sądowej sprawował książę (lub jego namiestnik), który wydawał wyroki
ostateczne. W okresie monarchii wczesnofeudalnej, w związku z rozbudową aparatu
państwowego, książę (król) coraz częściej wyręczał się w sprawowaniu sądów wysokimi urzędnikami, których wyroki – jako sędzia najwyższy – mógł uchylać w razie
zaskarżenia i rozpoznawać sprawy od nowa12.
W czasach rozdrobnienia feudalnego (XII w.) pojawia się już wyraźnie apelacja
w sądownictwie stanowym. W sądzie kościelnym przysługiwała ona od wyroku archidiakona do biskupa, a później (od połowy XIII w.) od wyroku oficjała (jako mianowanego przez biskupa sędziego duchownego) do metropolity. W sądach prawa
niemieckiego apelacje kierowane były do Magdeburga, później jednak ukształtowały
się z tych sądów na ziemiach polskich trzy instancje:
1) sąd ławy i rady,
2) sąd wyższy prawa niemieckiego,
3) królewski komisarski sąd sześciu miast (jako sąd najwyższy)13.
W rozbudowanym sądownictwie szlacheckim (po zjednoczeniu państwa) nadal
nie występowała apelacja, co było konsekwencją założenia, iż sądy (ziemski, grodzki
i wiecowy) wyrażają wolę króla jako najwyższego sędziego. Strony nierzadko korzystały z tzw. remisji (remissio), polegającej na przekazaniu sprawy przez sąd ziemski
lub grodzki (na żądanie strony, która twierdziła, że właściwy dla niej jest sąd wyższy)
sądowi wyższemu (wiecowemu lub królewskiemu). Ponadto sądy niższe zwracały się
do sądów wyższych z pytaniami prawnymi, dotyczącymi kwestii wynikłych w toku
procesu (ad informandum, ad interrogandum). Sposobem prowadzącym pośrednio do
wzruszenia wyroku, a także każdego postanowienia procesowego, była nagana sędziego (motio iudicia), polegająca na pozwaniu sędziego przez stronę o to, iż sądził
niesprawiedliwie. Zasadniczy proces zawieszano do czasu rozstrzygnięcia procesu
o naganę, przy czym pozytywny dla strony wyrok w tym ostatnim procesie wpływał
na uchylenie naganionego wyroku. Instytucję tę, pojawiającą się od XIV w., zniosła
formula processus (1523 r.)14. Nagana sędziego nie była dopuszczalna w odniesieniu do
sądów wyższych (królewskiego, starosty generalnego, wiecowego).
Apelacja (odwołanie, odzew) wykształciła się w procesie ziemskim na początku
XVI w., prawdopodobnie pod wpływem prawa kanonicznego. Była ona dopuszczalna zarówno przeciwko wyrokom, jak i postanowieniom, mającym wpływ na sprawę
główną.
Porządek apelacji nie był ściśle uregulowany. Przysługiwała ona w zasadzie bez
ograniczeń – aż do króla. W 1563 r. utworzone zostały w województwach jednorazowo sądy ostatniej instancji (ultimae instantiae) dla załatwienia zaległych apelacji
z sądów królewskich. W 1578 r. król zrzekł się najwyższego sądownictwa na rzecz Try12
J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, Warszawa 1964, t. I, s. 74, 146–148.
Doszło do tego dzięki Kazimierzowi Wielkiemu, który zasadnie uważał za naruszające suwerenność Królestwa Polskiego zwracanie się po ortyle i z apelacjami do sądu w Magdeburgu. Sąd Komisarski na Zamku Królewskim powołał król przywilejem z dnia 5 października 1361 r.
14
S. Kutrzeba, Dawne prawo polskie sądowe w zarysie, Warszawa 1927, s. 111.
13
16
bunału Koronnego, który odtąd rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich,
grodzkich i podkomorskich. W razie braku większości głosów w Trybunale odsyłano
sprawę do Sądu Sejmowego, który w pierwszej i ostatniej instancji rozpoznawał najpoważniejsze sprawy, m.in. spory między stanami (causae iuris communis)15.
Poza apelacją, jako zwyczajnym środkiem prawnym, praktyka sądowa czasów nowożytnych znała środki nadzwyczajne (restitutio in integrum), służące do unieważnienia wyroku i wznowienia procesu – „z powodu nieświadomości o procesie” oraz
wskutek naruszenia istotnych przepisów proceduralnych (pro male obtento).
Dążenia reformatorskie w dziedzinie prawa sądowego, jakie zaznaczyły się w Polsce II połowie XVIII w., nie przyniosły ostatecznie należytego uregulowania systemu
zaskarżania orzeczeń cywilnych, pomimo światłej myśli prawniczej zawartej w projektach kodyfikacyjnych (A. Zamoyskiego, J. Wybickiego, H. Kołłątaja, H. Stroynowskiego,
J. Januszewicza). Należy tu odnotować rozgraniczenie procesu cywilnego i karnego,
próbę wprowadzenia (1775 r.) postępowania trójinstancyjnego oraz ograniczenia dopuszczalności apelacji (w prawie wekslowym i w procesie granicznym).
Na ziemiach Polski w okresie porozbiorowym obowiązywało ustawodawstwo
państw zaborczych, rosyjskie – reprezentujące romański system procesowy – oraz
pruskie i austriackie – z systemami procesowymi typu germańskiego. Przejściowo,
w związku z utworzeniem Księstwa Warszawskiego, obowiązywał francuski Kodeks
postępowania cywilnego (1807–1876). Konstytucja z 22 lipca 1807 r. ustanowiła w powiatach sądy pokoju, w każdym departamencie jeden trybunał cywilny rozpoznający
sprawy w pierwszej instancji, a w drugiej instancji – apelacje od orzeczeń sądów pokoju, oraz na całe Księstwo jeden Sąd Apelacyjny, rozpoznający apelacje od orzeczeń
trybunałów cywilnych wydanych w pierwszej instancji. Sądem kasacyjnym, rozpatrującym sprawy wyłącznie w aspekcie prawnym, była Rada Stanu.
Konstytucja Królestwa Polskiego z 27 listopada 1815 r. ustanowiła jako sąd kasacyjny Trybunał Najwyższy.
5. Kodyfikacja z 1932 r. i nowelizacja z 1950 r.;
kodyfikacja z 1964 r. oraz nowelizacje z 1996, 2000 i 2004 r.
W niepodległym państwie polskim prace komisji kodyfikacyjnej nad nową procedurą cywilną napotykały szczególne trudności przy uregulowaniu instytucji zaskarżania orzeczeń sądowych. Kodeks postępowania cywilnego z 1932 r., tworzony pod
ścierającymi się wpływami dwóch grup ustawodawstw – romańskiej i germańskiej –
przyjął ostatecznie zasadę trójinstancyjności (według wzorów systemu francuskiego)
z czterostopniową hierarchią sądów: grodzkich – rozpoznających w pierwszej instancji
sprawy drobniejsze, okręgowych – właściwych dla tych spraw w drugiej instancji
oraz dla spraw ważniejszych w pierwszej instancji, apelacyjnych – stanowiących drugą instancję dla ostatnio wymienionych spraw. Sąd Najwyższy był trzecią instancją.
Dokonano podziału środków odwoławczych na: apelację – jako środek odwoławczy
od orzeczeń sądów pierwszej instancji do sądu drugiej instancji, uprawnionego do
ponownego rozpoznania sprawy, ponownego przeprowadzenia dowodów i dokona15
M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2005, s. 149.
17
nia własnych ustaleń faktycznych; kasację – środek odwoławczy od orzeczeń sądów
drugiej instancji (z wyłączeniem postępowania egzekucyjnego) do Sądu Najwyższego,
który po stwierdzeniu wadliwości rozstrzygnięcia uchylał je i przekazywał sprawę do
ponownego rozpoznania, z odpowiednimi wytycznymi co do dalszego postępowania
(według wzorów systemu romańskiego wykształconego we Francji, w odróżnieniu od
systemu germańskiego, który wykształcił w Niemczech rewizję, w związku z którą
może nastąpić zmiana wadliwego rozstrzygnięcia w trzeciej instancji) oraz zażalenie
– jako środek odwoławczy od postanowień, głównie wpadkowych, a umiejscowiony
w tym samym toku instancji co apelacja16.
Nad nazwą tego środka odwoławczego zastanawiano się w Komisji Kodyfikacyjnej przy opracowywaniu systemu zaskarżania w kodeksie postępowania cywilnego
z 1932 r. Brano przy tym pod uwagę nazwy używane w procedurach państw zaborczych, obowiązujących dotychczas na ziemiach polskich. Od początku nie do przyjęcia
była rosyjska „skarga incydentalna” – jako nazwa składająca się z dwóch wyrazów,
a przede wszystkim nieodpowiadająca istocie tego środka odwoławczego, który miał
przysługiwać nie tylko od postanowień typowo incydentalnych. Z kolei zdania były
podzielone co do przyjęcia nazwy „rekurs” – według procedury austriackiej oraz
nazwy „zażalenie”, według procedury niemieckiej (Beschwerde). Początkowo (aż do
projektu z 1928 r.) skłaniano się ku nazwie „rekurs”, wywodzącej się etymologicznie
z terminologii francuskiej, gdzie określenie voies de recurs oznacza środki odwoławcze.
Później jednak (w projekcie z 1929 r.), kierując się głównie troską o ujednolicenie
terminologii procedury cywilnej z terminologią obowiązującej już procedury karnej,
przyjęto ostatecznie nazwę „zażalenie”17.
Skargę o wznowienie postępowania traktowano w doktrynie jako nadzwyczajny
środek zaskarżenia.
Postępowanie odwoławcze podlegało licznym i zasadniczym transformacjom.
Zasada trójinstancyjności obowiązywała w Polsce – w procesie cywilnym – również po wyzwoleniu, do 1950 r. Natomiast w procedurze karnej zniesienie systemu
trójinstancyjnego na rzecz dwóch instancji oraz wprowadzenie rewizji w miejsce apelacji i kasacji nastąpiło już w drodze noweli do kodeksu postępowania karnego z dnia
27 kwietnia 1949 r.
Ujednolicenia obu postępowań dokonała dopiero nowela do kodeksu postępowania cywilnego z dnia 20 lipca 1950 r. Wprowadziła ona trzy typy sądów: powiatowy,
wojewódzki (dostosowane do podziału administracyjnego kraju) i Sąd Najwyższy oraz
jednolity system dwuinstancyjny. W konsekwencji tych zmian przekształcono gruntownie system środków odwoławczych, dokonując w tej mierze kodyfikacji ex novo.
W miejsce apelacji i kasacji wprowadzono rewizję, jako podstawowy środek odwoławczy przewidziany do zaskarżania orzeczeń rozstrzygających co do istoty sprawy. Będąc
środkiem odwoławczym mieszanym, kasacyjno-rewizyjnym z pierwiastkiem apelacyjnym (w związku z dopuszczeniem przez art. 18 § 1 dekretu z 20 sierpnia 1950 r.
beneficium novorum) oraz elementem oficjalności, rewizja w polskim postępowaniu
cywilnym stanowiła zupełnie nowy środek odwoławczy, służący represyjnemu prze16
M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja i struktura procesu, Warszawa 1947, s. 633.
H. Trammer, Rekurs (w:) Polska procedura cywilna. Projekty referatów z uzasadnieniem, pod red. M. Allerhanda,
t. II, Kraków 1923, s. 66.
17
18
ciwdziałaniu wadom orzeczeń sądowych poprzez uchylanie lub zmianę tych orzeczeń
w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, która posiadała charakter kontrolująco-nadzorczy, z ograniczoną możliwością rozstrzygania reformatoryjnego. Dopuszczalność zażalenia jako środka odwoławczego (obok rewizji), przysługującego od
określonych postanowień oraz zarządzeń, oparto na kryterium enumeracyjnym. Dla
zapewnienia Sądowi Najwyższemu nadzoru judykacyjnego nad wszystkimi sądami
powszechnymi wprowadzono instytucję rewizji nadzwyczajnej od prawomocnych
orzeczeń kończących postępowanie w sprawie, do wniesienia której uprawnieni byli:
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości i Prokurator Generalny,
a ostatnio także Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Minister Pracy i Polityki Socjalnej.
W zakresie właściwości Sądu Najwyższego przewidziano również udzielanie odpowiedzi na pytania prawne sądów drugiej instancji oraz wydawanie wytycznych wymiaru
sprawiedliwości i praktyki sądowej.
W toku prac kodyfikacyjnych nad nowym, obecnie obowiązującym od 1 stycznia 1965 r. kodeksem postępowania cywilnego do najbardziej dyskusyjnych należało
zagadnienie instancyjności, gdyż wielu przedstawicieli doktryny opowiadało się za
przywróceniem systemu trzech instancji sądowych. Komisja zaaprobowała ostatecznie
zasadę dwuinstancyjności18.
Dyskusyjna w Komisji Kodyfikacyjnej była również bogata i złożona problematyka
środków odwoławczych, bowiem unormowanie systemu zaskarżania orzeczeń sądowych ma doniosłe znaczenie dla całego postępowania cywilnego. Utrzymując dwa
zwyczajne środki odwoławcze – rewizję i zażalenie – rozgraniczono je w ten sposób,
że dopuszczono rewizję od orzeczeń merytorycznych, a zażalenie od określonych
postanowień sądu i zarządzeń przewodniczącego. Mając na względzie przejawiającą
się w dotychczasowej judykaturze Sądu Najwyższego tendencję do rozszerzającej wykładni przepisów o dopuszczalności zażaleń w celu ograniczenia wnoszenia rewizji od
postanowień kończących postępowanie, te ostatnie postanowienia poddano wyraźnie
zaskarżeniu w drodze zażalenia.
Poza zwykłym tokiem instancji wprowadzono środki wyjątkowe i nadzwyczajne:
skargę o wznowienie postępowania w sprawach zakończonych prawomocnym wyrokiem oraz rewizję nadzwyczajną od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie
w sprawie wydanych w pierwszej i drugiej instancji – nadając tej instytucji charakter
mieszany, zawierający elementy nadzoru judykacyjnego i środka odwoławczego.
W wyniku uchwalenia ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych powstał trzeci szczebel sądownictwa powszechnego (Dz. U. Nr 53, poz. 306
z późn. zm.). Ustawa ta przekazała do rozpoznania sądom apelacyjnym dotychczasowe
środki odwoławcze od orzeczeń sądów wojewódzkich (rewizję i zażalenie). Przy takim
uregulowaniu Sąd Najwyższy pozbawiony został możliwości rozpoznawania spraw
w toku instancji (poza wyjątkowym przejęciem sprawy do rozpoznania w związku
z przekazanym mu w niej zagadnieniem prawnym) i jego funkcja najwyższej instancji
sądowej ograniczona została do rozpoznawania rewizji nadzwyczajnych i przedstawionych mu przez sądy odwoławcze zagadnień prawnych. Stan taki, jako utrudniający Sądowi Najwyższemu ujednolicanie orzecznictwa sądów, uznano za przejściowy.
18
W. Siedlecki, Z prac Komisji Kodyfikacyjnej nad nowym kodeksem postępowania cywilnego, SC 1961, t. I, s. 287–288;
Z. Resich, Ocena założeń kodyfikacyjnych Kodeksu postępowania cywilnego (w:) Funkcjonowanie Kodeksu Postępowania
Cywilnego w praktyce, Warszawa 1984, s. 14.
19
W drodze nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189), dokonano przede wszystkim reformy systemu
środków odwoławczych, przekształcając go w system trójinstancyjny, wzorowany
na modelu kodeksu z 1932 r., obowiązującym – jak o tym była mowa wyżej – do
1950 r.19.
Projektowane zmiany modelu środków odwoławczych oparte zostały na następujących przesłankach:
1) podstawową wartością, do której należy dążyć przy kształtowaniu systemu środków
odwoławczych, jest stabilność prawomocnych orzeczeń co do istoty sprawy;
2) konieczne jest wyeliminowanie z systemu prawa procesowego cywilnego instytucji
rewizji nadzwyczajnej, jako środka niedemokratycznego (strona nie ma przecież
decydującego wpływu na uruchomieniu tej procedury), umożliwiającego państwu
manipulowanie prawomocnymi orzeczeniami sądowymi, a jednocześnie nieoddającego rzeczywistego stanu trudności prawnych, z którymi borykają się sądy niższych
instancji;
3) w miejsce rewizji wprowadza się apelację, która stanowiłaby podstawowy środek
odwoławczy;
4) od orzeczeń merytorycznych i kończących postępowanie w sprawie wydanych przez
sąd drugiej instancji przysługuje stronie skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego.
Nowela w miejsce dotychczasowej rewizji wprowadziła, jako podstawowy środek odwoławczy o charakterze renowacyjnym, apelację, tzw. apelację pełną (cum
beneficio novorum), zmodyfikowaną przez ograniczenie przytaczania nowych faktów
i dowodów (jeżeli strona mogła je przytoczyć w postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później), bardziej przy
tym od rewizji odformalizowaną i mającą w wyższym od niej stopniu charakter
reformatoryjny (merytoryczny). Ponadto zapobiega działaniom stron procesowych
na zwłokę i zawiera zakaz występowania z nowymi roszczeniami oraz rozszerzania
żądania pozwu.
Przyjęcie do konstrukcji apelacji niektórych istotnych elementów rewizji pozwoliło
na odpowiednie wykorzystanie dotychczasowego dorobku nauki i judykatury dotyczącego rewizji.
Od orzeczeń sądów drugiej instancji przewidziano kasację, jako drugi (poza apelacją) środek odwoławczy, znacznie bardziej od niej sformalizowany oraz ograniczony
przez wyłączenie niektórych spraw ze względu na ich rodzaj i wartość przedmiotu zaskarżenia, dostępny jednak dla każdej strony procesowej, wnoszony do Sądu
Najwyższego20.
Dalsze nowelizacje wprowadziły szereg nowych uregulowań szczegółowych instytucji skargi kasacyjnej.
Pewnym zmianom, głównie w zakresie dopuszczalności, uległo zażalenie – jako
trzeci z kolei w nowym systemie, zwyczajny środek odwoławczy mający przysługiwać
także – wyjątkowo – od postanowień sądu drugiej instancji.
19
B. Bladowski, Nowy system odwoławczy w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1996, s. 31 i nast.; W. Broniewicz,
Apelacja, kasacja i skarga kasacyjna w postępowaniu cywilnym (problematyka terminologiczna), PiP 1999, z. 3, s. 55.
20
T. Ereciński, Apelacja i kasacja w procesie cywilnym, Warszawa 1996, s. 16; A. Zieliński, Kodeks postępowania
cywilnego po nowelizacji w 1996 r., Palestra 1996, z. 7–8.
20
Konsekwencją wprowadzenia systemu trójinstancyjnego było zniesienie w sądownictwie powszechnym rewizji nadzwyczajnej.
W związku z tym dokonano również odpowiedniej modyfikacji instytucji wznowienia postępowania, aby możliwe było usuwanie na tej drodze ujemnych następstw,
nierzadko spotykanego w praktyce, wydawania dwóch lub więcej prawomocnych
orzeczeń dotyczących tego samego stosunku prawnego. Rozszerzono zakres orzeczeń, w stosunku do których może zostać wniesiona skarga o wznowienie postępowania, uściślono przyczyny nieważności oraz przedłużono do sześciu miesięcy termin
zaskarżenia.
Ustawą z dnia 18 grudnia 1998 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532 z późn. zm.),
z dniem 1 stycznia 1999 r., w miejsce sądów powiatowych i wojewódzkich, powołano
sądy rejonowe i okręgowe.
Kolejna nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z dnia 24 maja 2000 r.
(Dz. U. Nr 48, poz. 554) wprowadziła do systemu odwoławczego szereg istotnych
zmian.
W odniesieniu do apelacji sprecyzowano jej wymagania formalne i granice rozpoznania oraz ograniczono jeszcze bardziej możliwość wydania orzeczenia kasatoryjnego przez sąd drugiej instancji. Orzeczenie tego sądu, wydane po rozpoznaniu
sprawy, ma charakter norm iudicium. Tylko niektóre orzeczenia stanowią przesłankę
dopuszczalności skargi kasacyjnej. W sprawach rozpoznawanych w nowym postępowaniu odrębnym, tzw. uproszczonym, wprowadzono odrębności z jednej strony
formalizujące postępowanie apelacyjne (np. ustawowe określenie zarzutów), z drugiej – upraszczające postępowanie (np. rozpoznanie apelacji przez jednego sędziego,
z reguły na posiedzeniu niejawnym), także zrzeczenie się prawa do wniesienia apelacji. Jeśli chodzi o zakres kognicji sądu apelacyjnego, wyznacza go paremia tantum
devolutum, quantum appellatum.
W odniesieniu do kasacji dokonano dalszego ograniczenia jej dopuszczalności,
zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym, a całkowitego wyłączenia
w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym. Sprecyzowano wymagania formalne kasacji, rozszerzono możliwości jej rozpoznania na posiedzeniu niejawnym (także co do istoty sprawy), wyłączono powołanie nowych faktów i dowodów,
przewidziano związanie Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżenia. Istotną nowością było wprowadzenie instytucji tzw. przedsądu, przewidującej możliwość odmowy przyjęcia do rozpoznania merytorycznego –
w określonych warunkach – kasacji.
Nowelą z dnia 22 grudnia 2004 r. do kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U.
z 2005 r. Nr 13, poz. 98) przywrócony został system dwuinstancyjny. W miejsce kasacji wprowadzona została skarga kasacyjna jako nadzwyczajny środek odwoławczy,
przysługujący od prawomocnych orzeczeń sądów drugiej instancji; ze znacznymi jednak ograniczeniami dopuszczalności ze względu na rodzaj sprawy, przedmiot zaskarżenia i wartość przedmiotu zaskarżenia (ratione materiae, ratione iudicati, ratione valoris)
oraz co do podstaw wniesienia. Jest to szczególny środek prawny, w ramach którego
Sąd Najwyższy kontroluje wyłącznie stosowanie prawa, a nie ustalenia faktyczne,
i mający przede wszystkim na celu – w interesie publicznym – ujednolicenie orzeczni21
ctwa sądów powszechnych, rozstrzyganie spraw precedensowych oraz wpływających
na rozwój prawa i judykatury sądowej21.
W odniesieniu do apelacji poszerzono zakres jej dopuszczalności, zwiększono
wymagania stawiane profesjonalnym pełnomocnikom procesowym oraz ograniczono obowiązek sądu drugiej instancji sporządzenia z urzędu uzasadnienia orzeczenia.
Przewidziana została możliwość wstrzymania przez sąd drugiej instancji wykonania
prawomocnego orzeczenia, od którego wniesiona została skarga kasacyjna22.
Poszerzony został zakres wypadków dopuszczalności zażalenia. Przysługiwanie
tego środka odwoławczego od określonych postanowień sądu drugiej instancji do
Sądu Najwyższego umiejscowiono w rozdziale o zażaleniu, co ma istotne znaczenie
z punktu widzenia poprawności konstrukcyjnej.
W postępowaniu przed Sądem Najwyższym, z pewnymi wyjątkami, wprowadzony
został przymus adwokacko-radcowski, dotyczący także czynności podejmowanych
w tym postępowaniu przez sąd niższej instancji.
Wprowadzony został do kodeksu nowy nadzwyczajny środek odwoławczy –
skarga do Sądu Najwyższego o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, a wyjątkowo
także od prawomocnego orzeczenia sądu pierwszej instancji, pod określonymi warunkami; przy czym z reguły bez możliwości zmiany lub uchylenia zaskarżonego
orzeczenia przez Sąd Najwyższy. Tego rodzaju uregulowanie stało się konieczne na
skutek nowego przepisu art. 4171 § 2 k.c. uzależniającego uzyskanie odszkodowania
od stwierdzenia związku przyczynowego pomiędzy szkodą a wydaniem prawomocnego orzeczenia sądowego. Natomiast podobne uregulowanie znajduje się w art. 64
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052
z późn. zm.), według którego Sąd Najwyższy na wniosek Prokuratora Generalnego
unieważnia prawomocne orzeczenie wydane w sprawie niepodlegającej orzecznictwu sądów w chwili orzekania – ze względu na osobę lub przedmiot, jeżeli orzeczenie to nie może zostać wzruszone w trybie przewidzianym w ustawach o postępowaniach sądowych. Podstawowa różnica między tą regulacją a skargą o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia polega na tym, że skargę może
wnieść także strona, a nie tylko Prokurator Generalny, oraz że przez wydanie orzeczenia stronie została wyrządzona szkoda, którego to wymagania nie ma w cyt. art. 64
u. SN.
Ramy postępowania wznowieniowego otwarto dla wszystkich orzeczeń opartych
na niekonstytucyjnej podstawie prawnej, a więc nie tylko merytorycznych, lecz także
postanowień kończących formalnie postępowanie; przy tego rodzaju podstawie wznowienia skarga może zostać wniesiona także w wypadku, gdy na treść wyroku miało
wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie.
21
W. Broniewicz, Apelacja, kasacja i skarga kasacyjna ..., op. cit., s. 56 i nast.; T. Ereciński, Wprowadzenie do Kodeksu
postępowania cywilnego, Warszawa 2005, s. 313 i nast.; E. Marszałkowska-Krześ, I. Gil, J. Łopatowska-Rynkowska,
E. Rudkowska-Ząbczyk, M. Szynal, Ł. Błaszczak, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego 2005, Wrocław 2005,
s. 25 i nast.
22
W doktrynie zwraca się uwagę, że powszechność apelacji umożliwia jej wykorzystanie dla celów szykany
strony przeciwnej; przy czym kodeks nie przewiduje sankcji w przypadku nadużycia apelacji (frivolouse appeal).
W nauce polskiej nie przyjmuje się poglądu, że w naszym systemie odwoławczym koncepcja apelacji jest „drugą
pierwszą instancją”.
22
Sądami drugiej instancji są sądy okręgowe – w stosunku do sądów rejonowych,
oraz sądy apelacyjne – w stosunku do sądów okręgowych działających jako sądy
pierwszej instancji w sprawach szczegółowo określonych, a także gdy sprawa należąca do właściwości rzeczowej sądu rejonowego przekazana została do rozpoznania
sądowi okręgowemu.
Sądem kasacyjnym jest Sąd Najwyższy, który – według unormowania konstytucyjnego – sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych
w zakresie orzecznictwa; jest organem władzy sądowej, powołanym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, m.in. w niezwykle ważnym aspekcie zapewnienia
w ramach wymienionego nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa. Sąd Najwyższy wyjątkowo może orzekać w charakterze sądu apelacyjnego –
w wypadku przejęcia sprawy do rozpoznania we własnym zakresie przez powiększony skład, mający rozstrzygnąć zagadnienie prawne.
Rozdzia³ 2
POJÊCIE I FUNKCJA SYSTEMU ODWO£AWCZEGO
1. Znaczenie zaskar¿enia orzeczeñ s¹dowych
Rozpoznawanie spraw cywilnych, jak każda rozumna działalność ludzka, nie jest
wolne od uchybień, błędów i omyłek, których nie da się uniknąć przy najwyższym
nawet poziomie wiedzy i sumienności sędziów, tym bardziej że możliwa jest różnorodność wykładni i stosowania prawa. Suma ewentualnych błędów sądu znajduje swój
wyraz w rozstrzygnięciu sprawy – orzeczeniu końcowym, które jest aktem finalnym
postępowania, a zarazem celem, do którego dążą zarówno strony, jak i sąd orzekający,
mający za zadanie zlikwidowanie stanu niepewności prawnej. Idea wydania słusznego
orzeczenia (sententia iusta) zawsze przyświecała prawu procesowemu, stanowiąc pryncypialny przedmiot i troskę jego norm, zmierzających do jak najpełniejszej realizacji
tego właśnie celu.
W zakresie błędów, jakie przypisać można sądowi niższej instancji, rzutujących
niekorzystnie na legalność i zasadność rozstrzygnięcia – które to zagadnienie łączy się
z kolei ściśle z podstawami zaskarżenia – nauka przyjmuje tradycyjny podział na błędy postępowania (errores in procedendo) oraz na błędy orzeczenia (errores in iudicando).
Z pierwszymi mamy do czynienia w związku z działalnością sądu sprzeczną z przepisami o postępowaniu, natomiast te drugie występują w sferze rozumowania sądu przy
wydaniu orzeczenia. W zakresie błędów in iudicando rozróżnia się błędy dotyczące
elementów faktycznych orzeczenia (errores facti) oraz dotyczące elementów prawnych
orzeczenia (errores iuris). Poza błędami sądu o wadliwości postępowania lub orzeczenia
świadczyć mogą jeszcze inne okoliczności, których nie można kwalifikować w kategorii uchybień sądu merytorycznego, a które wyrażać się mogą przede wszystkim
w faktach lub dowodach nieznanych albo nieistniejących w postępowaniu przed tym
sądem. Są to zatem okoliczności powodujące błędy przez sąd „niezawinione”1.
Celowi zwalczania orzeczeń sądowych dotkniętych błędami, poprawie wadliwych
rozstrzygnięć, zapobiegnięciu ich uprawomocnieniu, a nawet wydaniu, uzyskaniu
rozstrzygnięć bezbłędnych, a tym samym praworządnych i sprawiedliwych służy
uprawnienie strony (przysługujące także innym jeszcze podmiotom prawnym, z wyłączeniem sądów) domagania się – w sposób prawem przewidziany – usunięcia tych
1
B. Bladowski, Nowy system odwoławczy ..., op. cit., s. 28; W. Siedlecki, Pojęcie postępowania cywilnego
i jego rodzaje (w:) Wstęp do nauki prawa procesowego cywilnego, pod red. J. Jodłowskiego Wrocław 1974,
s. 233 i nast.
24
błędów poprzez zmianę względnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia. Uzyskanie
zmiany w stanie prawnym stworzonym przez wydane orzeczenie jest bezpośrednim
celem skarżącego; jego celem pośrednim, a zarazem zasadniczym w sprawie, jest
uzyskanie odmiennego rozstrzygnięcia merytorycznego2.
Zgodnie z konstytucyjną zasadą niezawisłości sądownictwa kontrola prawidłowości orzeczeń sądowych oraz korekta przypisywanych im uchybień dokonywana
jest wyłącznie na drodze nadzoru judykacyjnego sprawowanego przez sądy hierarchicznie wyższe (sententia desinit esse iudex). W rezultacie powstaje tzw. tok instancji, obejmujący postępowanie przed sądem wyższej instancji, tj. sądem powołanym
do sprawowania nadzoru judykacyjnego. Sądom instancyjnie wyższym przysługują
środki zwyczajne nadzoru judykacyjnego, natomiast w specjalne środki nadzoru judykacyjnego wyposażony jest Sąd Najwyższy, zajmujący pozycję naczelnego organu
sądowego w całym systemie sądownictwa polskiego.
Znaczenie zaskarżania orzeczeń sądowych jest nader doniosłe. Stanowi ono
przede wszystkim realną funkcję konstytucyjnej zasady praworządności, gdyż zapewnia zainteresowanym stronom maksymalne możliwości uzyskania sprawiedliwego, a więc zgodnego z prawem i zasadami słuszności, rozstrzygnięcia sprawy
przez sąd. Poprzez orzeczenia sądów drugiej instancji – a zwłaszcza orzecznictwo
Sądu Najwyższego – instytucja zaskarżania oddziałuje korzystnie na jednolitą wykładnię i jednolite stosowanie prawa. Instytucja ta sprzyja ponadto ugruntowaniu
w społeczeństwie stanu pewności prawa i zasad praworządności, wykształca tak
nieodzowne dla realizacji zadań wymiaru sprawiedliwości zaufanie do organów
sądowych.
Zaskarżanie orzeczeń cywilnych realizuje ponadto w pełni naczelną zasadę procesową prawdy obiektywnej, przyjętą za podstawę unormowania całego systemu
postępowania w sprawach cywilnych. W. Siedlecki, w referacie wygłoszonym podczas
obrad Komisji Kodyfikacyjnej, powiedział na ten temat m.in.: „Tak jak pojęcie prawdy
jest nierozłącznie związane z pojęciem sprawiedliwości, tak również pojęcie zasady
prawdy obiektywnej jest nierozłącznie związane ze społecznym celem instytucji procesu cywilnego, którym jest zrealizowanie obowiązującej normy prawnej zgodnie z jej
istotną treścią w odniesieniu do rzeczywiście między stronami zachodzącego stosunku
cywilnoprawnego”.
Zadaniem postępowania cywilnego jest urzeczywistnienie w razie potrzeby obowiązującej normy prawnej i zaprowadzenie stanu pewności prawa w zakresie stosunków cywilnoprawnych. Realizuje się to dzięki prawomocności, skuteczności i wykonalności orzeczenia sądowego, wydanego w postępowaniu cywilnym co do istoty sprawy.
W rezultacie orzeczenie sądowe ma stworzyć trwałą podstawę do uregulowania stosunku prawnego pomiędzy określonymi podmiotami prawnymi. Społeczny cel postępowania cywilnego będzie tylko wówczas osiągnięty, gdy skutki wywołane orzeczeniem sądowym są zgodne z obowiązującym prawem, jeśli więc w drodze orzeczenia
sądowego urzeczywistniona zostaje norma prawna, jaka w danym wypadku powinna
obowiązywać, i orzeczenie jest zgodne z rzeczywistym stanem sprawy. Z uwagi na to
2
S. Hanausek, Orzeczenie sądu rewizyjnego w procesie cywilnym, Warszawa 1966, s. 18; D. Oklejak,
Z problematyki zaskarżalności orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym, SC 1975, t. XXV–XXVI, s. 25
i nast.
25
kodeks postępowania cywilnego dopuszcza możliwość wzruszenia (obalenia) prawomocnego orzeczenia sądowego, gdy zapadło ono z pogwałceniem bezwzględnie obowiązujących zasad prawa i rażąco jest sprzeczne z rzeczywistym stanem sprawy3.
Do utworzenia w 1950 r. instytucji rewizji nadzwyczajnej – skarga o wznowienie
postępowania stanowiła jedyny i wyłączny środek prawny obalania prawomocnych
orzeczeń merytorycznych.
Do niedawna w literaturze na oznaczenie środków zaskarżania, najczęściej środków odwoławczych, używano terminu „środki prawne”. Przez pojęcie to rozumiano
środki służące stronie do odwołania się od orzeczenia sądu w celu spowodowania korzystniejszego dla siebie rozstrzygnięcia sprawy. Według pierwotnego znaczenia tego
terminu środek prawny (remedium iuris) służył do uzdrowienia wadliwego orzeczenia
sądowego.
2. Środki odwo³awcze zwyczajne i nadzwyczajne
oraz inne środki zaskar¿enia
Przez system środków zaskarżania w szerokim zakresie należy rozumieć ogół
środków zaskarżania – o określonym rodzaju i charakterze – dopuszczalnych
w postępowaniu cywilnym.
Według kryterium skutku, jaki następuje w odniesieniu do zaskarżonego orzeczenia przez uwzględnienie środka odwoławczego oraz charakteru postępowania wywołanego jego wniesieniem, tradycyjnie już rozróżnia się w doktrynie środki odwoławcze
o charakterze rewizyjnym i o charakterze kasacyjnym4. Te pierwsze zmierzają do
zmiany zaskarżonego orzeczenia bądź zastąpienia go nowym orzeczeniem, przy czym
zaznaczają się różnice pomiędzy rewizją a apelacją, która stanowi w zasadzie dalszy
ciąg postępowania przed sądem pierwszej instancji. Środki odwoławcze o charakterze
kasacyjnym zmierzają do uchylenia zaskarżonego orzeczenia i/albo formalnego zakończenia postępowania (odrzucenie pozwu, umorzenie postępowania), albo przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, a wyjątkowo tylko do wydania orzeczenia
o charakterze reformatoryjnym.
Rozróżnia się w nauce środki odwoławcze zwyczajne i nadzwyczajne. Te pierwsze mają za zadanie zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia w toku instancji,
zatem służą od orzeczeń nieprawomocnych.
Kodeks w art. 363 § 1 określa pojęcie środków zaskarżania wymieniając ich charakterystyczną cechę – suspensywność, a więc zdolność do wstrzymania uprawomocnienia się orzeczenia. W przepisie tym zawarty jest także jedyny ustawowy podział – oparty na jednolitych i konsekwentnych kryteriach – na środki odwoławcze
i pozostałe środki zaskarżania. Do środków odwoławczych kodeks zalicza apelację
i zażalenie oraz skargę kasacyjną i skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, unormowane w Dziale V, Va i VIII Tytułu VI Księgi
3
W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2000, s. 327.
W. Broniewicz, Apelacja, kasacja i skarga kasacyjna op. cit., s. 55; tenże, Istota i rodzaje zażalenia w postępowaniu cywilnym, PS 2001, nr 1, s. 3 i nast.; W. Siedlecki Zaskarżenie orzeczeń sądowych (w:) System prawa
procesowego cywilnego, t. 3, pr. zbior. pod red. W. Siedleckiego, Wrocław 1986, s. 30.
4
26
pierwszej (proces), części pierwszej (postępowanie rozpoznawcze), mającymi odpowiednie zastosowanie – z mocy art. 13 § 2 – przy zaskarżaniu za pomocą tych
środków orzeczeń wydanych w innych trybach postępowania cywilnego. Cechą
specyficzną środków odwoławczych, wyodrębniającą je od innych środków zaskarżania, jest ich charakter dewolutywny i renowacyjny, a więc zmierzanie do zmiany
lub uchylenia zapadłego orzeczenia sądowego przez wywołanie orzeczenia sądu
wyższej instancji.
Rozgraniczenie dopuszczalności apelacji i zażalenia opiera się na kryterium
przedmiotu rozstrzygnięcia zawartego w orzeczeniu sądu. Apelacja przysługuje od
merytorycznych rozstrzygnięć, a więc od wyroków w procesie i od postanowień
orzekających co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym oraz od postanowienia o uznaniu orzeczenia sądu zagranicznego. Zażalenie służy na postanowienia
kończące postępowanie w sprawie oraz na inne postanowienia, a także zarządzenia
przewodniczącego oznaczone w kodeksie, w tym również na postanowienia sądu
drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną i skargę o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia oraz na niektóre postanowienia sądu drugiej
instancji kończące postępowanie w sprawie. Zażalenie, w przeciwieństwie do apelacji, jest środkiem względnie dewolutywnym, gdyż nie zawsze podlega rozpoznaniu
przez sąd wyższej instancji.
Skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego przysługuje od prawomocnego wyroku
i postanowienia co do istoty sprawy (w postępowaniu nieprocesowym) oraz od postanowienia o uznaniu orzeczenia wyżej wymienionego, a także od postanowienia
sądu drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu (wniosku) albo umorzenia
postępowania kończących postępowanie w sprawie, jednakże przy szeregu ograniczeń
– ze względu na rodzaj sprawy i przedmiot rozstrzygnięcia oraz wartość przedmiotu
zaskarżenia, jak również podstawy zaskarżenia, w ramach których Sąd Najwyższy
kontroluje wyłącznie stosowanie prawa, a nie ustalenia faktyczne.
Głównym celem postępowania kasacyjnego jest ochrona interesu publicznego przez
zapewnienie jednolitości wykładni prawa oraz wkład Sądu Najwyższego w rozwój
prawa i jurysprudencji, zwłaszcza przy rozpoznawaniu spraw o charakterze precedensowym. W sytuacji gdy skarga kasacyjna nie jest przewidziana, Sąd Najwyższy może
spełniać swą ustrojową funkcję, polegającą na ujednolicaniu wykładni prawa i praktyki
sądowej, przez stosowanie innych środków judykacyjnych, a mianowicie podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości
w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie albo podejmowanie uchwał zawierających rozstrzygnięcie przedstawianych przez sądy drugiej instancji zagadnień prawnych, budzących poważne wątpliwości w konkretnych
sprawach.
Drugim nadzwyczajnym środkiem odwoławczym jest skarga do Sądu Najwyższego o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji, a wyjątkowo także orzeczenia sądu pierwszej instancji, kończącego w sprawie
postępowanie. Jest to całkiem nowy środek prawny, wykorzystanie którego otwiera
drogę do dochodzenia od Skarbu Państwa odszkodowania, określonego przepisami
prawa materialnego5.
5
T. Ereciński, Wprowadzenie ..., op. cit., s. 314; J. Mucha, Nowe regulacje w kodeksie postępowania cywilnego, R. Pr.
2005, nr 2, s. 17–18.
27
Do „innych środków zaskarżania” należą: sprzeciw od wyroku zaocznego, skarga
na orzeczenie referendarza sądowego, zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym, sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, skarga na
czynności komornika, skarga na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji przez zarząd przymusowy, do której odpowiednio stosuje się przepisy o skardze na czynności
komornika; zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji, skarga
o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 344 § 1, art. 398 § 1, art. 502 § 1, art. 491
§ 1, art. 767 § 1, art. 1027 § 2, art. 106413 § 2, art. 1205 § 1 k.p.c.). Środki te nie mają
charakteru dewolutywnego. Ze względu na skutki, jakie wynikają dla postępowania
przez ich wniesienie, dzielą się one na dwie grupy. Do pierwszej grupy, w której właściwe jest wywołanie postępowania kontrolnego w celu zbadania zaskarżonego orzeczenia – wszakże nie przed sądem wyższej instancji – należą zarzuty w postępowaniu
nakazowym, skarga na czynności komornika, zarzuty przeciwko planowi podziału
sumy uzyskanej z egzekucji, skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego; do grupy
drugiej, której zadanie polega przede wszystkim na ponownym przeprowadzeniu
postępowania zakończonego zaskarżonym orzeczeniem, należy sprzeciw od wyroku
zaocznego i sprzeciw w postępowaniu upominawczym oraz skarga na orzeczenie referendarza sądowego (art. 39822 § 1) – środki o charakterze restytucyjnym6.
W doktrynie – moim zdaniem zasadnie – kwestionuje się traktowanie skargi
o wznowienie postępowania jako nadzwyczajnego środka odwoławczego. Nie ma ona
charakterystycznych dla środków odwoławczych znamion – suspensywności i dewolutywności (art. 405 i 414). Nie rozpoczyna nowego stadium postępowania, ale stanowi
kontynuację zakończonego prawomocnym orzeczeniem. Ma zatem cechy zbliżające
ją bardziej do powództwa, a nie do środka odwoławczego. W konsekwencji można
ją uznać za środek zaskarżenia poza tokiem instancji, mający charakter represyjny
i kontrolny, gdyż zmierza do korekty wadliwego orzeczenia7.
Natomiast środkami prawnymi zbliżonymi tylko do środków zaskarżania są: odwołanie od zarządzeń przewodniczącego w przedmiocie sprostowania lub uzupełnienia
protokołu (art. 160), odwołanie od zarządzeń wydawanych przez przewodniczącego w toku rozprawy (art. 226), wniosek o przywrócenie terminu do złożenia środka
zaskarżenia (w sytuacji, gdy środek taki został odrzucony – art. 168 § 1), wniosek
o sprostowanie (art. 350), uzupełnienie lub wykładnię orzeczenia (art. 351 § 1), wniosek pozwanego o wydanie przez sąd orzeczenia w sprawie zwrotu spełnionego lub
wyegzekwowanego świadczenia lub przywrócenie poprzedniego stanu w razie uchylenia lub zmiany orzeczenia zaopatrzonego rygorem natychmiastowej wykonalności
(art. 338 § 1), wniosek o zmianę prawomocnego postanowienia oddalającego wniosek w postępowaniu nieprocesowym (art. 523), wniosek o uchylenie postanowienia
orzekającego uznanie za zmarłego albo stwierdzającego zgon (art. 541 § 1), wniosek
o uchylenie lub zmianę postanowienia o ubezwłasnowolnieniu (art. 558), wniosek
o uchylenie postanowienia stwierdzającego nabycie spadku (art. 678), wniosek o uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (art. 742),
6
W razie wniesienia skargi orzeczenie referendarza sądowego traci moc, z wyjątkiem orzeczenia co do nadania
klauzuli wykonalności (art. 39822 § 2 k.p.c.).
7
M. Sawczuk, Wznowienie postępowania cywilnego, Warszawa 1970 i nast.; W. Siedlecki, Z. Świeboda,
Postępowanie cywilne..., op. cit., s. 327.
28
sprzeciw małżonka obowiązanego przeciwko wykonaniu postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia (art. 7431), powództwa przeciwegzekucyjne (art. 853 § 2, art. 840 § 1,
art. 841 § 1).
W kręgu przedstawionego wyżej podziału środków zaskarżenia nie mieści się konstrukcyjnie specyficzny środek prawny, o którym tu trzeba wspomnieć, jakim jest
wprowadzona ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. skarga na naruszenie prawa strony
do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez uzasadnionej zwłoki (Dz. U.
Nr 179, poz. 1843). Rozpoznaje ją – w postępowaniu incydentalnym – jako odwoławczy sąd przełożony nad sądem, przed którym toczy się postępowanie. Jeśli dotyczy
przewlekłości postępowania w Sądzie Najwyższym – rozpoznaje ją ten Sąd.
3. Zasady systemu zaskar¿ania
Unormowany obecnie w kodeksie postępowania cywilnego system zaskarżania
orzeczeń sądowych ma charakter jednolity. Jego główne zasady, przewidziane dla
procesu, mają zastosowanie przy zaskarżaniu orzeczeń wydawanych w innych postępowaniach. Odnosi się to zwłaszcza do podstawowych środków zaskarżania, jakimi
są środki odwoławcze – apelacja i zażalenie. Przeprowadzony został w kodeksie tylko
jeden, wyżej przedstawiony, podział środków zaskarżenia na podstawie jednolitych
kryteriów.
Poza zasadami: konstytucyjną – praworządności i naczelną procesową – prawdy obiektywnej, rządzącymi generalnie instytucją zaskarżania orzeczeń sądowych
w postępowaniu cywilnym, instytucja ta odzwierciedla wszystkie pozostałe naczelne
zasady procesowe, jako centralne idee poglądów prawnych zawartych w systemie
polskiego prawa procesowego. Jednakże konstrukcja systemu środków odwoławczych
oparta została głównie na tych zasadach procesowych, których omówienie w tym
miejscu pozwoli niewątpliwie naświetlić bliżej założenia najbardziej istotne oraz cechy
charakterystyczne tego systemu8.
Obecny system odwoławczy w kodeksie postępowania cywilnego oparty został na
zasadzie dwuinstancyjności, jako jednej z naczelnych zasad procesowych. Według tej
zasady, pierwsza instancja posiada wyłącznie charakter merytoryczny, druga instancja natomiast jest instancją kontrolną – o kierunku badania legalności i zasadności
zaskarżonego orzeczenia, ze znacznymi przy tym możliwościami wydania orzeczenia
reformatoryjnego (merytorycznego). W jeszcze większym stopniu charakter merytoryczny ma zażalenie. Dla apelacji i zażalenia przewidziany jest ten sam tok instancji
– jeżeli sprawę rozpoznawał sąd rejonowy, drugą instancją jest sąd okręgowy, gdy
natomiast ten ostatnio wymieniony sąd rozpoznawał sprawę w pierwszej instancji,
drugą instancją jest sąd apelacyjny.
Istnieją wyjątki od toku instancyjnego:
1) sąd rejonowy może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu, jeżeli przy jej rozpoznawaniu wynikło zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości,
8
W. Siedlecki, Zaskarżanie orzeczeń sądowych (w:) System prawa procesowego cywilnego, op. cit., s. 35
i nast.
29
2) Sąd Najwyższy może przejąć do rozpoznania sprawę przedstawioną z zagadnieniem prawnym,
3) do Sądu Najwyższego służy zażalenie na niektóre postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie,
4) na skutek zażalenia sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może je sam
uchylić.
Skarga kasacyjna od orzeczeń wydanych przez sądy drugiej instancji – okręgowe
i apelacyjne – oraz skarga od orzeczeń tych sądów, a wyjątkowo także od prawomocnego orzeczenia sądu pierwszej instancji, o stwierdzenie jego niezgodności z prawem
przysługuje do Sądu Najwyższego.
Zasada wyłączności sprawia, że strona nie ma możliwości wyboru pomiędzy
różnymi środkami zaskarżenia, ponieważ od określonego orzeczenia przysługuje tylko jeden środek zaskarżenia. Kodeks nie przewiduje zbiegu czy „konkurencji” kilku
środków zaskarżenia, gdyż konsekwentnie nie dopuszcza możliwości wyboru między
tymi środkami.
O szczególnym zbiegu środków zaskarżenia można mówić w odniesieniu do sytuacji, w której od tego samego orzeczenia środki takie wniosło kilku uczestników
postępowania, co nie powoduje komplikacji, gdyż zostaną one rozpoznane przez sąd
odwoławczy w tym samym postępowaniu, w jednym orzeczeniu.
W szczególnym wypadku wniesienia przez pozwanego sprzeciwu od wyroku zaocznego, a przez powoda apelacji od tego wyroku lub zażalenia na zawarte w nim
postanowienie – niedopuszczalne będzie odrębne rozpoznanie powyższych środków
zaskarżenia; niewątpliwie pierwszeństwo przysługuje sprzeciwowi, który ze względu
na restytucyjny charakter pozwala na zmianę orzeczenia w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
Według zasady dyspozycyjności – będącej przejawem zasady rozporządzalności
formalnej, a więc rozporządzenia przez strony czynnościami procesowymi oraz całym
tokiem postępowania – środek zaskarżenia może zostać wniesiony przez legitymowany do tego podmiot. Postępowanie przed sądem wyższej instancji może zostać wszczęte wyłącznie na skutek wniesienia przez uprawniony podmiot środka odwoławczego
– nigdy z urzędu (ne procedat iudex ex officio). Wykluczona jest możliwość przystąpienia
do tego postępowania innych uczestników, którzy orzeczenia nie zaskarżyli, z wyjątkiem gdy sąd drugiej instancji może z urzędu rozpoznać sprawę także na rzecz
współuczestników, którzy orzeczenia nie zaskarżyli, lecz przedmiotem zaskarżenia
w sprawie są prawa lub obowiązki również dla nich wspólne.
Wynikające z zasady dyspozycyjności uprawnienia podmiotu legitymowanego –
z inicjatywy którego wszczęte zostało postępowanie odwoławcze – do decydowania
o zakresie, względnie przedmiocie tego postępowania doznają szeregu wyjątków, podyktowanych dążeniem do jednolitego rozstrzygnięcia o prawach osób pozostających
w tym samym stosunku cywilnoprawnym.
Podmiotowi legitymowanemu przysługuje uprawnienie do cofnięcia wniesionego
przez niego środka odwoławczego, w zasadzie wiążące dla sądu, jak również uprawnienie do zrzeczenia się, przed sądem, prawa do wniesienia apelacji (jednak tylko
w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym), także wiążące dla
sądu.
30
Przez zasadę legalności należy rozumieć, że wniesienie poszczególnych środków
odwoławczych opiera się na podstawach określonych przez ustawę procesową i że
w razie stwierdzenia istnienia tych podstaw wniesiony środek musi doprowadzić do
uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzeczenia. Jeżeli zaś ustawa procesowa nie oznacza dokładnie podstaw zaskarżenia, zasada legalności sprowadza się do obowiązku
sądu wyższej instancji uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzeczenia w razie stwierdzenia naruszenia prawa przez sąd pierwszej instancji przy wydaniu tego orzeczenia,
w zasadzie w granicach zarzutów skarżącego, z uwzględnieniem ponadto (jednak
z ograniczeniami) nowych faktów i dowodów (ius novorum), z obowiązkiem wzięcia
pod uwagę z urzędu nieważności postępowania.
O ile powyższe ujęcie oddaje trafnie istotę zasady legalizmu w odniesieniu do
skargi kasacyjnej, o tyle wymaga ono pewnej korekty odnośnie do apelacji i zażalenia
– ze względu na odmienne uregulowanie przyczyn bądź powodów wniesienia tych
środków odwoławczych. Ponieważ kodeks w istocie nie wyznacza dokładnie podstaw
zaskarżania (z wyjątkiem postępowania uproszczonego), zaś – zgodnie z zasadą legalności – obowiązek sądu wyższej instancji sprowadzać się powinien do zmiany lub
uchylenia zaskarżonego orzeczenia nie tylko w razie stwierdzenia naruszenia prawa
przez sąd pierwszej instancji przy wydaniu orzeczenia (error in iudicando), ale także
w przypadku stwierdzenia istotnych wad postępowania (error in procedendo) oraz „nowych faktów i dowodów”.
Zasada umiarkowanego formalizmu procesowego leży u podłoża systemu środków zaskarżania, bowiem zezwala na uchylenie czynności sądu o charakterze decydującym jedynie w drodze domagania się wzruszenia ich przez sąd wyższej instancji,
a więc w drodze zaskarżania tych decyzji.
Zgodnie z zasadą umiarkowanego formalizmu kodeks normuje szczegółowo przebieg postępowania odwoławczego, określając formę, miejsce i czas poszczególnych
czynności stron i innych uczestników tego postępowania oraz czynności sądów pierwszej i drugiej instancji i Sądu Najwyższego. Istotne znaczenie ma ścisłe określenie
poszczególnych środków odwoławczych, terminów, w jakich mogą być wnoszone,
szczegółowych warunków formalnych, jakim mają one odpowiadać, oraz określenie
sankcji za uchybienia tym wymaganiom. Szczególne unormowanie czynności sądowych odnosi się zarówno do postępowania wstępnego, jak i do fazy decyzyjnej.
Istotnym wyrazem odformalizowania instytucji zaskarżania orzeczeń jest m.in.
odpowiednie stosowanie reguł postępowania w związku z nieprawidłowościami lub
niedokładnościami treści pism procesowych, dopuszczenie tzw. nowości w postępowaniu odwoławczym, możliwość rozpoznania także na posiedzeniu niejawnym środka
odwoławczego i rozpoznania – w pewnych wypadkach – zażalenia przez sąd, który
wydał zaskarżone postanowienie, oraz wniesienie odpowiedzi na środek odwoławczy wprost do sądu drugiej instancji. Tylko minimalnym wymaganiom szczególnym,
poza przewidzianymi dla pisma procesowego, podlega zażalenie. Natomiast znaczne,
niezbędne cechy rygoryzmu formalnego ma skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Zasada ekonomii procesowej wykształciła się w związku z zasadą umiarkowanego
formalizmu procesowego i zasadą koncentracji materiału procesowego oraz realizowanymi postulatami przyspieszenia postępowania i obniżenia jego kosztów. Zasada ta
31
konsekwentnie wprowadzona została w nowelizacji kodeksu, przy czym nader silny
wyraz znalazła w uregulowaniu apelacji9.
Właśnie względy ekonomii procesowej spowodowały odstąpienie od koncepcji czysto kontrolnego charakteru drugiej instancji i wyposażenie jej w uprawnienie do wydawania orzeczeń reformatoryjnych, kończących ostatecznie postępowanie. Sąd drugiej
instancji obowiązany jest przy tym do przeprowadzenia dowodów uzupełniających
lub ponowienia dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, nie jest
natomiast obowiązany przeprowadzać postępowanie dowodowe w całości. Sąd drugiej instancji może dokonywać własnych ustaleń faktycznych na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym.
Możliwość orzeczenia co do istoty sprawy, chociaż w ograniczonym zakresie, przewidziano dla Sądu Najwyższego przy rozpoznaniu skargi kasacyjnej.
W celu uniknięcia nadmiernego uchylania orzeczeń w poszczególnych sprawach,
kodeks stanowi, że sąd pierwszej instancji związany jest nie tylko oceną prawną, lecz
także wskazówkami co do dalszego postępowania, zamieszczonymi w uzasadnieniu
orzeczenia sądu odwoławczego.
Pod szczególnym wpływem zasady ekonomii procesowej uregulowane zostało zażalenie, które charakteryzuje się postępowaniem szybkim i odformalizowanym oraz
merytorycznym sposobem rozstrzygnięcia10.
9
10
32
T. Ereciński, Apelacja i kasacja..., op. cit., s. 14–15.
B. Bladowski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2006, s. 25 i nast.
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.