Ewa Grzęda - Instytut Filologii Polskiej UWr

1
Ewa Grzęda
Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytet Wrocławski
Autoreferat
Studia polonistyczne ukończyłam na Uniwersytecie Wrocławskim w 1993 r.
przedstawiając napisaną pod kierunkiem prof. dr hab. Mariana Ursela pracę magisterską
Między prorokiem prawdziwym a prorokiem fałszywym. Na podstawie wybranych dramatów
Adama Mickiewicz i Juliusza Słowackiego. Doktoryzowałam się na Uniwersytecie
Wrocławskim w 1999 r. na podstawie napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Jacka
Kolbuszewskiego dysertacji Funkcja i estetyka motywów drzewa i lasu w twórczości Juliusza
Słowackiego (druk: Funkcja i estetyka motywów drzewa i lasu w twórczości Juliusza
Słowackiego, Wrocław 2000). Monografia ta jest cytowana i wykorzystywana m.in. także w
pracach badawczych o charakterze interdyscyplinarnym, prowadzonych przez przyrodników,
poszukujących humanistycznego wsparcia dla nauk przyrodniczych (K. Zarzycki, Drzewa,
krzewy i kwiaty w poezji Juliusza Słowackiego, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN,
Kraków 2009)
Od roku 1993 jestem zatrudniona na Uniwersytecie Wrocławskim. Do roku 1999
zajmowałam stanowisko asystenta w zakładzie Historii Literatury Polskiej XIX w. Od roku
2000 pracuję jako adiunkt w zakładzie Historii Literatury Polskiej XIX w., a po jego
reorganizacji
w
zakładzie
Historii
Literatury
Romantyzmu.
Początkowo
moje
zainteresowania naukowe koncentrowały się wokół problematyki dotyczącej sposobów
postrzegania i kreowania obrazów przyrody w literaturze romantycznej, ze szczególnym
uwzględnieniem
relacji
zachodzących
pomiędzy
rozwojem
nauk
przyrodniczych,
obejmujących także nauki medyczne, a świadomością artystyczną pokolenia romantyków
oraz literackiej recepcji krajobrazu. Osobną uwagę poświęciłam
wpływom dwóch,
dominujących na przełomie osiemnastego i dziewiętnastego wieku, doktryn medycznych, tj.
mesmeryzmu i brownizmu, na kulturę literacką, a także obyczajowość i estetykę romantyzmu.
W obrębie prac z tego zakresu starałam się wykazać ścisłe zależności pomiędzy rozwojem
wiedzy przyrodniczej (przede wszystkim z obszaru nauk medycznych osiemnastego i
dziewiętnastego wieku) na temat kondycji i właściwości ludzkiego organizmu i różnorakiego
wpływu bodźców zewnętrznych, a pojawieniem się specyficznych dla danej epoki kreacji
artystycznych, frekwencji motywów oraz charakterystycznych dla tej epoki kategorii
2
estetycznych („Kaszel socjalny” a romantyczna narkomania, 1994;
Fredrowskie
magnetyzmy, 1994). W ostatnich latach wróciłam do tego obszaru poszukiwań badawczych,
zajmując się zagadnieniami zdrowia i choroby w polskiej publicystyce późnooświeceniowej i
wczesnoromantycznej. Podjęłam w związku z tym współpracę z Zakładem Humanistyki Nauk
Lekarskich Akademii Medycznej we Wrocławiu. Owocem tej współpracy był mój udział w
międzynarodowej konferencji „Medycyna, Literatura, Sztuka” zorganizowanej przez Zakład
Humanistyki Nauk Lekarskich Akademii Medycznej we Wrocławiu i Wydział Slawistyki
Uniwersytetu Kowieńskiego, która odbyła się
11 października 2007 r. (Problematyka
zdrowia i choroby na łamach „Dziennika Wileńskiego” [1805-1806], 2009).
Na początku mojej drogi naukowej podjęłam także próbę krytycznego opracowania
fragmentu podróży Stanisława Deszerta, pozostającej do tej pory w rękopisie zdeponowanym
w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. Ogłosiłam wówczas drukiem
wybrany fragment relacji Deszerta dotyczący podróży przez Dolny Śląsk (Śląska podróż
Stanisława Deszerta, 1995). Wymagało to poszerzenia mojego dotychczasowego warsztatu
badawczego
o
wiedzę
z
zakresu
śląskoznawstwa
i
edytorstwa
piśmiennictwa
dziewiętnastowiecznego. W latach ostatnich wróciłam do pracy nad tym rękopisem i spore
jego fragmenty wykorzystałam w monografii Będziesz z chlubą wskazywać synów twoich
groby…(Wrocław 2011)
W latach 1996 - 1998 byłam uczestniczką programu badawczego o charakterze
interdyscyplinarnym Kulturowe aspekty ochrony przyrody, realizowanego pod patronatem I.
Wydziału Nauk Przyrodniczych PAN. W tym czasie w kręgu moich zainteresowań
badawczych pojawiła się szeroko pojęta literacka tematologia florystyczna. Najwięcej uwagi
poświęciłam symbolice dendrologicznej w polskiej poezji romantycznej, zajmując się
równocześnie zagadnieniami z zakresu estetyki przyrody w twórczości literackiej polskich
romantyków. Osobne studia poświęciłam wówczas funkcji i estetyce motywów drzewa i lasu
w twórczości Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza oraz Maurycego Gosławskiego
(Dendrologia Juliusza Słowackiego, 1997; „Próchno się w gwiazdy rozlata” – dęby Juliusza
Słowackiego,1997; Baublis i drzewo Jowiszowe. Kilka uwag o dendrologii Adama
Mickiewicza, 1998;
Obraz, funkcja i znaczenie motywu dąbrowy i dębu w „Podolu” i
„Tęsknocie” Maurycego Gosławskiego ,2004). Oprócz prezentacji sposobów kreowania tych
motywów w literaturze (zwłaszcza w poezji pierwszej połowy dziewiętnastego wieku), a
także literackiego procesu nadawania znaczeń obrazom przyrody, przyczyniających się do ich
wtórnej mitologizacji, podjęłam - na podstawie analizy dostępnych w tym czasie i dobrze
wówczas znanych dzieł przyrodniczych - próbę rekonstrukcji i oceny stanu świadomości
3
romantyków polskich. Wymagało to poszerzenia warsztatu
przyrodniczej pokolenia
badawczego o wiedzę z obszaru historii nauk przyrodniczych i zapoznania się z fachowym
piśmiennictwem i dziewiętnastowieczną publicystyką oraz w znacznym stopniu także
terminologią przyrodniczą.
Zainteresowania tematyką przyrody, zwłaszcza literacką dendrologią, sprawiły, że w
latach 2000 – 2007 brałam również regularnie udział w cyklu konferencji „Las w kulturze
polskiej”, organizowanych z przerwami przez różne polskie ośrodki uniwersyteckie i zarząd
Lasów Państwowych. Pierwsza została zorganizowana przez Instytut Etnologii i Antropologii
Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Funkcja i estetyka motywu lasu w
twórczości Juliusza Słowackieg, 2000; „Lato leśnych ludzi” Marii Rodziewiczówny jako
powieść edukacyjna, 2007; Motyw leśnego uroczyska w polskiej poezji romantycznej, 2009).
Zainteresowania
kulturotwórczymi
aspektami
przyrody,
jej
ponadczasowymi
wartościami, jak również fakt, iż stanowi ona bardzo istotne źródło inspiracji artystycznej i
literackiej, sprawiły, że podjęłam także próbę opracowania - rzadko dotąd podejmowanego
w polskich badaniach nad literacką symboliką roślin - zagadnienia funkcji, znaczenia i
estetyki motywu ogrodu botanicznego w literaturze polskiej. Motyw ten pojawił się w poezji
polskiej wraz z narodzinami romantyzmu i wystąpił w twórczości Adama Mickiewicza,
Juliusza Słowackiego, Wincentego Pola i innych pomniejszej rangi autorów.
W
dotychczasowych polskich badaniach literackiej symboliki roślin problem ten był traktowany
wręcz marginesowo, na jego zaś wagę wskazałam w czasie międzynarodowej konferencji
Przestrzeń ogrodu - przestrzeń kultury zorganizowanej w dniach 11 -13 maja 2006 r. w
Rogowie przez Zakład Teorii Literatury Uniwersytetu Łódzkiego. Przedstawiona na niej
praca ukazała się drukiem w dwóch wersjach językowych: Ścieżki ogrodu botanicznego jako
przedmiot inspiracji literackiej (2008) oraz The Paths of Botanical Garden’ as a Subject of
Literary Inspiration (2008).
Przedmiotem moich zainteresowań stała się też botanika literacka, postrzegana w
kontekście obiegowych mitów kulturowych, jak również lokalnych zwyczajów językowych.
Wyrastające zaś ze zrodzonych w dziewiętnastym wieku pasji podróżniczych i związane z
nimi fascynacje orientalną naturą i kulturą, skłoniły mnie nadto do
wykazania szeregu
literacko - kulturowych konwergencji w sposobie kształtowania i przedstawiania
romantycznych
wyobrażeń na temat funkcji, znaczenia i symboliki pewnych gatunków
roślin. Zaakcentowałam
przy tym
rolę
uwarunkowań i
właściwości
naturalnych
(anatomicznych, fizjologicznych, biochemicznych) oraz estetycznych szeroko pojętej flory
4
w kreowaniu literackich motywów z tego zakresu (Od cedrów libańskich do “cedrów
karpackich”, 2009)
Odrębny krąg moich zainteresowań badawczych wyznaczyły zagadnienia z zakresu
poetyki i przede wszystkim estetyki przestrzeni literackiej, początkowo ściśle związane z
tematyką górską. W związku z tym w ramach serii wydawniczej “Góry – Literatura - Kultura”
opublikowałam prace dotyczące symboliki, funkcji i znaczenia motywów górskich w
literaturze polskiej, dużo uwagi poświęcając semantycznej warstwie literackich kreacji
górskich krajobrazów, a także sposobom literackiego funkcjonowania w tym aspekcie
motywów roślinnych (Góry jako granica – ujęcie romantyczne, 1996;
Romantyczne
krajobrazy z górą i drzewem,1996; „Góry z marmuru i góry z płomienia” – obrazy gór w
twórczości Juliusza Słowackiego, 1998; Karpaty i buki. Kilka uwag o motywie karpackiej
buczyny w twórczości Juliusza Słowackiego, 2001). Od roku 2009 została mi powierzona
funkcja redaktora serii wydawniczej „Góry – Literatura - Kultura”, która obecnie uległa
przekształceniu w regularnie ukazujące się czasopismo naukowe o profilu humanistycznym.
W 2010 r. pod moją redakcją ukazał się 5. tom serii „Góry – Literatura - Kultura”. Miał on
charakter monograficzny i został w całości poświęcony problematyce alpejskiej, głównie w
literaturze polskiej, a także niemieckojęzycznej – szwajcarskiej (Albrecht Haller) i litewskiej.
W tomie tym znalazła się także moja rozprawa
kościuszkowskiej, w której wykazałam
Szwajcaria i Alpy w legendzie
wyraźny wpływ symboliki przypisywanej
krajobrazom alpejskim i związanego z nimi szwajcarskiego mitu demokratycznego na proces
krystalizowania się niepodległościowej legendy Tadeusza
Kościuszki.
Obecnie w
przygotowaniu znajduje się kolejny tom pisma, który zostanie w dużej części poświęcony
literackiej i kulturowej problematyce Karpat.
W latach 2004-2006 opublikowałam także trzy artykuły o tematyce angelologicznej w
kolejnych tomach serii Anioł w literaturze i kulturze. Interesowały mnie przede wszystkim
sposoby posługiwania się motywem i obrazem anioła oraz anielskiej epifanii w kontekście
tradycji narodowej, a także ich wpływ na kształtowanie się romantycznej koncepcji wieszcza
(Romantyczne anioły polskiego losu, 2004;
Kilka uwag na temat przestrzeni anielskich
objawień w wybranych utworach Juliusza Słowackiego, 2005; Wokół wiersza ”Angelus w
Fontainebleau” Józefa Bohdana Zaleskiego,2006).
W kręgu moich zainteresowań znalazły się także problemy z zakresu badań
komparatystycznych dotyczące relacji litewsko-polskich w literaturze dziewiętnastego wieku
(Mitologizacja litewskiego lasu w poemacie „Borek Oniksztyński” Antoniego Baranowskiego,
2006;
Obrazy Wilna w niedokończonych utworach Juliusza Słowackiego, 2007).
5
Prowadziłam też szczegółowe badania terenowe, bardzo istotne w kontekście ustalenia
stopnia zachowania osobliwych zabytków żmudzkiej odmiany poetyckiego języka polskiego
z pierwszej połowy dziewiętnastego wieku, które przetrwały w postaci inskrypcji
umieszczanych na deskach i kamieniach przechowywanych w muzeum osobliwości
Dionizego Paszkiewicza na Żmudzi we wsi Bijotai (pol. Bordzie) niedaleko Kroż. (O
żmudzkim „Baublisie” i twórczości Dionizego Paszkiewicza [Dionizosa Poški], 2009).
Owocem moich zainteresowań kulturą pogranicza wschodniego oraz interferencją tradycji
litewskiej, ukraińskiej i polskiej było także opracowanie zespołu haseł (Baublis, Burzan,
Czahar, Kalwaria Wileńska, Werki, Wołyń) do encyklopedii
Kultura pogranicza
wschodniego, pod red. T. Bujnickiego i in. (Warszawa 2011).
W moich badaniach pojawiły się także zagadnienia dotyczące twórczości i recepcji
dzieł polskich wieszczów romantycznych Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.
Ważnym aspektem owych poszukiwań badawczych stał się antropologiczno-kulturowy
kontekst powstania i funkcjonowania najwybitniejszych dzieł polskiego romantyzmu, a także
okoliczności kształtowania się ponadpokoleniowej legendy ich twórców (Między „sektą
bezjedzących” a ucztą wielkanocną. Filozofia jedzenia według Juliusza Słowackiego, 1998;
Kim jest Szaman w „Anhellim” Juliusza Słowackiego, 2005; Osoba i dzieło Mickiewicza w
twórczości Juliusza Słowackiego 2007;
Adam Mickiewicz jako adresat i bohater utworów
poetyckich w pierwszej połowie XIX w, 2007; Egipt jako przestrzeń podróży literackiej w
twórczości Juliusza Słowackiego i Stanisława Bełzy. Rzeczywistość i historia, 2008).
W tym czasie opracowałam także antologię polskiej poezji preromantycznej i
romantycznej przeznaczoną w pierwszej kolejności dla studentów filologii polskiej, ale także
adresowaną do nauczycieli języka polskiego oraz szerszego kręgu tzw.
„zwykłych
czytelników”, zainteresowanych dziejami literatury polskiej Poezja pierwszej połowy XIX w.
(preromantyzm-romantyzm, (Wrocław 2007, ss.591). Teksy zgromadzone w antologii zostały
zaopatrzone w pełne noty bibliograficzne, informujące o pierwodruku i źródle cytowania, jak
również komentarze krytyczne i objaśnienia słownikowo-encyklopedyczne dotyczące m.in.
realiów danych utworów. Wybór ten poprzedzony został obszernym wstępem mojego
autorstwa (tamże, s. 7-53) , zawierającym syntezę wiedzy o historii oraz ewolucji polskiej
poezji preromantycznej i romantycznej.
We współpracy z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu
przygotowałam także na podstawie rękopisu edycję krytyczną Album rysunkowego z podróży
na Wschód Juliusza Słowackiego (Wrocław 2009). Opracowanie zawiera podobiznę
autografu, oraz transliterację tekstu wraz z komentarzem krytycznym i wstępem o charakterze
6
historycznym. W roku 2009 byłam również współorganizatorką międzynarodowej konferencji
Juliusz Słowacki w dwusetną rocznicę urodzin, zorganizowanej w dniach 19 – 20
października 2009 r. na Uniwersytecie Wrocławskim przez Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Przyjaciół
Polonistyki Wrocławskiej. Oprócz przeglądu współczesnych kierunków i tendencji w
badaniach
prowadzonych nad twórczością i recepcją twórczości Słowackiego, celem
sympozjum było również zarysowanie prognoz badawczych na przyszłość. Materiały z
konferencji pod red. Mariana Ursela i moją ukażą się w pierwszej połowie bieżącego roku.
Osobny krąg moich zainteresowań badawczych od ponad piętnastu lat stanowi
antropotanatologia literacka. Większość prac z tego zakresu ukazało się na łamach serii
Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna – antropologia kultury – humanistyka. Od
1997 r. brałam regularnie udział w cyklu interdyscyplinarnych konferencji naukowych KK
TANATOS I. – XV. o zasięgu krajowym i
niejednokrotnie międzynarodowym,
organizowanych przez Wrocławskie Towarzystwo Naukowe w latach 1997 - 2011.
Początkowo zajmowałam się problematyką śmierci w polskiej literaturze romantycznej z
uwzględnieniem rozmaitych kontynuacji i nawiązań w epokach późniejszych. W polu moich
zainteresowań
znalazły
się
wówczas
dziewiętnastowieczne
i
dwudziestowieczne
konwencjonalne i rzeczywiste dzienniki umierających, postrzegane jako przykłady działań
artystycznych o charakterze poznawczym oraz terapeutycznym, a nawet autoterapeutycznym.
Zainteresowała mnie także tradycja „łoża śmierci”, która stała się następnie punktem wyjścia
do rozważań na temat przemiany stylów i jakości umierania w pierwszej połowie
dziewiętnastego wieku. Osobną uwagę poświęciłam również semantyce i symbolice
wybranych rekwizytów i motywów na stałe związanych z kulturą śmierci i żałoby, zajmując
się m.in. funkcją i znaczeniem motywu trumny
w mistycznej twórczości Juliusza
Słowackiego, figurą „robaka śmierci” w dziewiętnastowiecznej literaturze i sztuce, czy
motywem zielonej łąki interpretowanej jako obszar graniczny związany z rytuałami przejścia.
W trakcie prowadzenia regularnych badań z obszaru antropotanatologii literackiej zaczęłam
interesować się problematyką dotyczącą obiegowych mitów historycznych i kulturowych, w
dużej mierze utrwalanych, ale także kreowanych i kolportowanych przez literaturę,
związanych z kultem grobów narodowych bohaterów i wybitnych twórców narodowej
kultury. W obrębie prowadzonych przeze mnie badań znalazła się wówczas okolicznościowa
twórczość literacka powstała z okazji sprowadzenia do Polski i pochowania na Wawelu
szczątków Juliusza Słowackiego, a także poezja zainspirowana przez drugi pogrzeb
Stanisława Żółkiewskiego, który miał miejsce na początku dwudziestego wieku w Żółkwi i
7
wiązał się bezpośrednio z koniecznością przeniesieniem prochów słynnego i zasłużonego dla
Rzeczypospolitej hetmana do nowego sarkofagu. W tym czasie zaczęły mnie także
interesować utrwalane w literaturze polskiej przejawy kultu grobów znajdujących się w
królewskiej nekropolii na Wawelu oraz rola literatury i sztuki w procesie przekształcania
Wawelu w narodowy panteon. Zainteresowania te stały się następnie punktem wyjścia do
napisania monografii Będziesz z chlubą wskazywać synów twoich groby… Mitologizacja
mogił bohaterów w literaturze i kulturze polskiej lat 1795 – 1863 (Wrocław 2011), która jest
prezentacją
wyraźnie
złożonego i długotrwałego procesu kształtowania się w kulturze polskiej z czasem rozwiniętego - kultu tak rzeczywistych, jak i symbolicznych grobów
wielkich bohaterów narodowych. Zasięgiem chronologicznym praca obejmuje fakty
historyczne i wielorakie rozmaite zjawiska kulturowe oraz literackie w okresie pomiędzy
ostatnim rozbiorem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a powstaniem styczniowym.
Interdyscyplinarne ujęcie badawcze oparte zostało na odczytywaniu przekazów literackich i
artystycznych jako cennych dokumentów wyrażających idee i poglądy oraz
postawy i
zachowania, zarówno indywidualne, jak i zbiorowe, występujące w dziejach kultury polskiej
omawianego okresu.
Na marginesie zainteresowań symboliką i aksjologią przestrzeni śmierci wyrosła też
moja rozprawa Kilka odsłon mitu twierdzy „ręką Boga stawianej”… (2005) dotycząca
kreowania i kolportowania przez literaturę zmitologizowanego obrazu kresowego miastatwierdzy pełniącego w dziejach dawnej Rzeczypospolitej ważną funkcję polityczną, militarną,
strategiczną oraz kulturową i postrzeganego jako urbs antemurale christianitatis .
Byłam
uczestnikiem
dwóch ogólnopolskich interdyscyplinarnych programów
naukowo badawczych: Kulturowe aspekty ochrony przyrody (1996-1998) realizowanego pod
patronatem I Wydziału Nauk Przyrodniczych PAN pod kierunkiem prof. dr hab. Jacka
Kolbuszewskiego oraz Przestrzenie i krajobrazy. Poetyka, aksjologia i semantyka przestrzeni
w literaturze i kulturze (inst. zamawiająca Ministerstwo Nauki i Informatyzacji 2000 – 2003)
pod kierunkiem prof. dr hab. Jacka Kolbuszewskiego. Obecnie biorę udział w dwóch
programach badawczych: Wincentego Pola studia z natury i krajobrazu (Naukowe,
podróżopisarskie,
literackie
świadectwa
upowszechniania
przyrodoznawstwa, krajoznawstwa i kultury XIX w;
wiedzy
w
zakresie
instytucja. zamawiająca: Narodowe
Centrum Nauki w Krakowie) oraz Sensualność w kulturze polskiej. Przedstawienie zmysłów
człowieka w języku, piśmiennictwie i sztuce od średniowiecza do współczesności
kierownictwem prof. dr hab. Włodzimierza Boleckiego.
pod.
8
Wzięłam również udział w blisko czterdziestu konferencjach naukowych o zasięgu
krajowym, w tym kilku o zasięgu międzynarodowym i zagranicznych. Pełen wykaz
konferencji naukowych znajduje się w osobnym załączniku.
Odbyłam dwa staże zagraniczne na Uniwersytecie Pedagogicznym w Wilnie,
wykorzystując je także dla celów badawczych (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im.
Wróblewskich w Wilnie) i poszukiwań terenowych (m.in. Mickuny, Turgiele, Bordzie,
Jaszuny).
Jako nauczyciel akademicki prowadziłam i nadal prowadzę zajęcia kursowe z historii
literatury polskiej romantyzmu (ćwiczenia i nieregularnie wykład) oraz z historii literatury
polskiej pozytywistycznej i młodopolskiej dla studentów kierunku Filologia Polska na
Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Oprócz tego prowadzę w Instytucie
Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego szereg zajęć fakultatywnych (konwersatoria):
„Twórczość
Juliusza
Słowackiego”, „Ukraina
w literaturze
i
kulturze
polskiej”,
„Regionalizm” dla specjalności „Nauczyciel, jako lider społeczności lokalnej”, w latach
ubiegłych prowadziłam także wykład międzywydziałowy „Literatura wobec nauk
przyrodniczych i medycznych”. Równocześnie prowadzę także zajęcia z historii literatury
polskiej romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski oraz seminarium licencjackie w
Kolegium
Nauczycielskim
im.
G.
Piramowicza
we
Wrocławiu.
Prowadziłam
i
wypromowałam ponad trzydzieści prac licencjackich.
Współpracowałam
i
współpracuję,
prowadząc
popularyzatorską
działalność
wykładową, z: III Liceum Ogólnokształcącym w Kaliszu im. Mikołaja Kopernika , I Liceum
Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w Ostrzeszowie, Uniwersytetem Trzeciego
Wieku w Ostrzeszowie, Towarzystwem Polonistyki Wrocławskiej oraz Wrocławskim
Oddziałem PTTK, gdzie wygłosiłam m.in. wykład na temat życia i twórczości Jānisa Rainisa.
.
Ewa Grzęda