Wojniak - Uniwersytet Pedagogiczny

JUSTYNA WOJNIAK
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Prawne i organizacyjne uwarunkowania
kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi w polskim systemie oświaty
Legal and organizational determinants
of education of people with special
educational needs in Polish education system
The issue of special needs education in the Polish educational system is being considered
from different perspectives. The paper presents the origins of this concept based on the
British solutions and arrangements made on the international forum. It discusses key
Polish legislation, both primary and executive acts that involve the implementation of
the standards of special educational needs. It also shows selected organizational solutions
used in the practice of school life.
Keywords: special needs education, legislation, disability, gifted children
Wstęp
Zagadnienie specjalnych potrzeb edukacyjnych w polskim systemie oświaty
rozpatrywane jest w wielu różnych ujęciach. Niewątpliwie wynika to z szerokiej
definicji tego pojęcia, bazującej na zróżnicowanych źródłach specjalnych potrzeb
edukacyjnych. Wśród nich wymieniana jest niepełnosprawność, która w powszechnym odbiorze stanowi zasadniczą przesłankę tychże potrzeb. Nie należy
jednak zapominać o innych źródłach, wynikających z indywidualnych predyspozycji ucznia, ale także z jego sytuacji rodzinnej czy społecznej. Celem artykułu jest
zatem przybliżenie uwarunkowań specjalnych potrzeb edukacyjnych, jakie przyjęto na gruncie ustawodawstwa polskiego, ale także odniesienie ich do prawodawstwa międzynarodowego dla nakreślenia szerszego społecznego i legislacyjnego
tła omawianej problematyki.
82 Justyna Wojniak
Próba wyczerpującego omówienia przedmiotowego zagadnienia wymaga
jednak przede wszystkim odwołania do treści zawartych w kluczowych z punktu widzenia funkcjonowania polskiego systemu oświaty aktów prawnych. Zapisy
dotyczące specjalnych potrzeb edukacyjnych znajdują się bowiem w aktach zarówno rangi ustawowej, w sposób wyczerpujący regulujących tę sferę życia społecznego, jak i w aktach wykonawczych. Ich celem jest konkretyzacja przepisów
dotyczących uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w obszarach takich, jak ocenianie, klasyfikowanie czy promowanie uczniów, przeprowadzanie
sprawdzianów i egzaminów na poszczególnych etapach edukacyjnych czy zasady
przyznawania stypendiów, a także udzielania uczniom wsparcia psychologiczno-pedagogicznego.
Nie mniej istotne wydaje się przywołanie rozwiązań organizacyjnych stosowanych w codziennej praktyce życia szkolnego, mających na celu stworzenie
faktycznych możliwości realizacji prawa każdego do nauki, z uwzględnieniem
indywidualnych cech i predyspozycji. Specjalne potrzeby edukacyjne nie mogą
być przy tym traktowane jako przesłanka do dyskryminacji czy marginalizowania jakiegokolwiek ucznia. Tak więc wprowadzenie takiej kategorii do polskiego
prawodawstwa oraz stworzenie organizacyjnych mechanizmów zaspokajania tych
specyficznych potrzeb potwierdza priorytetowe znaczenie konstytucyjnie zagwarantowanego prawa każdego do nauki.
Prawa dziecka-ucznia jako podstawa działań dydaktycznych,
wychowawczych i opiekuńczych
Analiza prawnych oraz organizacyjnych uwarunkowań kształcenia osób ze
specjalnymi potrzebami edukacyjnymi na gruncie polskiego prawodawstwa wymaga osadzenia w szerszym kontekście regulacji o charakterze międzynarodowym. Dlatego też zasadne wydaje się uczynienie punktem wyjścia rozważań w tej
materii kluczowego z punktu widzenia międzynarodowego aktu prawnego odnoszącego się do statusu dziecka, jakim jest Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1989
roku1. Dokument ten, którego projekt w 1978 roku został zaproponowany Komisji Praw Człowieka ONZ przez Polskę, dzisiaj obowiązuje we wszystkich niemal
państwach świata, stanowiąc kompleksową regulację prawną sytuacji dziecka, zarówno w sferze życia prywatnego i rodzinnego, jak i w szeroko pojętej sferze życia
społecznego, także w obrębie szkoły.
Konwencja w pierwszym artykule precyzuje, iż dzieckiem jest każda istota
ludzka w wieku poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem uzyska ono wcześniej
pełnoletność. W odniesieniu do tej kategorii podmiotów został jednocześnie barOrganizacja Narodów Zjednoczonych, Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku, http://
www.unicef.org/magic/resources/CRC_polish_language_version.pdf [dostęp: 7.10.2015].
1 Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…83
dzo silnie zaakcentowany zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu na kryteria
takie, jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne i inne, pochodzenie narodowe, etniczne lub społeczne, status majątkowy, niepełnosprawność,
cenzus urodzenia. Znaczenie tego zapisu ma charakter fundamentalny nie tylko
ze względu na katalog uniwersalnych i niezbywanych praw człowieka, ale także ze
względu na konstrukcję specjalnych potrzeb edukacyjnych, które są przedmiotem
rozważań w ramach niniejszego opracowania. Z tego punktu widzenia niewątpliwie kluczowe znaczenie ma artykuł 28 Konwencji, zgodnie z którym Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i zobowiązują się do podjęcia konkretnych
kroków w celu stopniowego realizowania tego prawa. Odbywać się to ma na zasadzie równych szans, poprzez między innymi zapewnienie powszechnego dostępu
do nauczania podstawowego, które określone zostało jako obowiązkowe, oraz do
popierania rozwoju szkolnictwa na poziomie średnim (art. 28, ust. 1, lit. a i b).
Z punktu widzenia efektywnej realizacji tego prawa, zasadne jest łączne
z przywołanym artykułem rozpatrywanie takich elementów, jak prawo do wypoczynku i czasu wolnego, uczestnictwa w zabawach i życiu kulturalnym (art.
31, ust. 1), prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich
sprawach dziecka dotyczących, stosownie do jego wieku oraz poziomu dojrzałości
(art. 12, ust. 1) oraz prawo do swobodnej wypowiedzi, manifestujące się w poszukiwaniu, otrzymywaniu i przekazywaniu informacji oraz idei wszelkiego rodzaju
(art. 13, ust. 1). W tym ostatnim przypadku podkreślić należy, iż prawo to nie ma
charakteru bezwzględnego, jako że w dalszej treści cytowanego artykułu mamy do
czynienia z wyraźnymi ograniczeniami w tym przedmiocie. Wynikają one z poszanowania praw i reputacji innych osób, ochrony bezpieczeństwa narodowego
lub porządku publicznego, zdrowia publicznego lub moralności (art. 13, ust. 2).
W uzupełnieniu do omawianego katalogu uprawnień, przytoczyć warto prawo
do swobody myśli, sumienia i wyznania (art. 14, ust. 1) czy prawo do swobodnego zrzeszania się, wolności pokojowych zgromadzeń, z wprowadzeniem wszakże
ograniczeń zbliżonych do tych, jakie zawarto w odniesieniu do swobody wypowiedzi oraz prawa do informacji (art. 15, ust. 1 i 2).
Przytoczone zapisy Konwencji w polskim systemie prawa znajdują swoje
odzwierciedlenie w Ustawie o systemie oświaty z 1991 roku2. Zgodnie z artykułem 55 wspomnianego aktu prawnego, w szkole i placówce działa samorząd
uczniowski, który tworzą wszyscy uczniowie. Aktywność samorządu polega na
przedstawianiu radzie szkoły lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wniosków oraz opinii we wszystkich sprawach szkoły lub placówki, ze szczególnym jednak uwzględnieniem realizacji podstawowych praw uczniów (art. 55,
ust. 5, pkt. 1–5).
Wśród tych praw znajduje się prawo do zapoznawania się z programem
nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami, a także prawo do
jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu. Mamy tu więc
2 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz.U. 1991, nr 95, poz. 425.
84 Justyna Wojniak
do czynienia z szeroko pojętym prawem do informacji, które w sposób wysoce zindywidualizowany ucznia dotyczą i mają bezpośredni wpływ chociażby na
jego klasyfikację i promocję do klasy programowo wyższej. Przywołany artykuł
wymienia także prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania
i zaspokajania własnych zainteresowań. W dalszej kolejności mamy do czynienia
z prawem redagowania i wydawania gazety szkolnej, co niewątpliwie stanowi odzwierciedlenie niezbywalnego prawa do swobody wypowiedzi, a więc poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji. Z kolei prawo organizowania
działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi ściśle łączy się z prawem do
wypoczynku, czasu wolnego oraz uczestnictwa w zabawach i życiu kulturalnym.
Aktywności te mogą być przez uczniów podejmowane w porozumieniu
z dyrektorem, co stanowi element akcentujący podmiotowość uczniów i potwierdzenie faktu, iż samorząd uczniowski, obok rady pedagogicznej, rady rodziców czy powoływanej fakultatywnie rady szkoły, rozpatrywany jest jako jeden
z równorzędnych elementów systemu organów szkoły, z zachowaniem jednakże
wszystkich proporcji, wynikających chociażby z kompetencji przypisanych tym
organom. Podmiotowość uczniów i respektowanie ich prawa do wypowiadania
się w sprawach, które ich dotyczą potwierdza także prawo wyboru nauczyciela
pełniącego rolę opiekuna samorządu.
Specjalne potrzeby edukacyjne – ujęcia definicyjne
Zasadnicze obszary aktywności szkoły, które ustawodawca definiuje jako
funkcję dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą3, w świetle definicji pojęcia
„specjalne potrzeby edukacyjne” nabierają specyficznego znaczenia, a ich realizacja wymaga zarówno od placówki, jak i od zatrudnionych w niej nauczycieli
określonych działań.
Z określeniem „specjalne potrzeby edukacyjne” mamy do czynienia od lat
70. ubiegłego wieku. Po raz pierwszy w dyskursie edukacyjnym pojawiło się ono
w 1978 roku w Wielkiej Brytanii w dokumencie zatytułowanym Report of the
Committee of Enquiry into the Education of Handicapped Children and Young People,
od nazwiska przewodniczącej tego Komitetu zwanym Warnock Report4. Tytuł
raportu jednoznacznie wskazuje, iż specjalne potrzeby edukacyjne odnoszą się do
dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością, niezależnie od jej rodzaju i stopnia5.
3 Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, Dz.U. 1982, nr 3, poz. 19, art. 6, pkt. 1.
Special Education Needs. Report of the Committee of Enquiry into the Education of Handicapped
Children and Young People, London 1978, http://www.educationengland.org.uk/documents/warnock/warnock1978.html [dostęp: 12.10.2015].
4 5 World Health Organization, International Classification of Functioning, Disability and
Health, Geneva 2001, s. 7.
Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…85
Autorzy Raportu podjęli analizę medycznych aspektów potrzeb niepełnosprawnych dzieci i młodzieży oraz rozwiązań w zakresie przygotowania ich do wejścia
na rynek pracy. Z drugiej strony Raport odnosi się do społecznego wymiaru tych
potrzeb. W tym kontekście badane były relacje pomiędzy instytucjami i specjalistami zaangażowanymi w zaspokajanie specjalnych potrzeb edukacyjnych omawianej grupy, jak i udział rodziców w tym procesie.
Warto dodać, że autorzy Raportu posługują się pojęciem handicap. W obowiązującej Międzynarodowej klasyfikacji funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia z 2001 r. oznacza ono upośledzenie lub
niepełnosprawność społeczną i odnosi się do niekorzystnej sytuacji danej osoby,
która wynika z uszkodzenia lub niepełnosprawności i ogranicza lub uniemożliwia
wypełnianie ról – zadań i zachowań w sytuacjach społecznych. Cytowana Międzynarodowa klasyfikacja wyróżnia także pojęcie uszkodzenia (impairment), oznaczające wszelki ubytek lub odstępstwo od normy psychologicznej, fizjologicznej
lub anatomicznej struktury czy funkcji organizmu, wskutek określonej wady wrodzonej, choroby lub urazu. Przytoczony dokument zawiera ponadto pojęcie niepełnosprawności funkcjonalnej (disability), czyli ograniczenia lub wynikającego
z uszkodzenia braku zdolności do wykonywania czynności w sposób lub w zakresie uznawanym za normalny dla istoty ludzkiej (dysfunkcja na poziomie zadań).
Określenie „specjalne potrzeby edukacyjne” zostało spopularyzowane w 1994
roku podczas Światowej Konferencji UNESCO w Salamance z udziałem przedstawicieli dziewięćdziesięciu dwóch rządów i dwudziestu pięciu organizacji międzynarodowych. W przyjętej wówczas Deklaracji uczestnicy potwierdzili swoje
zaangażowanie wobec Edukacji dla Wszystkich i wyrazili przekonanie, iż „każde
dziecko ma fundamentalne prawo do nauki i należy dać mu szansę osiągnięcia
i utrzymania odpowiedniego poziomu kształcenia”6.
Wskazano ponadto, że:
– każde dziecko ma indywidualne cechy charakterystyczne, zainteresowania,
zdolności i potrzeby w zakresie nauczania,
– systemy oświaty powinny być tworzone, a programy edukacyjne wdrażane
z uwzględnieniem dużego zróżnicowania tych cech charakterystycznych
i potrzeb,
– dzieci posiadające szczególne potrzeby edukacyjne muszą mieć dostęp do
zwykłych szkół, które powinny przyjąć je w ramach prowadzenia nauczania stawiającego dziecko w centrum zainteresowania i mogącego zaspokoić jego potrzeby7.
Jednocześnie uznano, że szkoły o otwartej orientacji stanowią najskuteczniejszy instrument zwalczania dyskryminacji, tworzenia przyjaznych społeczno6 UNESCO, Deklaracja z Salamanki, art. 2, http://rownosc.info/media/uploads/deklaracja_z_salamanki.pdf [dostęp: 19.10.2015].
7 Tamże.
86 Justyna Wojniak
ści, budowania otwartego społeczeństwa oraz wprowadzania w życie edukacji dla
wszystkich. Zapewniają one także odpowiednie wykształcenie większości dzieci, poprawiają skuteczność oraz efektywność kosztową całego systemu oświaty8. Polska, jako państwo członkowskie, zobowiązała się do respektowania tych
postanowień, co potwierdza zarówno ustawa o systemie oświaty, jak i stosowne
akty wykonawcze.
W literaturze przedmiotu pojęcie specjalnych potrzeb edukacyjnych stosowane jest najczęściej w odniesieniu do edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w ogólnodostępnych placówkach9. Zakładanym przy tym celem jest
umożliwienie dzieciom i młodzieży sprostania wymaganiom stawianym przez
ogólnodostępną szkołę w sytuacji, gdy wykazują one trudności w uczeniu się wynikające ze zróżnicowanych uwarunkowań. Wiąże się to z wymogiem dostosowywania warunków edukacyjnych do indywidualnych cech rozwoju i możliwości
omawianej grupy uczniów. Dotyczyć to może zarówno celów, treści, czy metod
wykorzystywanych w procesie edukacji, jak i stosowanych form organizacyjnych
bądź środków dydaktycznych. Specjalne potrzeby edukacyjne w wielu wypadkach rozpatrywane są wraz ze specjalnymi potrzebami technicznymi. Idą zatem
w parze z koniecznością dostosowania infrastruktury placówki, przykładowo sali
lekcyjnej, jak i z wymogiem zapewnienia możliwości korzystania z niestandardowych środków dydaktycznych bądź sprzętu rehabilitacyjnego. Często z omawianą kategorią potrzeb łączą się również specjalne potrzeby psychospołeczne, jak
chociażby potrzeba korzystania przez ucznia ze wsparcia asystenta podczas zajęć
edukacyjnych i w związku z nimi10.
W dokumencie przygotowanym przez Zespół ds. Reformy Systemu Kształcenia Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami Edukacyjnymi w Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu w 1998 roku, specjalne potrzeby edukacyjne określone
zostały jako te, które w toku rozwoju dzieci i młodzieży wynikają z ich niepełnosprawności lub powstają z innych przyczyn trudności w uczeniu się. Wśród
przyczyn tego rodzaju trudności wyróżnione zostały: uszkodzenia sensoryczne
(wzrok, słuch), uszkodzenia motoryczne (ortopedyczne, postępujące schorzenia
mięśni), upośledzenie umysłowe, zaburzenia komunikacji językowej, niepełnosprawności sprzężone, zaburzenia emocjonalne i zaburzenia zachowania, autyzm
dziecięcy i zaburzenia pokrewne, specyficzne trudności w uczeniu się oraz przewlekłe choroby somatyczne11.
Z kolei w roku 2008 powołany przez Ministra Edukacji Narodowej Zespół
Ekspertów ds. Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych opracował dwie definicje dotyczące specjalnych potrzeb rozwojowych (SPR) i edukacyjnych (SPE):
8 Tamże.
A. Olechowska, Edukacja dzieci o specjalnych potrzebach, s. 121, http://dladzieci.3e.pl/repository/R8.pdf [dostęp: 20.11.2015].
9 10 Tamże [dostęp: 22.11.2015].
Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Reforma systemu kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Warszawa 1998, s. 11.
11 Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…87
Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi to te,
u których stwierdza się spektrum objawów utrudniających lub uniemożliwiających
funkcjonowanie: ruchowe, sensoryczne, poznawcze, w zakresie komunikacji, emocjonalno-społeczne i/lub psychiczne, wpływających na jakość życia i pełnienie ról
społecznych teraz i/lub w przyszłości
oraz
Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi to te,
u których stwierdza się zagrożenie niepełnosprawnością, wszelkie dysfunkcje, dysharmonie lub niesprawności mogące mieć negatywny wpływ na dalszy rozwój12.
Zespół Ekspertów przyjął również kryterium podziału, biorąc pod uwagę
wiek uczniów. I tak, dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi to dzieci od
urodzenia do rozpoczęcia nauki w szkole. Dzieci i młodzież od momentu rozpoczęcia nauki w szkole do jej ukończenia określa się mianem dzieci i młodzieży ze
specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W innym ujęciu dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi to dzieci od urodzenia do 3. roku życia, natomiast dzieci
od 3. roku życia i młodzież do ukończenia nauki w szkole określa się jako dzieci
i młodzież ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Taką formułę definiowania
przyjęto w wielu krajach Unii Europejskiej.
Należy zwrócić uwagę, że w zaprezentowanym ujęciu definicyjnym nie zostały jednoznacznie wyodrębnione osoby z niepełnosprawnością. Nie stworzono
tym samym oddzielnej kategorii, która mogłaby stać się w ten sposób obiektem
stygmatyzacji. Z drugiej strony nie możemy zapominać o innym, równie ważnym
wymiarze specjalnych potrzeb edukacyjnych, wynikających z potencjału intelektualnego lub uzdolnień poznawczych dzieci i młodzieży13.
W kierunku takiego właśnie szerokiego ujęcia specjalnych potrzeb edukacyjnych zmierza rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia
2013 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach14. Rozporządzenie to jako przesłankę udzielania uczniowi pomocy psychologiczno-pedagogicznej wskazuje rozpoznanie i zaspokajanie indywidualnych potrzeb rozwojowych
i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznanie indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia.
Katalog ich źródeł został w tym przypadku sformułowany następująco: niepełnosprawność; niedostosowanie społeczne; zagrożenie niedostosowaniem społecznym; szczególne uzdolnienia; specyficzne trudności w uczeniu się; zaburzenia
komunikacji językowej; choroba przewlekła; sytuacje kryzysowe lub traumatyczne; niepowodzenia edukacyjne; zaniedbania środowiskowe związane z sytuacją
L. Zaremba, Specjalne potrzeby rozwojowe i edukacyjne dzieci i młodzieży. Identyfikowanie
SPR i SPE oraz sposoby ich zaspokajania, Warszawa 2014, s. 15.
12 13 14 Tamże, s. 15.
Dz.U. 2013, poz. 532.
88 Justyna Wojniak
bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami
środowiskowymi; trudności adaptacyjne związane z różnicami kulturowymi lub ze
zmianą środowiska edukacyjnego, wynikające przykładowo z wcześniejszego
kształcenia za granicą15.
Zadania systemu oświaty, rola placówki oświatowo-wychowawczej
Ustawa o systemie oświaty w sposób szczegółowy formułuje zadania, jakie
system ten realizuje w społeczeństwie demokratycznym16. Wśród priorytetów
znajduje się realizacja ogólnie pojmowanego prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju. W kontekście
zaspokajania specjalnych potrzeb edukacyjnych rozpatrywać należy zapisy dotyczące dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do możliwości ucznia,
realizacji prawa ucznia do korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
realizacji prawa ucznia do specjalnych form pracy dydaktycznej, zapewnienia
uczniom niepełnosprawnym lub niedostosowanym społecznie możliwości pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami
i predyspozycjami oraz realizacji prawa uczniów niepełnosprawnych do zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć
rewalidacyjnych.
Z uwagi na przytoczoną szeroką definicję specjalnych potrzeb edukacyjnych,
system oświaty ma również za zadanie zapewnić uczniom szczególnie uzdolnionym realizację indywidualnych programów nauczania, a także realizację zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych rozwijających zainteresowania i uzdolnienia
uczniów. Z kolei w kontekście sytuacji bytowej ucznia i jego rodziny przywołać
należy dostęp do opieki przyznawanej uczniom pozostającym w trudnej sytuacji
materialnej i życiowej.
Z punktu widzenia diagnozowania specjalnych potrzeb edukacyjnych kluczową rolę w systemie oświaty odgrywa poradnia psychologiczno-pedagogiczna. W świetle rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych,
w tym publicznych poradni specjalistycznych z 2013 roku, jednym z zadań poradni jest diagnozowanie dzieci i młodzieży, prowadzone w celu określenia indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości
psychofizycznych dzieci i młodzieży (§ 3, ust. 1)17.
Natomiast wśród efektów diagnozowania dzieci i młodzieży cytowane rozporządzenie wymienia wydanie orzeczenia o potrzebie: kształcenia specjalnego,
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 roku w sprawie
zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach,
szkołach i placówkach, Dz.U. 2013, poz. 532, § 3. 1.
15 16 17 Ustawa o systemie oświaty, art. 1.
Dz.U. 2013, poz. 199.
Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…89
zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, indywidualnego obowiązkowego rocznego
przygotowania przedszkolnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży.
Orzeczenie to wskazuje jednoznacznie fakt istnienia specjalnych potrzeb edukacyjnych i otwiera drogę do konstruowania zindywidualizowanych metod pracy
z uczniem, mających na celu zaspokojenie tych specyficznych, wynikających ze
wskazanych źródeł potrzeb.
Szczegółowy sposób realizacji przez poradnie przypisanym im zadań polega
na udzielaniu nauczycielom, wychowawcom lub specjalistom wielorako pojmowanej pomocy. Obejmuje ona rozpoznawanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych, a także możliwości psychofizycznych dzieci i młodzieży.
Dotyczy to również rozpoznawania ryzyka wystąpienia specyficznych trudności
w uczeniu się u uczniów klas I–III szkoły podstawowej. Kolejny obszar wsparcia,
jakim objęci są nauczyciele to planowanie i realizacja zadań z zakresu doradztwa
edukacyjno-zawodowego oraz rozwijanie zainteresowań i uzdolnień uczniów.
Poradnia psychologiczno-pedagogiczna współpracuje również z przedszkolami,
szkołami i placówkami w udzielaniu i organizowaniu przez nie pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz opracowywaniu i realizowaniu indywidualnych
programów edukacyjno-terapeutycznych oraz indywidualnych programów zajęć rewalidacyjno-wychowawczych. Do zadań poradni należy także współpraca
w określeniu niezbędnych do nauki warunków, sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych, adekwatnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych
i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Dotyczy to między
innymi wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych. Wymaga to
pisemnego wniosku ze strony dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki, rodzica
dziecka niepełnosprawnego albo pełnoletniego ucznia niepełnosprawnego (§ 9,
ust. 1–3). Dla zapewnienia efektywności realizowanych zadań poradnia korzysta
z pomocy specjalistów z zakresu psychologii, pedagogiki, logopedii oraz doradztwa zawodowego, a także, w zależności od potrzeb, lekarzy, jeżeli wymaga tego
sytuacja dzieci i młodzieży oraz rodziców i nauczycieli korzystających z jej usług
(§ 15, ust. 1–2).
Jeśli natomiast chodzi o to, jaką rolę w zaspokajaniu specjalnych potrzeb
edukacyjnych odgrywa indywidualnie pojmowana placówka oświatowo-wychowawcza, to również mamy tu do czynienia ze zróżnicowanymi obszarami aktywności. Wskazać wśród nich należy między innymi obowiązek organizacji zajęć
dydaktycznych w taki sposób, by umożliwić uczniom uzdolnionym sportowo godzenie zajęć sportowych z nauką (art. 9).
Ponadto ustawa o systemie oświaty przewiduje indywidualizację procesu
rekrutacji do placówki, wynikającą z predyspozycji psychofizycznych ucznia.
Dyrektor szkoły zatem na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej albo niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej podejmuje decyzję o umożliwieniu podjęcia nauki w szkole dziecku w wieku lat 5, jeżeli
wykazuje ono psychofizyczną dojrzałość do podjęcia nauki szkolnej (art. 16, ust. 1).
90 Justyna Wojniak
W oparciu o opinię wydaną przez poradnię, dyrektor w określonych przypadkach
decyduje również o odroczeniu spełniania obowiązku szkolnego (art. 16, ust. 3).
W ramach realizacji swoich podstawowych form działalności w obszarze
dydaktyki i wychowania szkoła prowadzi zajęcia rozwijające zainteresowania
i uzdolnienia, zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i specjalistyczne organizowane
dla uczniów wymagających szczególnego wsparcia w rozwoju lub pomocy psychologiczno-pedagogicznej (art. 64, ust. 1, pkt 2) oraz zajęcia rewalidacyjne dla
uczniów niepełnosprawnych (art. 64, ust. 1, pkt 4). Ponadto szkoła umożliwia
realizację prawa ucznia do indywidualnego programu lub toku nauki po uzyskaniu stosownej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej i rady pedagogicznej
(art. 66, ust. 1).
Uczeń ma również możliwość korzystania z różnych form pomocy materialnej o charakterze socjalnym lub motywacyjnym. Zgodnie z art. 90b ust. 2 ustawy
o systemie oświaty, pomoc materialna jest udzielana uczniom w celu zmniejszenia różnic w dostępie do edukacji, umożliwienia pokonywania barier dostępu do
edukacji wynikających z trudnej sytuacji materialnej ucznia, a także wspierania
edukacji uczniów zdolnych.
Specjalne potrzeby edukacyjne uczniów uwzględniane są także w procesie
oceniania, klasyfikowania oraz promowania uczniów. Szczegółowe zasady w tym
zakresie określa stosowne rozporządzenie18. Wskazuje ono konieczność dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Przesłanką takiego dostosowania jest posiadanie przez ucznia orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego
lub orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania. W kolejnych punktach
Minister Edukacji Narodowej jako podstawę dostosowania wymogów edukacyjnych wymienia opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni
specjalistycznej, o specyficznych trudnościach w uczeniu się lub inną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, wskazującą
na potrzebę takiego dostosowania, a także rozpoznanie indywidualnych potrzeb
rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych
ucznia dokonane przez nauczycieli i specjalistów oraz opinię lekarza o ograniczonych możliwościach wykonywania przez ucznia określonych ćwiczeń fizycznych
na zajęciach wychowania fizycznego (§ 3).
W dalszej części rozporządzenia znajduje się zapis dotyczący możliwości
zwolnienia ucznia przez dyrektora szkoły z realizacji zajęć wychowania fizycznego, zajęć komputerowych lub informatyki, na podstawie opinii o braku możliwości uczestniczenia ucznia w tych zajęciach wydanej przez lekarza, na czas określony w tej opinii (§ 5, pkt 1). Omawiany akt przewiduje także, podobnie jak to było
w przypadku uchylonego rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2007
roku, możliwość zwolnienia przez dyrektora szkoły z nauki drugiego języka obRozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, Dz.U. 2015, poz. 843.
18 Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…91
cego nowożytnego do końca danego etapu edukacyjnego ucznia z wadą słuchu,
z głęboką dysleksją rozwojową, z afazją, z niepełnosprawnościami sprzężonymi
lub z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera. O takie zwolnienie wnioskować
mogą rodzice ucznia lub sam uczeń, o ile jest osobą pełnoletnią. Dodatkowym
wymogiem jest w tym przypadku opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej,
w tym poradni specjalistycznej (§ 7, pkt 1).
Specjalne potrzeby edukacyjne uczniów szkoła ma także obowiązek uwzględniać podczas przeprowadzanych na każdym etapie edukacyjnym sprawdzianów
i egzaminów, niezależnie od tego, czy mają one funkcję diagnostyczną, czy selekcyjną. Szczegółowe zasady w tym obszarze określa odrębny akt wykonawczy do
ustawy o systemie oświaty wydany przez Ministra Edukacji Narodowej19. Zgodnie z treścią przywołanego rozporządzenia, szczegółowe sposoby dostosowania
warunków i form przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego oraz
egzaminu maturalnego powinny być podane w stosownym komunikacie w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie Centralnej Komisji Egzaminacyjnej nie
później niż do 10 września danego roku szkolnego, w którym sprawdzian bądź
egzamin jest przeprowadzany20.
Jak czytamy w tekście ustawy o systemie oświaty, potrzeba dostosowania warunków i form przeprowadzania sprawdzianu bądź egzaminu dotyczy uczniów
lub absolwentów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego
wydane ze względu na niepełnosprawność, a także ze względu na niedostosowanie społeczne lub zagrożenie niedostosowaniem społecznym. Dotyczy to także
uczniów lub absolwentów posiadających orzeczenie o potrzebie indywidualnego
nauczania. Ponadto, uczeń, słuchacz albo absolwent chory lub niesprawny czasowo może przystąpić do sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego w warunkach odpowiednich ze względu na jego stan zdrowia, na podstawie zaświadczenia o stanie zdrowia wydanego przez lekarza. Z kolei w oparciu
o opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej,
o specyficznych trudnościach w uczeniu się, uczeń, słuchacz lub absolwent może
przystąpić do sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego
w warunkach dostosowanych do jego potrzeb edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych wynikających z rodzaju tych trudności. Dostosowanie, o którym
mowa w cytowanej ustawie dotyczy także uczniów, słuchaczy albo absolwentów
objętych pomocą psychologiczno-pedagogiczną w szkole ze względu na trudności
adaptacyjne związane z wcześniejszym kształceniem za granicą, zaburzenia komunikacji językowej lub sytuację kryzysową lub traumatyczną21.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu
maturalnego, Dz.U. 2015 poz. 959.
19 20 21 Ustawa o systemie oświaty, art. 9a ust. 2 pkt 10 lit. a tiret trzecie.
Ustawa o systemie oświaty, art. 44zzr., ust. 1–6.
92 Justyna Wojniak
Jeśli chodzi o działania podejmowane w celu dostosowania warunków przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego,
ustawa o systemie oświaty przewiduje zminimalizowanie ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, niedostosowania społecznego lub zagrożenia niedostosowaniem społecznym ucznia, słuchacza albo absolwenta. Kolejno ustawodawca wymienia zapewnienie uczniowi, słuchaczowi albo absolwentowi miejsca pracy
odpowiedniego do jego potrzeb edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych,
wykorzystanie odpowiedniego sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych, odpowiednie przedłużenie czasu przewidzianego na przeprowadzenie
sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego. Niemniej istotne jest ustalenie zasad oceniania rozwiązań zadań w taki sposób, aby uwzględnione zostały potrzeby edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne ucznia, słuchacza
albo absolwenta. Z kolei w przypadku niepełnosprawności, niedostosowania społecznego lub zagrożenia niedostosowaniem społecznym, należy zapewnić obecność i pomoc nauczyciela wspomagającego ucznia lub absolwenta w czytaniu lub
pisaniu, lub odpowiedniego specjalisty. Tego rodzaju pomoc jest wykorzystywana
w sytuacji, gdy niezbędne jest uzyskanie właściwego kontaktu z uczniem lub absolwentem bądź gdy wymagają oni pomocy obsłudze sprzętu specjalistycznego
i środków dydaktycznych22.
Rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego przewiduje również, iż w szczególnych przypadkach wynikających ze stanu zdrowia lub
niepełnosprawności ucznia za zgodą dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej, sprawdzian albo egzamin gimnazjalny może być przeprowadzony w innym
miejscu niż szkoła (§ 9, ust. 1). Ten sam zapis dotyczy egzaminu maturalnego
(§ 35, ust. 1).
Jak już zostało to wyartykułowane, kategoria specjalnych potrzeb edukacyjnych odnosi się także do uczniów w szczególny sposób uzdolnionych. Dlatego
też obok przewidywanej przez ustawę o systemie oświaty opieki nad uczniami
szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwianie realizowania indywidualnych
programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie
(art. 1, ust. 6), zaspokajanie tego rodzaju potrzeb wymaga od szkoły czy placówki oświatowo-wychowawczej podjęcia bardziej kompleksowych działań. Dla
uszczegółowienia przywołanego zapisu ustawy, warto sięgnąć po akty wykonawcze Ministra Edukacji Narodowej, odnoszące się do zróżnicowanych obszarów,
w których mamy do czynienia z potrzebą wspierania wspomnianych szczególnych
uzdolnień.
W tym kontekście przywołać należy przede wszystkim Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz
22 Ustawa o systemie oświaty, art. 44zzr ust. 10.
Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…93
organizacji indywidualnego programu lub toku nauki23. Minister właściwy do
spraw oświaty i wychowania wskazuje, iż uczeń może realizować taką zindywidualizowaną formę kształcenia na każdym etapie edukacyjnym i w każdym typie
szkoły (§ 3). Warunkiem ubiegania się o taką możliwość jest złożenie do dyrektora szkoły za pośrednictwem wychowawcy klasy stosownego wniosku. Może
to uczynić sam zainteresowany (gdy jest niepełnoletni konieczna jest zgoda rodziców lub prawnych opiekunów). Z wnioskiem wystąpić mogą także rodzice
(prawni opiekunowie) niepełnoletniego ucznia bądź wychowawca klasy lub nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne, których wniosek dotyczy. W tym ostatnim przypadku także wymagana jest zgoda rodziców (prawnych opiekunów) lub
pełnoletniego ucznia (§ 4, ust. 2). Do wniosku wychowawca klasy dołącza opinię
o predyspozycjach, możliwościach i oczekiwaniach ucznia, a także informację
o jego dotychczasowych osiągnięciach. Stąd zasadne jest, aby złożenie takiego
wniosku poprzedzone było pewnym okresem nauki, stanowiącym podstawę dla
skonstruowania takiej opinii. Cytowane rozporządzenie zakłada, iż zezwolenie na
indywidualny program lub tok nauki uczeń może uzyskać po upływie co najmniej
roku nauki, a w uzasadnionych przypadkach – po śródrocznej klasyfikacji ucznia.
Warto podkreślić możliwość zaangażowania w tworzenie takiego indywidualnego programu, obok samego ucznia, podmiotów zewnętrznych: nauczyciela
prowadzącego zajęcia edukacyjne w szkole wyższego stopnia, nauczyciela-doradcy metodycznego, psychologa oraz pedagoga zatrudnionego w szkole (§ 5, ust. 3).
Taka formuła współpracy niewątpliwie ma na celu nie tylko wspomaganie faktycznych predyspozycji ucznia oraz jego zdolności, ale także dbałość o to, aby
prowadzone w tym kierunku działania były adekwatne do poziomu indywidualnego rozwoju i dojrzałości ucznia.
Rozwijanie szczególnych uzdolnień ucznia czy też jego indywidualnych zainteresowań umożliwia także udział w konkursach, turniejach i olimpiadach. Szczegółowe zasady w ich organizacji i sposoby przeprowadzania określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 29 stycznia 2002 r.24 Konkursy
mogą mieć charakter interdyscyplinarny i obejmować elementy treści podstaw
programowych różnych przedmiotów lub bloków przedmiotowych. Rozporządzenie wyróżnia także konkursy przedmiotowe obejmujące i poszerzające treści
podstawy programowej jednego przedmiotu, oraz konkursy tematyczne, związane z wybranym przedmiotem lub blokiem przedmiotowym (§ 2). W przypadku
olimpiad podział kształtuje się podobnie, dodatkowo wyróżnione zostały olimpiady z przedmiotów dodatkowych (§ 7, ust. 1).
Kolejnym obszarem szczególnych uzdolnień ucznia może być dziedzina, jaką
jest sport. W tym przypadku również mamy do czynienia ze szczegółowymi re23 Dz.U. 2001, nr 3, poz. 28.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji oraz sposobu przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad, Dz.U. 2002,
nr 13, poz. 125.
24 94 Justyna Wojniak
gulacjami Ministra Edukacji Narodowej na poziomie rozporządzenia25. Szkolenie sportowe ma na celu ujawnienie predyspozycji i uzdolnień kwalifikujących
uczniów do szkolenia w określonym sporcie. Zadaniem oddziału sportowego,
szkoły sportowej oraz szkoły mistrzostwa sportowego jest, zgodnie z treścią rozporządzenia, stworzenie uczniom optymalnych warunków, umożliwiających godzenie zajęć sportowych z innymi zajęciami edukacyjnymi. Drogą do jego realizacji jest między innymi umożliwienie uczniom osiągającym bardzo dobre wyniki
sportowe i uczestniczącym w zawodach ogólnopolskich lub międzynarodowych
realizowania indywidualnego programu lub toku nauki (§ 11, ust. 1, pkt 3).
Przepisy wykonawcze do ustawy o systemie oświaty określają także mechanizmy motywujące uczniów do wysiłku w zakresie osiągnięć w nauce oraz
w sporcie, w postaci systemu stypendialnego, w którym partycypują zarówno Prezes Rady Ministrów, jak i Minister Edukacji Narodowe oraz Minister Kultury
i Dziedzictwa Narodowego26. Stypendium Prezesa Rady Ministrów przyznawane
jest jednemu uczniowi danej szkoły, który otrzymał promocję z wyróżnieniem do
klasy programowo wyższej, uzyskując najwyższą w danej szkole średnią ocen oraz
wykazuje szczególne uzdolnienia w danej dziedzinie i dobre wyniki w dziedzinach pozostałych27.
Stypendium Ministra Edukacji Narodowej otrzymuje uczeń za wybitne osiągnięcia edukacyjne, a mianowicie: jest laureatem międzynarodowej olimpiady
lub laureatem i finalistą olimpiady przedmiotowej o zasięgu ogólnopolskim bądź
turnieju; jest laureatem konkursu na pracę naukową, organizowanego przez instytucję naukową lub stowarzyszenie naukowe. Takie stypendium uzyskuje również uczeń szkoły ponadgimnazjalnej z najwyższymi wynikami w nauce według
indywidualnego programu lub toku nauki; uczeń wybitnie uzdolniony uczestniczący w zajęciach w uczelni przewidzianych tokiem studiów, a także uczeń, który
uzyskał wysokie wyniki we współzawodnictwie sportowym na szczeblu krajowym
lub międzynarodowym28. Natomiast stypendium ministra właściwego do spraw
kultury i ochrony dziedzictwa narodowego kierowane jest do uczniów szkół artystycznych z bardzo dobrą średnią ocen z przedmiotów artystyczno-zawodowych
oraz do uczniów – laureatów międzynarodowych lub krajowych konkursów ar-
25 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 października 2012 r. w sprawie
warunków tworzenia, organizacji oraz działania klas i szkół sportowych oraz szkół mistrzostwa
sportowego, Dz.U. 2012, poz. 1129.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 14 czerwca 2005 r. w sprawie stypendiów Prezesa
Rady Ministrów, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz ministra właściwego do
spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, Dz.U. 2005, nr 106, poz. 890.
26 27 28 Ustawa o systemie oświaty, art. 90h ust. 2.
Ustawa o systemie oświaty, art. 90i ust. 1.
Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…95
tystycznych29. Szczegółowe warunki określa stosowne rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej i Sportu z 2004 roku30.
Organizacja pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych
W świetle przytoczonych przepisów interesujące wydaje się przeanalizowanie
specyfiki pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych w kontekście
stosowanych przez placówki rozwiązań organizacyjnych. Cytowane rozporządzenie w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz rozporządzenie
w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci
i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych, planowanie
i koordynowanie udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniowi
uznaje za cel działania szkolnego zespołu do spraw specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów31.
Zespół taki powoływany jest przez dyrektora szkoły niezwłocznie po otrzymaniu odpowiednio: orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, orzeczenia
o potrzebie indywidualnego rocznego przygotowania przedszkolnego, orzeczenia
o potrzebie nauczania indywidualnego, opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej lub poradni specjalistycznej, a także informacji nauczyciela lub wychowawcy grupy wychowawczej o tym, że uczeń potrzebuje pomocy określonego
typu. W skład zespołu wchodzą nauczyciele, wychowawcy grup wychowawczych
oraz specjaliści prowadzący zajęcia z uczniem. Przynajmniej raz w roku zespół
dokonuje przeglądu i oceny skuteczności świadczonej uczniowi pomocy, zatwierdza także zmiany w przyjętych indywidualnych programach edukacyjnych opracowanych dla uczniów ze specjalnymi potrzebami. Współpracuje z rodzicami
ucznia, przedstawicielami organu prowadzącego szkołę i poradni psychologiczno-pedagogicznej opiekującej się szkołą32.
W przypadku ucznia, którego specyficzne potrzeby edukacyjne wynikają
z konieczności objęcia kształceniem specjalnym w oparciu o stosowne orzeczenie,
program wychowania przedszkolnego i program nauczania dostosowuje się do
indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Takie dostosowanie następuje na podstawie opracowanego dla
29 Ustawa o systemie oświaty, art. 90j ust. 2.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 listopada 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania i wypłacania stypendium ministra za osiągnięcia
w nauce oraz stypendium ministra za wybitne osiągnięcia sportowe, Dz.U. 2004, nr 245, poz. 2458.
30 31 Dz.U. 2010, nr 228, poz. 1490 (akt uznany za uchylony).
D. Czarnecka, Organizacja pracy zespołu ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole,
Warszawa 2011, s. 2.
32 96 Justyna Wojniak
ucznia indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego, który uwzględnia
zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego33.
Opracowanie indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego wymaga przede wszystkim zintegrowania działań nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia. Nie mniej istotne są inicjatywy mające na celu wsparcie dla
rodziców ucznia oraz współdziałanie z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi. W ramach programu mogą być realizowane zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne i socjoterapeutyczne oraz inne, zgodnie z indywidualnymi potrzebami
i możliwościami uczniów34.
Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny zawiera takie elementy
składowe, jak: opis konkretnych umiejętności, w które należy wyposażyć ucznia,
a więc wskazuje zarówno ogólne, długofalowe cele edukacyjne, jak i cele szczegółowe o charakterze krótkoterminowym. Kolejnym obszarem są treści nauczania
– zagadnienia (wymagania szczegółowe), dzięki którym uczeń osiągnie założone
przez nauczyciela cele edukacyjne, a także procedury osiągania celów (wymagań
szczegółowych): konkretne metody, formy aktywizujące ciekawość poznawczą
oraz środki dydaktyczne wykorzystywane przez nauczyciela. W Indywidualnym
Programie ujęte są także rodzaje pomocy i wsparcia, obejmujące przykładowo pomoc nauczyciela, pomoc specjalistyczną czy pomoc ze strony rówieśników) oraz
przewidywane osiągnięcia i ocena osiągnięć ucznia35.
W kontekście specjalnych potrzeb edukacyjnych warto odnieść się także do
grupy uczniów, których specyficzne potrzeby mają charakter całkowicie odmienny, aniżeli w przypadku uczniów wymagających kształcenia specjalnego. Mowa
tu mianowicie o wspieraniu uczniów wybitnie zdolnych. Powszechnie przyjęta
charakterystyka ucznia wybitnie zdolnego obejmuje cechy takie, jak: wysoka inteligencja, twórcze predyspozycje, silna motywacja do nauki36. Jeśli chodzi o kryteria rozpoznawania u uczniów wybitnych zdolności, można podzielić je na dwie
grupy: psychologiczne (stosowanie testów psychologicznych badających poziom
inteligencji i zdolności specjalnych) oraz pedagogiczne (odwołanie do osiągnięć
ucznia)37.
Charakter pracy z uczniem zdolnym uzależniony jest od predyspozycji i wieku ucznia, a podjęte działania przyjmują formę indywidualnego programu wspierania jego rozwoju. Należy podkreślić, iż wsparcie uczniów uzdolnionych obejmuje także pracę z cechami jego inteligencji emocjonalnej, której poziom może
33 34 Ustawa o systemie oświaty, art. 71b ust. 1b.
D. Czarnecka, Organizacja pracy..., s. 9.
Ministerstwo Edukacji Narodowej, Edukacja włączająca uczniów niepełnosprawnych.
Materiały adresowane do dyrektorów przedszkoli i szkół, kadry pedagogicznej, rodziców oraz organów
prowadzących przedszkola i szkoły ogólnodostępne, Warszawa 2015, s. 9–10.
35 36 37 Ministerstwo Edukacji Narodowej, Uczeń zdolny w systemie edukacji, Warszawa 2014, s. 3.
Tamże, s. 4.
Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…97
przeszkadzać w odniesieniu sukcesu. Konkretne propozycje rozwiązań przedstawia szkolny zespół do spraw specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów.
Interesujących przykładów pracy z uczniami dostarcza analiza szkolnych
programów rozwijania zainteresowań i uzdolnień uczniów38. Znajdziemy w nich
przykładowo indywidualne formy pracy (Indywidualny Program Nauczania, samodzielna praca ucznia nad zagadnieniami wykraczającymi poza program nauczania wskazanymi przez nauczyciela, indywidualizacja nauczania poprzez realizację dodatkowych zadań, na przykład wykonywanie prezentacji multimedialnych
czy prac literackich bądź praca w charakterze wolontariusza). Drugim obszarem
wsparcia może być praca grupowa o charakterze systematycznym (interdyscyplinarne koła zainteresowań, przedmiotowe zajęcia pozalekcyjne) oraz praca grupowa sporadyczna (obozy naukowe, warsztaty, projekty grupowe i indywidualne).
Inną, najdalej chyba idącą formą indywidualizacji pracy z uczniem jest tutoring,
stosowany w kształceniu na poziomie gimnazjum i liceum. Za jego efektywnością przemawiać ma „budowanie relacji wychowawczych w oparciu o zasady pedagogiki dialogu personalnego”39. Kluczowe są w tym przypadku „indywidualne
spotkania, w trakcie których w atmosferze dialogu, szacunku i wzajemnej uwagi
tutor pracuje z podopiecznym, pozwalając mu na dogłębne poznanie siebie, określonego obszaru wiedzy, rozwinięcie umiejętności samodzielnego jej zdobywania
oraz maksymalnego wykorzystania własnych talentów”40.
Podsumowanie
Mimo że w powszechnej opinii, także w oparciu o przytoczone rozważania
definicyjne, zasadnicze źródło specjalnych potrzeb edukacyjnych stanowi niepełnosprawność, podkreślić należy, iż efektywność nauczania związana jest w nie
mniejszym stopniu z indywidualnie postrzeganymi potrzebami psychicznymi
i społecznymi, a nie z rodzajem i stopniem niepełnosprawności41.
Zaprezentowane rozwiązania prawne, wpisujące się niewątpliwie w szeroki kontekst praw dziecka, mają na celu kreowanie w szkołach takich warunków
kształcenia, które wychodziłyby naprzeciw indywidualnym potrzebom i możliwościom uczniów oraz uwzględniałyby poziom ich rozwoju psychofizycznego.
Tym samym dobór treści, metod kształcenia i sposobu organizacji pracy szkoły
należy kształtować w oparciu o rozpoznanie potencjału, trudności i zaintereso38 Gimnazjum nr 14 im. Hugo Kołłątaja we Wrocławiu, Szkolny program rozwijania zainteresowań i uzdolnień uczniów Gimnazjum nr 14, http://gim14wroc.edupage.org/files/program_rozwijania_zainteresowan_i_uzdolnien_uczniow_Gim14.pdf [dostęp: 17.11.2015].
39 40 Tamże, s. 11 [dostęp: 17.11.2015].
Tamże, s. 12 [dostęp: 17.11.2015].
J. Osiecka, Kształcenie osób niepełnosprawnych w Polsce – stan obecny i perspektywy, Biuro
Studiów i Ekspertyz Sejmu RP, Warszawa 1998, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-635.htm [dostęp: 23.11.2015].
41 98 Justyna Wojniak
wań każdego z uczniów. Zatem, istota kształcenia osób o specjalnych potrzebach
edukacyjnych jest równoznaczna ze zindywidualizowanym podejściem w procesie
nauczania i wychowania. Dzięki przyjęciu takiego punktu widzenia bowiem możliwe staje się stworzenie każdemu dziecku równych szans na edukacyjny sukces,
a tym samym zwiększenie efektywności pracy szkoły.
Bibliografia
Czarnecka D., Organizacja pracy zespołu ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole,
Warszawa 2011.
Gimnazjum nr 14 im. Hugo Kołłątaja we Wrocławiu, Szkolny program rozwijania zainteresowań i uzdolnień uczniów Gimnazjum nr 14, http://gim14wroc.edupage.org/files/
program_rozwijania_zainteresowan_i_uzdolnien_uczniow_Gim14.pdf.
Ministerstwo Edukacji Narodowej, Edukacja włączająca uczniów niepełnosprawnych. Materiały adresowane do dyrektorów przedszkoli i szkół, kadry pedagogicznej, rodziców oraz
organów prowadzących przedszkola i szkoły ogólnodostępne, Warszawa 2015.
Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Reforma systemu kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Warszawa 1998.
Ministerstwo Edukacji Narodowej, Uczeń zdolny w systemie edukacji, Warszawa 2014.
Olechowska A., Edukacja dzieci o specjalnych potrzebach, http://dladzieci.3e.pl/repository/
R8.pdf
Organizacja Narodów Zjednoczonych, Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989
roku, http://www.unicef.org/magic/resources/CRC_polish_language_version.pdf.
Osiecka J., Kształcenie osób niepełnosprawnych w Polsce – stan obecny i perspektywy, Biuro
Studiów i Ekspertyz Sejmu RP, Warszawa 1998, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-635.htm.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji oraz sposobu przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad,
Dz.U. 2002, nr 13, poz. 125.
Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 listopada 2004 r.
w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania i wypłacania stypendium
ministra za osiągnięcia w nauce oraz stypendium ministra za wybitne osiągnięcia
sportowe, Dz.U. 2004, nr 245, poz. 2458.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 czerwca 2005 r. w sprawie stypendiów Prezesa
Rady Ministrów, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, Dz.U. 2005,
nr 106, poz. 890.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 czerwca 2015 r. w sprawie
szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego, Dz.U. 2015, poz. 959.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie
warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy
w szkołach publicznych, Dz.U. 2015, poz. 843.
Prawne i organizacyjne uwarunkowania kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami…99
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 października 2012 r. w sprawie
warunków tworzenia, organizacji oraz działania klas i szkół sportowych oraz szkół
mistrzostwa sportowego, Dz.U. 2012, poz. 1129.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 roku w sprawie
zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach, Dz.U. 2013, poz. 532.
Special Education Needs. Report of the Committee of Enquiry into the Education of Handicapped Children and Young People, London 1978, http://www.educationengland.org.uk/
documents/warnock/warnock1978.html.
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, Dz.U. 1982, nr 3, poz. 19.
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz.U. 1991, nr 95, poz. 425.
World Health Organization, International Classification of Functioning, Disability and
Health, Geneva 2001, s. 7.
UNESCO, Deklaracja z Salamanki, http://rownosc.info/media/uploads/deklaracja_z_salamanki.pdf.
Zaremba L., Specjalne potrzeby rozwojowe i edukacyjne dzieci i młodzieży Identyfikowanie
SPR i SPE oraz sposoby ich zaspokajania, Warszawa 2014.