skora noworodkai

Zdrowie najmłodszych
Skóra noworodka i niemowle˛cia
– co warto wiedzieć?
Skóra jest jednym z największych narządów ludzkiego
ciała, a jej powierzchnia waha się od 0,5 m2 u noworodka do 1,9 m² u dorosłego mężczyzny. W budowie
anatomicznej powłok skórnych wyróżnia się trzy zasadnicze warstwy: naskórek, skórę właściwą oraz tkankę podskórną.
Naskórek, który stanowi najbardziej
zewnętrzną warstwę skóry, zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego rogowaciejącego. Pięć
warstw komórek nabłonkowych znajduje się na błonie podstawnej. Komórki
poszczególnych warstw, począwszy od
najgłębszej warstwy podstawnej,
skończywszy na
najbardziej zewnętrznej warstwie zrogowaciałej, stopniowo
przemieszczają
się ku górze. Procesowi temu towarzyszy rozluźnienie połączeń
międzykomórkowych, a następnie stopniowe
złuszczanie się
komórek. Ta wyjątkowa wędrówka komórek trwa
ok. 26–28 dni
i stanowi unikalny cykl, którego
efektem jest odnowa naskórka.
Warstwy głębsze
to skóra właściwa i tkanka podskórna. Skóra właściwa
jest zbudowana z tkanki łącznej bogatej
we włókna kolagenowe, zakończenia
nerwowe i naczynia krwionośne. Tutaj
znajdują się także przydatki skóry (włosy, gruczoły potowe i łojowe). Tkanka
podskórna składa się z włókien kolagenowych, tkanki łącznej właściwej oraz
tkanki tłuszczowej.
Skóra pełni funkcję bariery ochronnej
ograniczającej oddziaływanie środowiska zewnętrznego na wnętrze orga-
nizmu. Chroni ustrój ludzki przed urazami mechanicznymi, promieniowaniem
ultrafioletowym i nadmiernym oddziaływaniem ciepła. Odgrywa ważną
rolę w termoregulacji, a także zabezpiecza przed nadmierną utratą wody
i umożliwia eliminację niektórych toksyn.
Zdrowa skóra zapobiega przenikaniu
alergenów, drobnoustrojów i czynników
drażniących do wnętrza organizmu.
Poza funkcją barierową skóra odgrywa
również rolę narządu o wysokiej aktywności metabolicznej i biochemicznej. To
właśnie tutaj, pod wpływem promieni
UVB o długości fal 290–315 nm, 7-dehydrocholesterol przekształca się w prowitaminę D, która w obrębie nerek ulega
kolejnej hydroksylacji do aktywnej metabolicznie witaminy D3. Poza dobrze
poznanym zadaniem w metabolizmie
wapniowo-fosforanowym (wzrost kośćca,
rozwój uzębienia) witamina D3 pełni ważną funkcję w reakcjach immunologicznych,
o kluczowym znaczeniu w rozwoju odporności. Wydzielanie
lektyny i adiponektyny, oddziaływających na homeostazę energetyczną
organizmu, to kolejna ważna rola
fizjologiczna ludzkiej skóry.
Komórki różnych
warstw skóry, takie
jak keratynocyty, komórki dendrytyczne,
limfocyty T i komórki śródbłonka naczyń skórnych,
tworzą wspólnie
ważny element
układu odpornościowego, tzw.
SALT (skin associated lymphoid
tissue). Zadaniem
SALT jest wytwarzanie i podtrzymywanie lokalnej
odporności oraz lokalnej tolerancji na
antygeny środowiska zewnętrznego.
Chociaż budowa anatomiczna skóry nie
zmienia się zasadniczo wraz z wiekiem,
to grubość jej poszczególnych warstw
45
Zdrowie najmłodszych
i ich aktywność metaboliczna różnią
się w danych grupach wiekowych. Dojrzewanie anatomiczno-czynnościowe
trwa od okresu noworodkowego do
3.–4. roku życia. Powierzchnia skóry
noworodka i niemowlęcia w stosunku
do masy ciała jest większa niż u dzieci starszych i osób dorosłych. Różnice dotyczą także grubości naskórka,
a zwłaszcza warstwy rogowej, która
jest cienka. Ze względu na niską aktywność gruczołów łojowych i potowych słabo wykształcony jest płaszcz
lipidowy. Te wszystkie różnice sprzyjają zwiększonej utracie wody przez
naskórek (TEWL – transepidermal water
loss) i wysychaniu skóry oraz powodują, iż jest ona bardziej podatna na podrażnienia.
Wartość pH skóry noworodka jest wysoka i wynosi 6,2–7,5. W pierwszych
trzech tygodniach życia pH ulega
stopniowemu obniżaniu do poziomu
5,0–5,5. Obojętne i zasadowe pH jest
niekorzystne dla zdrowia, gdyż sprzyja rozwojowi czynników infekcyjnych
na powierzchni naskórka, co z kolei
może prowadzić do stanu zapalnego
i zakażenia.
Funkcje metaboliczne skóry oraz aktywność komórek układu immunologicznego
SALT również wykazują pewną niedojrzałość w pierwszych latach życia, dlatego w okresie wczesnego dzieciństwa
łatwiej dochodzi do penetracji antygenów środowiska zewnętrznego (alergenów, drobnoustrojów) przez powłoki
skórne, co umożliwia rozwój zakażeń
i/lub chorób alergicznych.
Zmniejszone stężenie melaniny w warstwie podstawnej naskórka upośledza
sprawną ochronę przed promieniowaniem słonecznym, które łatwiej może
wywołać oparzenia, stanowiące, jak
wiadomo, czynnik ryzyka rozwoju czerniaka skóry w wieku dorosłym.
Biorąc pod uwagę istotną rolę barierową, metaboliczną, biochemiczną i immu46
Zdrowie najmłodszych
nologiczną skóry, należy podkreślić, iż
właściwa pielęgnacja skóry noworodka,
niemowlęcia i małego dziecka w okresie pełnego zdrowia oraz wczesna diagnostyka i leczenie zmian chorobowych
mają kluczowe znaczenie dla zdrowia
najmłodszych pacjentów.
W pielęgnacji skóry noworodków, niemowląt i dzieci należy korzystać jedynie
z preparatów, które posiadają atesty
i rekomendacje wiarygodnych instytucji,
takich jak Instytut Matki i Dziecka, Państwowy Zakład Higieny czy Centrum
Zdrowia Dziecka. Preparaty opatrzone
atestem lub posiadające odpowiednie
rekomendacje spełniają kryteria czystości mikrobiologicznej, są pozbawione
substancji drażniących i alergizujących,
a także barwników i związków zapachowych. Ograniczona jest również
zawartość konserwantów. Spośród środków konserwujących dozwolone jest
stosowanie alkoholu benzylowego, kwasu dehydrooctowego oraz soli i estrów
kwasu benzoesowego i sorbowego.
Warto pamiętać, że zawartość
substancji o wysokiej aktywności
metabolicznej w preparatach pielęgnacyjnych przeznaczonych dla
najmłodszych dzieci musi być ściśle
nadzorowana ze względu na łatwą
penetrację przez naskórek, możliwość
kumulacji w głębszych warstwach
skóry i potencjalne ryzyko zatrucia.
Zatem stosując i polecając dermokosmetyki przeznaczone do pielęgnacji
skóry dziecka, trzeba przestrzegać zasady, iż muszą one mieć bezpieczną
i sprawdzoną recepturę.
Do podstawowych metod pielęgnacyjnych należą kąpiele. Bezpośrednio po
urodzeniu skóra noworodka pokryta
jest mazią płodową, która wykazuje
właściwości nawilżające, regeneracyjne i antybakteryjne – dlatego nie jest
wskazane szybkie i całkowite jej usuwanie. Kąpiel noworodka i niemowlęcia
powinna odbywać się w wodzie o tem-
peraturze 34–36°C, przy użyciu specjalnych bezzapachowych preparatów
o pH 5,5–7,0. Kryteria te spełniają mydła przetłuszczone, syndety i oliwki do
kąpieli. Po umyciu skórę należy opłukać
i delikatnie osuszyć, unikając nadmiernego tarcia. Trzeba pamiętać o osuszeniu
fałdów skórnych i pośladków.
W pierwszych dniach życia istotna jest
również właściwa pielęgnacja kikuta
pępowiny. Według aktualnie obowiązujących wytycznych nie zaleca się rutynowego stosowania 70-procentowego roztworu spirytusu, ale jedynie tzw.
suchą pielęgnację kikuta. Należy unikać zamaczania kikuta podczas kąpieli.
W przypadku zanieczyszczenia kałem
lub moczem trzeba obmyć kikut wodą
z mydłem dla niemowląt, a następnie dokładnie osuszyć. Pieluszki powinny być
zakładane poniżej pępka, co zapewnia
mu dostęp świeżego powietrza. Kiedy
występują trudności z maceracją i oddzielaniem się kikuta pępowiny, może
być konieczne zastosowanie środka antyseptycznego. Po konsultacji z lekarzem
zwykle zaleca się Octenisept.
Całodobowe korzystanie z jednorazowych pieluch przy dużej częstości mikcji
stwarza dogodne warunki do przedłużonego oddziaływania składników moczu
i kału na delikatną skórę pośladków. Dochodzi wówczas do wzrostu temperatury i pH, a to z kolei zwiększa przepuszczalność naskórka i sprzyja penetracji
drobnoustrojów do głębszych warstw
skóry. Sprzyjają temu również drobne
urazy mechaniczne naskórka (otarcia,
odgniecenia), które powstają na skutek
przesuwania się pieluchy. W wyniku
nadkażenia bakteryjnego lub grzybiczego pojawiają się objawy kliniczne
w postaci rumienia, nadżerek i sączenia.
Zmianom może towarzyszyć pieczenie
lub ból. Aby nie dopuścić do rozwoju
zmian zapalnych, a także w przypadku,
gdy wystąpią pierwsze objawy kliniczne,
należy szczególnie starannie zadbać
o pielęgnację pośladków. Trzeba zwrócić uwagę na częstą zmianę pieluch,
wietrzenie skóry pośladków oraz dokładne mycie i osuszanie fałdów skórnych.
Zalecane jest stosowanie preparatów
zawierających tlenek cynku, allantoinę,
d-pantenol, prowitaminę B5. Odpowiednie są również pudry i zasypki z talkiem
lub skrobią, ponieważ pochłaniają wilgoć i zapobiegają w ten sposób powstawaniu otarć i odparzeń. Stosowanie chusteczek pielęgnacyjnych nasączonych
środkiem oczyszczająco-pielęgnacyjnym
należy ograniczyć jedynie do sytuacji,
kiedy ich użycie jest niezbędne (spacer
czy podróż).
Jeżeli zmiany na skórze pośladków utrzymują się, konieczne może być zastosowanie leków przeciwbakteryjnych, przeciwdrożdżakowych i przeciwzapalnych.
Stosunkowo często występują zmiany
grzybicze. Wykwity chorobowe w postaci sączących ognisk rumieniowych,
niekiedy pokrytych białawą wydzieliną,
pojawiają się w wyniku nadkażenia skóry
drożdżakami z rodzaju Candida – stąd
powszechnie określa się je jako wyprzenia drożdżakowe. Charakterystycznym
zmianom rumieniowym mogą towarzyszyć wykwity satelitarne (grudki i krosty).
Jeśli zmiany grzybicze mają typową
lokalizację (pośladki, fałdy skórne) i normalny obraz kliniczny, nie towarzyszą im
objawy uogólnionego zakażenia grzybiczego, a niemowlę nie ma współistniejących chorób przewlekłych, zwykle
wystarczające jest leczenie miejscowe
preparatem przeciwgrzybiczym.
lek. Anna Zawadzka-Gralec
Oprócz kikuta pępowiny w codziennej
praktyce najwięcej trudności nastręcza
właściwa pielęgnacja fałdów skórnych
i pośladków. W tych okolicach skóra
noworodka i niemowlęcia jest szczególnie wrażliwa i skłonna do podrażnień.
W pierwszych miesiącach i latach
życia dziecka, kiedy nie są jeszcze
w pełni wykształcone fizjologiczne
mechanizmy kontroli oddawania moczu i stolca, powszechne jest stosowanie pieluch jednorazowych. Pielucha stanowi swoisty opatrunek okluzyjny, który obejmuje pośladki wraz
z sąsiednimi fałdami skórnymi. Jeżeli
uwzględnimy fakt, iż noworodki oddają mocz do 20–24 razy w ciągu
doby, a niemowlęta 12–15 razy na
dobę, to uświadomimy sobie, jak łatwo nawet niewielkie zaniedbania
pielęgnacyjne mogą doprowadzić do
rozwoju zmian chorobowych.
47