docŚciągnij artykuł w formacie pdf - Uniwersytet Przyrodniczy we
download 
Reklamacja Transkrypt
Ściągnij artykuł w formacie pdf - Uniwersytet Przyrodniczy we
Krzysztof Świerkosz, Marek Furmankiewicz, Barbara Mastalska-Cetera WDRAŻANIE SIECI NATURA 2000 W SUDETACH Wprowadzenie Sudety należą do gór silnie przekształconych antropogenicznie już w czasach historycznych. Zaliczane są one do starych okręgów przemysłowych, które czasy maksymalnego rozwoju opartego na górnictwie i przemyśle ciężkim mają już jednak za sobą. Maksymalny stan zaludnienia obszar ten wykazywał w końcu XIX wieku, kiedy to przekształcenia środowiska osiągnęły prawdopodobnie maksimum. W późniejszych latach procesy wyludniania się gór sprzyjały naturalnej sukcesji ekologicznej (SALWICKA 1983), powodując stopniowe odtwarzanie niektórych siedlisk przyrodniczych, z których część ma dzisiaj półnaturalny charakter. Upadek przemysłu ciężkiego, w tym kopalni węgla kamiennego, na początku lat dziewięćdziesiątych, miał bardzo negatywne implikacje społeczne, jednak skutkował istotnym zmniejszeniem się opisywanych wcześniej zagrożeń związanych z zanieczyszczeniem środowiska (por. CZERWIŃSKI 1993). Podobnie jak w przeszłości, współcześnie obserwujemy nadal silną antropopresję związaną przede wszystkim z rozbudową terenów zurbanizowanych, infrastruktury drogowej i turystycznej oraz kopalnictwem surowców skalnych (FURMANKIEWICZ i POTOCKI 2004, POTOCKI 2007). Z tego względu obszar ten jest przedmiotem szczególnej uwagi przyrodników. Znajdują się tu liczne obszary chronione, w tym m. in. dwa Parki Narodowe. Od około 2000 roku stopniowo wdrażana jest tu także europejska sieć ekologiczna Natura 2000, która rozpatrywana jest przez Komisję Europejską w ramach regionu biogeograficznego kontynentalnego (BADORA i in. 2003, BADORA 2004, ŚWIERKOSZ 2003, 2004a,b, 2005). Niniejsze opracowanie przedstawia stan prac nad tym systemem z listopada 2008 r. Należy pamiętać, że nie był to stan końcowy wyznaczania obszarów Natura 2000, stąd przedstawione poniżej dane 142 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA nadal miały charakter roboczy. Ostateczne ustalenia zasięgu sieci i danych statystycznych dotyczących powierzchni chronionych siedlisk czy składu i liczebności gatunków priorytetowych w momencie pisania tej pracy nie były jeszcze w pełni znane. Historia wdrażania sieci Natura 2000 ze szczególnym uwzględnieniem obszaru Sudetów Etap I (2000 – marzec 2001) Projekt dotyczący realizacji systemu ostoi Natura 2000 w Polsce rozpoczęto na początku roku 2000 pod egidą Ministerstwa Środowiska. Zespół ekspertów z Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID i Instytutu Ochrony Przyrody (IOP) w Krakowie wykonał wstępną waloryzację środowiska przyrodniczego w Polsce i zaproponował, aby do sieci włączyć 231 obszarów (w tym 47 rezerwowych) obejmujących łącznie 13,5% powierzchni kraju. Etap I został zakończony w marcu roku 2001 oficjalnym przedstawieniem koncepcji sieci i skierowaniem go do dalszych konsultacji. Projekt ten został skrytykowany przez lokalne ośrodki naukowe oraz organizacje pozarządowe, które zarzuciły mu zbytnią ogólnikowość, pominięcie szeregu cennych obszarów, a także podawanie w opisach danych niesprawdzonych, starych lub wręcz mylnych (ŚWIERKOSZ 2003). Etap II (maj 2002 – luty 2004) W roku 2002 ruszył II etap przygotowania koncepcji, prowadzony przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska (NFOŚ) z Warszawy, w który włączone zostały lokalne zespoły eksperckie pod nazwą Wojewódzkich Zespołów Realizacyjnych ds. Natura 2000 (w skrócie – WZR), które powstały także w województwie dolnośląskim i opolskim. Na tym etapie możliwe było wykorzystanie wyników prac prowadzonych bezpośrednio w ośrodkach lokalnych, bowiem zdając sobie sprawę z niechęci władz centralnych do tworzenia sieci, organizacje pozarządowe i współpracujący z nimi przyrodnicy od dawna już przygotowywali się do opracowania propozycji alternatywnych, opartych na rzeczywistych badaniach terenowych. Członkowie wojewódzkich zespołów roboczych byli często także członkami organizacji pozarządowych lub z nimi ściśle współpracowali, co bardzo ułatwiło przeniesienie wyników badań naukowych do wdrażanej koncepcji sieci. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 143 W trakcie tego etapu wskazano w Polsce do ochrony: • 141 obszarów OSOP (w ramach Dyrektywy Ptasiej), zajmujących 5 446 072 ha. Trzy z nich wyznaczono na obszarze Morza Bałtyckiego, pozostałe na lądzie. Lądowe obszary OSOP w tym projekcie zajmowały 14,6% obszaru Polski. • 323 obszary SOOS (w ramach Dyrektywy Siedliskowej) o łącznej powierzchni 3 299 320 ha, czyli 10,6 % powierzchni kraju. Po serii konsultacji przeprowadzonych pobieżnie przez ówczesnego Głównego Konserwatora Przyrody oraz serii uzgodnień międzyresortowych, Ministerstwo Środowiska sporządziło oficjalną listę obszarów Natura 2000, która w marcu 2004 została opublikowana na jego stronach internetowych. Z proponowanych 141 obszarów OSOP, na oficjalnej liście rządowej pozostała tylko połowa (71 obszarów) o łącznej powierzchni 3 270 285 ha, w tym jednak trzy bardzo rozległe obszary na Bałtyku (900 501,7 ha.). Pozostały na liście także 263 obszary SOOS, o łącznej powierzchni 2 338 530,6 ha. Wskutek protestów Departamentu Wodnego i Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, lista ta (już po konsultacjach społecznych) została szybko usunięta z serwera Ministerstwa Środowiska. Następnie w ciągu kolejnych dwóch dni, znacznie okrojona, ponownie została zaprezentowana publicznie. Automatycznie usunięte zostały wszystkie obszary leżące w dolinach rzecznych, szczególnie w dolinie Odry i Wisły. Doszło przy tym do sytuacji kuriozalnych, gdy np. wykreślono z listy Natura 2000 już istniejący rezerwat przyrody „Przełom Pełcznicy pod Książem”, prawdopodobnie tylko z uwagi na jego lokalizację w dolinie cieku. W Sudetach przyjęto wówczas jedynie 11 ostoi siedliskowych (o powierzchni około 25 tys. ha) na 24 zaproponowane przez naukowców (ŚWIERKOSZ 2003). Ostatecznie spośród 323 obszarów SOOS pozostawiono na liście oficjalnej 184 obszary, jednak o najmniejszych powierzchniach, tak więc zajmowały one łącznie 1 185 288,9 ha, (czyli 3,7% powierzchni Polski). W skali kraju była to więc blisko trzykrotna redukcja obszaru przeznaczonego do ochrony w sieci. W województwach obejmujących Sudety (opolskie i dolnośląskie) nastąpiła około dziesięciokrotna redukcja powierzchni proponowanych obszarów Natura 2000. Tak okrojona lista została zgłoszona przez Rząd RP jako oficjalna polska propozycja sieci obszarów chronionych. Obszary OSOP w liczbie 71 zostały zatwierdzone wydaniem Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). Wśród sudeckich propozycji Ministerstwo Środowiska nie uwzględniło wówczas żadnych obszarów specjalnej ochrony ptaków, pomimo że projektowane były obszary: Karkonosze, Góry Stołowe, a na pograniczu Przedgórza Sudeckie- 144 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA go: Zbiornik Otmuchowski i Zbiornik Nyski. Ponadto, wyznaczając obszary Natura 2000, urzędnicy ewidentnie nie kierowali się oceną ich wartości przyrodniczych. Często masywy górskie niezwykle cenne w Sudetach (z punktu widzenia dyrektyw UE) zostały pominięte (np. Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie, Krowiarki, Góry Kaczawskie, Góry Kamienne). W praktyce odrzucono przede wszystkim propozycje: • ostoi w dolinach rzecznych pod wpływem instytucji publicznych zajmujących się regulacją rzek, • ostoi na dużych obszarach leśnych ze względu na negatywne nastawienie administracji lasów państwowych do sieci Natura 2000, • a także innych obszarów na skutek protestów władz gminnych. Z rejonu Sudetów zgłoszono wówczas do Komisji Europejskiej następujące SOOS: Góry Stołowe, Kopalnie w Złotym Stoku, Karkonosze, Kościół w Konradowie, Panieńskie Skały, Piekielna Dolina koło Polanicy, Rudawy Janowickie, Skałki Stoleckie, Torfowisko pod Zieleńcem, Sztolnie w Leśnej i Kamionki. Należy podkreślić, że na tym etapie wdrażania programu niemal zupełnie zaniedbano edukację i promocję wiedzy o obszarach Natura 2000. W środowiskach lokalnych przedstawiano niejednokrotnie wręcz apokaliptyczne wizje ich ustanowienia. Na przykład w jednej z lokalnych gazet Ziemi Kłodzkiej w 2003 r. tak pisano o sieci: Jeśli ten program wejdzie w życie, to w Masywie Śnieżnika będzie wolno stąpać wyłącznie na paluszkach. Na obszarze około 20 tys. ha nie usłyszy się pracujących drwali, nie dostrzeże murarzy wznoszących pensjonaty (...), zaś kuracjusze zastanowią się czy w ogóle warto tu przyjeżdżać. Codzienność potoczy się jak w skansenie. (...), pracę straci około tysiąca osób bezpośrednio lub pośrednio zatrudnionych w (...) trzech nadleśnictwach (...). W niekontrolowany sposób powiększy się populacja dzikiej zwierzyny. Koła łowieckie przestaną być potrzebne (...). Będziemy mieć do czynienia z wielkim parkiem narodowym, w którym poważnie jest ograniczona swoboda ludzi. (...). Nie będzie można zebrać jagody, zerwać grzybka, zabrać nieco chrustu1. Trudno się dziwić, że po takich nieprawdziwych i absurdalnych informacjach w prasie lokalnej, przedstawiciele władz samorządowych i leśnicy zdecydowanie i masowo protestowali przeciwko ustanawianiu obszarów Natura 2000. 1 Euroregio Glacensis nr 6/2003 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 145 Etap III lipiec 2004 – kwiecień 2006 (wdrażanie Shadow List 2004) Zarówno ograniczona lista obszarów siedliskowych zgłoszona do KE, jak i mocno okrojone Rozporządzenie z dnia 21 lipca 2004 zostało silnie oprotestowane przez naukowców i przyrodnicze organizacje pozarządowe i groziło skierowaniem sprawy przez Komisję Europejską do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. WWF Polska przygotował projekt dotyczący uzupełnienia sieci Natura 2000 o kilkanaście dodatkowo wytypowanych dolin rzecznych w Polsce, a następnie wraz z Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków, PTOP „Salamandra” i Klubem Przyrodników przygotował dokument tzw. Shadow List (z ang. dosł. „Lista opozycyjna, lista cienia”), na którą wpisano nie tylko niemal wszystkie obszary usunięte na początku roku 2004 przez Departament Ochrony Przyrody, ale pojawiły się także liczne nowe oparte na najnowszych danych przyrodniczych (PAWLACZYK i in. 2004). Shadow List (2004) została oceniona przez niezależne gremium eksperckie i większość z obszarów uzyskała w nim wysokie kategorie oceny (A-C). Lista obejmowała 169 obszarów SOOS (w tym poszerzenia obszarów już zgłoszonych) oraz 69 obszarów OSOP. Na liście tej znalazły się także te ostoje sudeckie, które usunięto wcześniej z listy rządowej (por. ŚWIERKOSZ 2004a). Lista ta została skierowana bezpośrednio do Komisji Europejskiej, która również wysoko oceniła propozycje organizacji pozarządowych i nakazała rządowi RP uzupełnienie listy oficjalnej. W ten sposób powstała tzw. „lista 134“, na której znalazły się 134 obszary proponowane do ochrony w ramach Dyrektywy Siedliskowej (35 nie znalazło uznania w oczach ekspertów). Wyniki Seminarium dla regionu alpejskiego (czerwiec 2005) były dla Polski bardzo niekorzystne. Za wystarczające (mimo włączenia części propozycji z Shadow List) uznano ujęcie w polskiej części obszaru zaledwie: • 21 (z 44 występujących) „naturowych” typów siedlisk przyrodniczych, • 8 (z 13) gatunków roślin, • 16 (z 55) gatunków zwierząt. Dla pozostałych gatunków i siedlisk uznano za niezbędne dodanie dodatkowych obszarów lub pogłębienie rozpoznania. „Lista 134“ dla regionu kontynentalnego została poddana szerokim konsultacjom społecznym i udostępniona do zaopiniowania samorządom (wraz z informacją o przebiegu granic), jednostkom terenowym Ministerstwa Środowiska, administracji lasów państwowych, Regionalnym Zarządom Gospodarki Wodnej i innym instytucjom państwowym. Do listy tej zgłoszono 259 uwag szczegółowych, z których część miała charakter szerokich opracowań lub Uchwał Gmin i Rad Miejskich. Wiele z tych uwag, w szczególności korekty granic, zostało uwzględnionych. Wszystkie obszary z tej 146 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA listy miały być zgłoszone na Seminarium Biogeograficznym, które miało odbyć się pod koniec kwietnia 2006. Jednak tak się nie stało. Na seminarium zostało zgłoszone tylko 97 obszarów – aż 34 już po etapie konsultacji usunięto, wskutek działań lobbystycznych środowisk związanych z gospodarką wodną i opinii Departamentu Zasobów Wodnych, gdyż niemal wszystkie usunięte obszary leżały w dolinach większych rzek (głównie doliny Wisły i Odry) oraz w miejscach gdzie przewiduje się intensywną zabudowę hydrotechniczną rzek i potoków (ŚWIERKOSZ 2004b). Przy wykreślaniu propozycji nie brano pod uwagę argumentów naukowych, w tym znaczenia tych obszarów dla poszczególnych gatunków i siedlisk przyrodniczych. W rezultacie propozycja Ministerstwa została oceniona przez Komisję Europejską jako niezasługująca na pozytywna ocenę – jedynie 9% przedmiotów ochrony w regionie kontynentalnym zostało uznane za dostatecznie reprezentowane w sieci Natura 2000. Z punktu widzenia planowania inwestycji w Polsce, w tym okresie wdrażania programu ważne było przygotowanie przez Ministerstwo Środowiska wytycznych z dnia 16 maja 2005 roku (DIOŚ-4478/2005/kt) dla wojewodów i beneficjentów w kwestii postępowania w stosunku do przepisów Dyrektywy Siedliskowej. Wytyczne informowały, że zgodnie ze stanowiskiem przedstawicieli Komisji Europejskiej, potwierdzonym orzeczeniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, wszystkie obszary spełniające kryteria naukowe jako obszary Natura 2000 powinny być objęte ochroną do czasu ostatecznego zatwierdzenia listy krajowej, zgodnie z zasadą ostrożności wynikającą z Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Oznaczało to formalne potwierdzenie, iż na obszarach proponowanych przez Shadow List, przy planowaniu inwestycji należy przestrzegać wszystkich przepisów Dyrektywy Siedliskowej. Etap IV 2006 – 2007 (wdrażanie Shadow List 2006) W efekcie Seminarium Biogeograficznego Polska znalazła się pod silną presją Komisji Europejskiej dążącej do usunięcia naruszenia prawa wspólnotowego w zakresie wyznaczania obszarów Natura 2000, a Dolny Śląsk stał się poligonem testowym dla koncepcji Shadow List. W 2006 r. organizacje pozarządowe dokonały weryfikacji dotychczasowych propozycji obszarów Natura 2000, w związku z zebraniem nowych danych przyrodniczych. Na początku 2006 r. przygotowana została Shadow List 2006. W Sudetach zaproponowano kilka zupełnie nowych ostoi (m.in. Dzika Orlica, Góry Orlickie, Masyw Chełmca, Muszkowicki Las Bukowy, Zagórzyckie Łąki). Dodatkowo zasugerowano kilka istotnych zmian. W miejsce obszaru Góry Sowie i Bardzkie, w wyniku lepszego rozpoznania obszaru, zaproponowano wyznaczenie 4 mniejszych: Glinno-Zagórze, Uroczyska Gór Bardzkich, Wielka Sowa oraz Kolonie Nietoperzy Gór Sowich. W wyniku Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 147 dyskusji ze stroną rządową, zamiast powiększania obszaru Karkonosze o Góry Izerskie, zaproponowano powiększenie tej ostoi tylko o Przedgórze Karkonoszy i Grzbiet Lasocki, a rdzeniową część Gór Izerskich zgłoszono jako osobny obszar Torfowiska Gór Izerskich (Aktualizacja Shadow List ..., 2006). Jesienią 2006 r. na zlecenie Ministerstwa Środowiska 45 obszarów z Dolnego Śląska zostało szczegółowo zbadanych i zweryfikowanych pod kątem występowania siedlisk przyrodniczych, natomiast wiosną 2007 r. pod kątem gatunków zwierząt i roślin z załącznika I oraz II Dyrektywy Siedliskowej. Efektem prac (ŚWIERKOSZ i in. 2007) było zgłoszenie niemal wszystkich weryfikowanych obszarów do Komisji Europejskiej jako oficjalnej propozycji RP do sieci Natura 2000. Z obszarów sudeckich na liście tej nie znalazły się wyłącznie Stawy Maciejowa. Według danych Ministerstwa Środowiska na początku 2008 r. w rejonie Sudetów zatwierdzono 41 propozycji obszarów Natura 2000, wśród których znajdowały się 3 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz 38 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (podstawowe dane o tych ostojach pobrane ze Standardowych Formularzy Danych zestawiono w załączniku 2, po niniejszym rozdziale). Są to obszary bardzo zróżnicowane zarówno pod względem powierzchni, stanu pokrycia, jak i form własności. Podobnie ich przestrzenne rozmieszczenie było nierównomierne. W pasie Przedgórza Sudeckiego przeważały obszary obejmujące mniejsze powierzchnie, natomiast w strefie górskiej dominowały obszary wielkopowierzchniowe. Jest to zgodne z walorami przyrodniczymi tych obszarów. Najmniejsze były zwykle ostoje obejmujące zimowiska lub kolonie rozrodcze nietoperzy (np. Skałki Stoleckie i Kościół w Konradowie według pierwotnej propozycji). Obszary Natura 2000 były powoływane ze względu na różnorodne, cenne przyrodniczo siedliska, gatunki zwierząt i roślin. Są one tworzone na terenach w różny sposób użytkowanych. Pod względem struktury użytków gruntowych obszarów Natura 2000 w regionie Sudetów przeważały obszary leśne, z dominacją lasów mieszanych. Mniejszy areał zajmowały użytki rolne, z których większość przypadała na trwałe użytki zielone. Z tego względu dla każdego obszaru zostały oddzielnie określone zagrożenia. W Sudetach można mówić o dominacji pewnych grup zagrożeń, np.: wynikających ze zmiany sposobu dotychczasowego użytkowania (np. zaniechanie gospodarki łąkowo-pastwiskowej), zanieczyszczeń wody, złej gospodarki wodnej (np. osuszanie i odwadnianie torfowisk), czy niewłaściwej gospodarki leśnej. Zdecydowanie na pierwszy plan wysuwają się zagrożenia związane z presją turystyczną i rekreacyjną, powodujące m.in. zbyt intensywne rekreacyjne użytkowanie, czy też planowany nadmierny rozwój infrastruktury narciarskiej w najcenniejszych masywach górskich (np. Karkonosze, Masyw Śnieżnika, Góry Opawskie). 148 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Spośród zatwierdzonych propozycji obszarów Natura 2000, zdecydowana większość została powołana w obrębie funkcjonujących już wcześniej parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody, a także w granicach parków narodowych. Tylko 8 obszarów nie było dotąd objętych nawet we fragmentach żadną inną formą ochrony: np. Dolina Dolnej Kwisy, Dzika Orlica, Grodczyn i Homole koło Dusznik, Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa, Stawy Sobieszowskie, Sztolnia w Młotach, Sztolnie w Leśnej i Ostoja Sławniowicko-Burgrabicka. Największe powierzchnie obszarów Natura 2000 występowały w powiecie zgorzeleckim, bolesławieckim, jaworskim, kamiennogórskim, wałbrzyskim i kłodzkim. W powiecie kłodzkim wyróżnia się gmina Szczytna, w której granicach wyznaczono kilka odrębych ostoi: Torfowisko pod Zieleńcem, Góry Stołowe, Piekielna Dolina koło Polanicy, Grodczyn i Homole k. Dusznik. Etap V – kwiecień 2008 – listopad 2008 (niezakończony) W kwietniu 2008 r. Klub Przyrodników i PTOP „Salamandra” opracowały kolejne uaktualnienie Shadow List dla obszarów siedliskowych. Uaktualnienie wynikało z zebrania nowych informacji w ramach rozpoznawania polskich zasobów siedlisk przyrodniczych i gatunków priorytetowych: 1. W ramach „Raportu z art. 17 Dyrektywy Siedliskowej” dokonano zestawienia wiedzy o występowaniu siedlisk i gatunków, w tym dokonano próby skartowania ich zasięgu i rozmieszczenia w Polsce. 2. W lasach państwowych wykonano inwentaryzację przyrodniczą dotyczącą siedlisk i gatunków, dla których wyznacza się obszary Natura 2000. Jakkolwiek jej wyniki miały nierównomierną jakość, była ona pomocna w weryfikacji propozycji obszarów chronionych. 3. W wyniku prac nad „programami lokalnej współpracy” w ramach projektu Transition Facility (finansowanego przez Unię Europejską) a także przy okazji „inwentaryzacji Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej” oraz „inwentaryzacji w Lasach Państwowych” zidentyfikowano w niektórych przypadkach potrzeby korekt granic (powiększenia) obszarów Natura 2000. 4. Pojawiły się wyniki nowych badań naukowych i nowych obserwacji dotyczących niektórych gatunków i siedlisk, a także udostępniono do tej pory niepublikowane wyniki wcześniejszych badań. Propozycja sieci w ramach Shadow List 2008 wypełniała znaczną liczbę luk w ochronie siedlisk i gatunków. Zaktualizowana lista zawierała 365 obszarów o powierzchni 11 296 km2. Dodatkowo dla 63 obszarów zaproponowano modyfikację ich granic. W przypadku przyjęcia zaproponowanych zmian łączna po- Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 149 wierzchnia SOOS w ramach sieci Natura 2000 w Polsce wyniosłaby ok. 11,74% terytorium kraju (średnia unijna wynosi 13,2%). Propozycja Shadow List 2008 wypełniała wiele braków w reprezentacji siedlisk gatunków i typów siedlisk przyrodniczych. Jednak w przypadku niektórych gatunków i typów siedlisk nie udało się zebrać wystarczających danych, by zaproponować odpowiednią liczbę obszarów we wszystkich regionach. Braki te były przedmiotem dyskusji podczas specjalnego spotkania przedstawicieli Ministerstwa Środowiska, ekspertów Ministerstwa oraz ekspertów z organizacji pozarządowych. Spotkanie to odbyło się w dniach 7 i 8 kwietnia 2008 r. na wzór tzw. Seminariów Biogeograficznych organizowanych dla poszczególnych krajów przez Komisję Europejską. Podczas dyskusji ustalono wspólną listę braków w sieci dla poszczególnych gatunków i siedlisk we wszystkich województwach. Uzgodniono także, że we wszystkich województwach zostaną powołane Wojewódzkie Zespoły Specjalistów, których zadaniem będzie uzupełnienie tych luk, przy wykorzystaniu propozycji z Shadow List, jak i wyznaczanie zupełnie nowych obszarów. Przedstawiciele Ministerstwa Środowiska zadeklarowali, że wszystkie nowe obszary z Shadow List 2008, podobnie jak tereny dodane w ramach korekt granic, do czasu wiążących rozstrzygnięć będą podlegały ochronie obowiązującej na zatwierdzonych przez ministerstwo obszarach Natura 2000. Ponieważ rzeczywiście we wszystkich województwach powołano Wojewódzkie Zespoły Specjalistów pracujące nad rozszerzeniem sieci i szczegółową analizą propozycji zgłoszonych przez Klub Przyrodników i PTOP „Salamandra”, organizacje te zdecydowały, że nie będą wysyłać aktualizacji Shadow List do Komisji Europejskiej, do czasu przesłania do niej oficjalnej wersji rządowej. Propozycje zawarte w Shadow List 2008 dotyczące Sudetów obejmują zarówno powołanie całkowicie nowych obszarów, jak i powiększenie tych już istniejących (tab. 1). Do największych pod względem powierzchni nowych obszarów należą SOOS Góry Złote, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, Wzgórza Strzelińskie i Wzgórza Niemczańskie. Ponownie zgłaszany jest obszar SOOS Góry Opawskie, konsekwentnie odrzucany przez Ministerstwo Środowiska, pomimo że został on uznany za kwalifikujący się do ochrony już w 2003 r. w ramach pierwotnej koncepcji IOP i NFOŚ, a następnie zgłaszany we wszystkich wersjach Shadow List przez organizacje pozarządowe i naukowców (por. BADORA i in. 2003, BADORA 2004, PAWLACZYK i in. 2004). Natomiast największe korekty granic dotyczą powiększenia obszaru SOOS Torfowiska Gór Izerskich (rozszerzenie na niemal cały Wysoki Grzbiet Gór Izerskich), Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika (usunięcie nie objętej ochroną enklawy) oraz Kościół w Konradowie (włączenie do obszaru żerowisk nietoperzy z chronionej koloni rozrodczej). 150 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Tab. 1. Proponowane obszary Natura 2000 i korekty granic w regionie fizyczno-geograficznym Sudetów (Sudety wraz z Przedgórzem Sudeckim) w ramach Shadow List 2008 L.p. 1 KOD pltmp377 NAZWA ŻRÓDŁO TYP ZMIANY Ostoje w Sudetach w województwie dolnośląskim Dolina Bystrzycy ShL 2008 nowy Łomnickiej 2 PLH020016 Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika 3 pltmp596 Kiełczyn ShL 2008 nowy 4 pltmp316 ShL 2008 nowy 5 PLH020008 ShL 2006 powiększenie 6 pltmp504 ShL 2008 nowy 7 pltmp499 Góry Złote Kościół w Konradowie Żerkowice Skała Wzgórza Niemczańskie ShL 2008 nowy 8 PLH020014 ShL 2008 powiększenie 9 pltmp308 ShL 2008 nowy 10 pltmp312 ShL 2008 nowy 11 pltmp494 ShL 2008 nowy 12 PLH020044 ShL 2006 powiększenie 13 PLH020047 ShL 2006 powiększenie 14 15 pltmp341 PLH020056 ShL 2008 ShL 2006 nowy nowy 16 pltmp313 ShL 2008 nowy 17 18 pltmp598 pltmp310 Góra Wapienna Wzgórza Strzelińskie Torfowiska Gór Bystrzyckich Stawy Sobieszowskie Torfowiska Gór Izerskich Stawy Karpnickie Stawy Maciejowa Trzcińskie Mokradła Ziębice Źródła Pijawnika ShL 2008 ShL 2008 nowy nowy 19 pltmp586 Sulistrowiczki ShL 2008 nowy 20 pltmp440 Łąki Gór i Pogórza Izerskiego ShL 2008 nowy Torfowisko Pod Zieleńcem ShL 2006 powiększenie UWAGI Zlikwidować niedopuszczalne wycięcie enklawy Jodłów-Potoczek lub włączyć do Wzgórz Kiełczyńskich o żerowisko nietoperzy wg M. Smoczyka, o przyległy teren z torfowiskami List NGO do EC 20.04.2007 List NGO do EC 20.04.2007 lub włączyć do Masywu Slęży 151 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach L.p. 21 KOD PLH020057 NAZWA Masyw Chełmca ŻRÓDŁO ShL 2008 TYP ZMIANY powiększenie UWAGI o sztolnie Tytus i Gustaw - zimowiska nietoperzy Ostoje w Sudetach w województwie opolskim 22 pltmp222 Góry Opawskie ShL 2006 nowy 23 pltmp583 Jarnołtówek ShL 2008 nowy Korekta wg danych Lasów Państwowych 2007 lub włączyć do Gór Opawskich Żródło: Klub Przyrodników (http://www.kp.org.pl/n2k/shl2008/, dostęp z dnia 14.11.2008 Podsumowanie i wnioski Proces wdrażania systemu Natura 2000 w Polsce napotykał na szczególne trudności wynikające z niechęci lobby związanego przede wszystkim z regulacją rzek, protestami niektórych gmin obawiających się nowych procedur lokalizacji inwestycji oraz początkowo z oporem przedstawicieli Lasów Państwowych. W dużym stopniu obawy wynikały z nieznajomości zasad ochrony obowiązujących na obszarach Natura 2000. Często niesłusznie obawiano się zablokowania jakiejkolwiek działalności gospodarczej, tak jak w rezerwatach przyrody lub parkach narodowych. Dzięki pracy środowisk naukowych i przyrodniczych organizacji pozarządowych oraz na skutek nacisków Komisji Europejskiej domagającej się przestrzegania prawa wspólnotowego i właściwego wdrażania sieci w Polsce, liczba i powierzchnia proponowanych obszarów Natura 2000 była stopniowo zwiększana, pomimo wyraźnych oporów wielu instytucji państwowych. W Sudetach w propozycji rządowej z początku 2008 r. szczególne braki w ochronie siedlisk Natura 2000 występowały na Przedgórzu Sudeckim (np. brak ostoi na terenie Wzgórz Strzelińskich i Wzgórz Niemczańskich) i w Sudetach Wschodnich (brak ostoi w Górach Opawskich i Górach Złotych). Przeprowadzone w ramach prac Wojewódzkich Zespołów Specjalistycznych inwentaryzacje tych obszarów potwierdziły konieczność ich włączenia do sieci. Uwzględnienie przez władze centralne propozycji obszarów zgłaszanych przez środowiska naukowe i organizacje pozarządowe byłoby czynnikiem sprzyjającym zatwierdzeniu sieci Natura 2000 w Polsce przez Komisję Europejską, co jest ważne dla prawidłowego przygotowywania zadań inwestycyjnych także w obszarze Sudetów, które należą do gór silnie zurbanizowanych. 152 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Literatura i źródła: Aktualizacja Shadow List obszarów siedliskowych sieci Natura 2000 w Polsce. Aneks do raportu na temat reprezentatywności ujęcia gatunków i siedlisk przyrodniczych z Dyrektywy Siedliskowej. 10 marca 2006 r. Klub Przyrodników, PTOP „Salamandra”, WWF Polska. Poznań-Świebodzin-Warszawa (pobrane 15.11.2008 z http://wwf.pl/ informacje/publikacje/natura/shadow%20list%20updated%202006.pdf.) BADORA K., 2004: Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu obszarów chronionych. [w:] KISTOWSKI M. (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego. Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską. Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Gdańsk, s. 195–201. BADORA K., KANTORCZYK-GAŁKIEWICZ J., KUŃKA A., NOWAK A., SPAŁEK K., WYSZYŃSKI M., 2003: Ostoje Natura 2000 – wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Wojewódzki, Opole. CZERWIŃSKI J., 1993: Problemy ekologiczne Sudetów. [w:] ŁOBODA J. (red.), Przestrzenne problemy rozwoju społeczno-gospodarczego Sudetów, Studia Geograficzne LVIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 173-186. FURMANKIEWICZ M., POTOCKI J. (red.), 2004: Problemy ochrony przyrody w zagospodarowaniu przestrzennym Sudetów. Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Katedra Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze, Jelenia Góra. PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZIĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZUBERT A., SIDŁO P.O., 2004: Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List”., KP, OTOP, PTOP „Salamandra”, WWF Polska. Warszawa. POTOCKI, J. 2007: Restrukturyzacja przemysłu a degradacja krajobrazu – przykłady z terenu Sudetów. [w:] PRZYBYŁA Z., SOKOLOWSKI J. (red.), Współczesne problemy polityki ekonomicznej. Jeremen Press, Jelenia Góra, s. 322-328. SALWICKA B. 1983: Zmiany w zaludnieniu i użytkowaniu gruntów wsi górskich na wybranych obszarach przygranicznych Sudetów Kłodzkich, Studia Geograficzne, 32, s. 20-31. ŚWIERKOSZ K. 2003: Ostoje – Natura 2000 na terenie województwa dolnośląskiego. Cz. I & Cz. II. Polski Klub Ekologiczny Okręg Dolnośląski, Wrocław. Zielona Planeta 47, s. 7-10; 48-49, s. 6-10. ŚWIERKOSZ K., 2004a: Stan ochrony roślin naczyniowych oraz wybranych siedlisk przyrodniczych w Sudetach i na ich Przedgórzu w ramach systemu Natura 2000. [w:] FURMANKIEWICZ M., POTOCKI J. (red.): Problemy ochrony przyrody w zagospodarowaniu przestrzennym Sudetów, Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Katedra Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze, Jelenia Góra, s. 97-107. ŚWIERKOSZ K. 2004b: Obszary spełniające kryteria Natura 2000 na Dolnym Śląsku. [w:] KWIATKOWSKA-SZYGULSKA B. (red.), Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2003 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Wrocław, s. 240-254. ŚWIERKOSZ K. 2005: Europejska sieć ekologiczna Natura 2000. [w:] Opracowanie ekofizjo- Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 153 graficzne dla województwa dolnośląskiego. Zarząd Województwa Dolnośląskiego – Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, s. 174-182. ŚWIERKOSZ K. (red.) 2007: Opracowanie rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk z załączników I/II Dyrektywy 92/43/EEC (Natura 2000) w 45 proponowanych Specjalnych Obszarach Ochrony na terenie województwa dolnośląskiego – raport zbiorczy. Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie – Ministerstwo Środowiska RP. Maszynopis. Kontakt z autorami: Krzysztof Świerkosz Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego – Herbarium ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] Marek Furmankiewicz Barbara Mastalska-Cetera Katedra Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Grunwaldzka 53 50-357 Wrocław e-mail: [email protected]; [email protected] 154 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Załącznik 1. Ogólna charakterystyka obszarów Natura 2000 obejmujących Sudety (wraz z Przedgórzem Sudeckim) w województwie dolnośląskim i opolskim według informacji na Standardowych Formularzach Danych (poprawione, stan w połowie 2008 r., bez obszarów z Shadow List). Kolejność w tabeli alfabetyczna według nazwy. OPIS OGÓLNY ZAGROŻENIA INNE FORMY OCHRONY 1 2 3 Biała Lądecka PLH020035 (SOOS) Obszar chroni odcinek rzeki Białej Lądeckiej od Goszowa (km 33) do ujścia potoku Konradka w Trzebieszowicach (km 16,7). Obejmuje koryto rzeczne na całej długości (ok. 16,3 km) oraz przyległe terasy rzeczne pokryte mozaiką roślinności (ziołorośli i ekstensywnie użytkowanych łąk kośnych i lasów łęgowych). Powierzchnia ok. 73 ha Obszar zagrożony jest głównie przez zanieczyszczenie wody i eutrofizację górnego biegu rzeki Biała Lądecka. Inne istotne czynniki to: zmiana stosunków hydrologicznych w zlewni, regulacja oraz zaśmiecanie koryta rzecznego. Wykonywanie koniecznych prac z zakresu ochrony przeciwpowodziowej dotyczy różnych fragmentów doliny rzecznej i powinno się odbywać z uwzględnieniem wymogów ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, których ochrona jest celem utworzenia obszaru Natura 2000 Niewielka część (mniej niż 1 km) górnego biegu Białej Lądeckiej znajduje się w Śnieżnickim Parku Krajobrazowym, natomiast pozostała część obszaru znajduje się w otulinie Parku Czarne Urwisko koło Lutyni PLH020033 (SOOS) Obszar leży około 1,5 km NEE od miasta Lądek Zdrój w środkowej części Gór Złotych. Jest to bazaltowe wzgórze leżące w ciągu niewysokich gór otaczających dolinę Lutego Potoku, z dawnym kamieniołomem zarośniętym obecnie przez doskonale wykształcone lasy klonowo-lipowe. W obszarze znalazły się także otaczające wychodnie bazaltu, żyzne lasy bukowe i łąki. Cały teren jest mało atrakcyjny z inwestycyjnego punktu widzenia, a w otoczeniu rozwijają się wsie letniskowe Ułęże i Lutynia. Powierzchnia ok. 36 ha Umiarkowane zagrożenie stanowi intensyfikacja leśnictwa oraz użytkowanie rolnicze. Fragmenty bogatych gatunkowo łąk kośnych są intensywnie spasane (głównie we wschodniej części obszaru). W Ułężu, w sąsiedztwie proponowanej ostoi, powstało w ostatnich latach wiele domów letniskowych, a także niewielki zbiornik na potoku Lutynia Cały obszar znajduje się w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego 155 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 Obszar może być zagrożony w przypadku intensyfikacji obecnego użytkowania lasów i zwiększenia presji rekreacyjnej Prawie cały obszar znajduje się w granicach Książańskiego Parku Krajobrazowego (1981 r, 3155 ha) Dobromierz PLH020034 (SOOS) Obszar obejmuje północnozachodnią część Pogórza BolkowskoWałbrzyskiego. Podłoże geologiczne stanowią głównie różne typy skał magmowych (diabazy, łupki zieleńcowe, mylonity) z wychodniami i rumowiskami skalnymi. Pokrywają je głównie płytkie, kwaśne gleby brunatne. Cały masyw jest rozcięty południkowo przez rzekę Strzegomkę i jej dopływ - Czyżynkę, która tworzy głębokie wąwozy porośnięte przez acidofilne i ciepłolubne dąbrowy oraz zboczowe lasy klonowo-lipowe. W dolnym biegu wąwozu Strzegomki znajduje się zbiornik zaporowy, stanowiący źródło pitnej wody dla Dobromierza. Najżyźniejsze tereny obszaru są użytkowane jako łąki i pastwiska (głównie na dnie dolin). Ponadto na obszarze znajdują się pozostałości opuszczonych kamieniołomów na południowowschodnich zboczach wzgórza Grabnik. Powierzchnia ok. 1162 ha Dolina Dolnej Kwisy PLH020050 (SOOS) Rzeka nizinna z zachowanymi fragmentami lasów łęgowych, łąkami świeżymi i zalewowymi oraz zbiorowiskami ziołoroślowymi (nie zawsze z listy Natura 2000, jednak ważnymi jako siedliska płazów i bezkręgowców). Uregulowana w niewielkim stopniu. Bogate siedliska fauny bezkręgowej, obszar kluczowy dla zachowania Osmoderma eremita w Polsce Zachodniej. Tylko południowy fragment obszaru znajduje się na Pogórzu Sudeckim. Powierzchnia ok. 5972 ha Wały, tamy, zmiany stosunków wodnych, kopalnie, wydobycie kruszywa, energetyka wodna, zanieczyszczenie wód i synantropizacja Dzika Orlica PLH020061 (SOOS) Obszar ma kształt wąskiego pasa wyciągniętego w kierunku NW-SE i zajmuje fragment doliny rzeki Dzikiej Orlicy w jej górnym biegu, która na całym tym odcinku stanowi granicę państwową z Republiką Czeską. Są to głównie terasy zalewowe, nadzalewowe i dolne partie zboczy doliny o ekspozycji głównie SW. Cały obszar należy do Zagrożeniem dla siedlisk leśnych może być niewłaściwa gospodarka leśna (głównie intensyfikacja, wycinka lasów łęgowych) lub wodna. W umiarkowanym stopniu zagrożenie stanowi inwazja obcych gatunków synantropijnych (Impatiens spp., Reynoutria spp.) 156 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 3 zlewiska Morza Północnego (dorzecze Łaby). Szata roślinna obszaru należy do piętra regla dolnego, lecz została w znacznym stopniu przekształcona przez człowieka. Wyjątkowo dobrze wzdłuż Dzikiej Orlicy zachowały się rzadkie w Sudetach siedliska olszynki górskiej, głównie na odcinku doliny między Mostowicami a Kolonią Lesica. Jest to jeden z najlepiej zachowanych kompleksów tych zbiorowisk leśnych w Sudetach. Lokalnie nad dopływami, rzadziej nad samą Dziką Orlicą, można spotkać naturalne podgórskie łęgi jesionowe. Występują tu również zbiorowiska ziołoroślowych łąk wilgotnych i świeżych łąk górskich o dużym stopniu naturalności. Występują tu także niewielkie powierzchniowo torfowiska niskie. Mozaikowo występują również zbiorowiska szuwarowe oraz zarośla wierzbowe (stadia seralne sukcesji). Skład gatunkowy flory ma charakter przejściowy między Sudetami Zachodnimi i Wschodnimi, zaznacza się znaczny udział gatunków górskich. Powierzchnia ok. 291 ha Góry Bardzkie PLH020062 (SOOS) Pasmo Gór Bardzkich jest jedną Gospodarka leśna prowadzona bez z najciekawszych partii Sudetów uwzględnienia wymagań ochrony Środkowych, choć również o bardzo siedlisk przyrodniczych zniekształconej wskutek XIX wiecznej gospodarki leśnej, szacie roślinnej. Obecnie większa część powierzchni leśnych zajęta jest przez lasy gospodarcze, jednak wśród nich znajduje się szereg bardzo cennych obiektów przyrodniczych. Podłoże skalne bardzo zróżnicowane, tworzą je skały tzw. formacji bardzkiej. Powierzchnia ok. 3380 ha Rezerwaty przyrody Cisowa Góra (1953; 18,56 ha); Cisy (1954; 20,86 ha) Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika PLH020016 (SOOS) W skład ostoi wchodzą dwa masywy górskie we wschodnich Sudetach: Góry Bialskie i Masyw Śnieżnika, oddzielone doliną rzeki Białej Lądeckiej od Gór Złotych. Lasy pokrywają ponad 90% powierzchni ostoi. W Masywie Śnieżnika dominują monokultury świerkowe, ale w Górach Bialskich występują duże Zanieczyszczenie powietrza, gradacje szkodników leśnych, miejscami silna presja turystyczna. Zagrożenia licznych w tym obszarze siedlisk nietoperzy obejmują m.in: zasypanie otworów wejściowych, niepokojenie w czasie sezonu rozrodczego Obszar w większości położony na terenie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego (29 036 ha; 157 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 płaty naturalnych lasów (buczyny w niższych partiach, a w wyższych bory świerkowe), szczególnie dobrze zachowane na terenach źródliskowych rzeki Biała Lądecka. W dolinie Kleśnicy (Masyw Śnieżnika) w skałach metamorficznych występują duże fragmenty krystalicznych wapieni, w których zachodzą zjawiska krasowe (jaskinie i szczeliny). Przykładem może być Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie z dobrze rozwiniętą szatą naciekową, która jest jednocześnie jednym z największych w Polsce zimowisk nocka orzęsionego Myotis emarginatus. Powierzchnia ok. 17889 ha (wrzesień-październik) oraz w czasie hibernacji (listopadkwiecień), zmiana mikroklimatu zimowisk, a w szczególności stosunków wodnych, co powoduje zmniejszenie względnej wilgotności powietrza, niewłaściwie prowadzone remonty strychów i budynków zasiedlonych przez kolonie rozrodcze 1981) z 5 rezerwatami przyrody: Wodospad Wilczki (2,75 ha; 1958), Jaskinia Niedźwiedzia (89,05 ha; 1977), Śnieżnik Kłodzki (192,93 ha; 1965), Nowa Morawa (22,16 ha; 1971), Puszcza Śnieżnej Białki (124,68 ha; 1963) Góry i Pogórze Kaczawskie PLH020037 (SOOS) Góry Kaczawskie należą do gór niskich, ale charakteryzują się skomplikowaną budową geologiczną i urozmaiconą rzeźbą, która jest wynikiem m.in. procesów erozyjnych. Góry te tworzą dwa pasma oddzielone głęboko wciętą doliną Kaczawy. Budują je krystaliczne wapienie dewońskie, kwarcyty, łupki oraz skały wulkaniczne. Obszar obejmuje wschodnią część głównego grzbietu, na wschód od doliny Kaczawy oraz 2 enklawy ze stanowiskami cennych zbiorowisk leśnych. Obszar jest w znacznej części zalesiony. Pozostałe fragmenty wykorzystywane są jako łąki, pastwiska i grunty orne. Powierzchnia ok. 33251 ha Zagrożeniem może być niekontrolowane użytkowanie kamieniołomów wapieni i bazaltu. Należy natomiast zwrócić uwagę, że to właśnie działalność kamieniołomów spowodowała utworzenie nowych siedlisk dla roślinności naskalnej. Do zagrożeń należy także zanieczyszczenie powietrza, a potencjalnie także niekontrolowana urbanizacja terenu i intensyfikacja gospodarki leśnej. Zagrożenia siedlisk nietoperzy obejmują: zasypanie otworów wejściowych do schronień, niepokojenie w czasie sezonu rozrodczego (wrzesień-październik) oraz w czasie hibernacji (listopadkwiecień), zmiana mikroklimatu zimowisk, a w szczególności stosunków wodnych, co powoduje zmniejszenie względnej wilgotności powietrza Obszar w większości nie jest chroniony. Częściowo położony na terenie Parku Krajobrazowego Chełmy (15 991 ha; 1992) z rezerwatami przyrody: Wąwóz Lipa (54,7 ha; 1996), Wąwóz Myśliborski (9,7 ha; 1962) oraz na terenie Rudawskiego PK (15 705; 1989). Obejmuje rezerwaty przyrody: Wilcza Góra (1,7 ha; 1959), Góra Miłek (141,4 ha; 1994), Buki Sudeckie (174,42 ha; 1994), Buczyna Storczykowa na Białych Skałach (8,8 ha; 2001), Wąwóz 158 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 3 Siedmicki (68 ha; 2001), Nad Groblą (87,84 ha, 2001). Planuje się utworzenie Kaczawskiego Parku Krajobrazowego Góry Kamienne PLH020038 (SOOS) Obszar obejmuje partię Gór Kamiennych o pochodzeniu wulkanicznym oraz fragment piaskowcowej tarczy Basenu Czeskiego – Góry Stołowe (Zawory). Obszar obejmuje 4 izolowane pasma górskie (Góry Suche, Krucze, Masyw Dzikowca i Lesistej Wielkiej oraz fragment Gór Wałbrzyskich) i leżące pomiędzy nimi, malownicze kotliny z przewagą gospodarki łąkowo-pasterskiej nad rolnictwem. Objęcie ochroną tego obszaru jest jedyną możliwością zapewnienia mu dalszego rozwoju w kierunku turystyki i agroturystyki, zapewniającą zachowanie obecnych walorów przyrodniczych. Lasy w dużej części są zniekształcone wskutek XIX gospodarki leśnej, jednak zachowały się tu bardzo ciekawe fragmenty jaworzyn, buczyn żyznych oraz górskich borów bagiennych. Powierzchnia ok. 24099 ha Obszar może być zagrożony przez działalność człowieka głównie związaną z eksploatacją kamieniołomów, intensyfikacją rolnictwa, intensyfikacją pozyskania drewna lub z drugiej strony, zalesianie półnaturalnych nieleśnych zbiorowisk roślinnych Obszar obejmuje 2 rezerwaty przyrody: „Głazy Krasnoludków” i „Kruczy Kamień Nadmierny i niekontrolowany rozwój infrastruktury narciarskiej w rejonie Zieleńca może zagrażać cennym siedliskom nieleśnym (6230, 7230, 6250, 6430) i populacjom rzadkich gatunków roślin naczyniowych tam zlokalizowanych (m. in. Arnica montana, Lycopodium clavatum, Pinguicula vulgaris, Carex davalliana, Dactylorhiza fuchsii). Część obszarów siedlisk torfowisk węglanowych już została zniszczona w związku z rozbudową infrastruktury narciarskiej. Zagrożeniem dla siedlisk leśnych może być niewłaściwa gospodarka leśna (głównie intensyfikacja) W ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu „Góry Bystrzyckie i Orlickie” Góry Orlickie PLH020060 (SOOS) Góry Orlickie są blokiem zbudowanym z prekambryjskich skał metamorficznych (głównie łupki łyszczykowe i gnejsy). Większość tego południkowo wyciągniętego pasma znajduje się na terenie Republiki Czeskiej i tylko niewielki fragment głównego grzbietu leży w granicach Polski (około 5% powierzchni całego pasma). Są to głównie zbocza o ekspozycji E i NE co nadaje specyficzny surowy topoklimat (średnia roczna temperatura w Zieleńcu 4,4 °C) i warunkuje wysokie sumy opadów (1321 mm rocznie w Zieleńcu) oraz bardzo krótki sezon wegetacyjny poniżej 28 tygodni. Północno-zachodnia część terenu należy do zlewiska Morza Północnego (zlewnia Bystrej). Z uwagi na wystąpienia soczew skał wapiennych 159 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 występują tu zjawiska krasowe: ponory i wywierzyska (w dolinach Białego i Wapiennego Potoku), w tym jaskinie (Złota Sztolnia). Wschodnią granicę obszaru stanowi szczególnie cenna przyrodniczo głęboko wcięta i zalesiona dolina górnej Bystrzycy Dusznickiej, miejscami o charakterze przełomowym (Smocze Gardło powyżej Dusznik Zdroju) z dużym nagromadzeniem cennych stanowisk flory zarodnikowej i naczyniowej oraz siedliskami priorytetowymi. Szata roślinna tych gór należy do piętra regla dolnego (za wyjątkiem najwyższych partii Orlicy i Zielonego Garbu, które przechodzą do piętra regla górnego), lecz została silnie przekształcona przez człowieka i obecnie jest to głównie las świerkowy wprowadzony w miejsce wyciętych lasów bukowo-jodłowych. Wyjątkowo dobrze zachowały się dolnoreglowe zbiorowiska żyznych i ziołoroślowych lasów bukowych w zwartym kompleksie na E stokach opadających do doliny Bystrzycy Dusznickiej między Dusznikami a Zieleńcem. Jest to najlepiej zachowany zwarty kompleks żyznych lasów liściastych w Sudetach Środkowych. Lokalnie można spotkać naturalne jaworzyny miesiącznicowe, podgórskie łęgi jesionowe. Występują tu również zbiorowiska łąk wilgotnych i świeżych łąk górskich o dużym stopniu naturalności. W obszarach źródliskowych potoków występują torfowiska niskie. Skład gatunkowy flory ma charakter przejściowy między Sudetami Zachodnimi i Wschodnimi. Powierzchnia ok. 2798 ha 2 3 W umiarkowanym stopniu zagrożenie stanowi inwazja obcych gatunków synantropijnych (Impatiens spp.) Góry Stołowe PLB020006 (OSOP) Góry Stołowe są jedynymi w naszym kraju górami płytowymi z interesującymi formami rzeźby skalnej. Zbudowane są z najmłodszych w niecce środkowosudeckiej górnokredowych piaskowców ciosowych i margli. Skały zalegają niemal poziomo, tworząc warstwową strukturę (górna płyta jest silnie spękana i zwietrzała) o wierzchowinach przypominających z daleka stół. Najpiękniejsze piaskowcowe Intensyfikacja użytkowania rolnego, wypalanie roślinności, zakładanie upraw plantacyjnych, zalesianie terenów otwartych (łąk, pastwisk, torfowisk, bagien), zagęszczanie sieci szlaków zrywkowych i dróg leśnych, jak również nadmierny ruch turystyczny, ruchliwa szosa z Kudowy do Radkowa, kamieniołom koło Radkowa - przyczyniający się do wstrząsów w okolicy Narodowy: Gór Stołowych (6 340 ha). Park Krajobrazowy: Stołowogórski 160 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 skałki zgrupowane są na NE krawędzi (Skalne Grzyby, Skłon Radkowa, Pasterska Góra) i na SE krawędzi masywu (Skłon Batorowa, Skały Puchacza i in.), a także na najwyższych bastionach gór (Szczelińcu Wielkim i Małym, Skalniaku, Błędnych Skałkach). Szata roślinna tych gór należy do piętra regla dolnego, lecz została silnie przekształcona przez człowieka i obecnie jest to głównie las świerkowy wprowadzony w miejsce wyciętych lasów bukowo-jodłowych. Dobrze zachowały się dolnoreglowe zbiorowiska lasów bukowych w rejonie Rogowej Kopy, Darnkowskiego Potoku i Pośnej. Lokalnie można spotkać naturalne świerczyny i reliktowe stanowiska boru sosnowego. Występują tu łąkowe zbiorowiska o dużym stopniu naturalności. Na środkowym spłaszczeniu występują torfowiska wysokie. Powierzchnia ok. 18924 ha Szczelińca oraz penetracja siedlisk. Zagrożeniem może być także wyznaczanie kolejnych obszarów pod zabudowę letniskową 3 Góry Stołowe PLH020004 (SOOS) Opis j.w. dla PLB020006 Góry Stołowe. Powierzchnia ok. 10984 ha Nadmierny, niekontrolowany ruch turystyczny, ruchliwa szosa z Kudowy do Radkowa, kamieniołom koło Radkowa Obszar w większości na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych (6 339 ha; 1993) Grodczyn i Homole koło Dusznik PLH020039 (SOOS) Obszar obejmuje południowowschodnią część Lewińskich Wzgórz, w pobliżu przełęczy Polskie Wrota. Teren jest pokryty głównie przez bogate gatunkowo górskie łąki kośne, murawy kserotermiczne oraz ekstensywnie użytkowane pastwiska. Na wzgórzu Homole występują niewielkie, lecz dobrze zachowane płaty klonowolipowych lasów zboczowych AceriTilietum oraz buczyn. Powierzchnia ok. 288 ha Obszar jest zagrożony głównie przez zmiany w tradycyjnym użytkowaniu łąk Obszar nie jest chroniony Naturalne procesy sukcesyjne Obszar w całości na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich (8 141 ha; 1991) Kamionki PLH020005 (SOOS) Zalesione wzgórze z odsłonięciami skał serpentynitowych i niewielkimi ściankami. Otoczone lasem użytkowanym gospodarczo z przewagą sosny. Stanowisko leży w pobliżu wsi Kamionki, dzielnicy Pieszyc, na północnych stokach Gór Sowich. Powierzchnia 88 ha 161 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 Zanieczyszczenie powietrza, masowe pojawianie się szkodników owadzich, zwiększanie presji turystycznej, kolekcjonowanie rzadkich gatunków Obszar obejmuje Karkonoski Park Narodowy (5 579 ha; 1959) wraz z otuliną i Obszarem Chronionego Krajobrazu KarkonoszeGóry Izerskie Obszar częściowo położony na terenie Rezerwatu Biosfery Karkonosze/ Krkonoše (60 500 ha; 1992) Zagrożeniem jest transgraniczne zanieczyszczenie powietrza oraz silna presja turystyczna ze strony 2,5 mln turystów rocznie odwiedzających ten teren (tylko po stronie polskiej). Rozbudowana infrastruktura turystyczna oraz dążenia do dalszej jej rozbudowy i intensyfikacji turystycznorekreacyjnego wykorzystania obszaru (nartostrady, wyciągi, trasy rowerowe, motorowe, szlaki piesze) Występują następujące formy ochrony: Park Narodowy: Karkonoski (5 575,0 ha) Rezerwat Biosfery: Karkonoski (5 575,0 ha) (rez. dwustronny polsko-czeski) Rudawski PK (15705,0 ha) Obszar Chronionego Krajobrazu KarkonoszeGóry Izerskie Karkonosze PLH020006 (SOOS) Karkonosze leżą w Sudetach Zachodnich i stanowią najwyższe pasmo Sudetów (Śnieżka 1602 m n.p.m.). Zbudowane są ze skał magmowych (granity) i metamorficznych. Na charakterystycznych, zrównanych wierzchowinach grzbietów występują murawy wysokogórskie, zarośla kosodrzewiny, wierzby lapońskiej i jarzębiny oraz subalpejskie torfowiska wysokie. Poniżej, w kotłach znajdują się jeziorka polodowcowe. Lasy regla górnego to głównie bory świerkowe, mocno zdegradowane na skutek oddziaływania zanieczyszczeń powietrza. Piętro regla dolnego jest silnie przekształcone w wyniku działalności człowieka (głównie gospodarka leśna). Poza głównym grzbietem Karkonoszy, obszar obejmuje również sąsiedni Grzbiet Lasocki. Powierzchnia ok. 18205 ha Karkonosze PLB020007 (OSOP) Obszar obejmuje Karkonoski Park Narodowy. Od południa granicę Karkonoszy stanowi granica państwa; od strony północnej przylega Kotlina Jeleniogórska; od zachodu - Góry Izerskie; od wschodu - Brama Lubawska i Rudawy Janowickie. Powierzchnia ok. 18578 ha Kopalnie w Złotym Stoku PLH020007 (SOOS) Sztolnie w Złotym Stoku są wyrobiskami po dawnej kopalni złota i arsenu. Jest to zespół kilkunastu obiektów, z których dwa są udostępnione do zwiedzania. Powierzchnia ok. 170 ha Niekontrolowana turystyka w okresie zimowym. Otwieranie tras turystycznych w okresie zimowym w miejscach hibernacji nietoperzy Obszar leży na terenie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego (28 800 ha; 1981) 162 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 3 Kościół w Konradowie PLH020008 (SOOS) Strych i wieżę kościoła w Konradowie zamieszkują kolonie rozrodcze nocka dużego i gacka brunatnego. Strych obiektu jest w stanie dobrym - wieża będzie w przyszłości remontowana Niekontrolowane prace remontowe połączone z likwidacją wlotów lub wykorzystaniem toksycznych środków ochrony drewna. Planowana jest instalacja platformy na gromadzące się odchody Masyw Chełmca PLH020057 (SOOS) Szczytowe partie masywu Chełmca, w całości porośnięte dobrze i doskonale zachowanymi zbiorowiskami lasów liściastych. Podłożem geologicznym są ryolity podlegające intensywnym procesom wietrzenia i tworzące na stokach północnych rumowiska i piargi porośnięte lasami jaworowymi i kwaśną buczyną. Na północnym stoku Chełmca Małego tworzą się wysięki. Wykształciła się tam żyzna buczyna (oddział 190 d,f). Oddziały z jaworzyną: 187 n,l; 181 b, f, c; 192a. Na obszarze odnotowano kilka gatunków nietoperzy z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Powierzchnia ok. 379 ha Intensywny niezorganizowany ruch Obszar Chronionego turystyczny, plany udostępnienia Krajobrazu północnych stoków dla intensywnego ruchu narciarskiego (siedliska priorytetowe jaworzyny miesiącznicowej), połączone z wyrębem drzewostanów jaworowych. Intensywna gospodarka leśna Masyw Ślęży PLH02004 (SOOS) Masyw Ślęży i przylegające wzgórza mają urozmaiconą budowę geologiczną. Występują tam: gabra, amfibolity, gnejsy, granity i serpentynity. Gleby należą do inicjalnych, brunatnych i bielicowych. Tutejsze lasy to żyzna i kwaśna buczyna, acydofilne i ciepłolubne dąbrowy oraz fragmenty łęgów i lasów stokowych rozrzucone wśród gospodarstw. Na serpentynitach Góry Raduni wykształciła się unikatowa roślinność. Dużą część ostoi zajmują łąki, miejscami zarastające w wyniku naturalnych procesów sukcesji i pola uprawne. Obszar obejmuje również Kamienny Grzbiet. Powierzchnia ok. 5059 ha Niekontrolowane zwiększenie presji rekreacyjnej i turystycznej, zanieczyszczenie powietrza, zaśmiecanie terenu. Sukcesja ekologiczna na obszarach cennych łąk Prawie cały obszar w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (6 814,3 ha; 1988); obejmuje rezerwaty przyrody: Łąka Sulistrowicka (26,37 ha; 1958), Góra Radunia (44,3 ha; 1964), Góra Sobótka (141,4 ha; 1954), zespół przyrodniczokrajobrazowy Skalna (32,9; 1994) oraz 21 pomników przyrody nieożywionej 163 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 Muszkowicki Las Bukowy PLH020068 (SOOS) Niewielki fragment dobrze zachowanych Nadmierna penetracja obszaru, siedlisk leśnych w otoczeniu rezerwatu zmiany poziomu wód gruntowych „Muszkowicki Las Bukowy”. Obszar kluczowy dla ochrony siedliska 7220 – źródliska nawapienne, gdyż jest jednym z niewielu znanych obecnie i czynnych źródlisk trawertynowych w Sudetach. Źródliska otoczone są grądem z dużym udziałem buka, a nad przepływającym przez rezerwat potokiem wykształciły się podgórskie łęgi jesionowe z masowo występującymi w aspekcie wiosennym śnieżycami. Występuje tu cały szereg rzadkich gatunków roślin i zwierząt, szczególnie fauna mięczaków należy do jednej z najbogatszych na Dolnym Śląsku. Występują tu także 3 gatunki nietoperzy z Załącznika II oraz pachnica dębowa. Powierzchnia ok. 206 ha Rezerwat Przyrody Ostoja Nietoperzy Gór Sowich PLH020071 (SOOS) Ostoja obejmuje co najmniej 16 cennych obiektów podziemnych - miejsc zimowania nietoperzy oraz tereny leśne będące obszarem ich żerowania. Lokalnie na terenie ostoi zlokalizowane są także inne siedliska Natura 2000. Powierzchnia ok. 21325 ha Penetracja i niepokojenie Park zimujących zwierząt, palenie Krajobrazowy ognisk wewnątrz obiektów, zmiany Gór Sowich mikroklimatu podczas okresu hibernacji nietoperzy, turystyka w okresie hibernacji. Brak szczelin i zakamarków umożliwiających ukrycie się nietoperzom, remonty dachów i budynków zamieszkiwanych przez kolonie rozrodcze przeprowadzane w niewłaściwym terminie, likwidacja kolonii nietoperzy, uszczelnienie strychu Ostoja nad Bobrem PLH020054 (SOOS) Obszar ten jest wyznaczony przede wszystkim dla ochrony nietoperzy. W pobliskim Wleniu znajduje się największa znana w Polsce kolonia lęgowa nocka dużego licząca do 2000 osobników. Często też notowany jest tu mopek. Siedliska Natura 2000 (13 typów siedlisk) zajmują około 15% powierzchni obszaru. Do najważniejszych i najciekawszych należą murawy kserotermiczne koło Radomic oraz murawy bliźniczkowe koło Wojciechowa. Oba stanowiska, Park Nadmierny ruch turystyczny, Krajobrazowy wandalizm, nieprawidłowe Doliny Bobru sposoby prowadzenia gospodarki rolnej lub leśnej, regulacje cieków. Penetracja i niepokojenie zimujących zwierząt, palenie ognisk wewnątrz obiektów, zmiany mikroklimatu podczas okresu hibernacji nietoperzy, turystyka w okresie hibernacji. Brak szczelin i zakamarków umożliwiających ukrycie się nietoperzom, remonty dachów i budynków 164 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 z uwagi na liczne występowanie storczyków mają charakter priorytetowy. Doskonale zachowane lasy klonowolipowe podlegają częściowo ochronie w rezerwacie „Zamkowa Góra”, na uwagę zasługują także kwaśne dąbrowy o ciepłolubnym charakterze porastające stoki nad Jeziorem Pilchowickim. Powierzchnia ok. 15373 ha 2 3 zamieszkiwanych przez kolonie rozrodcze przeprowadzane w niewłaściwym terminie, likwidacja kolonii nietoperzy, uszczelnienie strychu Ostoja Sławniowicko-Burgrabicka PLH160004 (SOOS) Ostoja znajduje się na Przedgórzu Sudeckim (dokładnie na Przedgórzu Paczkowskim) na terenie m.in. wsi Sławniowice oraz Burgrabice, gdzie na strychu kościoła znajduje się kolonia rozrodcza nietoperzy. Obszar obejmuje miejsca rozrodu, zimowisko oraz tereny żerowiskowe dwóch gatunków nietoperzy z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (podkowca małego Rhinolophus hipposideros i nocka dużego Myotis myotis). Powierzchnia ok. 771 ha Działania mające wpływ na zmiany warunków mikroklimatycznych i dostępności schronień nietoperzy; penetracja schronień, szczególnie w okresie zimowym; prace remontowe polegające np. na uszczelnianiu ubytków zaprawy i pęknięć ścian korytarzy służących za schronienia, uszczelnianiu otworów wlotowych, używaniu toksycznych środków ochrony drewna itp.; prowadzenie prac remontowych w nieodpowiednich terminach. Istnienie obszaru Natura 2000 nie wyklucza tu działalności przemysłowej i wydobywczej. Warto zwrócić uwagę, że między innymi właśnie dzięki niej powstały tu środowiska mające być dziś przedmiotem ochrony, a warunkiem zachowania jednego z najważniejszych stanowisk - schronienia kolonii podkowca małego w budynku przedsiębiorstwa, jest dalsze, niezmienione jego funkcjonowanie jako zakładowej kotłowni Tereny nie są chronione, przygotowano jedynie dokumentację w celu utworzenia na tych terenach rezerwatu przyrody dla nietoperzy Ostrzyca Proboszczowicka PLH020042 (SOOS) Obszar znajduje się 40 km na południowy-zachód od Legnicy, na Pogórzu Kaczawskim. Jest to izolowane bazaltowe wzgórze (501 m n.p.m.), będące ostańcem w miejscu neku wulkanicznego, porośnięte przez lasy liściaste, częściowo przekształcone przez gospodarkę leśną. Do wzgórza przylegają intensywnie użytkowane grunty orne i pastwiska, ale najbliższa wieś (Proboszczów) znajduje się dopiero około 2 km na wschód. Obszar jest w całości pokryty siedliskami Nadmierna penetracja turystyczna, wandalizm, niekorzystne warunki klimatyczne (susze) Obszar Chronionego Krajobrazu, rezerwat przyrody 165 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 przyrodniczymi z załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Wśród nich najważniejsze są siedliska ściśle związane z bazaltowymi skałami (8220) oraz piargami (8150, *8160), z dobrze zachowaną florą i fauną. Na powierzchni ponad 3 ha występuje ciepłolubny klonowo-lipowy las zboczowy Aceri-Tilietum o naturalnej strukturze przestrzennej. Jest to jedno z dwóch znanych do tej pory stanowisk ciepłolubnej formy Aceri-Tilietum w Polsce. Na granicy pomiędzy murawami a lasem występują subpontyjskopannonskie zarośla kserotermiczne z irgą pospolitą. Powierzchnia ok. 74 ha Panieńskie Skały PLH020009 (SOOS) Wandalizm Obszar obejmuje ciąg skał piaskowcowych wypreparowanych ponad doliną Bobru po stronie zachodniej, wznoszących się ok. 50 m nad dno doliny. Teren leży w obrębie miejscowości Lwówek Śląski i porośnięty jest lasem mieszanym o pewnych cechach zespołu grądowego, lecz nieco zdegenerowanym. Powierzchnia ok. 11 ha Brak Pasmo Krowiarki PLH020019 (SOOS) Krowiarki są niewielkim, silnie rozczłonkowanym pasmem górskim w obrębie Masywu Śnieżnika. Niewielkie wzniesienia zbudowane są ze zmetamorfizowanych wapieni, widocznych w postaci naturalnych wychodni skalnych oraz odsłonięć w licznych kamieniołomach. Naturalne lasy, żyzne i bardzo bogate florystycznie, są obecnie porozdzielane na niewielkie kompleksy, izolowane polami i łąkami. W pokryciu terenu dominują lasy, ponadto dużą powierzchnie zajmują pola i łąki. Pozostały teren to czynne kamieniołomy, nieużytki porolne w różnym stadium regeneracji oraz inne siedliska antropogeniczne. Powierzchnia ok. 5 423 ha Eksploatacja wapieni krystalicznych, zaniechanie wykaszania łąk, zaorywanie łąk i muraw kserotermicznych, wypalanie muraw Obszar w większości nie jest chroniony, obejmuje część Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego (28 800 ha; 1981) 166 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 3 Piekielna Dolina koło Polanicy PLH020010 (SOOS) Przełomowa dolina rzeki Bystrzycy Dusznickiej oddzielająca od siebie dwa obszary zbudowane z piaskowca ciosowego - Piekielną Górę na północy (Góry Stołowe) i masyw Wolarza (Góry Bystrzyckie) na południu. Rzeka płynie krętym, kamienistym korytem, a strome stoki doliny sięgają tu ponad 200 m. Wiele stoków pokrytych jest piaskowcowymi głazami porośniętymi przez różne zbiorowiska leśne. Zalesione jest także w dużej części dno doliny. Lasy obejmują zdecydowaną większość obszaru, natomiast około 5 % zajmuje sama rzeka wraz z roślinnością nadbrzeżną. Przez Piekielną Dolinę prowadzi także lokalna szosa z Polanicy do Szczytnej (rzadko użytkowana, gdyż główny ruch samochodowy omija Masyw Piekielnej Góry od północy szosą E16) oraz malownicza linia kolejowa z wieloma mostami. Cenne elementy przyrodnicze i infrastruktura stworzona przez człowieka współtworzą interesujący krajobraz przyrodniczokulturowy. Powierzchnia ok. 143 ha. Inwazja obcych gatunków synantropijnych (Impatiens roylei, Reynoutria sachalinensis, Reynoutria japonica) Obszar w większości położony na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Góry Bystrzyckie i Orlickie (23 561 ha; 1998). Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa PLH020043 (SOOS) Głęboka dolina Nysy Kłodzkiej, położona na północ od Kłodzka, pomiędzy Młynowem i Opolnicą. Strome stoki o nachyleniu 30-60 % wznoszą się do 60 m nad korytem rzeki. Zbocza pokryte są gęstymi, naturalnymi lasami, natomiast w dolinie rzecznej znajdują się łąki, pastwiska, zarośla wierzbowe oraz lasy łęgowe. W sąsiedztwie obszaru znajdują się trzy niewielkie wsie (Młynów, Podtynie i Morzyszów), ale wpływ człowieka na obszar jest niewielki i sporadyczny. Powierzchnia ok. 331 ha. Obszar może być zagrożony w przypadku intensyfikacji gospodarki leśnej lub zwiększenia się zanieczyszczenia wody w Nysie Kłodzkiej. Wykonywanie koniecznych prac z zakresu ochrony przeciwpowodziowej dotyczy różnych fragmentów doliny rzecznej i powinno się odbywać z uwzględnieniem wymogów ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, których ochrona jest celem utworzenia obszaru Natura 2000. Przełomowa Dolina Nysy Łużyckiej PLH020066 (SOOS) Obszar jest fragmentem doliny Nysy Łużyckiej od Zgorzelca po Trzciniec. Obejmuje silnie zróżnicowany krajobraz doliny rzecznej, od partii przełomowych między Trzcińcem a Posadą po łagodnie płynący ciek obszaru podgórskiego, Zmiana sposobu zagospodarowania, intensyfikacja gospodarki łąkarskiej i leśnej, zaniechanie wypasu lub koszenia, zmiana składu gatunkowego ichtiofauny starorzeczy, Obszar w większości nie jest chroniony. Obejmuje rezerwat przyrody Grądy 167 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 z mozaikowym układem siedlisk i wieloma cennymi gatunkami biotopów nadrzecznych. W ukształtowaniu terenu dominują krajobrazy otwarte: łąki zmiennowilgotne i świeże oraz starorzecza. Nysa na tym odcinku jest rzeką uregulowaną, jednak częste wylewy powodują dobry stan zachowania towarzyszących jej siedlisk. Na skarpach pradoliny i na odcinku przełomowym wykształciły się cenne zbiorowiska leśne. Teren jest objęty ekstensywną gospodarką pasterskorolniczą. Powierzchnia ok. 1625 ha 2 3 zanieczyszczenie wód, chemizacja rolnictwa na obszarach przyległych, inwazja gatunków synantropijnych (Reynoutria sp.) koło Posady (5,3 ha; 2002). Proponuje się utworzenie Parku Krajobrazowego Górnej Nysy Przełomy Pełcznicy pod Książem PLH020020 (SOOS) Obszar obejmuje przełomowe doliny rzek Pełcznica i Szczawnik, zorientowane południkowo, wypreparowane w zlepieńcach, na długości 2 km i szerokości do 1,5 km, oraz dzielący je grzbiet. Ściany wąwozów tworzą odsłonięte skały oraz w różnym stopniu ustabilizowany rumosz skalny. Obszar ostoi niemal w całości pokrywają zbiorowiska leśne. Strome stoki są siedliskiem grądów zboczowych Aceri-Tilietum, ponadto wykształciły się tu kwaśne buczyny, lasy łęgowe, grądy i ciepłolubne dąbrowy. Obszar pokrywa się z granicami rezerwatu, przez co w jego obrębie znalazło się 12 ha zbiorowisk leśnych przeznaczonych do całkowitej przebudowy drzewostanu. Także część zbiorowisk kwaśnej buczyny (ok. 40 ha) oraz acydofilnych dąbrów (ok. 18 ha) wymaga stopniowej renaturyzacji. Tylko 2% powierzchni zajęte jest przez łąki i inne powierzchnie nieleśne związane z ruchem turystycznym. W skład obszaru włączono też podziemia zamku Książ, będące zimowiskiem kilku gatunków nietoperzy. Powierzchnia ok. 240 ha Zanieczyszczenie wody (pilnego oczyszczenia wymagają wody Pełcznicy i Szczawnika prowadzące ścieki z Wałbrzycha i okolic); miejscami presja turystyczna. Wykonywanie koniecznych prac z zakresu ochrony przeciwpowodziowej dotyczy różnych fragmentów doliny rzecznej i powinno się odbywać z uwzględnieniem wymogów ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, których ochrona jest celem utworzenia obszaru Natura 2000 Obszar w granicach rezerwatu przyrody Przełomy Pełcznicy pod Książem k. Wałbrzycha (231,41 ha; 2000) w całości na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego (3 155 ha; 1981) 168 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 3 Przeplatki nad Bystrzycą PLH020055 (SOOS) Obszar obejmuje odcinek doliny rzeki Bystrzycy długości ok. 8 km, ograniczony miejscowościami: Milin, Proszkowice, Maniów Wielki, Okulice, Czerńczyce, Zachowice, Kamionna. Jest to fragment doliny Bystrzycy o szerokości nie przekraczającej 1,5 km, pomiędzy zbiornikiem retencyjnym w Mietkowie a autostradą A4. Niemal w całości leży w obrębie PK Doliny Bystrzycy. Powierzchnia ok. 835 ha Najpoważniejsze zagrożenia wiążą się z możliwością zmian struktury użytkowania ziemi, likwidacją i zaorywaniem łąk lub ekstensyfikacją produkcji oraz zmianami w mozaikowym krajobrazie doliny (komasacja gruntów, zalesianie, likwidacja zakrzewień śródpolnych). Ponadto zagrożeniem są nagłe zmiany przepływów w rzece Bystrzycy związane z działalnością zbiornika retencyjnego w Mietkowie, możliwa erozja dna rzeki i związane z nią obniżanie się poziomu wód gruntowych; okresowe przesuszanie lasów łęgowych i łąk wilgotnych będących siedliskiem przeplatki. Niekorzystna jest także zbyt intensywna gospodarka leśna Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy obejmuje większość proponowanego obszaru Rudawy Janowickie PLH020011 (SOOS) Obszar leżący na pograniczu Rudaw Janowickich i Kotliny Kamieniogórskiej, zajęty przede wszystkim przez łąki i pastwiska oraz lasy z dużym udziałem lasów gospodarczych, lecz z zachowanymi niewielkimi fragmentami zbiorowisk naturalnych. Obszar od wielu lat jest objęty ekstensywną gospodarką pastwiskową, w mniejszej mierze rolną, co pozwoliło na zachowanie unikalnych dla Sudetów cech szaty roślinnej i kulturowego krajobrazu. Podłoże geologiczne jest zróżnicowane, obejmuje strefę kontaktową masywu granitoidowego ze skałami metamorficznymi, co powoduje lokalnie występowanie gleb zasobnych w metale ciężkie. Powierzchnia ok. 6635 ha Zaniechanie ekstensywnego użytkowania łąk lub zmiana sposobu ich zagospodarowania, intensyfikacja produkcji rolnej Obszar w większości położony na terenie Rudawskiego Parku Krajobrazowego (15 705 ha; 1989) Skałki Stołeckie PLH020012 (SOOS) Zmiany mikroklimatu, płoszenie Sztolnia w Skałach Stoleckich leży na zwierząt w okresie zimowym terenie rezerwatu Skałki Stoleckie w pobliżu Ząbkowic Śląskich. Powstała jako podziemne wyrobisko po wydobyciu wapienia w XVIII i XIX w. Składa się na nią ciąg chodników i komór o nieregularnych kształtach Obszar w granicach rezerwatu przyrody Skałki Stoleckie (2,03 ha; 1965). W 2002 roku 169 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 sztolnia została zabezpieczona przed niekontrolowaną penetracją specjalnymi kratami o łącznej długości 500-600 m. Wysokość niektórych sal sięga kilkunastu metrów. Część z pomieszczeń zalanych jest stale wodą tworzącą podziemne jeziorka. Warunki mikroklimatyczne są bardzo zróżnicowane zapewniając wielu gatunkom nietoperzy optymalne warunki hibernacji. Powierzchnia ok. 6 ha Stawy Sobieszowskie PLH020044 (SOOS) Obszar położony w Sudetach, w Kotlinie Jeleniogórskiej, w widłach Podgórnej i Wrzosówki. Głównym elementem krajobrazu są tu stawy rybne i mozaika związanych z nimi siedlisk. Na pozostałym obszarze dominują plantacje wierzby purpurowej, pola orne, pastwiska i łąki. Zachowały się także niewielkie płaty torfowisk, jedyne jakie przetrwały w Kotlinie Jeleniogórskiej, a także zarośli i lasów łęgowych z klasy Salicetea purpurae, rzadko spotykanych w Sudetach. Znaczna część tych biotopów znajduje się na terenie suchego zbiornika przeciwpowodziowego „Cieplice”. Powierzchnia ok. 99 ha Do najważniejszych zagrożeń należy usuwanie i uszkadzanie starych dziuplastych drzew zasiedlonych przez pachnicę dębową Osmoderma eremita - Sztolnia w Młotach PLH020070 (SOOS) Młoty to miejscowość położona na skraju Gór Bystrzyckich. Obiekt ważny dla zimujących nietoperzy jest stworzony przez człowieka. Sztolnia powstała na wstępnym etapie nie kontynuowanej obecnie budowy elektrowni szczytowopompowej. Jest to jedne z ważniejszych na Dolnym Śląsku stanowisk mopka Barbastella barbastellus Penetracja i niepokojenie zimujących zwierząt, palenie ognisk wewnątrz obiektu, zmiany mikroklimatu podczas okresu hibernacji nietoperzy, turystyka w okresie hibernacji, realizacja planu wykorzystania sztolni do uruchomienia elektrowni szczytowo-pompowej Poza ochroną Penetracja i niepokojenie zimujących zwierząt, palenie ognisk wewnątrz obiektu, zmiany mikroklimatu podczas okresu hibernacji nietoperzy, turystyka w okresie hibernacji Poza ochroną Sztolnie w Leśnej PLH020013 (SOOS) Obszar obejmuje zespół sztolni w miejscowości Leśna, podzielony na dwa kompleksy: Baworowo (3 sztolnie) i Leśna (6 sztolni). Kompleks Baworowo położony jest przy zakładach „Baworowo”, natomiast kompleks Leśna przy drodze z Leśnej do Świecia. Sztolnie te stanowią cenne zimowisko nietoperzy. Zimuje tu łącznie ok. 130 osobników nietoperzy, przy czym gatunkami dominującymi są: nocek rudy, gacek brunatny i nocek duży. Poza okresem zimowym sztolnie wykorzystywane są jako kwatery przejściowe i miejsca godowe mopka i gacka brunatnego. Powierzchnia ok. 8,7 ha 170 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA 1 2 3 Osuszanie, odwadnianie torfowisk. Zamieranie lasów wskutek zanieczyszczeń powietrza. Eksploatacja granitu (Szklarska Poręba) i kwarcu (Izerskie Garby). Pozyskiwanie borowiny Największy kompleks torfowisk w Dolinie Izery chroniony w rezerwacie Torfowiska Doliny Izery (485 ha, 2000r.) i Torfowisko Izerskie (45 ha, 1969r.). Pozostała część obszaru nie jest chroniona Torfowiska Gór Izerskich PLH020047 (SOOS) Obszar obejmuje największy w Polsce kompleks torfowisk wysokich i przejściowych, położony w Górach Izerskich. Bardzo dobrze lub dobrze zachowane torfowiska zachowały się przede wszystkim w dolinie Izery oraz lokalnie na wierzchowinach. Góry Izerskie stanowią najdalej na zachód wysuniętą polską część Sudetów. Góry te obejmują w Polsce dwa równoległe grzbiety o raczej łagodnych stokach i wyrównanych, miejscami podmokłych wierzchowinach. Roślinność lasów jest dość silnie przekształcona, regiel dolny głównie przez gospodarkę, zaś regiel górny wykazuje zmiany spowodowane zanieczyszczeniami powietrza. Powierzchnia ok. 1424 ha Torfowiska pod Zieleńcem PLH020014 (SOOS) Torfowisko położone w szczytowej partii Niewłaściwa gospodarka leśna, Gór Bystrzyckich, rozwinięte na podłożu pozyskiwanie roślin gnejsowym, wyścielonym warstwą iłów. Pokłady torfu osiągają od 3,5 do 9 m grubości. Składa się z dwóch części. Północna (Topielisko) jest typowym, otwartym torfowiskiem wysokim. Południowa (Czarne Bagno) to torfowisko przejściowe, częściowo zarośnięte borem świerkowym. Powierzchnia ok. 226 ha Obszar w całości położony na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Gór Bystrzyckich i Orlickich (23 561 ha; 1998), obejmuje rezerwat przyrody Torfowisko pod Zieleńcem (156,8 ha; 1954). Istnieje projekt powiększenia rezerwatu do 230,88 ha Wzgórza Kiełczyńskie PLH020021 (SOOS) Pojedyncza grupa wzgórz leżąca na Naturalne procesy sukcesyjne wschód od Świdnicy, wchodząca w skład jednostki fizyczno-geograficznej Masywu Ślęży. Niemal w całości zalesiona młodymi drzewostanami z przewagą sosny i brzozy, rzadko dębu. W przeszłości teren intensywnego wydobycia granitów, serpentynitu i towarzyszących mu minerałów, obecnie ma znaczenie tylko dla gospodarki leśnej. Powierzchnia ok. 404 ha Obszar stanowi enklawę Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (8 130 ha plus 7 450 ha otuliny), utworzonego w 1988 r. Ponadto, stanowiska paproci serpentynitowych uznano za użytki ekologiczne 171 Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 1 2 3 Zanikanie płycizn i mulistego dna przydatnego dla migrujących ptaków na skutek wydobywania żwiru i pogłębiania zbiornika, penetrowanie siedlisk przez ludzi i zwierzęta domowe, turystyka. Dla niektórych gatunków ptaków szkodliwym zjawiskiem są wahania poziomu wody. Niekorzystnie na stan awifauny wpływają również polowania Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy (8570,0 ha) Zbiornik Mietkowski PLB020004 (OSOP) Zbiornik retencyjny położony częściowo na granicy Niziny Śląskiej z Przedgórzem Sudeckim, który w okresach suchych umożliwia podniesienie poziomu wody w Odrze, ułatwiając żeglugę. Pełni też funkcję żwirowni. Charakteryzuje się dużymi wahaniami poziomu wody. Okresowo pojawiają się duże obszary odsłoniętego mulistego dna (żerowisko siewkowatych). Wysoki poziom wody przyczynia się do zaniku roślinności wynurzonej - miejsca bytowania wielu gatunków ptaków. Efektem wydobywania żwiru są zwałowiska ziemi, tworzące przy wysokich stanach wody, małe wyspy - miejsce gniazdowania mew, rybitw itp. Zbiornik otoczony jest falistym terenem zajętym przez rozmaite uprawy, takie jak: kukurydza, rzepak itp. Powierzchnia ok. 1194 ha
