Materiały szkoleniowe dla studentów i studentek na kierunku

Materiały opracowane przez
Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych Sp. z o.o.
ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17, lok. 4 A, 90–248 Łódź
tel. (42) 633 17 19
fax. (42) 209 36 85
Materiały opracowane przez:
Karolinę Porczyńską
Korekta:
Alicja Błaszkowska
Skład:
Joanna Tomaszkiewicz
Opracowanie graficzne:
Kinga Dudzik
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Spis treści
Wstęp .............................................................................................................. 5
Wprowadzenie uczestników w tematykę szkolenia ................................... 11
Zajęcia integracyjne i organizacyjne .......................................................... 13
Wyjaśnienie pojęć „wychowanie” i „nauczanie” ....................................... 24
Etapy rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym ..... 27
Potrzeby wynikające z rozwoju................................................................... 28
System edukacji a nauczanie i wychowanie ............................................... 29
Przygotowanie do pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym ...................................................................................... 30
Efektywne wdrażanie procesów wychowania i nauczania ........................ 32
Rola nauczyciela oraz stereotypy dotyczące tego zawodu ........................ 43
Zakończenie .................................................................................................. 49
Bibliografia ................................................................................................... 50
W stęp
Niniejsze materiały dydaktyczne przeznaczone są dla trenerów
prowadzących szkolenia z zakresu: Efektywne wdrażanie procesów wychowania i nauczania. Szkolenia są częścią projektu Podstawą dobra
praktyka współfinansowanego ze środków pochodzących z Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet III
Wysoka jakość systemu oświaty, Działanie 3.3 Poprawa jakości kształcenia, Poddziałanie 3.3.2 Efektywny system kształcenia i doskonalenia nauczycieli – projekty konkursowe), realizowanego na terenie województwa
wielkopolskiego. Projektem objęto 360 studentów i studentek z Wyższej
Szkoły Zawodowej „Kadry dla Europy”. Prawidłowa realizacja procesu
dydaktyczno-wychowawczego wymaga od studentów posiadania odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji w konkretnych dziedzinach w połączeniu
z praktycznymi umiejętnościami. Z tego powodu tematyka niniejszych
materiałów koncentruje się na podstawowych zagadnieniach związanych
właśnie z procesem wychowania i nauczania. Głównym celem jest zwiększenie wiedzy i kompetencji studentów z zakresu efektywnej realizacji
procesu dydaktycznego i wychowawczego w przedszkolu i klasach I–III
oraz zapoznanie przyszłych absolwentów ze specyfiką przedszkola
i szkoły podstawowej jako docelowego miejsca pracy.
Realizacją projektu zajmuje się Wyższa Szkoła Zawodowa „Kadry
dla Europy” w Poznaniu. Jest to nowoczesna uczelnia, posiadająca
uprawnienia do kształcenia nauczycieli. WSZ KDE posiada bogate doświadczenie w realizowaniu projektów unijnych oraz różnego rodzaju kur-
5
sów i studiów podyplomowych. Doświadczenie Uczelni w implementacji
projektów, w tym współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, a także odpowiednie zaplecze kadrowe i techniczne gwarantuje profesjonalną realizację działań w ramach niniejszego przedsięwzięcia. Studia
pedagogiczne cieszą się dużym zainteresowaniem, jednakże jakość kształcenia na tym kierunku zbyt jest niska. Odpowiedzią na powyższy problem ma
być realizacja projektu Podstawą dobra praktyka.
Materiały dydaktyczne zostały tak opracowane, aby wiedza zdobyta
w trakcie szkolenia znalazła swe zastosowanie w praktycznej pracy
z dziećmi. Głównym zadaniem trenerów będzie wzmocnienie i ukierunkowanie potencjału przyszłych pedagogów, by mogli oni lepiej zrozumieć potrzeby rozwojowe swoich wychowanków i zdali sobie sprawę z własnej roli,
którą odgrywają w toku nauczania i wychowywania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Materiały dydaktyczne będą zawierać treści
leżące u podstaw teorii nauczania i wychowania oraz praktyczne porady zastosowania zdobytej wiedzy w pracy z dziećmi.
Materiały dydaktyczne zakładają realizację następujących treści:

Zajęcia integracyjne – mają przede wszystkim na celu doświadczenie przez uczestników szkolenia sytuacji zabawy relacyjnej,
która może zostać wykorzystana do pracy z dziećmi, zarówno
w wieku przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym. Zadania realizowane w tej części szkolenia oparte są na zasadach poznawania
samego siebie w relacji z drugim człowiekiem. Stosowanie tej
formy zabawy i integracji w pracy z dziećmi ułatwia kształtowanie postaw społecznych i zyskanie świadomości własnego ciała,
swoich mocnych i słabych stron.
6

Pojęcia „wychowanie” i „nauczanie” − są to dwa podstawowe
terminy, którymi powinien operować student pedagogiki, zarówno przedszkolnej, jak i wczesnoszkolnej. Duży nacisk
w tej części szkolenia kładziony będzie na umiejętność różnicowania tych pojęć. Celem tej części szkolenia jest określenie
kompetencji i warunków, jakie powinni spełniać studenci
i studentki, aby stać się w przyszłości efektywnymi nauczycielami i wychowawcami.

Efektywne wdrażanie procesów wychowania i nauczania –
w tej części postaramy się wyjaśnić, na czym polega udział
nauczyciela we wdrażaniu procesów wychowania i nauczania.
Będziemy mówić o zasobach placówki (szkoły, przedszkola),
jakie mogą zostać wykorzystane do poprawy jakości kształcenia na poziomie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Poruszona zostanie również problematyka związana z zasobami
ludzkimi. Duży nacisk zostanie położony na kompetencje, jakie powinien posiadać nauczyciel podejmujący się pracy
z dziećmi. Wspomnimy również o możliwości zastosowania
różnorodnych metod i technik pracy z dziećmi w wieku
przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

Rola nauczyciela w procesie nauczania i wychowania − w tej
części skupimy się na zadaniach, jakie stoją przed nauczycielem w trakcie pracy z dziećmi. Będziemy mówić zarówno
o obowiązkach, jak i prawach nauczyciela oraz o odpowiedzialności, jaką ponosi za prawidłowo wdrażany system nauczania i wychowania. Ta część szkolenia ma przede wszyst-
7
kim pomóc nauczycielowi we wdrażaniu się w system kształcenia i zasady w nim obowiązujące.
Zasadniczym celem tej części szkolenia jest kształtowanie kompetencji studentów i studentek w zakresie efektywnego procesu nauczania,
jak i odkrywanie ich własnego potencjału, który mógłby znaleźć praktyczne zastosowanie w przyszłej pracy zawodowej.
Efektywne nauczanie i wychowanie jest procesem zakładającym
długofalowe działanie, a jego rezultaty są widoczne z perspektywy
uczniów, nauczycieli oraz osób zarządzających daną placówką. Efektywność tego procesu jest warunkowana zarówno przez techniki i metody
stosowane w pracy z uczniami i wychowankami, jak i zasoby placówki,
w tym przez kadrę pedagogiczną.
Dlatego też tak istotne jest, aby wyposażyć studentów i studentki
pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej w wiedzę i praktyczne umiejętności stosowania efektywnych procesów wychowania i nauczania. Należy zwrócić uwagę na to, że te materiały powinny służyć również placówkom, w których będą odbywać się studenckie praktyki. Ważne jest,
aby w materiałach przedstawić propozycje, które mogą służyć podnoszeniu jakości nauczania i wychowania.
Spróbujmy scharakteryzować uczestników szkolenia i określić ich
podstawowe potrzeby związane z udziałem w szkoleniu:

uczestnikami są studenci i studentki pedagogiki przedszkolnej
i wczesnoszkolnej;

studenci i studentki mają możliwość odbywania praktyk pedagogicznych w placówkach oświatowych, dlatego też szkolenie
jest przewidziane również z myślą o opiekunach praktyk;
8

studenci i studentki w toku trwania studiów zdobywają przede
wszystkim podstawy wiedzy teoretycznej z danego zakresu,
ważne jest, aby kształtować także ich praktyczne umiejętności
(temu również ma służyć to szkolenie);

studenci i studentki, podejmując kierunek studiów, zdecydowali się na pracę z dziećmi, stąd potrzeba wprowadzenia ich
w świat dziecka, by mogli lepiej je zrozumieć;

studenci i studentki mogą stać się w przyszłości współorganizatorami systemu kształcenia, dlatego ważne jest, aby byli
świadomi swojej roli;

studenci i studentki powinni być świadomi tego, że w pracy
z drugim człowiekiem czerpie się ze swoich zasobów, dlatego
istotne jest, by znać swoje mocne i słabe strony;

studenci i studentki mają zazwyczaj potrzebę podnoszenia poziomu swojej wiedzy i zdobywania nowych umiejętności.
Spróbujemy jeszcze w tej części ustalić zasady, jakie powinny
obowiązywać w trakcie trwania szkolenia. Należy:

słuchać wypowiedzi każdego z uczestników i pozostawić
miejsce na refleksje i przemyślenia,

urozmaicać formy przekazywania wiedzy,

aktywizować uczestników szkolenia i zachęcać ich do aktywnego zadawania pytań,

udzielać pozytywnych komunikatów zwrotnych,

zwracać uwagę na potrzeby poszczególnych członków grupy,

wprowadzić atmosferę szacunku i wzajemnej akceptacji,
9

zachęcać uczestników szkolenia do podnoszenia poziomu
swojej wiedzy i umiejętności.
Nie należy:

przerywać wypowiedzi, jeśli jest ona związana z treścią szkolenia;

ograniczać swobody wypowiedzi;

narzucać własnego zdania i poglądów.
To tylko kilka propozycji, które mogą okazać się przydatne
w trakcie prowadzenia szkolenia.
Powodzenia!
10
W prowadzenie uczestników w tem atykę
szkolenia
Witamy uczestników szkolenia, chcemy Was zachęcić do aktywnego
udziału w szkoleniu dotyczącym efektywnych sposobów wdrażania procesu
nauczania i wychowania. Szkolenie, którego jesteście uczestnikami, ma podnieść Wasze kompetencje i pomóc Wam odkryć Wasz potencjał, niezbędny
w pracy z dziećmi. Na poszczególnych etapach szkolenia zdobędziecie wiedzę i praktyczne umiejętności potrzebne w przyszłej pracy zawodowej.
Omówmy teraz poszczególne etapy tej części szkolenia:

Zaczniemy od zajęć integracyjnych, nie tylko w celu bliższego
poznania się. Chcemy, abyście doświadczyli zabawy relacyjnej,
którą będzie można wykorzystać w pracy z dziećmi. Ważne jest
również, abyście poprzez zabawę uświadomili sobie swoje mocne i słabe strony oraz spróbowali wczuć się w rolę dziecka.

Wyjaśnimy sobie szczegółowo pojęcia „wychowanie” i „nauczanie”, tak abyście potrafili je różnicować.

Omówimy możliwości efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie dotyczące zasobów, jakie powinna posiadać placówka, aby skutecznie móc wychowywać i nauczać.

Na koniec spróbujemy skupić się na osobie samego nauczyciela.
Będziemy mówić o jego roli w procesie nauczania i wychowania, odpowiedzialności i zadaniach, jakie przed nim stoją.
11
Treść szkolenia będzie dostosowana do Waszych potrzeb, tak abyście mogli w pełni z niego skorzystać. Jednocześnie powinniście zdawać
sobie sprawę z tego, że Wasza aktywność będzie wpływać na treść szkolenia i możecie je modyfikować.
Zadania, jakie stoją przed Wami w przyszłym zawodzie nauczyciela, są bardzo trudne i odpowiedzialne. Musicie pamiętać, że będziecie
wychować i uczyć dzieci, które są krytycznymi odbiorcami rzeczywistości. Uczestnicząc w szkoleniu, pomyślcie o tym, co sami możecie zaproponować tym, których będziecie kształcić. Skupcie się na swoich mocnych stronach i znajdźcie te słabe, nad którymi warto jeszcze popracować.
Pamiętajcie, że każda forma pracy z ludźmi wymaga zarówno zdolności do
autorefleksji, jak i gotowości do podnoszenia własnych kwalifikacji.
Po tych kilku słowach wstępu zapraszam do udziału w szkoleniu.
Zaczniemy od rozgrzewki. Spróbujemy się trochę pobawić, by lepiej zrozumieć zadania, jakie przed Wami stoją.
Zapraszam!
12
Zajęcia integracyjne i organizacyjne
W tej części zajmiemy się głównie pojęciem „integracja” i zobaczymy, że dotyczy ono dwóch aspektów:

Integracja rozumiana jako stawanie się częścią grupy (np. studentów i studentek) to poznawanie siebie i pozostałych osób
tworzących zespół. Potrzeba przynależenia jest jedną z potrzeb podstawowych, ważne, aby wchodzenie w grupę było
procesem świadomym. Stawanie się członkiem danej grupy
ma charakter społeczny. W zespole każdy pełni określoną rolę, wykonuje konkretne zadania. Aby dołączyć do zespołu,
trzeba najpierw poznać swoje potrzeby i oczekiwania względem innych. Integracja służy przede wszystkim wzajemnemu
poznaniu się członków grupy, podziałowi zadań i ról. Jest też
jednym z ważniejszych elementów współpracy w grupie.

Integracja rozumiana jako poznawanie potrzeb najmłodszych
ma na celu wcielenie się w rolę dziecka wchodzącego w nową
grupę. Zwykle jest nią środowisko przedszkolne, w którym
poprzez kontakt z rówieśnikami dziecko będzie kształtowało
obraz samego siebie. Dzieci na etapie wczesnoszkolnym potrzebują wsparcia w odnalezieniu się w nowym środowisku
i w sprostaniu nowym wymaganiom. Nauczyciel towarzyszący dzieciom na tych etapach rozwojowych powinien mieć
świadomość tego, z jakimi trudnościami mogą borykać się
dzieci, jakie są ich oczekiwania i potrzeby. Dlatego też w tej
13
części szkolenia spróbujemy nakłonić uczestników, aby doświadczyli świata z perspektywy dziecka.
Rysunek 1. Pojęcie „integracja”
POZNAWANIE
SIEBIE
I CZŁONKÓW
GRUPY
INTEGRACJA
POZNAWANIE
POTRZEB
ROZWOJOWYCH DZIECI
Źródło: opracowanie własne.
14
Propozycją do zajęć z zakresu integracji jest zastosowanie metody ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne. Wybór ten spowodowany
jest przede wszystkim łatwością zastosowania tej formy ćwiczeń i zabawy, jej skutecznością w rozpoznawaniu potrzeb dzieci. Jednocześnie
taka forma zajęć daje możliwość budowania więzi pomiędzy dzieckiem
a dorosłym. Ułatwia to przechodzenie okresu socjalizacji. Chcemy tutaj
zaproponować, aby uczestnicy szkolenia na własnym przykładzie przekonali się, jak poprzez zabawę można kształtować własną świadomość
i tożsamość oraz w jaki sposób pojmujemy siebie w relacji z drugim
człowiekiem.
Zabawy będą miały charakter społeczny i odnosić się będą głównie do relacji między ludźmi i sposobów ich budowania. Skupimy się na
zabawach ruchowych, gdyż to właśnie poprzez ruch wyraża się wiele
podstawowych emocji i odczuć.
Cele stosowania zabaw ruchowych:

budowanie zaufania do samego siebie;

poznawanie własnego ciała;

dążenie do budowania i zapewniania bezpieczeństwa fizycznego i emocjonalnego;

rozwój i kształtowanie prawidłowej komunikacji;

uświadomienie sobie własnych granic;

zyskanie świadomości siebie w relacji z drugim człowiekiem;

wyobrażenie sobie siebie w sytuacji zabawy z dzieckiem;

dokonanie analizy podstawowych elementów składających
się na relacje międzyludzkie;
15

uświadomienie sobie, co musimy dać z siebie, aby relacja
miała pozytywny wymiar dla obydwu stron;

odpowiedź na pytanie, w jakich relacjach i rolach czujemy
się najlepiej.
Wymieniamy trzy typy zabawy relacyjnej 1:

relacja opiekuńcza, czyli „z” – polega przede wszystkim na dawaniu bezpieczeństwa, zwłaszcza w relacji dorosły–dziecko,
w której to osoba dorosła staje się opiekunem dziecka;

relacja „razem” – zawiera w sobie elementy współpracy, do
której staramy się zachęcić dziecko, oferując mu doświadczenie pozytywnych skutków wspólnego działania;

relacja „przeciwko” – te zabawy pozwalają wytyczyć własne
granice w kontakcie z drugim człowiekiem.
Podczas zabawy jesteśmy odpowiedzialni za to, aby nasz partner
czuł się bezpiecznie i pewnie. Dowiadujemy się, w jakim wymiarze możemy na niego liczyć. Poza tym nie należy zapominać, że pracując
z dziećmi młodszymi (okres przedszkolny i wczesnoszkolny), musimy
mieć na uwadze ich naturalną potrzebę rozwijania się poprzez ruch i łączenie elementów nauki z zabawą. Zabawa jest znakomitą formą komunikacji z dzieckiem, a umiejętnie poprowadzona sprzyja jego prawidłowemu
rozwojowi. Przejdźmy teraz do ćwiczeń. Zaczniemy od zabawy „z”.
1
W. Sherborne, Ruch rozwijający dla dzieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 14−16.
16
Ćwiczenie 1. Tunel
Cel:
Wprowadzenie uczestników w zabawę relacyjną, poznawanie siebie
i pozostałych uczestników oraz dostrzeganie możliwości zastosowania
zabawy w rozwoju dziecka młodszego.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Sala gimnastyczna bądź przestrzeń na podłodze w sali lekcyjnej.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dobierają się w pary, dobór osób powinien być przypadkowy.
Następnie jedna z osób w parze zajmuje miejsce na podłodze, w pozycji
„na czworaka”, zadaniem drugiej osoby jest znalezienie wejścia do „tunelu” i przeciśnięcie się przez niego. Po udanej próbie osoby w parze zamieniają się rolami. Gdy każdy z uczestników wziął już aktywny udział
w ćwiczeniu, budujemy grupowy tunel – wszyscy przyjmują pozycję „na
czworaka” poza jedną osobą, która będzie tunel pokonywała. Po przejściu
przez tunel dołącza ona do jego konstrukcji i kolejny uczestnik podejmuje
próbę przejścia.
Jest to ćwiczenie, które ma na celu przełamanie pewnych barier związanych z kontaktem z drugim człowiekiem. Takie ćwiczenia rozwijają zarówno sferę fizyczną, gdyż wymagają umiejętności zachowania równowagi i koordynacji, jak również ułatwiają rozwój procesów poznawczych
i kształtują rozwój mowy. Jeśli w takiej zabawie bierze udział dziecko,
17
można wykorzystać moment przechodzenia przez tunel do ćwiczenia
orientacji przestrzennej i świadomości ułożenia swojego ciała w przestani
– kategorie: „nad”, „pod”, „obok”, „przez”. Ponadto sytuacja zabawy
samoistnie wyzwala chęć do nawiązywania kontaktu i komunikowania się
z partnerem. Uczestnicy szkolenia powinni poddać refleksji swoje własne
odczucia związane z doświadczeniem zabawy – w jakiej sytuacji czuli się
najlepiej, jakich doznań dostarczyła im zabawa, czy potrafili zaufać partnerowi relacji? Można tutaj położyć akcent na przejawianą inicjatywę
jako jeden z elementów rozwojowych. Aby pokonać tunel, należy wykazać się pomysłowością i inicjatywą. Ważne jest, aby studenci i studentki
sami wymyślili, jak mogliby wykorzystać tę zabawę w trakcie pracy
z dziećmi i czemu mogłaby ona służyć. Jest to ćwiczenie z kategorii relacji partnerskich „z” 2.
Ćwiczenie 2. Wahadło
Cel:
Wprowadzenie uczestników w relację „razem”, budowanie zaufania do
partnera i wprowadzenie elementu współpracy.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Sala gimnastyczna bądź przestrzeń na podłodze w sali lekcyjnej.
2
Ibidem, s. 27.
18
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dobierają się w pary, dobór powinien być przypadkowy. Osoby siadają naprzeciwko siebie na podłodze w rozkroku i łapią się za ręce,
nawzajem się „przeciągając”. Jedna osoba kładzie się na plecach, druga
na brzuchu. Następnie zamieniamy układ i partnerzy siadają plecami do
siebie z ugiętymi kolanami, napierają na siebie tak długo, aż uda im się
wspólnym wysiłkiem wstać.
Jest to ćwiczenie, które ma na celu doświadczenie efektów współpracy
z drugim człowiekiem. Pozwala poznać granice naszego zaufania do drugiej osoby i nawiązać z nią relację służącą osiągnięciu wspólnego celu.
Gdy ćwiczenie wykonuje dorosły z dzieckiem, można przyjąć wersję, że
dziecko staje na udach dorosłego, trzymając jego ręce i razem starają się
utrzymać równowagę. Jest to ćwiczenie oparte przede wszystkim na budowaniu zaufania do partnera. Zabawa ta pokazuje, że wspólna praca
przynosi pożądane efekty. Tutaj również warto skupić uwagę studentów
i studentek na ich własnych refleksjach, płynących z wykonania ćwiczenia. Jak czuli się w relacji z partnerem, na ile byli w stanie mu zaufać, jak
się czuli, gdy wspólnymi siłami udało im się osiągnąć cel? Poza własnymi doznaniami warto również zastanowić się, jak by mogła przebiegać
taka relacja z udziałem dzieci, co należy zrobić, aby wzbudzić zaufanie
u dziecka i poczucie sukcesu płynące ze wspólnie osiągniętego celu? Jest
to ćwiczenie z kategorii relacji partnerskich „razem” 3.
3
Ibidem, s. 39.
19
Ćwiczenie 3. Skała
Cel:
Doświadczenie bycia „przeciwko”.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Sala gimnastyczna bądź przestrzeń na podłodze w sali lekcyjnej.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Uczestnicy dobierają się w pary, dobór powinien być przypadkowy. Jedna
z osób w parze siada stabilnie na podłodze ze zgiętymi kolanami i rękami
opartymi za plecami. Partner próbuje powoli napierać na poszczególne
części ciała „skały”, sprawdzając jej siłę, wytrzymałość i możliwość naruszenia jej. Następnie uczestnicy zamieniają się rolami.
Jest to ćwiczenie, które ma na celu budowanie poczucia własnej siły
i stabilności. Próba ruszenia „skały” powinna odbywać się tak, by nie
naruszyć granic osoby, która jest „skałą”. Siłę ucisku dozujemy powoli,
tak aby „skała” mogła przygotować się na odparcie naszego działania.
Nie może być tutaj mowy o zachowaniach agresywnych i szukaniu siłowych rozwiązań. W przypadku stosowania tego ćwiczenia przy pracy
z dzieckiem należy pamiętać, że dla dziecka bardzo ważne jest doświadczania własnej siły i stabilności, gdy jest „skałą” i opiera się działaniu
dorosłego, jak i gdy próbuje przesunąć dorosłego po zamianie ról. Na tej
podstawie u dziecka kształtuje się poczucie własnej mocy sprawczej
i poczucie kontroli, niezbędne do prawidłowego rozwoju. W tej sytuacji
20
ćwiczeniowej warto zwrócić uwagę studentów i studentek na to, jak należy dozować siłę stosowaną w trakcie tego ćwiczenia. Jest to ćwiczenie
z kategorii relacji partnerskich „przeciw” 4.
Tak jak wspominaliśmy na początku tego podrozdziału, w tej części uczestnicy szkolenia powinni przede wszystkim skupić się na własnych doświadczeniach związanych z przeżywaniem relacji i zabawy oraz
zastanowić się, w jaki sposób będzie można wykorzystać zdobyte w tym
zakresie umiejętności do pracy z dziećmi.
Poniżej podajemy jeszcze kilka propozycji ćwiczeń, które można
by w przyszłości zastosować dla potrzeb dzieci w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym.
Ćwiczenie 4. Chusta animacyjna
Cel:
Umożliwienie dzieciom przeżywania relacji i zabawy.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Sala gimnastyczna, chusta animacyjna.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Rozciągamy chustę i siadamy dookoła niej tak, aby każdy z uczestników
zabawy mógł trzymać jej fragment. Powoli zaczynamy falować chustą
w górę i w dół. Oddajemy inicjatywę dzieciom i pomagamy im robić duże
4
Ibidem, s. 43−44.
21
lub małe fale (relaks/ poczucie sprawstwa). Następnie rozciągamy chustę
i prosimy, aby każdy z uczestników wybrał dla siebie jeden kolor, przy
którym stanie. Zaczynamy falować chustą, osoba prowadząca zabawę
podaje kolor, na co osoby biorące udział w zabawie i stojące przy wytypowanym kolorze muszą przebiec pod chustą na drugą stronę (ćwiczenie
koordynacji ruchowej i koncentracji uwagi). Wrzucamy do rozciągniętej
chusty piłkę, zadaniem uczestników jest takie poruszanie chustą, aby piłka wpadła do otworu znajdującego się w samym środku chusty (poczucie
sprawstwa, elementy współpracy).
Ćwiczenie 5. Kolorowe chusty
Cel:
Umożliwienie dzieciom przeżywania relacji i zabawy.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Sala gimnastyczna, chusta animacyjna.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Każde z dzieci wybiera sobie odpowiedni dla siebie kolor chusty. Dzieci
swobodnie spacerują po sali. Najpierw witają się ze sobą te same kolory
chusty (bez użycia słów, a za pomocą chusty), potem wita się każdy
z każdym (ćwiczenia relacyjne). Nauczyciel rozkłada na ziemi cztery wybrane chusty, każdy kolor oznacza coś innego, np. inną ulubioną potrawę,
inną zabawę, kolor oczu itd. Dzieci proszone są o wybranie chusty
i ustawienie się przy tej, do której najbardziej pasują (szukanie różnic
22
i podobieństw, określanie własnych preferencji). Dzieci dobierają się
w pary, na każdą parę przypada jedna chusta. Bawimy się „w ganianego”,
osoba z chustą ucieka (aktywność fizyczna, poczucia sprawstwa, myślenie strategiczne).
To są zaledwie propozycje, które można wykorzystać do zabawy
z dziećmi. Zachęcamy do pogłębiania tej tematyki. Głównym założeniem
części szkolenia związanej z integracją było uświadomienie studentom
i studentkom, jak istotną rolę w rozwoju dziecka pełni zabawa i w jaki
sposób można ją wykorzystać do kształtowania jego prawidłowego rozwoju. Należy pamiętać, że własne doświadczenia związane z przeżywaniem zabawy mają nieoceniony wpływ na naszą pracę z dziećmi. Warto
tutaj pamiętać o rozwoju własnej kreatywności i twórczości, które powinny towarzyszyć każdemu pedagogowi w wykonywaniu pracy zawodowej.
Przejdziemy teraz do kolejnego etapu szkolenia. Dowiecie się, na
czym polegają różnice między wychowaniem a nauczaniem dzieci
w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Będziemy omawiać poszczególne etapy rozwojowe u dzieci i potrzeby z nich wynikające. Powiemy również o możliwościach, jakie daje system edukacji i nauczanie
zintegrowane w kompleksowym rozwijaniu umiejętności dzieci. Spróbujemy również omówić sposoby przygotowania się do pracy z dziećmi.
23
Wyjaśnienie pojęć „wychow anie”
i „nauczanie”
W tej części szkolenia będziemy starali się wyjaśnić zasadnicze
różnice występujące między tymi dwoma pojęciami. Podejmiemy również próbę znalezienia praktycznych zastosowań dla treści związanych
z tymi pojęciami. Spróbujemy teraz wyszczególnić zakres tematyczny,
którym będziemy się zajmować w tej części szkolenia:

różnice między wychowaniem a nauczaniem,

etapy rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym,

potrzeby wynikające z rozwoju,

system edukacji w nauczaniu i wychowaniu dzieci w wieku
przedszkolnym i wczesnoszkolnym,

sposoby przygotowania się do pracy z dziećmi w wieku
przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
Niniejsze treści zostaną uzupełnione o prezentację multimedialną,
która ułatwi Wam przyswojenie i zrozumienie omawianego materiału.
Zostaniecie również wyposażeni w wiedzę teoretyczną z tego zakresu,
którą będziemy popierać przykładami zawartymi w materiałach szkoleniowych. Otrzymacie też propozycję praktycznego zastosowania zdobytej
wiedzy podczas pracy z dziećmi.
Uzupełnieniem dla prezentacji będzie miniwykład.
24
Miniwykład:
Wychowanie to proces, w którym dziecko bierze udział, samoistnie, nieświadomie5. W pierwszym okresie życia dziecka najważniejszą
rolę w jego wychowaniu odgrywa środowisko rodzinne. Rodzice i najbliższe otoczenie wpajają mu wartości, przekonania i poglądy, które
dziecko będzie z czasem weryfikować i zestawiać z poglądami ważnych
dla niego osób. Wychowanie przebiega wielopoziomowo i trwa przez
kilka etapów rozwoju, niemalże do uzyskania pełnej samodzielności.
Możemy wyróżnić następujące formy wychowania:

wychowanie do wartości,

wychowanie do życia w rodzinie,

wychowanie patriotyczne,

wychowanie seksualne,

wychowanie religijne,

wychowanie obywatelskie.
Wymienione wyżej punkty to zaledwie kilka propozycji, które
powinny Wam pokazać, jak szeroko pojmowane jest wychowanie.
System wychowania wpływa zarówno na prawidłowy rozwój
dziecka, jak i na jego dalsze decyzje i wybór drogi życiowej. W zależności od tego, czy dziecko było wychowane w klimacie wzajemnego szacunku i akceptacji, czy też miało zaburzone poczucie bezpieczeństwa
i wpojone poczucie niesprawiedliwości otaczającego go świata, tak też
będą kształtowały się jego relacje z ludźmi i reakcje na świat zewnętrzny.
5
M. Dudzikowa (red.), Wychowanie: pojęcia, procesy, konteksty, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007; A. Tchorzewski (red.), Wychowanie w kontekście teoretycznym, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1993.
25
Nauczanie natomiast kojarzy się przede wszystkim z systemem
edukacji szkolnej 6. Jest to prawidłowy system skojarzeń, który w roli
osoby nauczającej widzi wykwalifikowanego nauczyciela. Nauczanie jest
pewnym przemyślanym, celowym sposobem przekazywania wiedzy
i kształtowania umiejętności. System edukacyjny przewiduje kompleksowy rozwój dziecka w różnych sferach, dlatego też powszechnie stosuje
się nauczanie zintegrowane (które dokładnie będziemy omawiać na dalszych etapach szkolenia). Nauczanie to nie tylko przekazywanie wiedzy
z określonej tematyki, to również budowanie motywacji do podejmowania aktywnego uczestnictwa w pozyskiwaniu wiedzy i szukanie praktycznego jej zastosowania.
6
E. Jusewicz-Kalter, Podstawy wiedzy o nauczaniu, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.
26
Etapy rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym
Rozpatrując fazy rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, należy wiedzieć, jakie skutki ma ten etap dla dalszego rozwoju 7. Przede wszystkim okres przedszkolny jest pierwszą próbą
zastosowania nabytych umiejętności w szerszym kręgu społecznym:

dziecko uczy się bycia członkiem grupy, poznaje zasady
i normy postępowania, nakłada na siebie pierwsze role społeczne;

dziecko poznaje nowe wzorce do naśladowania, a do kręgu
ważnych osób dorosłych dołącza nauczyciel w przedszkolu
przyjmujący rolę nowego autorytetu, który będzie zestawiany
z autorytetem rodziców;

dziecko zdobywa nowe umiejętności, które przygotowują go
do wejścia w okres przygotowania szkolnego;

dziecko zyskuje świadomość samego siebie, klaruje swoje
myśli, uczucia, doświadczając różnych sytuacji społecznych;

dziecko poszerza zakres swojej wiedzy, rozwija zainteresowania, dowiaduje się, co je interesuje, a co nie.
7
C.M. Lee, Wzrastanie i rozwój dziecka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997.
27
Dziecko w wieku wczesnoszkolnym:

zyskuje dojrzałość szkolną, wchodzi w nowe środowisko, poznaje nową grupę rówieśniczą;

uczy się odpowiedzialności, systematyczności, dokładności
i konsekwencji, które stanowią podstawę dla płynnego przechodzenia przez kolejne etapy edukacji;

rozwija poczucie własnej tożsamości i czyni pierwsze próby
stanowienia o sobie w oparciu o dokonywane wybory;

jest gotowe do zdobywania wiedzy i uczenia się.
Nauczyciel pracujący z dziećmi powinien być świadomy etapu rozwoju podopiecznych, by mógł im pomagać i uczestniczyć w tym procesie.
Potrzeby wynikające z rozwoju
Każdy człowiek znajdujący się w odpowiedniej dla siebie fazie
rozwoju dostrzega idące za tym potrzeby. W przypadku dziecka młodszego zaspokajanie tych potrzeb odgrywa kluczową rolę dla zachowania
prawidłowości w rozwoju.
Dziecko młodsze pozostaje w stałej zależności od rodziców, którzy są odpowiedzialni za zaspokajanie jego potrzeb. Jednakże środowisko
przedszkolne, jak i później środowisko szkolne również powinno mieć
udział w pozytywnym ich zaspokajaniu.
Należy oczywiście pamiętać, że podstawę wszystkich potrzeb stanowią potrzeby fizjologiczne (biologiczne), których niezaspokojenie
w zasadzie uniemożliwia realizację potrzeb wyższego rzędu.
28
W pracy nauczyciela trzeba wypracować w sobie umiejętność
rozpoznawania potrzeb swoich podopiecznych. Należy pamiętać, że
dziecko młodsze nie operuje tym samym słownikiem pojęciowym co nauczyciel i może mieć trudności w werbalnym określaniu zarówno własnych uczuć, jak i potrzeb. Dlatego też nauczyciel powinien zwracać
szczególną uwagę na pozawerbalne komunikaty ucznia młodszego i obserwować jego zachowania w kontekście relacji z innymi dziećmi
i w kontakcie z nauczycielem.
System edukacji a nauczanie i wychowanie
Tutaj chcemy zaakcentować, jak ważnym w rozwoju dziecka środowiskiem jest przedszkole i szkoła. To tutaj dziecko zdobywa wiedzę
o relacjach społecznych, normach i zasadach postępowania. Uczy się bycia odpowiedzialnym za siebie i swoje działania. Program nauczania powinien być nakierowany na dziecko, brać pod uwagę jego fazę rozwoju
i wynikające z niej potrzeby. Nawyki związane z uczeniem się, jakie zostaną dziecku wpojone na pierwszych etapach edukacji, będą wpływać na
jego dalsze etapy kształcenia. Na początku dziecko nie posiada umiejętności klasyfikowania wiedzy. Potrzebuje doświadczać jej na różnych
płaszczyznach, a ponieważ wiedza o świecie ma charakter holistyczny
i poznając nowe rzeczy, zjawiska, sytuacje, nie mamy możliwości wygenerowania ich z określonego kontekstu, dlatego też podobną zasadę stosuje się w nauczaniu dzieci młodszych. Nauczanie zintegrowane ma przede
wszystkim za zadanie przygotować dziecko do aktywnego poznawania
29
świata. Pokazujemy mu, że świat poznaje się jako pewną całość, z której
dopiero przy bliższym kontakcie wyłaniają się pojedyncze elementy.
Edukacja na pierwszych etapach rozwoju dziecka powinna skupiać się przede wszystkim na pobudzaniu naturalnej jego ciekawości
i chęci poznawania otaczającego świata.
Przygotowanie do pracy z dzieckiem w wieku
przedszkolnym i wczesnoszkolnym
Jako że w dalszej części będziemy omawiać rolę i zadania nauczyciela w procesie nauczania i wychowania dzieci, tutaj wspomnimy
jedynie o znaczeniu faz rozwojowych i wynikających z nich potrzeb
dziecka. Znajomość tych praw pozwoli nauczycielowi kształtować refleksyjne podejście do swojej pracy i skutecznie reagować w sytuacjach trudnych dla dziecka. Należy pamiętać również, że praca z dziećmi młodszymi nie tylko daje satysfakcję, ale również wymaga dużego nakładu sił
i zaangażowania. Przygotowując się do roli nauczyciela, trzeba zdać sobie
sprawę z odpowiedzialności, jaka łączy się z towarzyszeniem dziecku
w jego pierwszych okresach rozwoju.
Tę część szkolenia zakończymy na tym etapie. Bardzo istotne jest,
abyście sami starali się poszerzać wiedzę dotyczącą pracy, jaką będziecie
w przyszłości wykonywać. Ważne jest, aby mieć motywację do stałego
podnoszenia poziomu swojej wiedzy i kształtowania nowych umiejętności. Pamiętajcie, że praca nauczyciela jest bardzo wymagająca.
W kolejnej części omówimy sposoby efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania. Dowiecie się, co kryje się pod tym poję-
30
ciem i w jaki sposób możecie sami się przyczynić do tego procesu. Poznacie zasoby, jakie są niezbędne do tego, aby efektywnie wykonywać
pracę nauczyciela.
Efektywność wdrażania procesu nauczania i wychowania odgrywa
istotną rolę w całym systemie nauczania, dlatego też poświęcimy temu
zjawisku sporo miejsca w tej części szkolenia.
31
Efektywne wdrażanie procesów wychow ania
i nauczania
Zmieniająca się wciąż rzeczywistość wymaga dokonywania wielu
przekształceń w systemie edukacji i szkolnictwa. System nauczania i wychowania powinien dostosowywać się do wymogów rzeczywistości, by
móc w pełni przygotowywać uczniów do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Od pewnego czasu istnieje skłonność w kręgach edukacyjnych, by promować ideę uczenia ustawicznego/całożyciowego. Taka
tendencja obejmuje nauczycieli na wszystkich szczeblach systemu edukacji. Każda placówka edukacyjna od przedszkola począwszy, na uczelniach wyższych skończywszy, wymaga od osób pracujących w zawodzie
pedagoga stałego podnoszenia swoich umiejętności, poziomu wiedzy
i kwalifikacji. Stąd też wprowadzenie awansu zawodowego, który stał się
rodzajem motywacji zewnętrznej, zachęcającej do podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Ćwiczenie 6. Po co się uczymy?
Cel:
Uświadomienie sobie potrzeby związanej z całożyciowym uczeniem się.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
32
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Ćwiczenie polega na przeprowadzeniu „burzy mózgów”. Trener zadaje
uczestnikom pytanie: Dlaczego się uczymy? Wszystkie odpowiedzi zapisuje na tablicy. Gdy wyczerpią się pomysły, trener sugeruje, aby podzielić
wszystkie propozycje na szersze kategorie.
To ćwiczenie ma na celu uświadomienie uczestnikom szkolenia, skąd
bierze się naturalna potrzeba zdobywania wiedzy i jakie czynniki mogą
wpłynąć na decyzję o podjęciu bądź kontynuowaniu edukacji. Warto tutaj
zachęcić do wcielenia się w rolę dziecka, zastanowienia się, jakich odpowiedzi mogłyby udzielić dzieci na tak postawione pytania. Warto przemyśleć różnice, które mogą wystąpić w motywacji dzieci do podejmowania nauki w stosunku do motywacji osób dorosłych. Wyłonieniu szerokich kategorii dla odpowiedzi na pytanie o powody podejmowania nauki
służyć będzie wprowadzenie pojęcia edukacji ustawicznej w kontekście
raportu edukacyjnego Delorsa.
Miniwykład:
Zgodnie z koncepcją Delorsa o kształceniu ustawicznym wyłonione
zostały cztery podstawowe filary, ukazujące, w jakim celu się uczymy8:

uczyć się, aby wiedzieć – zakłada, że zdobywanie i poszerzanie wiedzy jest jednym z celów życia ludzkiego i może służyć
jako narzędzie do poprawy jakości życia;
8
F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001,
s. 482−485.
33

uczyć się, aby działać – ten filar utrzymuje konieczność przetwarzania wiedzy teoretycznej na użytek praktycznych potrzeb;

uczyć się, aby żyć wspólnie – ten filar wyraża społeczną potrzebę solidarności, która może się wyrażać poprzez wspólną
motywację do zdobywania wiedzy;

uczyć się, aby być – rozumienie uczenia się jako dobra ogółu.
Rysunek 2. Koncepcja Delorsa
UCZYĆ SIĘ, ABY:
WIEDZIEĆ
ŻYĆ WSPÓLNIE
DZIAŁAĆ
BYĆ
Źródło: opracowanie na podstawie F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego,
Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001, s. 482−485.
Raporty edukacyjne wydają się o tyle ważne, że ich koncepcja
obejmuje cały system edukacji. Jeśli mówimy o kształceniu ustawicznym,
mamy na myśli proces, który rozpoczyna się od najwcześniejszych etapów rozwojowych. Ponadto pedagog powinien zdawać sobie sprawę, że
efektywność wdrażania procesu nauczania i wychowania zależy również
34
od jego własnego przygotowania do roli, jaką będzie pełnił, dlatego podnoszenie własnych kwalifikacji zawodowych i ciągłe doskonalenie się
stanowi istotny element.
Ćwiczenie 7. Nauczyciel
Cel:
Stworzenie profilu nauczyciela.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki, kartki, długopisy.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Dzielimy uczestników szkolenia na cztery grupy, każda z grup będzie
pracowała na tym samym materiale, ale bez porozumienia z pozostałymi
grupami. Trener podaje opis oferty pracy dla nauczyciela, zadaniem
uczestników szkolenia jest wcielenie się w rekruterów i opisanie w jak
najbardziej szczegółowy sposób profilu pożądanego kandydata.
Opis oferty:
Poszukiwany nauczyciel zajęć plastycznych dla dzieci w przedziale wiekowym 6–10 lat. Stanowisko pracy oferuje niewielka szkoła na obrzeżach
dużego miasta, znajdująca się w tak zwanej „złej” dzielnicy. Stąd też istnieje prawdopodobieństwo, że w klasie będą uczniowie z marginesu społecznego i sprawiający trudności wychowawcze.
Proszę opisać, jakie cechy musiałby posiadać kandydat, aby spełnić oczekiwania osoby zamieszczającej ogłoszenie.
35
To ćwiczenie ma na celu uświadomienie uczestnikom szkolenia, w jakie
zasoby powinien być wyposażony przyszły pedagog. Warto się zastanowić, na jakie trudności można natrafić, pracując z dziećmi, co może nam
ułatwić rozwiązywanie tych trudności. Po zakończeniu ćwiczenia warto
porównać opisy poszczególnych grup, omówić występujące między nimi
różnice, zastanowić się, z czego one wynikają. Warto tutaj przekazać inicjatywę uczestnikom szkolenia, aby spróbowali, jak najbardziej szczegółowo zinterpretować wyniki swojej pracy. Następnie przejdziemy do miniwykładu, przy pomocy którego spróbujemy podsumować przeprowadzone ćwiczenie.
Miniwykład:
To z pozoru bardzo łatwe ćwiczenie pozwoliło nam ujawnić kolejne obszary mające wpływ na efektywność wdrażania procesu nauczania i wychowania, są to dwa elementy:

cechy własne pedagoga,

rola środowiska rodzinnego w procesie wdrażania nauczania
i wychowania.
Zaczynając od pierwszego punktu, czyli cech nauczyciela, warto
zauważyć, że nie tylko, jak mówiliśmy wcześniej, istotną rolę odgrywa
wykształcenie i kwalifikacje, ale również charakter, temperament i osobowość. Pedagog powinien posiadać obszerną wiedzę w danym zakresie, ale
również cechy ułatwiające mu podjęcie tak odpowiedzialnego zadania.
Druga kwestia związana jest ze środowiskiem pochodzenia dziecka, które trafia do placówki edukacyjnej. Tak jak mówiliśmy przy oma-
36
wianiu pojęć związanych z nauczaniem i wychowaniem, dziecko uczy się
różnych rzeczy od najwcześniejszych etapów życia. Jeśli w tym okresie
pozyska negatywne wzorce, będzie to niosło za sobą dalsze konsekwencje, z niedostosowaniem społecznym włącznie. Dlatego też od pierwszego okresu edukacji w trosce nauczyciela i placówki jest nawiązanie i podtrzymanie relacji z rodzicami dziecka. Angażowanie rodziców w proces
wychowania i nauczania pozwala uzyskać szerszy kontekst oceny funkcjonowania dziecka, co ułatwia wychwytywanie wszelkich trudności
i nieprawidłowości w jego rozwoju. Należy również pamiętać, że rodzic
bierze aktywny udział w nauczaniu i wychowaniu, gdyż od jego zaangażowania zależy, czy dziecko będzie mogło liczyć na wsparcie w uczeniu
się. Te dwa elementy, czyli osobowość nauczyciela oraz udział rodziców
w nauczaniu i wychowaniu dzieci, stanowią istotną część procesu efektywnego nauczania i wychowania.
Ćwiczenie 8.
Cel:
Zrozumienie pojęcia indywidualizacji.
Czas trwania:
Ok. 20 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki, kartki, długopisy.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Dzielimy uczestników na zespoły trzyosobowe, dobór uczestników powinien być przypadkowy (najlepiej, aby zespoły tworzyły osoby najsłabiej
37
się znające). Każda grupa znajduje sobie osobne miejsce i zostaje wyposażona w kartki i długopisy. Siedząc naprzeciwko siebie, uczestnicy mają
bez użycia słów przedstawić dwie pozostałe osoby z grupy, w oparciu
o zestaw podanych pytań:

Ulubiony kolor?

Ulubione jedzenie?

Jakie zwierzę ma w domu?

Ulubiony film?

Ulubiona muzyka?

Członek rodziny, którego najbardziej nie lubi?

Potrawa, której by nie wziął/wzięła do ust?

Miejsce, którego by nigdy nie odwiedził/a?
To ćwiczenie ma na celu uświadomienie uczestnikom szkolenia, jak
trudne może być dokonanie oceny drugiej osoby na podstawie jedynie
szczątkowych danych na jej temat i braku możliwości zdobycia informacji bezpośrednio od tej osoby. Przenieśmy taką sytuację do klasy szkolnej. Jeśli nauczyciel ma pod opieką około 20 uczniów, to jaka jest możliwość, aby rozumiał i znał on każdego z nich? Zastanówcie się również,
czym sugerowaliście się, odpowiadając na pytania i na ile Wasze odpowiedzi były zgodne z rzeczywistością. W tym miejscu warto poddać refleksji swój system dokonywania oceny i zweryfikować, na ile może on
być zawodny.
38
Miniwykład:
Powyższe ćwiczenie dotyczyło problematyki związanej z indywidualizacją uczniów, czyli z umiejętnością wyłonienia pojedynczych cech
osób spośród całej grupy. Celem ćwiczenia było doświadczenie sytuacji
dokonywania oceny bez posiadania wystarczającej ilości informacji. Bardzo łatwo jest dokonać oceny, która z naszej perspektywy wydaje się być
trafna, a w rzeczywistości okazuje się krzywdząca. Istnieje w edukacji
duży problem związany z etykietyzowaniem dzieci, czyli nadawaniem im
określeń o charakterze negatywnym, które stanowią zaledwie uogólnienie. Indywidualizacja procesu nauczania zakłada:

traktowanie dziecka jako osoby czującej, myślącej i rozumiejącej;

dostrzeganie indywidualnych potrzeb dzieci;

zapobieganie wystawianiu negatywnych ocen na temat dziecka;

dostosowanie własnej pracy do różnorodnych potrzeb wychowanków;

modyfikację sposobów przekazywania wiedzy;

stosowanie różnorodnych metod i technik pracy, uwzględniających uczniów z trudnościami w uczeniu się.
Proces indywidualizacji powinien być wprowadzany już przy
pierwszych kontaktach dziecka z placówkami edukacyjnymi – tylko taka
metoda daje każdemu dziecku możliwość harmonijnego rozwoju. Indywidualizacja związana jest ściśle z pojęciem podmiotowości dziecka. Już
wiele lat temu zaczęto dostrzegać, że dziecko nie jest przedmiotem nauczania, tylko aktywnym uczestnikiem tego procesu. W ten sposób odzy-
39
skało ono swoją podmiotowość. Pojęcie to wiąże się z fazą rozwoju
dziecka i jego potrzebami.
Podsumowując tę część, usystematyzujmy, na czym polega efektywność wdrażania procesu nauczania i wychowania.
Rysunek 3. Współpraca między poszczególnymi elementami tworzącymi proces nauczania i wychowania
Dziecko
Rodzina
Nauczyciel
i szkoła
Źródło: opracowanie własne.
40
Rysunek 4. Osoba nauczyciela
Wykształcenie
i kwalifikacje
zawodowe
Znajomość
potrzeb dziecka
Kompetencje
Nauczyciel
Osobowość,
charakter,
temperament
Źródło: opracowanie własne.
41
społeczne
Przedszkole/szkoła:

podnoszenie jakości świadczonych usług poprzez podnoszenie kwalifikacji kadry;

zajęcia pozalekcyjne i wyrównawcze dla dzieci z trudnościami w uczeniu się;

nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktu z rodzicami dziecka;

udział i realizacja projektów edukacyjnych;

oferowanie różnorodnych metod pracy z dziećmi;

wprowadzenie innowacyjnych metod i technik pracy;

korzystanie z różnorodnych pomocy dydaktycznych;

promowanie idei równości szans edukacyjnych, indywidualizacja procesu nauczania i wychowania oraz podmiotowe podejście do wychowanków i uczniów.
Wyżej wymienione elementy, jeśli będą prawidłowo realizowane,
przyczynią się do efektywności procesu nauczania i wychowania. Należy
zwrócić uwagę na konieczność kompleksowego oddziaływania i współpracy między rodziną, dzieckiem, pedagogiem i placówką, odpowiadanie
na potrzeby każdej ze stron tej relacji i wspólne ustalanie celów do zrealizowania. Ważną cechą jest otwartość na nowe rozwiązania.
W tym miejscu zakończymy część związaną bezpośrednio z efektywnymi sposobami wdrażania procesu wychowania i nauczania. W dalszych częściach szkolenia ten temat jednak wciąż będzie powracał i jego
poszczególne aspekty zostaną omówione szczegółowo.
Teraz zajmiemy się osobą nauczyciela. Omówimy, jaką rolę odgrywa on w procesie nauczania i wychowania. Poruszymy też dość istotną kwestię związaną ze stereotypami dotyczącymi istoty płci w zawodzie
nauczyciela.
42
Rola nauczyciela oraz stereotypy dotyczące
tego zawodu
W tej części zajmiemy się samym nauczycielem, jego rolą w wychowaniu i nauczaniu, zadaniami i spoczywającej na nim odpowiedzialności. Na początek zacznijmy od ćwiczenia.
Ćwiczenie 9.
Cel:
Zrozumienie istoty pracy nauczyciela.
Czas trwania:
Ok. 30 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Tablica, mazaki, kartki, długopisy.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Trener zapisuje listę pytań, na które uczestnicy odpowiadają na kartkach
papieru.

Czy wiesz, co to jest dyskalkulia i jak ją rozpoznać?

Czy nauczyciel ma obowiązek zgłaszać podejrzenie stosowania przemocy domowej, której ofiarą jest dziecko? Jeśli tak, to
do kogo?
43

Jak należy się zachować, gdy dziecko z mutyzmem zacznie mówić?

Co zrobić, gdy dziecko się moczy, co to może oznaczać?

Jak motywować dziecko do nauki?

Jaki rodzaj uwagi dominuje u dziecka w wieku przedszkolnym?

Ulubione zabawy dzieci w wieku wczesnoszkolnym?
Zadaniem uczestników szkolenia jest sprawdzenie swoich możliwości
i wiedzy dotyczącej dzieci. Pytania nie są łatwe, ale istnieje prawdopodobieństwo, że uczestnicy będą musieli w swojej pracy zawodowej znać na
nie odpowiedzi. Trener sprawdza i zapisuje na tablicy, ile osób znało odpowiedź na powyższe pytania. Ważne jest, aby poddać refleksji przygotowanie do pracy w zawodzie nauczyciela.
Miniwykład:
Powyższe ćwiczenie miało na celu zwrócić uwagę, w jak trudnej
sytuacji jest stawiany nauczyciel. Nie tylko odpowiada za wychowanie
i nauczanie dziecka, ale również za jego zdrowie i bezpieczeństwo. Przygotowanie merytoryczne i dydaktyczne nauczyciela do wykonywania
zawodu stanowi podstawę, jednak często wiedza teoretyczna to za mało 9.
Stąd stała potrzeba podnoszenia kwalifikacji i zdobywania nowej wiedzy
i praktycznych
umiejętności. W tym zawodzie należy zdawać sobie
sprawę, że najlepszymi egzaminatorami dla pedagoga są dzieci szukające
autorytetu, na którym będą się wzorować i do którego będą mieć zaufa9
B. Muchacka, K. Kraszewski (red.), Kształcenie nauczycieli przedszkoli i klas początkujących w okresie przemian edukacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004.
44
nie. Dlatego też nauczyciel powinien być osobą, której zdarza się popełniać błędy, która może czegoś nie wiedzieć, odczuwać różne emocje, ale
potrafi je kontrolować. Każdy nauczyciel musi poddawać refleksji własne
postępowanie.
Zasady, jakie powinien stosować nauczyciel, to:

wprowadzenie atmosfery wzajemnej akceptacji i szacunku;

szanowanie potrzeb dzieci, ich zdania oraz osądu, jak i nauka
postawy szacunku do innych;

aktywne słuchanie;

indywidualizacja procesu nauczania i wychowania;

podmiotowe traktowanie każdego z uczniów;

dostrzeganie mocnych stron w każdym z uczniów i wspólna
praca nad niwelowaniem słabych stron;

budowanie poczucia własnej wartości uczniów i oferowanie
im poczucia bezpieczeństwa;

bycie świadomym autorytetem.
Należy tutaj pamiętać, że nauczyciel nie powinien przejmować
całkowitej odpowiedzialności za dziecko, gdyż jego rolą jest przede
wszystkim towarzyszenie w rozwoju, a niekoniecznie wyręczanie rodziców z ich obowiązków. Dlatego jak najbardziej zachęca się do nawiązywania aktywnej współpracy z rodzicami w celu zapobiegania sytuacji,
w której proces nauczania i wychowania nie przebiega prawidłowo.
Dziecko ma szansę rozwijać się w sposób zrównoważony, jedynie gdy
spotyka się z podobnie wytyczonymi zasadami postępowania, które przyswaja jako własne normy.
Na zakończenie spróbujemy się przyjrzeć zjawisku związanemu
ze stereotypami w zawodzie nauczyciela. Warto jest poddać refleksji to,
45
czy wykonywany zawód podlega stereotypowemu myśleniu. Jeśli odpowiedź jest pozytywna, dobrze byłoby się zastanowić, jakie są przyczyny
powstawania negatywnych stereotypów i w jaki sposób można im zapobiegać.
Ćwiczenie 10.
Cel:
Zrozumienie pojęcia „społeczno-kulturowe postrzeganie ról kobiecych
i męskich” (gender kobiety i gender mężczyzny).
Czas trwania:
Ok. 45 minut.
Lista materiałów/ pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia:
Kartki i długopisy.
Opis przebiegu ćwiczenia:
Trener dzieli uczestników na cztery grupy, każda z grup dostaje inne zdanie, które musi opracować.
I grupa – Jaka powinna być prawdziwa kobieta?
II grupa – Jaki powinien być prawdziwy mężczyzna?
III grupa – Czego pragnie kobieta?
IV grupa – Czego pragnie mężczyzna?
Każda z grup zapisuje na kartkach odpowiedzi. Gdy ta część zadania zostanie wykonana, łączymy po dwie grupy razem (grupa I pracuje z grupą
III, a grupa II z grupą IV). Rozpoczyna się dyskusja na temat oczekiwań
względem danej płci a potrzebami jej konkretnych reprezentantów. Po
dyskusji należy wypisać wszystkie cechy wspólne i to, co się nie zgadza
46
między potrzebami a oczekiwaniami względem danej płci. Po zakończeniu tej części ćwiczenia grupa zajmująca się tematyką związaną z kobietami rozwija pisemnie frazę: „Kobieta potrzebuje mężczyzny do…”, natomiast grupa zajmująca się opisem męskiej roli dokańcza frazę: „Mężczyzna potrzebuje kobiety do…”.
Po opracowaniu tych zagadnień należy porównać wyniki z wcześniejszym zadaniem mającym na celu wykazanie podobieństw i różnic między
oczekiwaniami dotyczącymi danej płci i potrzebami jej reprezentantów.
Następnie każda z grup dokonuje na forum przedstawienia swoich wniosków dotyczących różnic i podobieństw pomiędzy oczekiwaniami a potrzebami w obrębie każdej płci oraz oczekiwań jednej płci względem drugiej. Zachęcamy tutaj do podjęcia dyskusji.
Ważnym aspektem tego ćwiczenia jest odwołanie się nie tylko do własnej
wiedzy i doświadczeń, ale do powszechnie przyjętych poglądów obecnych w społeczeństwie. Uczestnicy powinni spróbować znaleźć określenia charakteryzujące każdą z płci, zgodne z poglądami społecznymi na
dane role. Ważne jest również, by wskazać wszelkie różnice, jakie mogą
występować między społecznymi oczekiwaniami a potrzebami danej płci,
oraz spróbować wykorzystać wiedzę na temat powszechnie stosowanych
stereotypów dotyczących ról kobiecych i męskich w zawodzie nauczyciela. Należy zadać sobie pytania: Jaki wpływ na podejmowanie decyzji zawodowych mogą mieć stereotypy dotyczące płci? Dlaczego tak niewielu
studentów wybiera kierunki pedagogiczne, czemu jest to kierunek uważany za typowo kobiecy? Co powoduje, że w przedszkolach prawie nie występuje męska kadra pedagogiczna? Dlaczego mężczyzna pracujący
z dziećmi jest w znacznie w większym stopniu niż kobieta narażony na
oskarżenie o złe intencje względem dzieci, kiedy okazuje im czułość?
47
To ćwiczenie ma na celu ukazanie, w jaki sposób można przypisywać
określone cechy ludziom wyłącznie z racji ich przynależności do danej
płci. Niestety, zawodowi pedagoga przypisuje się wiele stereotypowych
cech. Chcąc podjąć pracę w takim zawodzie, dobrze by było zastanowić
się nad źródłem pochodzenia tych stereotypów.
Na tym etapie zakończymy tę część szkolenia. Materiały, które
otrzymacie na własny użytek, będą zawierały zarówno propozycje ćwiczeń do wykorzystania w pracy zawodowej, jak i najważniejsze informacje, do których będziecie mogli się w każdej chwili odwołać. Ta część
szkolenia jest pewnego rodzaju wprowadzeniem, w dalszych częściach
będziemy szczegółowo omawiać problematykę związaną z metodami
pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, jak i koncepcje kształcenia zintegrowanego i praktyczne sposoby wykorzystania
go do podnoszenia jakości kształcenia dzieci.
Spróbujmy jeszcze podsumować opracowany materiał.
48
Zakończenie
Niniejsza część zakładała wprowadzenie studentów i studentek
w tematykę związaną z efektywnym wdrażaniem procesów nauczania
i wychowania. Aby móc dokładnie zrozumieć ten temat, omawialiśmy
pojęcia związane z wychowaniem i nauczaniem oraz wskazywaliśmy na
występujące między nimi podobieństwa i różnice. Skupiliśmy się na tym,
jak istotną rolę w pracy nauczyciela odgrywa znajomość naturalnych faz
rozwoju dziecka i wynikających z nich potrzeb. Znajomość tych zależności pełni istotną rolę w celowym i świadomym towarzyszeniu dziecku na
pierwszych etapach edukacji. Mówiliśmy także o sposobach efektywnego
wdrażania systemu wychowania i nauczania, o zasadzie indywidualizacji
procesu nauczania, kompetencjach nauczyciela i zasobach szkoły lub
przedszkola, które wpływają na podnoszenie jakości kształcenia. Zwróciliśmy również uwagę na to, jak istotną rolę w procesie wychowania i nauczania odgrywa nauczyciel, którego głównym narzędziem pracy są własne zasoby i umiejętności. Zwróciliśmy uwagę, że środowisko przedszkolne i szkolne jest drugim środowiskiem po domu rodzinnym, w ramach którego wzrasta młody człowiek. Wzorce, jakie są przekazywane
dziecku na pierwszych etapach jego rozwoju, będą miały ogromny wpływ
na kształtowanie jego tożsamości, poczucia własnej wartości, przyswajanie poglądów, przekonań i elementów wiary. Bardzo ważne jest, aby
uświadomić sobie, jak istotną rolę w życiu dziecka odgrywa prawidłowo
prowadzony system nauczania i wychowania.
Dziękujemy za udział w szkoleniu!
49
Bibliografia
Pozycje książkowe:

Badziukiewicz B., Vademecum wychowawcy, Wydawnictwo
Akademickie ŻAK, Warszawa 2005.

Banach C., Edukacja nauczycielska − stan i perspektywy, „Kultura
i Edukacja” 1996, nr 3.

Bartnicka K., Szybiak I., Zarys historii wychowania, Wydawnictwo
Akademickie ŻAK, Warszawa 2001.

Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo
Impuls, Kraków 2001.

Branden N., 6 filarów poczucia własnej wartości, Łódź 2006.

Brezinka W., Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki, WAM,
Kraków 2007.

Chałas K., Szanse kreowania tożsamości nauczyciela w reformującej
się szkole [w:] A. Jaworska, S. Zalewska (red.), Myśl
pedeutologiczna i edukacja ustawiczna nauczycieli, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Przymierza Rodzin, Warszawa 2006.

Czerepaniak-Walczak M., Dudzikowa M., Wychowanie. Tom I −
Pojęcia − procesy – konteksty, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2007.

Dudzikowa M. (red.), Wychowanie: pojęcia, procesy, konteksty,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.

Gordon T., Wychowanie bez porażek, Wydawnictwo PAX,
Warszawa 2007.
50

Hall C., Hall E., Hornby G., Nauczyciel wychowawca, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.

Hessen S., Podstawy pedagogiki, Wydawnictwo Akademickie ŻAK,
Warszawa 1997.

Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Pedagogicznej, Rzeszów 1996.

Hörner W., Szymański M.S. (red.), Nauczyciel i kształcenie
nauczycieli. Zmiany i wyzwania, teksty, tłum. M. S. Szymański
i D. Sztobryn, Warszawa 2005.

Jankowska M., Rola nauczyciela w kształtowaniu dojrzałej
osobowości ucznia [w:] A. Jaworska, S. Zalewska (red.), Myśl
pedeutologiczna i edukacja ustawiczna nauczycieli, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Przymierza Rodzin, Warszawa 2006.

Jodłowska B. (red.), Dziecko w kręgu wychowania, Wydawnictwo
Impuls, Kraków 2002.

Jusewicz-Kalter E., Podstawy wiedzy o nauczaniu, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.

Kosińska E., Wychowawca w szkole, „Rubikon” 1999.

Kosyrz Z., Osobowość wychowawcy: być wychowawcą w zmiennych
i dynamicznych warunkach życia społecznego, „Pedagogium"
Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, Warszawa 2005.

Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela,
Warszawa 1991.

Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2008.
51

Michalak J., Autorytet rozumiany jako kompetencje, „Edukacja
i Dialog” 1996, nr 9.

Muchacka B., Kraszewski K (red.), Kształcenie nauczycieli
przedszkoli i klas początkujących w okresie przemian edukacyjnych,
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004.

Muchnacka B., Kogut W. (red.), Kształcenie nauczycieli przyszłej
szkoły, Kraków 2006.

Olechnowicz H., Jaskiniowcy zagubieni w XXI wieku, Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne SA, Warszawa 1999.

Schoenebeck V. H., Antypedagogika − być i wspierać zamiast
wychowywać, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza,
Warszawa 1994.

Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie,
Warszawa 2009.

Sherborne W., Ruch rozwijający dla dzieci, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1997.

Stankiewicz R., Nauczyciel – opiekun – wychowawca: (tradycja,
teraźniejszość, nowe wyzwania), „Eruditus” 2002.

Tchorzewski A. (red.), Wychowanie w kontekście teoretycznym,
Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1993.

Włoch S., W poszukiwaniu innowacyjnego modelu kształcenia
nauczycieli [w:] Andrzejak Z., Kacprzak L., Pająk K. (red.), Polski
system edukacji po reformie 1999 roku. Stan, perspektywy,
zagrożenia, t. 2, Poznań−Warszawa 2005.

Włodarski Z., Człowiek jako nauczyciel i wychowawca, WSiP,
Warszawa 1992.
52

Wolan T., Nauczyciel jako wychowawca i współtwórca przemian
w edukacji, BWiU „Kontrakt” 2004.

Żeber-Dzikowska I., Buchcic E., Nowak L., Funkcje zawodowe
nauczyciela w obecnej rzeczywistości szkolnej [w:] E. Sałata (red.),
Pedagogiczno-psychologiczne kształcenie nauczycieli,
Radom−Warszawa 2005.
Źródła internetowe:

Płatnerz A., Nowy model nauczyciela a europejski model kształcenia,
www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU5772.
53