Identyfikacja aspektów środowiskowych i wpływów na środowisko

mgr inż. Marek Poterek
Politechnika Częstochowska/Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej w Częstochowie
Identyfikacja aspektów środowiskowych jako wstęp do oceny cyklu życia
wyrobów.
Streszczenie: W niniejszym opracowaniu dokonano przeglądu literatury oraz norm w zakresie ceny cyklu życia
produktu (wyrobu). Zgodnie z podstawowymi założeniami zarządzania środowiskowego, identyfikacja aspektów
środowiskowych ma na celu poprawę relacji między środowiskiem naturalnym a skutkami działalności
człowieka. Prawidłowa identyfikacja aspektów środowiskowych pozwala na kompleksową ocenę wpływu na
środowisko. W miarę rozwoju technik wykonywania ocen oddziaływania procesów i produktów na środowisko
zostały opracowane różne narzędzia. Jednym z takich metod analizy aspektów środowiskowych jest „ocena
cyklu życia. Ocena cyklu życia LCA jest techniką zarządzania środowiskowego, w której ocenia się zagrożenia
środowiskowe związane z wyrobem w całym okresie jego życia – „od kołyski po grób”. Dzięki temu nie zostaje
pominięty żaden aspekt wytwarzania, funkcjonowania i likwidacji wyrobu. W LCA bierze się pod uwagę
wszystkie ekosystemy i ich elementy, identyfikuje się transfer oddziaływania na środowisko z jednego
komponentu środowiska na inny, dlatego możliwa jest pełna ocena wpływu wyrobu na środowisko. Prawidłowo
przeprowadzone badanie LCA ułatwia podjęcie decyzji i wskazanie produktu lub procesu, który w najmniej
szkodliwy sposób wpływa na środowisko.
Słowa kluczowe: aspekty środowiskowe, ocena cyklu życia.
1.
Wprowadzenie.
Na przestrzeni kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu lat obserwowany jest wzrost
znaczenia ochrony środowiska w gospodarce, który jest wynikiem coraz wyższej
świadomości ekologicznej społeczeństwa. Świadomość ta przekłada się na presję wywieraną
na podmioty gospodarcze i organy administracji. Społeczeństwo wymaga od przedsiębiorców
stosowania praktyk bezpiecznych dla środowiska, a od administracji skutecznego nadzoru nad
przedsiębiorstwami. Klienci coraz częściej interesują się wyrobami i usługami spełniającymi
coraz wyższe standardy środowiskowe, a administracja stale zaostrza wymagania prawne.
Sytuacja ta zmusza przedsiębiorców do systemowego poszukiwania sposobów osiągania
coraz wyższych standardów, a administrację do poszukiwania efektywnych metod ich
egzekwowania.
W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia pojawiła się koncepcja kompleksowego
podejścia do problemu zarządzania wpływem na środowisko, które nie ograniczało się już do
stosowania rozwiązań typu „końca rury” 1 , ale zostało rozszerzone o wdrażanie nowych
technologii, stosowanie odpowiednio dobranych materiałów i surowców i inne działania tego
typu. Zaczęto też posługiwać się pojęciem „zarządzanie środowiskowe”.[7]
Podstawowym założeniem zarządzania środowiskowego jest poprawa relacji między
skutkami działalności człowieka a środowiskiem. Zachowanie w nim równowagi wymaga
jednolitego zarządzania dostępem do zasobów środowiskowych, eliminacji negatywnych
efektów działalności gospodarczej i racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych.
1
metody „końca rury” oznaczają rozwiązywanie skutków, a nie przyczyn problemów środowiskowych –
na przykład zakładanie filtrów na końcach kominów, zamiast zamiany technologii na czystszą – nisko- albo
bezodpadową w cyklu zamkniętym.
Strategia zarządzania środowiskowego opiera się na takich najważniejszych elementach
jak:[7]
9 zapobieganie powstawaniu odpadów,
9 redukcja ilości odpadów u źródła,
9 ograniczenie zanieczyszczeń,
9 zagospodarowanie odpadów.
W chwili obecnej najpopularniejszym systemem, a niekiedy już wręcz powszechnie
stosowanym standardem, jest system zarządzania środowiskowego, oparty głównie o zapisy
norm serii ISO 14000 lub/i unijnego rozporządzenia EMAS [5]. Zarówno rozwój tych
systemów, jak i ewolucja prawa dotyczącego gospodarki materiałowej sprawiają, iż
wypracowywane są coraz to nowsze filozofie i narzędzia służące środowiskowym aspektom
oddziaływania organizacji, wyrobów lub usług na środowisko.
2.
Identyfikacja aspektów środowiskowych i wpływów na środowisko.
Norma ISO 14001:2005 [1] jest przydatna dla organizacji o dowolnym charakterze,
wielkości i działających w rozmaitych warunkach geograficznych, kulturowych i socjalnych.
Norma ta określa wymagania, które umożliwiają sformułowanie polityki i celów, przy
wzięciu pod uwagę wymogów prawnych i informacji o aspektach środowiskowych, czyli tych
elementach działalności organizacji, jej wyrobów i usług, które mogą oddziaływać na
środowisko i które organizacja może kontrolować oraz wpływać na ich wielkości.
Aspekt środowiskowy definiuje się jako „element działań organizacji, jej wyrobów lub
usług, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem”[5]. Oznacza te elementy
działalności organizacji, jej wyrobów lub usług, z którymi związane są oddziaływania na
środowisko. Znaczący aspekt środowiskowy oznacza aspekt, który ma lub może mieć
znaczący wpływ na środowisko.
Z aspektem środowiskowym ściśle powiązane jest pojęcie wpływu na środowisko. Jest ono
rozumiane jako „każda zmiana w środowisku, zarówno niekorzystna, jak i korzystna, która w
całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi organizacji".
Oznacza to, że organizacja (zakład, urząd, szkoła) powinna określić procedurę
identyfikowania aspektów środowiskowych, które mają lub mogą mieć wpływ na środowisko
i na które może ona oddziaływać. Te informacje powinny być stale aktualizowane.
Organizacja, która nie ma SZŚ, powinna wykonać przegląd, np.: wymagań prawnych,
znaczących aspektów środowiskowych, wszystkich istniejących praktyk i procedur
zarządzania środowiskowego, wniosków z wcześniejszych przypadków, w warunkach
typowej działalności, nietypowej działalności, np. przy uruchamianiu produkcji, warunkach
potencjalnie niebezpiecznych (awarii), aby ocenić swój wpływ na środowisko (emisje do
wody, powietrza, gleby, zużycie surowców i zasobów naturalnych) czyli zmiany w
środowisku (niekorzystne lub korzystne) wynikające z aspektów środowiskowych organizacji.
Określenia oceny i znaczenia skutków środowiskowych dokonuje się na podstawie wielkości
produkcji, wniosków pokontrolnych sporządzanych przez Państwową Inspekcję Ochrony
Środowiska, reakcji okolicy (sąsiadów) na działalność firmy itp.
Załóżmy, że mamy do czynienia z przedsiębiorstwem zajmującym się transportem
żywności [7]. Aspektem środowiskowym będzie tu zużycie energii - paliwa dla używanych
pojazdów oraz innych substancji ropopochodnych. Wpływem środowiskowym będzie emisja
dwutlenku węgla do powietrza (efekt cieplarniany), emisja tlenków azotu (zakwaszenie
powietrza), zakwaszenie gleby (kwaśne deszcze), hałas, procesy związane z pozbywaniem się
zużytego oleju i smarów, itp. Jak widać, określenie aspektu i wpływu może obejmować
rozmaite działania, wyroby i usługi. Jednakże norma środowiskowa wymaga uwzględnienia
tylko tych elementów, które mają znaczący wpływ na środowisko, poddających się nadzorowi
organizacji oraz takich, na które może mieć ona wpływ. Zgodnie z zaleceniem normy należy
brać pod uwagę także nowe lub modyfikowane działania, usługi i wyroby. W związku z tym,
że norma nie wprowadza jednolitej wykładni pojęcia „znaczący”, organizacje mają dużą
swobodę w ustalaniu aspektów. Ich właściwe ustalenie ma jednak duże znaczenie dla
wiarygodności systemu, gdyż w praktyce prawie wszystkie elementy systemu zależą od
katalogu zidentyfikowanych aspektów i wpływów „znaczących” dla firmy.
Czym jest aspekt i jaki jest jego związek z wpływem na środowisko najłatwiej przedstawić na
przykładzie:
Tabela 1. Identyfikacja aspektów środowiskowych – przykład.[11]
Czynność/proces
Aspekt środowiskowy
(podstawowa przyczyna
wpływu)
Wpływ
Wytwarzanie energii
elektrycznej i cieplnej (spalanie
paliw kopalnych tj. węgla, gazu,
oleju)
Emisje gazów
cieplarnianych
Zanieczyszczenie
atmosfery, globalne
ocieplenie
Mycie i konserwacja instalacji
Wytwarzanie ścieków
Skażenie wód
powierzchniowych i
gruntowych
Transport
Emisja gazów spalinowych
Pogorszenie jakości
powietrza
Budowa nowych dróg i
obiektów
Błędy w planowaniu
przestrzennym
Wyniszczanie gatunków
zwierząt i ich siedlisk
Magazynowanie paliw i
niebezpiecznych substancji
chemicznych
Wycieki paliw (awaryjne)
Skażenie gleby
Rozporządzenie EMAS (załącznik VI) określa dwa rodzaje aspektów środowiskowych:
bezpośrednie i pośrednie.
Tabela 2. Rodzaje aspektów środowiskowych. [11]
Aspekty bezpośrednie
Aspekty pośrednie
Emisje do powietrza i wody
Zagadnienia dotyczące wyrobów (projekt,
opakowanie, transport, wykorzystanie oraz odzysk
i usuwanie odpadów)
Generowanie, recykling i usuwanie odpadów
Korzystanie z gruntów i ich zanieczyszczanie
Korzystanie z zasobów naturalnych, surowców i
energii
Wpływ na bioróżnorodność
Oddziaływanie wywołane przez środki transportu
Zagrożenie środowiskowe powodowane awariami
Problemy lokalne (hałas, wibracje, nieprzyjemne
zapachy, wibracje, pyły, itp.)
Inwestycje kapitałowe, udzielanie pożyczek oraz
świadczenie usług ubezpieczeniowych
Wybór i struktura usług
Decyzje administracyjne i planistyczne
Struktura oferty wyrobów
Praktyki środowiskowe dostawców i kontrahentów
Bezpośrednie aspekty środowiskowe - Obejmują one działania organizacji, nad którymi
sprawuje ona kontrolę zarządczą i mogą obejmować, ale nie tylko:
9 emisje do powietrza;
9 uwalnianie do wód;
9 zapobieganie powstawaniu, recykling, ponowne użycie, transport i usuwanie odpadów
stałych i innych, w szczególności odpadów niebezpiecznych;
9 korzystanie z gruntów i ich zanieczyszczanie;
9 korzystanie z zasobów naturalnych i surowców (w tym energii);
9 problemy lokalne (hałas, wibracje, odory, pył, efekt wizualny, itp.);
9 zagadnienia związane z transportem (towarów, usług i pracowników);
9 ryzyko wypadków środowiskowych i wpływów wynikających lub mogących wynikać
ze skutków wydarzeń, wypadków i potencjalnych sytuacji awaryjnych ;
9 wpływ na bioróżnorodność.
Pośrednie aspekty środowiskowe to takie, które mogą powstać w związku z działaniami,
wyrobami i usługami organizacji, którymi nie może w pełni zarządzać.
Pośrednie aspekty środowiskowe – są to działania organizacji, jej wyroby i usługi mogące
skutkować znaczącymi aspektami środowiskowymi, pozostającymi poza pełną kontrolą
zarządczą organizacji.
Mogą one obejmować (ale nie tylko):
9 zagadnienia dotyczące wyrobów (projekt, rozwój, opakowanie, transport,
wykorzystanie oraz odzysk/usuwanie odpadów);
9 inwestycje kapitałowe, udzielanie pożyczek, świadczenie usług ubezpieczeniowych;
9 nowe rynki zbytu;
9 wybór i strukturę usług (np. transport lub usługi w zakresie zaopatrywania w
żywność);
9 decyzje administracyjne i planistyczne;
9 strukturę oferty wyrobów;
9 efekty działalności środowiskowej oraz praktyki środowiskowe wykonawców,
podwykonawców i dostawców.
W przypadku wymienionych pośrednich aspektów środowiskowych, organizacja rozważa, jak
duży wpływ może mieć na te aspekty oraz jakie środki może podjąć w celu zredukowania
wpływu na środowisko.
Podczas identyfikacji aspektów pośrednich zaleca się:
9 przeprowadzenie wywiadów z wykonawcami i podwykonawcami (np. firmy
usługowe, dostawcy, właściciele nieruchomości),
9 przeprowadzenie wywiadów z klientami,
9 przeanalizowanie zużycia materiałów,
9 przeanalizowanie działalności podwykonawców na terenie organizacji,
9 przeanalizowanie kryteriów eko-znakowania.
Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS, podczas opracowywania systemu zarządzania
środowiskowego należy uwzględnić zarówno aspekty bezpośrednie, jak i pośrednie. Należy
zwrócić uwagę, że zakwalifikowanie danego aspektu do jednej z tych kategorii ma
drugorzędne znaczenie. Ważne jest natomiast zapewnienie, że wszystkie aspekty zostały
zidentyfikowane i są odpowiednio nadzorowane.
Prawidłowa identyfikacja i ocena aspektów środowiskowych ma kluczowe znaczenie dla
funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego. Najbardziej typową metodą
identyfikacji aspektów jest wstępny przegląd środowiskowy.[11]
Przegląd środowiskowy - wstępna kompleksowa analiza zagadnień związanych ze
środowiskiem, wpływu na środowisko oraz efektów działalności środowiskowej związanych
z funkcjonowaniem organizacji
Rozporządzenie EMAS wymaga, aby organizacja opracowała procedurę oceny aspektów
środowiskowych. Przykładowa procedura oceny aspektów środowiskowych przedstawiona
została na rysunku 1.
Rys. 1. Procedura oceny aspektów środowiskowych. [11]
3. Analiza procesów, wyrobów i usług pod kątem oddziaływania na środowisko.
Praktycznym rozwiązaniem dla przeprowadzenia analizy działań i usług organizacji
jest podzielenie ich na mniejsze operacje i przypisanie im odpowiednich aspektów
środowiskowych metodą analizy „wejścia-wyjścia” (input-output). Oznacza to wypisanie
wszystkich materiałów, surowców, strumieni energii itp. wchodzących do procesu
i wychodzących z procesu. Aspekty związane z wyrobami mogą odnosić się do wpływów na
środowisko związanych z wytworzeniem kupowanych surowców i półproduktów lub
wpływów związanych z użytkowaniem i utylizacją po zakończeniu użytkowania wyrobów
oferowanych przez organizację.
EMISJE GAZOWE
HAŁAS
ENERGIA
KATALIZATOR
WODA/POWIETRZ
SUROWCE
GRUPA,
ZAKŁAD,
PROCES,
OPERACJA;
INNY OBSZAR
PODDAWANY
ANALIZIE
RECYRKULACJ
ODPADY, NADAJĄCE
DO UŻYCIA W INNYCH
ENERGIA
PRODUKT
PÓŁPRODUKT
W TYM ODPADY DO
ODZYSKU
ŚCIEKI
ODPADY CIEKŁE
ODPADY STAŁE
Rys. 2. Granice analizy wejścia-wyjścia. [12]
Po zidentyfikowaniu aspektów środowiskowych i związanych z nimi wpływów na
środowisko, spośród wyznaczonych aspektów środowiskowych należy określić
najważniejsze, tak zwane znaczące aspekty środowiskowe.
Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS Organizacja jest odpowiedzialna za zdefiniowanie
kryteriów oceny znaczenia aspektów środowiskowych swoich działań, wyrobów i usług
w celu ustalenia, które z nich wywierają znaczący wpływ na środowisko.
Kryteria przyjęte przez organizację powinny być wyczerpujące, możliwe do niezależnego
sprawdzenia, powielenia i publicznie dostępne.
Ustanawiając kryteria oceny znaczenia swoich aspektów środowiskowych, organizacja może
wziąć pod uwagę, ale nie tylko:
9 informacje o stanie środowiska w celu zidentyfikowania czynności, wyrobów i usług
organizacji, które mogą mieć wpływ na środowisko;
9 posiadane przez organizację dane, dotyczące nakładów materiałów i energii, zrzutów,
odpadów i emisji w kategoriach ryzyka;
9 opinie zainteresowanych stron;
9 działania organizacji w dziedzinie środowiska, które podlegają regulacji;
9 działalność związaną z zamówieniami;
9 projektowanie, rozwój, wytwarzanie, dystrybucję, obsługę, użycie, ponowne użycie,
recykling i usuwanie wyrobów organizacji;
9 działania organizacji, które są źródłem najbardziej znaczących kosztów
środowiskowych i korzyści dla środowiska.
Oceniając znaczenie wpływów na środowisko powstałych z działalności organizacji bierze
ona pod uwagę nie tylko normalne warunki działalności, ale także warunki istniejące podczas
rozruchu i zakończenia eksploatacji oraz warunki nadzwyczajne, które można w rozsądny
sposób przewidzieć. Uwzględnia się działalność prowadzoną w przeszłości, aktualną
i planowaną.
Istnieją różne sposoby i metody przeprowadzania oceny znaczenia zidentyfikowanych
aspektów środowiskowych. Każda organizacja powinna wypracować własny sposób oceny.
Jedyną zasadą, którą należy się kierować, jest jednakowe przeprowadzenie oceny znaczenia
dla każdego aspektu zidentyfikowanego w organizacji.
Do kryteriów oceny znaczenia aspektów środowiskowych mogą należeć, między innymi:
9 skala oddziaływania,
9 waga oddziaływania,
9 prawdopodobieństwo wystąpienia,
9 czas trwania oddziaływania,
9 aspekty związane z prowadzeniem działalności, np. koszty lub wpływ na wizerunek
organizacji,
9 wymagania prawne (w tym planowane zmiany),
9 obawy zainteresowanych stron.
Metody oceny aspektów polegają na doborze odpowiednich kryteriów, według których ocenia
się znaczenie wpływu na środowisko. Rozporządzenie EMAS nie określa kryteriów, które
należy stosować podczas oceny. O znaczeniu aspektu mogą decydować nie tylko kryteria
środowiskowe, ale również inne, np. wpływ na wizerunek organizacji.
W poniższej tabeli przedstawiono przykładową metodę oceny znaczenia aspektów
środowiskowych. [11]
W przykładzie zastosowano następującą metodę oceny wpływu aspektu:
9 skala dla każdej kategorii: od 1 (najmniejsze znaczenie) do 3 (największe
znaczenie),
9 aspekt uznany jest za znaczący jeżeli suma punktów ze wszystkich kategorii dla
danego aspektu jest większa lub równa 6 lub wymagania prawne i inne oceniono na
2 lub 3,
W ocenie wymagań prawnych przyjęto następujące kryteria:
1) 3 punkty w przypadku, gdy dla danego aspektu wymagana jest decyzja
administracyjna (np. pozwolenie na emisję gazów lub pyłów do powietrza,
pozwolenie na wytwarzanie odpadów) zawierająca limity emisyjne.
2) 2 punkty w przypadku, gdy wymagane są zgłoszenia, rejestracje, wnoszenie opłat lub
zawarte zostały umowy cywilno-prawne (np. z odbiorcą ścieków).
3) 1 punkt, gdy nie ma żadnych wymagań prawnych.
Tabela 3. Metoda oceny znaczenia aspektów środowiskowych.[11]
Proces
Aspekt
Wymaganie
prawne
Wpływ
Wymagania
prawne i
inne
Sąsiedzi
Koszt
Aspekt
znaczący
T/N
Proces
produkcyjny
Odpady
niebezpieczne
Pozwolenie/
decyzja
zatwierdzająca
program
3
1
3
T
Socjalno-bytowe
Odpady komunalne
Umowa z PRSP
2
1
1
T
Socjalno-bytowe
Pobór wody
Umowa z PWiK
2
1
2
T
Socjalno-bytowe,
proces
produkcyjny
Zrzut ścieków do
kanalizacji
Umowa z PWiK
3
1
2
T
Proces
produkcyjny
Emisje
rozpuszczalników
(zorganizowane)
pozwolenie
3
2
2
T
Proces
produkcyjny
Emisje
rozpuszczalników
(niezorganizowane)
opłaty
2
2
1
T
Proces
produkcyjny
Zużycie surowców
-
1
1
3
N
Ustalenie, jakie wymagania prawne i inne są związane ze zidentyfikowanymi
aspektami środowiskowymi, ma bardzo istotne znaczenie dla oceny znaczenia aspektów
środowiskowych, a co za tym idzie, całości SZŚ. Wymagania prawne są bowiem jednym
z najczęściej stosowanych kryteriów oceny aspektów środowiskowych, a zapewnienie
zgodności z prawem jest podstawowym celem wdrożenia SZŚ. Identyfikacja wymagań
zmusza do zdobycia dostępu do przepisów prawa. Dużą pomocą są zbiory (również te
dostępne na stronach internetowych) zawierające przepisy z danego obszaru prawa, np.
przepisy dotyczące ochrony środowiska.
Należy wziąć pod uwagę wszystkie wymagania prawne, które dotyczą, aspektów
środowiskowych (tj. bezpieczeństwo pożarowe, bezpieczeństwo substancji chemicznych,
kontrolę głównych zagrożeń i wypadków, bezpieczeństwo wyrobów, normy techniczne
maszyn i urządzeń, itp.). „Inne wymagania” oznaczają, że uwzględnione zostały wymagania
ze strony klientów, korporacyjne, dobrowolne porozumienia branżowe, decyzje, normy, itp.
Oznacza to również, że uwzględnia się wymagania wynikające z kontraktów, na przykład
z firmą zajmującą się gospodarką odpadami, oczyszczaniem ścieków.
Wymagania w zakresie ochrony środowiska wynikają:
9 wprost z przepisów prawa krajowego i wspólnotowego,
9 z decyzji administracyjnych,
9 z umów cywilnoprawnych.
Zakres prawa środowiskowego zależy od zidentyfikowanych aspektów środowiskowych.
Przepisy prawne mające znaczenie czy wpływ na ochronę środowiska są ujęte w wielu innych
dziedzinach prawa, jak np.: prawo finansowe, prawo administracyjne, prawo cywilne, prawo
karne, itp. Należy także pamiętać, iż do zakresu prawa środowiskowego odnoszącego się do
danej organizacji należy stosowne prawo miejscowe. Przykładem takich regulacji są m.in.:
miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, akty o utworzeniu obszarów
ograniczonego użytkowania, stref przemysłowych, stref ochronnych, przestrzennych form
ochrony przyrody czy też programy ochrony powietrza lub ochrony przed hałasem.
4. Analiza cyklu życia produktu.
Podczas identyfikacji aspektów w organizacji można skorzystać z wielu metod – od
wizji lokalnych, wywiadów z pracownikami na różnych szczeblach (po wcześniejszym
zapoznaniu ich z celem prowadzonego przeglądu), rozprowadzaniem ankiet lub różnego
rodzaju list lub bardziej zaawansowanych metod, jak na przykład analiza cyklu życia
produktów (Life Cycle Assessment - LCA). [9]
Ocena cyklu życia LCA jest techniką zarządzania środowiskowego, w której ocenia się
zagrożenia środowiskowe związane z wyrobem w całym okresie jego życia – „od kołyski po
grób”. Dzięki temu nie zostaje pominięty żaden aspekt wytwarzania, funkcjonowania
i likwidacji wyrobu. W LCA bierze się pod uwagę wszystkie ekosystemy i ich elementy,
identyfikuje się transfer oddziaływania na środowisko z jednego komponentu środowiska na
inny, dlatego możliwa jest pełna ocena wpływu wyrobu na środowisko. Prawidłowo
przeprowadzone badanie LCA ułatwia podjęcie decyzji i wskazanie produktu lub procesu,
który w najmniej szkodliwy sposób wpływa na środowisko.
Wyrobem w technice LCA może być zarówno konkretny przedmiot, jak i cały proces
produkcji lub usługa. LCA umożliwia ocenę aspektów i wpływów środowiskowych
wynikających ze wszystkich etapów życia wyrobu, obejmujących:[6]
9 wydobycie i przetwarzanie surowców mineralnych,
9 wytwarzanie (proces produkcji),
9 dystrybucję,
9 transport,
9 użytkowanie,
9 powtórne użycie,
9 recykling,
9 ostateczne unieszkodliwianie odpadów.
LCA dotyczy złożonych interakcji pomiędzy wyrobem (usługą) a środowiskiem, przy czym
główne kategorie wpływu na środowisko wymagają rozważenia zdrowia ludzkiego,
wykorzystania zasobów naturalnych oraz jakości ekosystemu.
Do podstawowych zadań LCA należy [6]:
9 dokumentowanie potencjalnych wpływów wyrobu na środowisko podczas wszystkich
etapów jego życia;
9 analiza możliwości wystąpienia wzajemnie powiązanych wpływów środowiskowych,
tak aby zastosowane środki zaradcze nie powodowały powstawania nowych
problemów – unikanie transferu zanieczyszczeń;
9 ustalenie priorytetów w doskonaleniu wyrobów;
9 umożliwienie porównywania różnych rozwiązań takiego samego problemu lub różnych
sposobów realizowania takiego samego procesu.
Wyszczególnione fazy techniki LCA przedstawiono na rysunku 3.
Rys. 3. Fazy oceny cyklu życia.[8]
4.1. Określenie celu i zakresu badań LCA.
Cel prowadzenia badań LCA powinien jednoznacznie ustalać zamierzone
zastosowanie wyników badań, powody prowadzenia badań oraz odbiorcę wyników badań.
Cel badań determinuje szczegółowość, wnikliwość i zakres badań oraz rodzaje danych
potrzebnych do oceny cyklu życia.
W ramach zakresu badań LCA definiuje się granice badań, założenia i ograniczenia. Na tym
etapie LCA bardzo ważne jest określenie systemu wyrobu, który będzie przedmiotem badań,
i funkcji wyrobu oraz jednostki funkcjonalnej. Określenie systemu wyrobu jest to ustalenie
wszystkich operacji związanych z wyrobem – zbiór materiałowo i energetycznie połączonych
ze sobą procesów jednostkowych. Proces jednostkowy jest to najmniejsza część systemu
wyrobu, dla której gromadzone są dane. Podział systemu wyrobu na składowe procesy
jednostkowe ułatwia identyfikację wejść i wyjść systemu wyrobu. Granice procesu
jednostkowego są określone przez poziom szczegółowości modelowania systemu wyrobu,
wymagany do osiągnięcia celu badania. System wyrobu jest systemem fizycznym, dlatego
każdy proces jednostkowy podlega prawu zachowania masy. Z tego powodu bilans masy jest
użytecznym sprawdzianem poprawności opisu procesu jednostkowego. Przykład opisu
procesu jednostkowego podano na rysunku 4.
Rys. 4. Przykład opisu procesu jednostkowego [8].
Jednostka funkcjonalna określa ilościowo zidentyfikowane funkcje. Jej zadaniem jest
zapewnienie odniesienia dla normowania danych wejściowych i wyjściowych systemu.
W przypadku przeprowadzania LCA dla porównania dwóch wyrobów lub procesów
konieczne jest przyjęcie takich samych jednostek funkcjonalnych dla obu produktów lub
procesów. Po zdefiniowaniu jednostki funkcjonalnej należy określić ilość wyrobu niezbędną
do wykonania funkcji, czyli strumień odniesienia [10].
Kolejnym krokiem w określeniu zakresu badań LCA jest ustalenie granic systemu, które
determinują, które procesy jednostkowe powinny być włączone do badań LCA. Zależeć to
będzie od dostępu danych, szczególnie tych, na które producent wyrobu nie ma
bezpośredniego wpływu. System wyrobu mógłby być bardzo obszerny, dlatego należy
przyjąć zasady o sposobie decydowania, od jakiego punktu będą pomijane strumienie.
4.2. Analiza zbioru w cyklu życia LCI
Analiza zbioru w badaniu cyklu życia LCI (ang. Life Cycle Inventory) obejmuje
zbieranie danych i procedury obliczeniowe, ilościowo określa wejścia i wyjścia dla danego
systemu wyrobu w okresie jego cyklu życia. Zebranie danych odbywa się w celu
sporządzenia obszernego bilansu wszystkich elementów energetycznych i chemicznych
pobieranych ze środowiska, tych które wchodzą do systemu i które opuszczają system jako
emisje do środowiska.
Procedury obliczeniowe przygotowuje się do oceny ilościowej wszystkich wchodzących
i wychodzących strumieni na granicach systemu – wejść i wyjść. Wejścia i wyjścia mogą
obejmować wykorzystanie zasobów naturalnych oraz emisje do powietrza wody i ziemi, które
występują podczas całego cyklu życia wyrobu [11]. Przykładowe granice systemu oraz
wejścia i wyjścia przedstawiono na rysunku 5.
Rys. 5. Model analizy zbioru [8].
Zbieranie danych wymaga dobrej znajomości każdego procesu jednostkowego. Aby uniknąć
wielokrotnego uwzględniania lub pomijania danych, należy sporządzić opis procesu
jednostkowego. Opis ten powinien obejmować ilościową i jakościową charakterystykę wejść
i wyjść, które są konieczne do ustalenia początku i końca procesu jednostkowego oraz funkcji
tego procesu. Analiza zbioru jest zbilansowaniem tego, co do systemu wchodzi, i tego, co
opuszcza system. Dane z analizy zbioru stanowią podstawę do następnego etapu oceny cyklu
życia – oceny wpływu.
4.3. Ocena wpływu cyklu życia.
Ocena wpływu cyklu życia LCIA (ang. Life Cycle Impact Assessment) jest
ukierunkowana na zrozumienie i ocenę wielkości oraz znaczenia potencjalnego wpływu
systemu wyrobu na środowisko. Należy przy tym wziąć pod uwagę skutki ekologiczne,
wpływ na zdrowie człowieka oraz zubożenie zasobów naturalnych.
W ocenie wpływu wykorzystuje się modelowanie kwestii środowiskowych, nazywanych
kategoriami wpływu, oraz stosowanie wskaźników kategorii środowiskowych. Proces LCIA
polega na przyporządkowaniu danych zbioru do specyficznych wpływów na środowisko [8].
LCIA składa się z kilku etapów, zarówno obowiązkowych, jak i opcjonalnych. Do elementów
obowiązkowych zalicza się [3]:
9 wybór kategorii wpływu, wskaźników kategorii i modeli charakteryzowania;
9 przypisanie wyników LCI – klasyfikacja;
9 obliczenie wskaźnika kategorii – charakteryzowanie.
Na rysunku 6 przedstawiono etapy oceny wpływu cyklu życia [8].
Rys. 6. Etapy oceny cyklu życia [8].
Pierwszym etapem LCIA jest wybór kategorii wpływu; w LCIA wpływy są definiowane jako
konsekwencje powodowane przez strumienie wejść i wyjść systemu. Typowe potencjalne
wpływy w LCIA obejmują trzy kategorie: zdrowie ludzkie, ekosystem i zubożenie zasobów
naturalnych.
4.4. Interpretacja cyklu życia.
Interpretacja jest fazą oceny cyklu życia LCA, w której we wzajemnym powiązaniu
rozpatrywane są wyniki analizy zbioru (LCI) oraz wyniki oceny wpływu (LCIA), aby ustalić
zalecenia i sformułować wnioski zgodnie ze zdefiniowanym celem badań. Na tym etapie
dokonywana jest analiza rezultatów i interpretacja ich możliwości praktycznego
wykorzystania.
Celem interpretacji cyklu życia jest analiza wyników, formułowanie wniosków, wyjaśnianie
ograniczeń i dostarczanie zaleceń opartych na ustaleniach z poprzednich faz LCA.
Interpretacja ma również na celu dostarczenie prezentacji wyników badań LCA w sposób
łatwy do rozumienia, spójny i przejrzysty [8].
Rys. 7. Powiązanie elementów fazy interpretacji z innymi fazami LCA [8].
Do zidentyfikowania kwestii środowiskowych oraz określenia ich znaczenia stosuje się
różnorodne metody i narzędzia np. ranking poprzez czynniki dominujące. Ocena ma na celu
uzyskanie i ugruntowanie zaufania do badań oraz wiarygodności wyników z uwzględnieniem
znaczących kwestii oraz przedstawienie wyraźnego i zrozumiałego poglądu na rezultaty
badań.
Celem ostatniego elementu interpretacji cyklu życia jest formułowanie wniosków
i opracowanie zaleceń dla odbiorcy wyników badań LCA. Raport powinien zawierać
kompletne i bezstronne sprawozdanie z badań.
5. Podsumowanie.
LCA jest narzędziem wspomagania decyzji w przemyśle, organizacjach rządowych
i pozarządowych. Jednym z najważniejszych zastosowań analizy LCA jest możliwość
identyfikacji oraz oceny oddziaływania na środowisko konkretnego wyrobu lub procesu
technologicznego w całym cyklu życia, bądź też w poszczególnych jego etapach: wydobycia
surowców, produkcji wyrobu, użytkowania oraz końcowego zagospodarowania.
LCA identyfikuje transfer oddziaływania na środowisko z jednego komponentu środowiska
na inny (np. eliminując emisję do powietrza, powoduje się wzrost ilości ścieków) lub z jednej
fazy cyklu życia produktu na inną (np. z użycia i powtórnego użycia produktu na fazę
pozyskania surowców do produkcji). W przypadku nieprzeprowadzenia analizy cyklu życia
transfer oddziaływania na środowisko mógłby być niezauważony i niepodany analizie
w odpowiedni sposób w procesie wyboru produktu.[8]
Dzięki kompleksowej analizie aspektów środowiskowych i wskazaniu miejsc
generujących największe zagrożenie można ustalać sposoby minimalizowania wpływu
produktu lub procesu na środowisko, na przykład poprzez doskonalenie technologii w tej
fazie życia produktu czy procesu, który jest najbardziej uciążliwy dla środowiska.
Bibliografia
[1] Norma ISO 14001 - Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne w zakresie stosowania.
[2] Norma ISO 14040;2009 (U) - Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – zasady i struktura.
[3] Norma ISO 14044;2009 (U) - Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – wymagania i wytyczne.
[4] „Polityka ekologiczna Państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016”, Ministerstwo
Środowiska, 2008.
[5] „Eco-Management and Audit Scheme” - rozporządzenie 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji we wspólnotowym systemie ekozarządzania
i audytu.
[6] Wacław Adamczyk: „Ekologia wyrobów”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, - Warszawa 2004.
[7] Marta Pudliszewska, Agnieszka Sułek, Agata Bieńkowska: „Środowiskowa ocena cyklu życia – blef czy
szansa?” - Katedra Ekologii Produktów, Studenckie Koło Naukowe Ekobiznesu, Akademia Ekonomiczna
w Poznaniu.
[8] Katarzyna Grzesik: „Wprowadzenie do oceny cyklu życia (LCA) – nowej techniki w ochronie środowiska”
– Inżynieria Środowiska, tom 11, zeszyt 1, 2006.
[9] M.A. Curran: “Life-Cycle Assessment”, Encyclopedia of Ecology, 2008.
[10] Jolanta Baran: Szkolenie w ramach projektu „Propagowanie wzorców produkcji i konsumpcji sprzyjających
promocji zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju”.
[11] www.emas.mos.gov.pl
[12] eko-net.pl