Tomasz STOLARCZYK

Nr 117
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Studia i Materiały
Nr 32
Nr 117
2006
archeologia w badaniach średniowiecznego górnictwa
Tomasz STOLARCZYK*
POZOSTAŁOŚCI ŚREDNIOWIECZNEGO GÓRNICTWA JAKO
PRZEDMIOT BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH
NA TERENIE EUROPY ŚRODKOWEJ
Badania archeologiczne średniowiecznych stanowisk górniczych prowadzone są na terenie
Europy Środkowej od lat 60. XX w. Stanowią one nowe, bogate źródło do dziejów dawnego
górnictwa. W referacie poruszone zostały zagadnienia z zakresu historii badań archeologicznych tego
typu stanowisk, omówiono metody używane w ich trakcie, poruszono również kwestię
interdyscyplinarnych badań stanowisk dawnego górnictwa oraz możliwości jakie stwarza ten typ
badań w jego poznaniu.
1. WSTĘP
W swojej codziennej pracy górnicy od wieków stykali się z pozostałościami
dawnych robót, a przekazy źródłowe niejednokrotnie wspominają o reliktach starych
chodników, zapadlisk szybów, hałd żużli czy urobku zlokalizowanych na terenach
wykorzystywanych górniczo.
Zainteresowanie tego typu zabytkami było, i jest nadal, żywe w środowisku
górników. Wynika to przede wszystkim z faktu długich tradycji i specyfiki tego
zawodu. Można więc stwierdzić, że to oni byli pierwszymi badaczami terenowych
reliktów dawnego górnictwa. To również z kręgu tej grupy wypłynęła koncepcja
badań archeologicznych tego typu stanowisk. Termin archeologia górnictwa
(niem. Bergbauarchäologie) pojawił się latach 60. XIX wieku w pracach Theodora
Haupta, znanego specjalisty górniczego, który w trakcie swej długoletniej praktyki
zawodowej w Toskanii i na Sardynii często miał do czynienia ze śladami starożytnej,
czy średniowiecznej działalności górniczej.
Z biegiem czasu świadomość istnienia, a przede wszystkim realnej wartości
źródłowej tego typu zabytków była coraz bardziej zauważalna w kręgu badaczy
zajmujących się historią górnictwa. W pracy Fr. Freise’go z 1908 r. pt. „Geschichte
der Bergbau- und Hüttenkunde, Bd. 1: Das Altertum” zagadnieniu temu poświęcono
* Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław
268
osobny rozdział zatytułowany „Quellen und Methoden bergbauarchäologischen
Untersuchungen”. Podane tam zostały informacje odnoszące się metod badań
i dokumentacji tego typu reliktów [36].
Archeologia zainteresowała się problematyką średniowiecznego górnictwa
w latach 60. XX w. Podjęto wówczas badania (wykopaliskowe bądź powierzchniowe)
na kilku stanowiskach z obszaru Niemiec: osadach górniczych w Altenbergu
(na terenie Siegerlandu w południowej Westfalii) [27], Hartsmanndorf Forst
(Kr. Zwickau) w Górach Kruszcowych [34] oraz stanowiskach hutniczych
w Magdgrabthal (Kr. Clausthal-Zellerfeld), Sommerberg (położone na południe od
Wolfshagen) oraz Brunnenbachtal (Kr. Blankenburg) na terenie Górnego Harzu [29].
Niewiele później badania nad tą tematyką zapoczątkowane zostały również
w Czechach. Wiązały się one przede wszystkim ze średniowiecznym górnictwem
złota. Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzone zostały w roku 1967
w miejscowości Pisek. W latach 1973–1975 z inicjatywy Czeskiej Akademii Nauk
podjęto prace w pobliżu Modlešowic, a także w okolicy Kašperskych Hor [24, 25].
Na Dolnym Śląsku badania archeologiczne na stanowiskach średniowiecznego
górnictwa podjęte zostały w roku 1973 przez prof. Józefa Kaźmierczyka z Katedry
Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. W wyniku jego wieloletnich badań
powierzchniowych oraz prac wykopaliskowych rozpoznano główne rejony górnictwa
złota na Dolnym Śląsku: okolice Złotoryi [14, 19], Lwówka Śląskiego [16, 18],
Mikołajowic i Legnickiego Pola [14, 15, 19], Głuchołaz [20], a także regiony
eksploatacji złotego kruszcu w Karkonoszach i Górach Opawskich [18]. Celem tych
badań było przede wszystkim rozpoznanie średniowiecznej techniki górniczej oraz
określenie chronologii wydobycia i jego skali.
Dotychczasowy dorobek archeologii górnictwa (niem. Montanarchäologie)
w poszczególnych krajach Europy Środkowej jest bardzo różny. W Czechach i na
Dolnym Śląsku głównym przedmiotem zainteresowania archeologów było dawne
górnictwo złota, przede wszystkim kwestie powiązane ze średniowieczną techniką
wydobycia i jego rozmiarami. Na terenie Niemiec badaniami archeologicznymi objęto
stanowiska związane z górnictwem i hutnictwem srebra, ołowiu oraz miedzi.
Szczególne znaczenie dla rozwoju poruszanej w tym artykule problematyki miały
programy badawcze, jakie prowadzono na terenach Harzu oraz Schwarzwaldu.
W trakcie długoletnich, wieloetapowych badań rozpoznano metodą wykopaliskową
oraz powierzchniową szereg zróżnicowanych zespołów związanych ze średniowiecznym górnictwem i hutnictwem tych metali. Pozwoliło to na opracowanie i dobór
najlepszych metod badawczych tego typu zabytków, rozwinęło również w znaczny
sposób współpracę przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych zainteresowanych
poznaniem tego zagadnienia [21, 32, 34].
Niniejszy artykuł dotyczyć będzie problemu badań archeologicznych zespołów
związanych ze średniowiecznym górnictwem. Omówione w nim zostaną główne typy
stanowisk określanych mianem górniczych, metody ich kompleksowych badań oraz
269
dane, jakie badania archeologiczne wnieść mogą do poznania obrazu górnictwa
i górników z wieków średnich .
2. WKŁAD BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH W STAN WIEDZY
O ŚREDNIOWIECZNYM GÓRNICTWIE I HUTNICTWIE
Dawna działalność górnicza, podobnie jak dzisiejsza, składała się z szeregu
czynności, których celem miało być uzyskanie określonego metalu lub surowca.
W związku ze złożonością i wieloetapowością procesu technologicznego jakiemu
poddana musiała zostać wydobyta ruda grupa stanowisk określanych wspólnym
mianem górniczych obejmuje szeroki wachlarz obiektów o zróżnicowanym
charakterze i funkcji.
Celem badań archeologicznych zespołów związanych z górnictwem jest określenie
chronologii, rozmiarów oraz technik używanych przy eksploatacji złóż metali (lub
innych surowców) na danym terenie (metody wydobycia, obróbki, wytopu).
Archeologia pozwala również na głębsze poznanie życia, pracy, zwyczajów górników
czy hutników (szczególnie ważne w tym przypadku są badania stanowisk
osadniczych), a materiały uzyskane w trakcie prac wykopaliskowych są doskonałym
uzupełnieniem i poszerzeniem naszej wiedzy na temat średniowiecznego górnictwa.
Do omówienia znaczenia i roli badań archeologicznych w rozpoznaniu obrazu
średniowiecznego górnictwa i hutnictwa w najlepszy sposób posłużą wyniki badań
uzyskanych na obszarach Górnego Harzu i Schwarzwaldu. Prace archeologiczne
miały tam charakter programowy i ukierunkowane były na analizę i rozpoznanie tej
właśnie problematyki.
Badania na terenie południowego Schwarzwaldu to szeroko zakrojony,
wieloetapowy program badawczy prowadzony w latach 1987–2002. Jego celem było
poznanie początków wykorzystania złóż metali na tym terenie (srebro, ołów, miedź)
i skonfrontowanie wyników badań archeologicznych z informacjami wypływającymi
ze znanych źródeł pisanych (dokument cesarza Konrada II z 1028 roku wymieniający
miejscowości związane z górnictwem srebra na terenie Schwarzwaldu). Ważnym
założeniem badawczym było rozpoznanie organizacji produkcji i dokładne jej
prześledzenie, począwszy od miejsc wydobycia poprzez stanowiska związane
z obróbką, wytopem czy produkcją gotowych już wyrobów. Badania uwzględniły
również stanowiska osadnicze oraz wpływ górnictwa na środowisko, jego skażenie
i stan w średniowieczu [13, 32, 33].
Wyniki przeprowadzonych prac archeologicznych w znacznym stopniu uzupełniły
wiadomości na temat wykorzystania i eksploatacji tamtejszych złóż. Badania na
stanowisku w Süßenbrunn (Lkr. Breisgau-Hochschwarzwald) pozwoliły na
rozpoznanie XI-wiecznego miejsca związanego z wytopem miedzi. Metal ten nie był
dotychczas uwzględniany w omówieniach początków górnictwa w Schwarzwaldzie [37].
270
Wieloletnie prace przyniosły również wiele nowych informacji na temat
osadnictwa górniczego, jego charakteru i specyfiki. Szczególnie cenne wydają się być
dane z badań stanowiska w St. Urlich (Lkr. Breisgau-Hochschwarzwald), gdzie relikty
górnictwa skupione były wokół zamku datowanego na XIII i XIV w. Pełnił on rolę
centrum administracyjnego i osadniczego dla prowadzonych tu robót górniczych.
Wokół stoków wzgórza zamkowego rozmieszczone były stanowiska pracownicze
(wydobycie i obróbka rudy) oraz domy mieszkalne. W dolinie znajdowały się
urządzenia związane z zapleczem technicznym okręgu górniczego (tama/zapora,
związana być może z użyciem koła wodnego) [11].
Badania archeologiczne z obszaru Górnego Harzu miały inny charakter. Głównym
przedmiotem zainteresowania były stanowiska hutnicze oraz problematyka
archeometalurgii.
Odkrycia dokonane na stanowiskach w Düna (Ldkr. Osterode) [28], Badenhausen
(Ldkr. Osterode) [2] czy Johanneser Kurhaus (Ldkr. Clausthal-Zellerfeld) [1]
pozwoliły na szczegółowe ustalenia co do lokalizacji, chronologii i funkcjonowania
wczesnych stanowisk hutniczych (IX–XI w.). Dzięki uzyskanym wynikom, opartym
nie tylko na analizach pozyskanych materiałów archeologicznych, ale także na
zastosowaniu badań fizyko-chemicznych, mineralogicznych, metaloznawczych rudy,
żużli hutniczych oraz wyrobów metalowych pochodzących z wymienionych
stanowisk, na IX w. przesunięto początki zorganizowanej eksploatacji i wykorzystania
złóż na terenie Górnego Harzu. Mowa tu zarówno o złożach rammelsberskich,
w pobliżu Goslar, jaki wychodniach wewnętrznej części gór, w pobliżu ClausthalZellerfeld czy St. Andreasberg.
Stanowisko w Düna (Lkr. Osterode), położone na południowo-zachodniej krawędzi
gór Harzu, badane było wykopaliskowo w latach 1981–1985. Odkryte relikty
działalności hutniczej, jak również innego typu obiekty archeologiczne pozwoliły
badaczom na stwierdzenie, że stanowisko to należy określić mianem
wczesnośredniowiecznego centrum hutniczego. Przemawia za tym nie tylko
koncentracja prowadzonej tu działalności, jej wielofazowość (na podstawie znalezisk
produkcję hutniczą w tym miejscu datować można na IX–XIII w.), ale również
obecność na stanowisku reprezentacyjnej zabudowy, zbliżającej je, szczególnie we
wczesnych fazach jego funkcjonowania, do pfalzu [28]. Istnienie tego typu założenia
wiązało się zapewne z kontrolą prowadzonego wytopu, podlegającego we wczesnym
średniowieczu regale panującego.
Badania wykopaliskowe w Düna miały początkowo charakter badań ratowniczych.
Wynikało to z faktu, że zlokalizowane przypadkowo relikty dawnego hutnictwa
ulegały stopniowemu niszczeniu wskutek obecnej działalności człowieka. Późniejsze
badania na terenie Górnego Harzu to zasługa systematycznych prac zmierzających do
dokładnego rozpoznania dawnej działalności górniczej, a przede wszystkim
wczesnego hutnictwa w tym regionie. Szczególnie wartościowy wydaje się fakt, że do
badań nad tą problematyką powołany został odrębny zespół, skupiający
271
przedstawicieli różnych nauk. Całością prac kierowała specjalnie utworzona jednostka
zajmująca się ochroną i konserwacją zabytków dawnego górnictwa i hutnictwa na
terenie Harzu (Arbeitsstelle Montanarchäologie des Niedersachsischen Landesamt für
Denkmalpflege), z siedzibą w Goslar.
3. ARCHEOLOGIA GÓRNICTWA NA DOLNYM ŚLĄSKU – STAN BADAŃ
Stan badań poruszanej w niniejszym artykule problematyki, jeśli chodzi
o terenowe, nie tylko archeologiczne ujęcie tej kwestii, jest na Dolny Śląsku
zadowalający. Warto jednak podkreślić, że cechuje go pewna jednostronność, tak jeśli
idzie o charakter rozpoznanych stanowisk jak i poruszane problemy badawcze.
Głównym celem i obiektem zainteresowania archeologów były relikty
średniowiecznego górnictwa złota, które pod względem liczby wyraźnie przeważają
na naszym terenie. Wśród badaczy wymienić należy prof. J. Kaźmierczyka, niejako
pioniera w badaniach (także tych o charakterze interdyscyplinarnym – współpraca
z A. Grodzickim z Instytutu Geologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego w badaniach
górnictwa złota w rejonie Złotoryi z roku 1973) stanowisk górniczych na Dolnym
Śląsku oraz kolejne pokolenie archeologów zainteresowanych tą problematyką –
U. Radis (badania w rejonie Bolesławca) [30] oraz S. Firszta (prace w rejonie
Mikołajowic i Legnickiego Pola [4, 5, 6], Złotoryi [7] oraz w okolicach Jeleniej Góry [8]).
Poza stanowiskami rozpoznanymi wykopaliskowo oraz powierzchniowo
w ramach badań prowadzonych przez wyżej wymienionych autorów, część reliktów
dawnego górnictwa została zlokalizowana w trakcie badań AZP (Archeologiczne
Zdjęcie Polski – program celem którego jest lokalizacja stanowisk archeologicznych
na terenie naszego kraju) terenów związanych z tą gałęzią gospodarki (m.in.
stanowiska w Dziećmorowicach, Bystrzycy Górnej, Gierczynie, Lubachowie,
Modliszowie, Srebrnej Górze, Wałbrzychu, Złotym Stoku). Inwentaryzacja stanowisk
związanych z dawnym górnictwem prowadzona była również przez specjalistów
w tym zakresie – badania M. Madziarza i H. Sztuka z Instytutu Górnictwa Politechniki
Wrocławskiej [26].
4. METODY BADAŃ STANOWISK GÓRNICZYCH
Przedstawione powyżej wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenach
południowego Schwarzwaldu czy Górnego Harzu miały charakter badań
programowych, ich celem było jak najdokładniejsze rozpoznanie średniowiecznego
(ale również wcześniejszego, jeśli było by ono reprezentowane) górnictwa
i hutnictwa. W tym miejscu należy omówić metody stosowane w trakcie tego typu
badań. Doświadczenia badawcze oraz ustalenia jakie uzyskano w czasie omówionych
272
powyżej prac mogą być bowiem pomocne w przypadku podjęcia prac nad
rozpoznaniem dawnego górnictwa na Dolnym Śląsku.
Podstawą do rozpoznania stanowisk dawnego górnictwa są odpowiednio
zorganizowane badania terenowe (najlepiej aby miały one charakter prac
powierzchniowo-sondażowych), poprzedzone oczywiście szeroką kwerendą źródłową
(źródła pisane, literatura, archiwalia).
Zlokalizowane stanowiska powinny zostać naniesione na mapy topograficzne
o odpowiedniej skali (najlepsze do tego celu były by mapy w skali 1:10000),
dokładnie opisane, wraz z wyszczególnieniem zabytków z jakimi mamy na nich do
czynienia (do takich badań przydatne jest stworzenie odpowiednio sformułowanej
karty inwentarzowej odpowiadającej charakterowi stanowisk górniczych). Umożliwi
to stworzenie katalogu zinwentaryzowanych już obiektów dawnego górnictwa oraz
wybór najlepszych pod tym względem stanowisk do przyszłych badań.
Jeszcze na etapie prospekcji terenowej w badaniach stanowisk górniczych
zastosować można metody geofizyczne (metody: magnetyczna, elektrooporowa,
sejsmiczna). Pozwalają one na namierzenie i rozpoznanie wewnętrznej struktury
stanowiska, jego rozmiarów, rodzaju zachowanych reliktów dawnej działalności bez
naruszania ich pierwotnego układu.
Bardzo pomocne w badaniach jest pobranie z ich obszaru nie tylko materiału
archeologicznego (ceramika, zabytki metalowe), ale także odpowiednich próbek np.
rudy, żużli hutniczych, gleby jak również obecnych węgli drzewnych. Posłużyć one
mogą do badań chemicznych, mineralogicznych, paleobotanicznych. Ich analiza
dostarczyć może wielu dodatkowych informacji o stanowisku i jego cechach. Pomóc
może także w ustaleniu chronologii [21, 22].
5. TYPY STANOWISK GÓRNICZYCH
Kolej teraz na wyjaśnienie pojęcia będącego zasadniczym przedmiotem tego
artykułu: czym są stanowiska górnicze. To szeroka grupa obiektów związanych
z dawną działalnością górniczo-hutniczą. Zaliczyć należy do nich miejsca związane
z wydobyciem, obróbką oraz wytopem rudy. Ale nie tylko. Stanowiskami górniczymi
nazwać można również obiekty infrastruktury technicznej np. groble, stawy czy inne
zespoły związane z wykorzystaniem wody w pracach górniczych (stawy płuczkowe,
pozostałości kół wodnych, młynów rudy). W zakres zainteresowania archeologii
górniczej wchodzą także stanowiska o charakterze osadniczym (miasta, osady,
zespoły o charakterze obronnym, obiekty mieszkalne). Są one szczególnie cenne ze
względu na możliwość poznania warunków życia, kultury materialnej
średniowiecznych górników czy hutników.
Miejsca wydobycia. Do zabytków terenowych związanych z wydobyciem
zaliczyć należy odkrywki, zasypane szyby (tzw. pingi) i ich zgrupowania, czyli pola
273
szybowe (wydobywcze), sztolnie. Ich chronologię określić można na podstawie źródeł
pisanych, znanej literatury i archiwaliów. W przypadku stanowisk wymykających się
powyższym przekazom uwzględnić należy sposób i technikę użytą przy wybierce
złoża np. metoda wieloszybikowa świadczyć może o stosunkowo wczesnym
rozpoczęciu prac. Chronologię określić mogą także zabytki archeologiczne zebrane
w trakcie prospekcji np. ceramika.
Miejsca obróbki. Po wydobyciu rudy dokonywano jej selekcji. Materiał był
przebierany, wzbogacany, tak aby do ewentualnego wytopu trafiła najlepsza
i najobfitsza część rudy. Stanowiska czy obiekty związane z tym etapem
charakteryzują się nagromadzeniem rozdrobnionej rudy, często o różnej granulacji.
Kruszenia skał dokonywano przy użyciu ognia jak również ręcznie (przedstawienia
znane ze źródeł ikonograficznych). Do tej czynności służyły kamienne podkładkiznane np. ze średniowiecznych stanowisk z obszaru Harzu czy Gór Kruszcowych.
Sieć dróg, ścieżek. Był to niezwykle ważny element infrastruktury okręgu
górniczego, warunkujący jego sprawne funkcjonowanie. Umożliwiał on transport nie
tylko materiałów związanych bezpośrednio z wydobyciem czy hutnictwem (ruda,
drewno), lecz także zaopatrzenie samych górników w potrzebne im surowce, żywność.
Stanowiska hutnicze. Ze względów ekonomicznych, aby wyeliminować
kosztowny transport, położone były w pobliżu, lub w niedalekiej odległości od miejsc
wydobycia. Jednak przy lokalizacji ważną rolę odgrywały także inne czynniki,
związane ze stosunkami własnościowymi, łatwiejszym dostępem do zasobów węgla
drzewnego (niezbędnego do prowadzenia bardziej skoncentrowanej działalności
hutniczej; obiektami związanymi z jego produkcją są mielerze występujące na lub
w pobliżu stanowisk hutniczych) czy wody wykorzystywanej w procesach hutniczych
(napęd dla kół wodnych, miechów), w końcu względami lepszego położenia celem
dalszej dystrybucji uzyskanego metalu.
Stanowiska hutnicze charakteryzują się nagromadzeniem takich obiektów jak:
piece, ruszty prażalnicze, ogniska powiązane z działalnością kowalską,
pozostałościami hałd żużla, składami rudy, obiektami mieszkalnymi czy infrastrukturą
techniczną. Właściwa interpretacja poszczególnych elementów stanowisk, przede
wszystkim tych związanych bezpośrednio z wytopem, przysparza często dużych
trudności. Dla uzyskania satysfakcjonujących wyników, przede wszystkim w zakresie
wykorzystywanych technik oraz przebiegu i charakteru procesu hutniczego, bardzo
uzasadniona, czy wręcz konieczna wydaje się współpraca ze specjalistami w tej
dziedzinie.
Stanowiska związane z górnictwem złota. Potraktowanie tej grupy jako osobnego
problemu badawczego jest podyktowane przede wszystkim uwarunkowaniami jakimi
cechowało się górnictwo złota. W tym przypadku głównym czynnikiem decydującym
o podjęciu wydobycia była nie tylko zasobność złóż, ale dostęp do wody i jej
wystarczających zasobów.
274
Stanowiska płuczkarskie cechują się obecnością skomplikowanych układów
rowów, płuczek, osadników, hałd przemytego urobku, kruszarni, młynów rudy.
Pozostałości takich obiektów odkryte zostały w trakcie prac wykopaliskowych
prowadzonych przez prof. J. Kaźmierczyka, U. Radis, S. Firszta na szeregu stanowisk
na terenie Dolnego Śląska. Podobne obiekty rozpoznano w czasie prac
wykopaliskowych w Czechach [24, 25, 35].
Stanowiska osadnicze. To bardzo ważna grupa w badaniach nad dawnym
górnictwem. Rozpoznanie tego typu stanowisk pozwala bowiem na głębszą analizę
warunków życia górników, z całym bogactwem jego materialnych przejawów,
struktur funkcjonujących na terenach osad czy miast górniczych, określenie specyfiki
osadnictwa górniczego.
Szczególnie cenne wydają się być badania nad tą problematyką prowadzone od
wielu lat przez W. Schwabenicky’ego na terenie Gór Kruszcowych [31], badania na
osadzie w Altenbergu (Siegerland) [27] czy wyniki badań na stanowisku St. Urlich
(Lkr. Breisgau–Hochschwarzwald) [11]. Równie ważnym elementem w rozpoznaniu
osadnictwa górniczego są prace archeologiczne prowadzone na terenie miast, których
geneza, jak i późniejszy rozwój związane są z górnictwem. Mowa tu takich ośrodkach
jak: Freiberg [3], Goslar [21]czy Kutna Hora [9, 10].
6. PODSUMOWANIE
Badania archeologiczne na stanowiskach górniczych i hutniczych prowadzone są
w Europie Środkowej od lat 60. XX w. Stanowią one doskonałe źródło do poznania
zasad funkcjonowania, organizacji oraz techniki prowadzenia średniowiecznych robót,
jak również warunków życia i pracy dawnych specjalistów w tym zakresie.
Dzisiejszy stan badań nad tą problematyką na Dolnym Śląsku, choć zadowalający,
posiada pewne braki. Mimo, że obszar ten stanowił w średniowieczu, a także
w późniejszym okresie, jeden z ważniejszych okręgów górniczych, posiadał znaczne
tradycje w tej dziedzinie, brak szerszego archeologicznego ujęcia tego ważnego
w historii naszego regionu problemu. Badacze skupili się przede wszystkim na
rozpoznaniu średniowiecznej techniki górniczej, związanej z eksploatacją złota.
W studiach jedynie marginesowo potraktowano natomiast kwestie osadnicze [8], rozwój
poszczególnych okręgów górniczych. Poważnym mankamentem w tym przypadku
jest brak danych archeologicznych z terenu miast górniczych (Złotoryja, Lwówek
Śląski), które należą do najwcześniejszych ośrodków miejskich na naszym terenie.
Badania nad poruszanym w niniejszym artykule zagadnieniem stanowią jednak
skomplikowane, pod względem merytorycznym jak i metodycznym, zadanie. Wynika
to głównie z faktu złożoności samego górnictwa nie tylko jako gałęzi produkcji, ale
także jako zjawiska społecznego, kulturowego. Jak pokazują doświadczenia zebrane
w trakcie wieloletnich prac naukowców z terenu Niemiec najlepsze wyniki uzyskuje
275
się w przypadku nadaniu badaniom charakteru interdyscyplinarnego. W zespole
badawczym znaleźć się powinni nie tylko archeolodzy, ale także górnicy, geolodzy,
metalurdzy, historycy, botanicy, słowem wszyscy zainteresowani poznaniem dawnego
górnictwa. Współpraca i uzupełnianie wiadomości uzyskanych przez przedstawicieli
różnych nauk pozwoli na szersze spojrzenie w historię i znacznie górnictwa
w rozwoju naszego regionu. Bez owej współpracy skazani jesteśmy na brak
odpowiedzi w bardzo wielu istotnych kwestiach.
LITERATURA
[1] ALPER G., Mittelalterliche Blei-/ Silberverhüttung beim Johanneser Kurhaus- Clausthal-Zellerfeld
(Harz), Nachrichten aus Niedersachsen Urgeschichte, t. 67, 1998, s. 87–134.
[2] BROCKNER W., KOLB H.E., HEIMBRUCH G., Eine Silberrafinierhütte des frühen Mittelalters
in Badenhausen am Harz, Nachrichten aus Niedersachsen Urgeschichte, t. 58, s. 193–206.
[3] DALLMANN W., GÜHNE, A.,Archäologische Belege zur Frühzeit des Bergbaus und
Hűttenwesens im Revier Freiberg/Sachsen, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in
Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in
Europa“ in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen. 1993, s. 343–352.
[4] FIRSZT S., Badania nad górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, woj. legnickie w latach
1984–1985, Silesia Antiqua, t. 29, 1987, s. 111–119.
[5] FIRSZT S., Sprawozdanie z badań nad średniowiecznym górnictwem złota w rejonie Legnickiego
Pola, Mikołajowic i Strachowic w 1984 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne (dalej ŚSA),
t. 27, 1988, s. 79–81.
[6] FIRSZT S., Średniowieczny ośrodek górnictwa złota w Mikołajowicach, Dolnośląskie Wiadomości
Prahistoryczne, t. 4, 1997, s. 194–244.
[7] FIRSZT S., Relikty średniowiecznego górnictwa złota w rejonie Złotoryi, woj. Legnickie, ŚSA,
t. 39, 1997, s. 473–476.
[8] FIRSZT S., Górnictwo jako przyczyna powstania niektórych ośrodków miejskich na XIII- wiecznym
Śląsku, w: Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (red. S. Moździoch),
Wrocław, 1999, s. 273–284.
[9] FROLIK J., TOMÁŠEK M., Archeologie v Kutné Hoře v roce 1996- stav a perpektivy,
Archaeologia historica, t. 22, 1997, s. 121–128.
[10] FROLIK J., TOMÁŠEK M., Kutná Hora. Přispĕvek archeologie k nejstarši topografii
a komunikačnimu schèmatu města, W: Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie
Środkowej, Wrocław–Praga 2002, s. 99–107.
[11] FRÖHLICH M., Burg und Bergbau – Herrschaft und Silbergewinnung im Schwarzwald, w: CentreRegion-Periphery. Medieval Europe Basel 2002. Volume 1, Hertingen 2002, s. 482–487.
[12] GOLDENBERG G., Die montanarchäologische Prospektion- Methoden und Ergebnisse, W: Erze,
Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109, Freiburg in Breisgau 1990, s. 85–113.
[13] GOLDENBERG G., Frühe Blei-, Silber-, und Kupfergewinnung im Schwarzwald. Hüttenplätze und
Bergschmieden, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum
internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in
Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen 1993, s. 231–248.
[14] KAŹMIERCZYK J., Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota koło Złotoryi w 1973 roku, ŚSA,
t. 16, 1974, s. 72–79.
[15] KAŹMIERCZYK J., Z badań nad górnictwem złota na Śląsku w 1974 roku, ŚSA, t. 17, 1975, s. 79–83.
276
[16] KAŹMIERCZYK J., Wyniki badań wykopaliskowych na terenie zagłębia złota koło Lwówka
Śląskiego, ŚSA, t. 18, 1976, s. 78–81.
[17] KAŹMIERCZYK J., Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota na Śląsku w 1976 roku, ŚSA,
t. 19, 1977, s. 73–77.
[18] KAŹMIERCZYK J., Wyniki badań nad górnictwem złota w Górach Opawskich i Karkonoszach
uzyskane w 1977 roku, ŚSA, t. 20, 1979, s. 111–118.
[19] KAŹMIERCZYK J., GRODZICKI R., Górnictwo złota koło Złotoryi na Dolnym Śląsku w XI–XIV
wieku w świetle badań archeologicznych i geologicznych, W: Studia Archeologiczne, t. 7, Wrocław
1976, s. 205–247.
[20] KAŹMIERCZYK J., WACHOWSKA B., Wyniki badań nad górnictwem złota w Głuchołazach
w 1978 roku, ŚSA, t. 21, 1980, s. 97–101.
[21] KLAPPAUF L., Stadtarchäologische Untersuchungen in Goslar und die Montanarchäologie des
Harzes, Berichte zur Denkmalpfelge in Niedersachsen, t. 16, 1996, s. 53–57.
[22] KLAPPAUF L., LINKE F.-A., Montanarchäologie im westlichen Harz, t. 66, Nachrichten aus
Niedersachsen Urgeschichte, 1997, s. 21–53.
[23] KLAPPAUF L., LINKE F.-A., BROCKNER W., Interdisziplinäre Untersuchungen zur
Montanarchäologie im westlichen Harz, Zeitschrift für Archäologie, t. 24, 1990, s. 207–242.
[24] KUNDRÁČ J., Prähistorische und mittelalterliche Goldgewinnung in Böhmen, Der Anschnitt, t. 29,
1977, s. 2–15.
[25] KUNDRÁČ J., MICHALEK J., Urgeschichtliche und mittelalterliche Goldgewinnung in
Südböhmen, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum
internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in
Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen 1993, s. 401–408.
[26] MADZIARZ, M., SZTUK, H., Badanie stanowisk dawnego górnictwa na Dolnym Śląsku, W: Prace
Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 111, s. 163–172, Wrocław 2005.
[27] MOLENDA D., Badania kopalń rud ołowiu i srebra oraz osady górniczej w Altenberg
w południowej Westfalii w latach 1964-1978, KHKM, t. 28, 1980, s. 63–73.
[28] MÖLLER H.-H.(red.), Düna/Osterode– ein Herrensitz des frühen Mittelalters, Arbeitshefte zur
Denkmalpfelge in Niedersachsen 6, 1986.
[29] NOWOTHING W., Neue Ergebnisse der Bergbauforschung im Oberharz, Neue Ausgrabungen und
Forschungen in Niedersachsen, t. 2, 1965, s. 236–249.
[30] RADIS U., Sprawozdanie z inwentaryzacji reliktów górnictwa złota w rejonie Bolesławca w 1986 r.,
ŚSA, t. 29, 1989, s. 104–107.
[31] SCHWABENICKY W., Hochmittelalteriche Bergstädte im sächsischen Erzgebirge und
Erzgebirgsvorland, Siedlungsforschung. Achäologie-Geschichte-Geographie, t. 10, 1992, s. 195–210.
[32] STEUER H., Das Forschungvorhaben „Zur Frühgeschichte des Erzbergbaus und Verhüttung im
südlichen Schwarzwald, W: Erze, Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109,
Freiburg im Breisgau, 1990, s. 23–32.
[33] STEUER H., Montanarchäologie im Südschwarzwald. Ergebnisse aus 15 Jahren interdisziplinärer
Forschung, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, t. 31, 2004, s. 175–180.
[34] THUß H., COBLENZ W., Die Burg Hohenforst im Zwikauer Land und der Bergbau, Ausgrabungen
und Funde, t. 10, 1965, s. 98–102.
[35] WALDHAUSER J., DANĚČEK V., NOVÁČEK K., Eine hochmittelalterliche Aufbereitungsanlage
für goldhaltige Erze im Bergbaurevier Kašperké Hory (Bergreichenstein) in Böhmen, W: Steuer,
Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium
„Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober
1990, Sigmeringen. 1993, s. 391–400.
[36] WEISENGERBER G., Zur Geschichte der Bergbauarchäologie, Nachrichten aus Niedersachsen
Urgeschichte, t. 66,1997, s. 7–19.
277
[37] ZIMMERMANN U., Die Ausgrabungen in alten Bergbaurevieren des südlichen Schwarzwaldes,
W: Erze, Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109, Freiburg im Breisgau 1990,
s. 115–146.
REMAINS OF THE MEDIEVAL MINNING SITES IN THE ARCHEOLOGY RESEARCHS
ON THE TERITORY OF CENTRAL EUROPE
Archeology is interested in the research of medieval mining sites from the 60s of the 20th century.
The most interesting results are obtained during research projects on the territory of Harz Mountains and
Black Forest (Germany), where they had an interdisciplinary character. They allowed to select the best
methods of prospecting and researching this special type of the archeological sites. The material remains
of the old work miners and ironworkers are new source to recognize of theirs daily live, work and culture.
This article is devote to describe methods of researching and documentation this sites in archeology.
To obtain the best results the research projects should have an interdisciplinary character, and in the
research team representatives of archeology, mining, history, geology and natural sciences should be
included. Only in this way we can response all the problems, that are connected with the medieval
mining.