zea mays l. - Instytut Ochrony Roślin

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011
MNIEJ ZNANE GATUNKI Z GROMADY OWADÓW
(INSECTA) ZASIEDLAJĄCE ROŚLINY KUKURYDZY
(ZEA MAYS L.) W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE
W LATACH 2005–2010
PAWEŁ K. BEREŚ
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
Terenowa Stacja Doświadczalna
Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów
[email protected]
I. WSTĘP
Od samego początku uprawy na ziemiach polskich kukurydza (Zea mays L.) narażona była na uszkodzenie, a nawet całkowite zniszczenie ze strony wielu organizmów
szkodliwych. Jedną z ważniejszych grup stanowiły szkodniki należące do gromady
owadów (Insecta). O ile początkowo ich skład gatunkowy był stosunkowo ubogi, tak
wraz z rosnącą popularnością uprawy kukurydzy, intensyfikacją produkcji, stosowaniem licznych uproszczeń agrotechnicznych, a także występowaniem korzystnych warunków agrometeorologicznych, zaczęto obserwować wzrost liczebności szkodliwej
entomofauny w zasiewach tej rośliny.
Pierwsze, kompleksowe badania nad szkodnikami kukurydzy w Polsce zostały wykonane w latach 50. dwudziestego wieku, w południowo-zachodniej części kraju przez
Kanię (Kania 1962a, b). Bardzo ważnym zagadnieniem, któremu poświęcił wiele uwagi
było dokładne rozpoznanie składu gatunkowego szkodliwych owadów występujących
na roślinach kukurydzy w ówczesnym okresie. Wyniki jego prac były podstawą do
opracowania pierwszego podręcznika dotyczącego kompleksowej ochrony kukurydzy
przed agrofagami (Dubniak i Kania 1961) oraz dały podwaliny pod późniejsze badania
entomologiczne prowadzone przez innych specjalistów.
Aktualnie do najliczniejszych bezkręgowców zasiedlających kukurydzę w Polsce
zalicza się: omacnicę prosowiankę, stonkę kukurydzianą, ploniarkę zbożówkę oraz
kilka gatunków mszyc, rolnic, larw sprężykowatych oraz larw chrabąszczy (Dubniak
i Kania 1961; Kania 1962a, b; Lisowicz 2001; Lisowicz i Tekiela 2004; Mrówczyński
i wsp. 2004; Bereś i Pruszyński 2008; Bereś 2011). Obok wyżej wymienionych występuje także szereg innych owadów, które często w prowadzonym przez producentów
kukurydzy monitoringu są pomijane, głównie z uwagi na niską liczebność oraz małą
szkodliwość. Jak pokazuje jednak praktyka rolnicza, żaden gatunek nie powinien być
22
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011
marginalizowany, gdyż w sprzyjających dla rozwoju warunkach może wystąpić masowo, zagrażając zarówno wysokości, jak i jakości plonu.
Celem wykonanych badań było poszukiwanie, identyfikacja oraz określenie szkodliwości mniej znanych gatunków owadów występujących na plantacjach kukurydzy
w okolicach Rzeszowa.
II. MATERIAŁ I METODY
Badania monitoringowe wykonano w latach 2005–2010 w województwie Podkarpackim na plantacjach kukurydzy pastewnej położonych w miejscowościach: Krzeczowice, Głuchów, Terliczka oraz Nienadówka.
Przez cały okres wegetacji (od kwietnia do października), gdy kukurydza znajdowała się w fazach rozwojowych BBCH od 01 do 99 (Adamczewski i Matysiak 2002) prowadzono systematycznie wykonywane 1–2 razy w tygodniu obserwacje zasiewów pod
kątem występowania szkodliwej entomofauny, miejsc jej przebywania oraz powodowanych uszkodzeń. W zależności od wielkości plantacji w czterech miejscach zasiewu
przeglądano od 100 do 200 kolejnych roślin w rzędzie (razem 400–800 roślin). Ponadto
co 2–3 tygodnie prowadzono analizę systemu korzeniowego i otaczającej je gleby na
obecność gatunków żerujących w glebie i uszkodzeń przez nie powodowanych. W tym
celu pobierano od 5 do 10 kolejnych roślin w rzędzie, w czterech miejscach plantacji
(razem 20–40 roślin). Dodatkowymi obserwacjami obejmowano każdą roślinę wykazującą objawy uszkodzenia systemu korzeniowego oraz organów nadziemnych.
Zebrane owady w stadium imago poddawano identyfikacji w oparciu o dostępną literaturę. W przypadku gąsienic niektórych motyli prowadzono ich hodowlę w insektarium, a następnie otrzymane osobniki dorosłe przekazywano do oznaczenia specjalistom z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz z Centralnego Laboratorium
Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Toruniu. W przypadku niektórych gatunków, które stanowiły problem w hodowli lub w oznaczeniu, ograniczano
się tylko do wskazania rzędu lub rodziny do jakiej przynależały.
III. WYNIKI I DYSKUSJA
Wyniki z przeprowadzonego monitoringu prezentuje tabela 1. W wykazie uwzględniono jedynie te gatunki, których wystąpienie na roślinach obserwowano przez minimum dwa lata w analizowanym sześcioleciu, w minimum dwóch miejscowościach
objętych nadzorem fitosanitarnym i które powodowały widoczne uszkodzenia tkanek
roślin. Podany w tabeli okres występowania danego gatunku na roślinach obejmuje jego
najwcześniejszy pojaw oraz najpóźniejsze zakończenie żerowania zaobserwowane
w latach 2005–2010.
Na podstawie wykonanych badań stwierdzono, że zasiewy kukurydzy w województwie Podkarpackim zasiedla kilka zupełnie nowych gatunków owadów, dotychczas nie
notowanych na tej roślinie w południowo-wschodniej części kraju np.: włócznica białożyłka (Simyra albovenosa), słonecznica orężówka (Helicoverpa armigera), wieczernica
szczawiówka (Acronicta rumisis) oraz piętnówka brukwianka (Lacanobia oleracea).
Wyniki z przeprowadzonych obserwacji dotyczące H. armigera oraz A. rumicis zostały
wcześniej opublikowane (Bereś 2008, 2009).
Mniej znane szkodniki kukurydzy
23
24
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011
Mniej znane szkodniki kukurydzy
25
26
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011
Obok wyżej wymienionych, stwierdzono także i takie owady, które z kukurydzą
związane są już co najmniej od kilkudziesięciu lat. Przykładem są wciornastki (Thysanoptera), które Lisowicz (2001) zalicza do najgroźniejszych szkodników tej rośliny
w południowo-wschodniej Polsce, a których skład gatunkowy na kukurydzy był obiektem badań m.in. Zawirskiej (1969).
Część stwierdzonych osobników to gatunki charakterystyczne dla innych upraw np.:
zbóż, roślin kapustowatych, pozostałe natomiast znane są z występowania na roślinach
dzikorosnących. W ostatnich latach, jak podaje Mrówczyński i wsp. (2007) nasila się
proces migracji gatunków charakterystycznych dla pozostałych roślin zbożowych na
kukurydzę, czego najlepszym przykładem są skrzypionki (Oulema spp.), a które to
zjawisko potwierdzono w badaniach własnych.
Z uwagi na ubogą literaturę krajową dotyczącą badań faunistycznych w zasiewach
kukurydzy brakuje aktualnych danych na temat entomofauny zasiedlającej plantacje tej
rośliny w kraju. Część spośród stwierdzonych w badaniach własnych gatunków była już
notowana na kukurydzy w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku przez Kanię (1962a, b).
Zalicza się do nich m.in.: pasikonika zielonego, turkucia podjadka, wciornastki, mszycę
kukurydzianą, wieczernicę szczawiówkę, bawełnicę wiązowo-zbożową, skrzypionkę
błękitek, skrzypionkę zbożową, miniarki, pchełki, zmieniki oraz zwójki. Powyższy autor
stwierdził ponadto na obserwowanych plantacjach kukurydzy obecność wielu innych
gatunków owadów, a których część również stwierdzano na roślinach w badaniach własnych, jednakże ich pojaw był incydentalny, stąd też nie są przedmiotem opracowania.
Stwierdzone w latach badań gatunki zasiedlały zarówno nadziemne, jak i podziemne
części roślin. Najczęściej uszkadzanymi przez nie organami kukurydzy były blaszki
liściowe. Żaden z wymienionych w tabeli 1. owadów nie spowodował w latach badań
bezpośrednich strat w plonach kukurydzy, niemniej uszkodzenia tkanek, jakie powodowały były bramą przez którą mogły wnikać do wnętrza roślin sprawcy chorób kukurydzy.
IV. WNIOSKI
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że kukurydza jest atrakcyjnym źródłem
pożywienia dla wielu organizmów z gromady Insecta. Obok gatunków znanych z występowania na tej roślinie od wielu już lat, stwierdzono także pojaw zupełnie nowych.
Ich obecność nie miała jednak charakteru incydentalnego, lecz była najprawdopodobniej przejawem poszerzania zakresu roślin żywicielskich.
W związku z rosnącym areałem uprawy kukurydzy w Polsce i jej dominacją
w strukturze zasiewów wielu gospodarstw, a także wskutek oddziaływania korzystnych
warunków meteorologicznych należy liczyć się z coraz częstszymi pojawami nowych
zagrożeń ze strony owadów.
Konieczne jest dalsze kontrolowanie stanu fitosanitarnego upraw kukurydzy w całej
Polsce pod kątem występowania owadów, dla celów monitorowania zmian w ich liczebności oraz szkodliwości.
Autor składa serdeczne podziękowania Panom: prof. dr hab. Jarosławowi Buszko
z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz mgr Tomaszowi Konefałowi
z Centralnego Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa
w Toruniu za pomoc w identyfikacji wybranych gatunków.
Mniej znane szkodniki kukurydzy
27
V. LITERATURA
Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Kukurydza Zea mays L. s. 20–21. W: „Klucz do określania
faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH” [K. Adamczewski, K. Matysiak – tłumaczenie i adaptacja]. Wyd. I, Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 134 ss.
Bereś P.K. 2011. The occurrence of aphids (Aphididae) on maize (Zea mays L.) in Krzeczowice
near Przeworsk (south-eastern Poland) in 2005–2008. Acta Sci. Pol., Agricultura 10 (1): 3–12.
Bereś P.K. 2009. Wieczernica szczawiówka (Acronicta rumicis L.) – nowy szkodnik kukurydzy
w południowo-wschodniej Polsce. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 49 (1): 82–85.
Bereś P.K. 2008. Słonecznica orężówka (Helicoverpa armigera Hüb.) – kwarantannowy szkodnik
kukurydzy. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 48 (1): 90–93.
Bereś P.K., Pruszyński G. 2008. Ochrona kukurydzy przed szkodnikami w produkcji integrowanej. Acta Sci. Pol., Agricultura 7 (4): 19–32.
Dubniak H., Kania C. 1961. Ochrona Kukurydzy. Wyd. II. PWRiL, Warszawa, 156 ss.
Kania C. 1962a. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956–1959 (cz. I). Pol. Pismo Entomol., Seria B, 1–2 (25–26): 53–69.
Kania C. 1962b. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956–1959 (cz. II). Pol. Pismo Entomol., Seria B, 3–4 (27–28): 183–216.
Lisowicz F. 2001. The occurrence of economically important maize pests in south–eastern Poland. J. Plant Protection Res. 41 (3): 250–255.
Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie.
s. 52–64. W: „Technologia Produkcji Kukurydzy” (A. Dubas, red.). Wyd. Wieś Jutra, 133 ss.
Lisowicz F. 1989. Xylena vetusta Hb. (Lep., Noctuidae, Cucullianae), a new pest of maize in
Poland. Acta Phyt. Entomol. Hung. 24 (1–2): 145–146.
Martelli M. 1950. Contributi alla conoscenza dell’entomofauna del Granoturco (Zea mays L.),
II. Aphidoidea, Redia, Firenze 35: 257–380.
Mrówczyński M., Pruszyński G., Wachowiak H., Bereś P. 2007. Nowe zagrożenia upraw rolniczych przez szkodniki ze szczególnym uwzględnieniem kukurydzy. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 47 (1): 323–330.
Mrówczyński M., Boroń M., Wachowiak H., Zielińska W. 2004. Atlas Szkodników Kukurydzy.
Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 78 ss.
Zawirska I. 1969. Fauna Thysanoptera na kukurydzy (Zea mays L.) w Polsce. Prace Nauk. Inst.
Ochr. Roślin 11 (2): 81–88.
PAWEŁ K. BEREŚ
LESS KNOWN SPECIES REPRESENTING INSECTA,
DAMAGING MAIZE PLANTS (ZEA MAYS L.)
IN THE SOUTH-EASTERN PART OF POLAND IN 2005–2010
SUMMARY
Studies conducted in the years 2005–2010 showed that maize plants (Zea mays L.) in the
south-eastern part of Poland are damaged by a large number of harmful insects. In addition to the
insect species occurring on maize for many years, the presence of new species, not recorded yet
was also stated in the studied region.
The conducted studies confirmed that maize is an attractive source of food for many harmful
organisms, including those ones causing no serious damage to maize plants, and thus not directly
affecting the yield.
Key words: Zea mays L., maize, Poland, harmfulness entomofauna, occurrence