1. Wst p Autoreferat pracy doktorskiej pod tytułem Przedsi biorczo

Katarzyna Białek
Wydział Nauk Ekonomicznych
Instytut Studiów Społecznych
Uniwersytet Warszawski
Autoreferat pracy doktorskiej pod tytułem
Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Zofii Barbary Liberdy
1. Wstęp
Badania nad przedsiębiorczością są stosunkowo nową dziedziną badań naukowych,
chociaż ich podstaw teoretycznych możemy doszukiwać się już w XVIII wieku. Początkowo
przedsiębiorczość znajdowała się na marginesie zainteresowania nauk społecznych,
a systematyczne badania liczą zaledwie 30 - 40 lat.
Teoria nie udziela jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o to, kim jest przedsiębiorca
ani czym jest przedsiębiorczość, nie istnieje też jedna, wspólna dla wszystkich badaczy
definicja przedsiębiorczości. Z punktu widzenia ekonomii klasycznej przedsiębiorca
jest jednostką, która dysponuje kapitałem oraz organizuje produkcję. W teorii neoklasycznej
przedsiębiorca jest nieobecny, gdyż w analizach wykorzystuje się uproszczony model firmy,
która maksymalizuje zyski biorąc pod uwagę koszty i przychody. Dla Schumpetera
przedsiębiorca jest innowatorem zmieniającym istniejący porządek (kreatywna destrukcja).
Jednostka staje się przedsiębiorcą, gdy wprowadza nowe kombinacje zasobów, przestaje
być innowatorem, gdy skupia się tylko na prowadzeniu firmy (Schumpeter, 1960). W literaturze
akcentuje się też inne elementy przedsiębiorczości, m.in. koordynowanie produkcji wewnątrz
firmy (Coase, 1937) czy też dostrzeżenie i wykorzystanie możliwości zysku (Kirzner, 1999).
Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto, że przedsiębiorcami są osoby podejmujące
decyzję o zapoczątkowaniu, utrzymaniu i wzmocnieniu organizacji nastawionej na zysk, w celu
produkcji lub dystrybucji dóbr i usług (Cole, 1946).
Współcześnie przedsiębiorczość postrzegana jest przez nauki społeczne jako złożone
zjawisko, pojawiające się w wyniku interakcji wielu różnorodnych czynników.
1
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
Jak wskazują badania empiryczne, na decyzje o podjęciu pracy na własny rachunek
oddziałują możliwości finansowania firmy. Brak finansowania wymieniany jest jako jedna
z przyczyn rozbieżności między potencjalną przedsiębiorczością a faktyczną. W literaturze
zwraca się też uwagę na to, że formalne finansowanie firmy odgrywa większą rolę
w przypadku państw bardziej rozwiniętych i ma mniejsze znaczenie w pozostałych krajach
(Grilo, Thurik, 2006).
Kolejnym elementem, na którym skupiają się badania empiryczne przedsiębiorczości
jest kapitał ludzki. Obejmuje on zarówno wiek, wykształcenie, dokształcanie, a także staż
pracy jednostki. W przypadku wieku, badania pokazują, że zależność między decyzją
o podjęciu działalności na własny rachunek a wiekiem respondenta ma kształt odwróconej
litery U - najpierw rośnie do pewnego momentu, a następnie spada. Natomiast wpływ
doświadczenia i wykształcenia na przedsiębiorczość nie jest jednoznaczny. Z jednej strony
wydaje się, że wykształcenie i staż pracy liczony w latach pozytywnie oddziałują
na przedsiębiorczość. Z drugiej strony sugeruje się, że większe znaczenie mają zróżnicowane
umiejętności i doświadczenie (Davidsson, Honig, 2003, Minniti, Naudé, 2010, Lazear, 2004).
W literaturze próbowano również zweryfikować rolę wybranych charakterystyk
psychologicznych w działaniach przedsiębiorczych jednostki. Część badań sugeruje, że osoby
pracujące na własny rachunek są charakteryzowane przez wewnętrznie umiejscowione
poczucie kontroli, większą tolerancję ryzyka, poczucie własnej skuteczności oraz tolerancję
w stosunku do wieloznaczności. Jednak znalezienie jednego profilu przedsiębiorcy jest trudne,
gdyż grupa ta jest bardzo niejednorodna, a rozróżnienie faktycznych cech od wpływu
doświadczenia przedsiębiorczego jest skomplikowane (Evans, Leighton, 1989).
Większość badań empirycznych podkreśla, że akt przedsiębiorczy nie odbywa się
w izolacji. Instytucje stanowią reguły dla przedsiębiorczości ustalone przez dane państwo,
a normy społeczno-kulturowe nieformalne ramy przedsiębiorczości. Państwa, które mają silne
prawa własności oraz niskie koszty transakcyjne (kapitał społeczny i zaufanie) stanowią dobre
miejsce
dla
skomplikowane
rozwoju
przedsiębiorczości.
procedury
Z
administracyjne
perspektywy
czynników
oraz niekorzystne
społecznych
postrzeganie
osoby
przedsiębiorcy mogą oddziaływać negatywnie na przedsiębiorczość jednostek. Z kolei
posiadanie rodziny lub bliskich znajomych przez przedsiębiorcę (tzw. silne więzi), oddziałuje
pozytywnie na przedsiębiorczość. Jednakże badania nad siłą więzi i przedsiębiorczością
pokazują, że przedsiębiorcy prowadząc firmę zyskują więcej z więzi słabych (kontaktów
biznesowych) niż z więzi silnych (Lanza, 2004, Bruton et al., 2010).
2
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
2. Cel pracy
Głównym celem pracy jest identyfikacja czynników określających przedsiębiorczość
w Polsce w kontekście płci kulturowej.
Jak pokazują badania empiryczne na założenie firmy częściej decydują się mężczyźni
niż kobiety, zaledwie jedna trzecia przedsiębiorstw na świecie jest prowadzona przez kobiety.
Dochody
kobiet
przedsiębiorców
są
przeważnie
niższe
niż
dochody
mężczyzn
przedsiębiorców. Co więcej, firmy zakładane przez kobiety są mniejsze od firm zakładanych
przez mężczyzn, co może mieć negatywny wpływ na ich możliwości przetrwania. Większość
badaczy doszukuje się przyczyn tych zjawisk w odmiennych poziomach kapitału ludzkiego
i społecznego kobiet i mężczyzn oraz w różnicach w sposobie prowadzenia firmy (Cowling,
Taylor, 2001; Minniti, Naudé, 2010). Jednak wnioski dotyczące relacji między wykształceniem
a przedsiębiorczością kobiet i mężczyzn nie są jednoznaczne i w dużej mierze zależą od
uwarunkowań kulturowo-społecznych (Kepler, Shane, 2007, Kobeissi, 2010, Gottschalk,
Niefert, 2013). Ponadto status cywilny oraz posiadanie dzieci wydają się oddziaływać na
zaangażowanie kobiet w przedsiębiorczość (Caputo, Dolinsky, 1998).
Podsumowując,
możemy
przyjąć,
że
na przedsiębiorczość
oddziałuje
wiele
różnorodnych czynników. Niektóre określają przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w podobny
sposób, natomiast inne wydają się mieć różne oddziaływanie na każdą z płci.
2. Hipotezy badawcze
W pracy weryfikowana jest następująca hipoteza badawcza: przedsiębiorczość kobiet
i mężczyzn jest określana przez czynniki rynkowe, społeczne, indywidualne i rodzinne.
Powyższe czynniki mogą w różnym stopniu oddziaływać na przedsiębiorczość kobiet
i mężczyzn, dlatego w pracy poddano weryfikacji następujące dwie hipotezy pomocnicze:
A. Czynniki rynkowe i społeczne określają dodatnio przedsiębiorczość mężczyzn a ujemnie
przedsiębiorczość kobiet.
B. Czynniki indywidualne są skorelowane dodatnio z przedsiębiorczością kobiet i mężczyzn,
natomiast czynniki rodzinne nie są skorelowane z przedsiębiorczością mężczyzn
i są dodatnio skorelowane z przedsiębiorczością kobiet.
3
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
3. Dane i metoda
W pracy wykorzystuje się dwie bazy danych: dane z budżetów gospodarstw domowych
z lat 2010 - 2011 oraz dane zebrane w ramach projektu COMPETE. Dane z Budżetów
gospodarstw domowych (BGD) są reprezentatywne w skali kraju i zawierają informacje
na temat aktywności ekonomicznej respondentów. Badanie to przeprowadzane jest co roku
na grupie 37 tysięcy gospodarstw domowych przez Główny Urząd Statystyczny. Baza danych
BGD, oprócz informacji na temat statusu zawodowego i rodzinnego respondenta, zawiera
informacje na temat dochodów przedsiębiorców, których nie ma w innych reprezentatywnych
zbiorach danych dla Polski. Dodatkowo sposób zbierania danych BGD pozwala
na wyodrębnienie panelu osób badanych w dwóch kolejnych latach. Druga baza danych,
COMPETE, stanowi dopełnienie zbioru danych BGD. Baza danych COMPETE zawiera
unikalne dane społeczne, psychologiczne i ekonomiczne oraz specyficzne informacje na temat
przedsiębiorców i przedsiębiorczości dla 2500 respondentów z pięciu celowo wybranych gmin
w Polsce.
Hipotezy badawcze weryfikowane są przy użyciu różnorodnych metod: analizy
statystycznej, modeli ekonometrycznych (liniowego z poprawką Heckmana i logitowego
z próbą dobieraną) oraz drzewa decyzyjnego.
Wartością dodaną niniejszej pracy w stosunku do istniejących badań na temat
przedsiębiorczości
w Polsce
jest
analiza
przedsiębiorczości
w
kontekście
płci
z wykorzystaniem czterech grup czynników: rynkowych, społecznych, indywidualnych
i rodzinnych. W badaniu wykorzystano różne zbiory danych, w tym zawierające unikalne
zmienne na temat potencjalnych przedsiębiorców (COMPETE). Niektóre stosowane metody
(drzewo decyzyjne, regresja logitowa z próbą dobieraną) nie były wykorzystywane
we wcześniejszych badaniach nad przedsiębiorczością.
4. Struktura pracy
W rozdziale pierwszym dokonano przeglądu poglądów i koncepcji teoretycznych
na temat przedsiębiorczości w naukach ekonomicznych od końca XVIII wieku do początku
XXI wieku. W rozdziale drugim skupiono się na literaturze empirycznej związanej
z przedsiębiorczością, ze szczególnym uwzględnieniem płci kulturowej, w podziale na cztery
badane grupy czynników (rynkowe, społeczne, indywidualne i rodzinne). Przegląd obejmuje
literaturę ekonomiczną oraz dorobek innych nauk społecznych.
4
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
W rozdziale trzecim przeprowadzono analizę statystyczną przedsiębiorczości kobiet
i mężczyzn w Polsce. Posłużono się danymi pochodzącymi z badania budżetów gospodarstw
domowych z lat 2010 - 2011. W analizach uwzględniono podział na osoby pracujące
na własny
rachunek
i
pracodawców.
Dodatkowe
analizy
porównawcze
zostały
przeprowadzone dla przedsiębiorców spoza rolnictwa i rolników.
W rozdziale czwartym pracy dokonano weryfikacji hipotezy badawczej badając ex post
czynniki
określające
przedsiębiorczość
kobiet
i
mężczyzn.
Wykorzystano
model
ekonometryczny, uwzględniający czynniki indywidualne rozumiane jako kapitał ludzki
respondenta oraz czynniki rodzinne, takie jak pozostawanie w związku oraz posiadanie dzieci.
Czynniki rynkowe i społeczne zostały uwzględnione w modelu w sposób pośredni –
reprezentują je miejsce zamieszkania respondenta tj. wielkość miasta i województwo. Badanie
zostało przeprowadzone dla przedsiębiorców spoza rolnictwa oraz rolników. W celu weryfikacji
hipotezy badawczej wykorzystano regresję logistyczną z próbą dobieraną.
W rozdziale piątym zbadano respondentów, którzy zmienili typ aktywności ekonomicznej
w ciągu roku, ze szczególnym uwzględnieniem przejścia do i z przedsiębiorczości.
Na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 2010 i 2011, utworzono panel
osób badanych w obu latach. Następnie zbadano przepływy respondentów między różnymi
formami zatrudnienia, uwzględniając płeć, czynniki rynkowe i indywidualne. W badaniu
wykorzystano metody statystycznej analizy danych (m.in. macierze Markowa) oraz model
regresji liniowej z poprawką Heckmana.
W końcowej części pracy skupiono się na analizie motywów podjęcia działalności
gospodarczej w kontekście analizowanych czynników. W rozdziale szóstym wykorzystano
unikalny zbiór danych stworzony w ramach projektu badawczego Kompetencje cywilizacyjne
a zrównoważony rozwój regionów w Polsce (COMPETE). Zbadano ex post motywacje
jednostek do podjęcia działalności gospodarczej w porównaniu do osób, które deklarowały
chęć założenia firmy, ale tego nie zrobiły. Analiza została przeprowadzona przy użyciu
standardowych metod statystycznych oraz drzewa decyzyjnego CHAID.
5. Wyniki
Przeprowadzone analizy prowadzą do następujących wniosków określających czynniki
przedsiębiorczości zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn:
A. Czynniki rynkowe i społeczne
Dochód jest jednym z głównych czynników rynkowych określających przedsiębiorczość.
Przejście respondenta z pracy najemnej do przedsiębiorczości wiąże się ze zwiększeniem
5
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
dochodu bez względu na płeć, przy czym wzrost dochodu jest większy w przypadku osób
z wyższymi poziomami wykształcenia. Przyrost dochodów kobiet w wyniku zmiany formy
zatrudnienia jest mniejszy niż przyrost dochodów mężczyzn.
W przypadku dochodu miesięcznego współczynnik określający, jaki procent dochodu
mężczyzn stanowi dochód kobiet wynosi 75% dla pracujących na własny rachunek
oraz 80% dla pracodawców. Warto też zwrócić uwagę, że kobiety przedsiębiorcy mają wyższy
dochód na godzinę pracy w porównaniu do kobiet pracowników najemnych i kobiet rolników.
Dochody na godzinę pracy wyższe od mediany dochodów przedsiębiorców osiągają
osoby
prowadzące
firmy
sześcioosobowe
lub
większe.
Wśród
firm
mniejszych
niż sześcioosobowe, dochody wyższe od mediany osiągały tylko firmy prowadzone przez
mężczyzn z wykształceniem średnim i wyższym. Kobiety prowadzące firmy mniejsze
niż sześcioosobowe osiągają dochody niższe od mediany dochodów bez względu na poziom
wykształcenia.
Wśród przedsiębiorców można dostrzec znamiona segregacji zawodowej. Kobiety
dominują w sektorach usługowych (z wyjątkiem handlu samochodami), natomiast mężczyźni
przeważają w sektorach związanych z budową, transportem i samochodami.
Kobiety częściej niż mężczyźni pracują w niepełnym wymiarze czasu. Połowa kobiet
deklaruje, że na pracę zawodową poświęca o 10 godzin mniej w tygodniu niż mężczyźni.
Rozbieżność ta może z jednej strony być rezultatem czynników rodzinnych, a z drugiej strony
odmiennego postrzegania przez kobiety i mężczyzn czym jest czas poświęcony pracy
dla własnej firmy.
Analiza czynników społecznych pokazała, że kobiety przedsiębiorcy mają mniejsze
możliwości budowania relacji biznesowych, czyli tzw. słabych więzi. Zaangażowanie kobiet
w pracę nieodpłatną jest istotnie większe niż w przypadku mężczyzn.
Trudności administracyjne podczas zakładania firmy wydają się bardziej istotne
dla kobiet niż dla mężczyzn.
B. Czynniki indywidualne i rodzinne
Wykształcenie okazało się istotną zmienną dla przedsiębiorczości kobiet i mężczyzn.
Kobiety przedsiębiorcy są lepiej wykształcone i częściej się dokształcają niż mężczyźni
przedsiębiorcy. Z kolei mężczyźni przedsiębiorcy mają większe doświadczenie zawodowe
liczone w latach pracy. Doświadczenie rozumiane jako liczba firm w których respondenci
pracowali jest zbliżone dla kobiet i mężczyzn.
Stosunek do ryzyka nie różnicuje kobiet i mężczyzn. Wśród motywacji do założenia firmy
przedsiębiorcy, bez względu na płeć, najczęściej wymieniają potrzebę niezależności
i zwiększenia satysfakcji z pracy.
6
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
Czynniki rodzinne okazały się istotne dla przedsiębiorczości kobiet. Pozostawanie
w związku nieformalnym oraz posiadanie dzieci istotnie zwiększa prawdopodobieństwo
zostania przedsiębiorcą wśród kobiet, natomiast nie odnotowano takiego efektu dla mężczyzn.
Kobiety zakładają firmy bliżej miejsca zamieszkania niż mężczyźni. Kobiety
przedsiębiorcy spędzają 5 godzin dziennie na pracy dla domu i opiece nad dziećmi. Czas ten
jest istotnie wyższy niż w przypadku mężczyzn przedsiębiorców (2 godziny). Kobiety
przedsiębiorcy częściej niż mężczyźni wymieniają elastyczny czas pracy jako motywację
do założenia firmy.
Postawione
hipotezy
badawcze
zostały
potwierdzone.
Nowością
analizy
przeprowadzonej w niniejszej pracy jest całościowe ujęcie interdyscyplinarnego charakteru
przedsiębiorczości. Zostało to dokonane przy wykorzystaniu czterech grup czynników:
rynkowych, społecznych, indywidualnych i rodzinnych. Niektóre zbiory danych (COMPETE)
oraz niektóre metody badawcze użyte w pracy, tj. drzewo decyzyjne, nie były wykorzystywane
we wcześniejszych badaniach nad przedsiębiorczością w Polsce.
Jak wspomniano powyżej, przedsiębiorczość jest zjawiskiem złożonym, a perspektywa
płci kulturowej w badaniach nad przedsiębiorczością jest nadal relatywnie rzadko
wykorzystywana. Powyższa praca nie wyczerpuje wszystkich wątków, a dla pełnego
zrozumienia zjawiska przedsiębiorczości w kontekście płci kulturowej konieczne są dalsze
badania.
7
Autoreferat pracy doktorskiej: Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce
6. Bibliografia
1. Bruton G. D., Ahlstrom D., Li, H. L. (2010), „Institutional Theory and Entrepreneurship:
Where Are We Now and Where Do We Need to Move in the Future?”, Entrepreneurship
Theory and Practice, vol. 34, no. 3, 421–440.
2. Caputo R. K., Dolinsky A. (1998), „Women’s Choice to Pursue Self-Employment: The Role
of Financial and Human Capital of Household Members”, Journal of Small Business
Management vol. 38, no. 3, 8–17.
3. Coase, R. H. (1937), „The Nature of the Firm”, Economica - New Series, vol. 4, no. 16,
386–405.
4. Cole, A. (1946), „An Approach to the Study of Entrepreneurship: A Tribute to Edwin F. Gay”,
The Journal of Economic History, Supplement VI, 1-15.
5. Cowling M., Taylor M. (2001), „Entrepreneurial women and men: Two different species?”,
Small Business Economics, vol. 16, no. 3, 167–176.
6. Davidsson, P., Honig, B. (2003), „The role of social and human capital among nascent
entrepreneurs”, Journal of Business Venturing, vol. 18, no. 3, 301–331.
7. Evans, D. S., Leighton, L. S. (1989), „Some Empirical Aspects of Entrepreneurship”,
The American Economic Review, vol. 79, no. 3, 519–535.
8. Gottschalk, S., Niefert, M. (2013), „Gender differences in business success of German startup firms”, International Journal of Entrepreneurship and Small Business, vol. 18, no. 1,
15–46.
9. Grilo, I., Thurik R. A. (2006), „Entrepreneurship in the old and new Europe”, SCALES-paper,
no. N200516, 1–24.
10. Kepler E., Shane S. (2007), „Are male and female entrepreneurs really that different?”,
Small Business Research Summary, no. 309, 1–59.
11. Kirzner, I. (1999), „Creativity and/or Alertness: A Reconsideration of Schumpeterian
Entrepreneur”, Review of Austrian Economics, no. 11, 5–17.
12. Kobeissi, N. (2010), „Gender factors and female entrepreneurship: International evidence
and policy implications”, Journal of International Entrepreneurship, no. 8, 1–35.
13. Lanza, A. (2004), „Beyond Pioneers And Followers: A Typology Of Entrepreneurial
Behaviors For Hostile Environments”, [in:] Crossroads of Entrepreneurship,
[ed.:] Corbett, G., Huse, M., Ravasi, D., Springer , New York, 147–63.
14. Lazear, E. P. (2004), „Balanced Skills and Entrepreneurship”, American Economic Review,
vol. 94, no. 2, 208–211.
15. Minniti M., Naudé W. (2010), „What Do We Know about the Patterns and Determinants of
Female Entrepreneurship across Countries?”, European Journal of Development
Research, no. 22, 277–293.
16. Schumpeter J. A. (1960), „Teoria rozwoju gospodarczego”, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa.
8