Znaczenie dochodów w bojkotowaniu produktów

MiR_Realia rynku.qxd
2015-11-04
22:44
Page 17
Realia rynku
Grzegorz Zasuwa
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Społecznych, Instytut Ekonomii i Zarządzania
Znaczenie dochodów
w bojkotowaniu produktów
The role of income in product boycotts
Artykuł dotyczy roli dochodów konsumentów w bojkotowaniu produktów. Hipotezy badawcze zweryfikowano na
podstawie danych z Europejskiego Sondażu Społecznego.
Wykorzystana próba badawcza liczy 5268 respondentów.
Uzyskane wyniki pokazują, że dochody pozytywnie oddziałują na uczestnictwo konsumentów w bojkotach. Okazuje się, że odsetek uczestników bojkotów wśród najzamożniejszych konsumentów jest prawie pięciokrotnie
wyższy niż wśród osób o najniższych dochodach. Artykuł
przedstawia też propozycję wyjaśnienia pozytywnego oddziaływania dochodów na uczestnictwo w bojkotach, nawiązując do teorii wartości. Przeprowadzona analiza pokazuje, że dochody umożliwiają konsumentom realizację uniwersalizmu na rynku w postaci bojkotowania produktów.
The paper aims to investigate the role of consumer income
in product boycotts. Research hypotheses were tested on a
representative sample of 5268 subjects taking part in
Europen Social Suervy. The rsults indicatat that income
significanlty influance consumer participation in product
boycotts. Specifically, the percentage of indidviduals
boycotting products among the rich is almost 5 times
higher than the number of boycotters in the group of lowincome consumers. The paper also provides a possible
explanation of this finding grounded in a human values
framework. A moderation analysis demonstrates that
money enables consumers to realize universalism values
in the form of product boycotts.
Słowa kluczowe
Keywords
bojkot, konsumenci, dochód, konsumpcja prospołeczna
boycott, consumers, income, prosocial consumption
Bojkot konsumencki jest zorganizowanym działaniem, które w konsekwencji prowadzi do zaprzestania nabywania produktów danej firmy z powodu
łamania przez nią zasad współżycia społecznego
lub niszczenia środowiska naturalnego (Friedman,
1991). Inicjatorem bojkotu jest zazwyczaj organizacja pozarządowa, która sprzeciwia się określonemu
sposobowi postępowania przez firmę (Klein, Smith
i John, 2004). Sprzeciw taki jest nie tylko manifestacją wyrażającą brak akceptacji dla szkodliwego
działania firmy. Dzięki wsparciu konsumentów bojkot jest pewnego rodzaju ekonomicznym środkiem
przymusu, który jest w stanie skutecznie dyscyplinować nawet największe korporacje, jak na przykład Shell (Smith, 2008).
Bojkoty w gospodarkach wysoko rozwiniętych są
zjawiskiem powszechnie występującym. John i Klein (2003) szacują, że zjawiska takie mogą dotyczyć
nawet 42% największych przedsiębiorstw. Rozpatrując skalę tego zjawiska od strony aktywności
konsumentów, przyjmuje się, że nawet jedna trzecia nabywców podczas swojego życia mogła uczestniczyć w co najmniej jednym bojkocie (Albrecht
i in., 2013). Zaangażowanie konsumentów w bojkoty jest oczywiście zróżnicowane w skali światowej.
Na przykład w Szwecji odsetek uczestników bojkotów sięga prawie 43%. W Polsce aktywność konsumentów wyrażających niezadowolenie z działalności przedsiębiorstw jest o wiele niższa. W 2012 r. jedynie 6% polskich konsumentów brało udział w bojkotach produktów (Domański, 2014).
Wyjaśniając przyczyny tak niskiego stopnia
uczestnictwa polskich konsumentów w bojkotach,
socjolodzy odwołują się do braku tradycji sprzeciwu
obywatelskiego w państwach postkomunistycznych
(Domański, 2014). Niewątpliwie pewne pozostałości poprzedniego ustroju są nadal obecne w polskim
społeczeństwie. Jednak z punktu widzenia ekonomicznego niewielkie zainteresowanie bojkotami
przez polskich konsumentów może wyjaśniać także
MARKETING I RYNEK 11/2015
17
MiR_Realia rynku.qxd
2015-11-04
22:44
Page 18
Realia rynku
znacznie niższy poziom dochodów w stosunku do
siły nabywczej konsumentów z państw bardziej
rozwiniętych.
Mając na uwadze powyższą dyskusję, za cel niniejszego artykułu przyjęto zbadanie znaczenia roli dochodów w bojkotowaniu przez konsumentów
produktów. Realizując taki cel, w pierwszej kolejności wyprowadzono hipotezy badawcze, następnie
opisano metodę badań i przedstawiono uzyskane
wyniki. Artykuł kończy krótkie podsumowanie zawierające dyskusję uzyskanych rezultatów.
Hipotezy badawcze
Dochód należy do podstawowych czynników
kształtujących zachowania konsumentów (Smyczek, 2012). Jego znaczenie jest powszechnie akceptowane i dobrze opisane w literaturze przedmiotu.
W ujęciu globalnym wzrost dochodów prowadzi do
wzrostu konsumpcji, z perspektywy mikroekonomicznej zwiększenie takie powoduje także zmianę
struktury nabywanych dóbr. Gospodarstwa domowe zgłaszają mniejsze zapotrzebowanie na dobra
podstawowe, zwiększając jednocześnie wydatki na
dobra wyższego rzędu. Dobra wyższego rzędu nie
tylko cechuje większa funkcjonalność, dzięki nim
jednostka wyraża także siebie na rynku (Zalega,
2007). Za możliwość wyrażania siebie w taki sposób
konsument ponosi zazwyczaj dodatkowy koszt
w postaci wyższych cen.
W przypadku uczestnictwa w bojkotach konsument również ponosi koszt (John i Klein, 2003), jego charakter jest jednak inny niż w przypadku nabywania dóbr. Konsument, przyłączając się do bojkotu, rezygnuje z dotychczas nabywanego produktu. Rezygnacja taka wiąże się z wyborem dobra
substytucyjnego albo jej konsekwencją jest niezaspokojona potrzeba. Wybór dobra substytucyjnego
wymaga zazwyczaj ponoszenia dodatkowych nakładów. Nakłady takie mogą wynikać z konieczności
poświęcenia dodatkowego czasu na dobranie i przetestowanie nowego produktu. Rezygnacja z dotychczas nabywanego produktu może się także wiązać
z koniecznością zmiany miejsca zakupu i w związku z tym z ponoszeniem dodatkowych kosztów
transportu. Wreszcie cena zamiennika może się
okazać wyższa od dotychczas kupowanego dobra.
Wymienione koszty wywierają negatywny wpływ
na decyzję o włączeniu się do bojkotu (John i Klein,
2003; Sen, Gürhan-Canli i Morwitz, 2001). Im są
one większe, tym trudniej jest konsumentowi podjąć decyzję o bojkotowaniu produktu. I odwrotnie,
wraz ze spadkiem kosztów rezygnacji z dotychczas
nabywanego dobra skłonność konsumentów do
uczestnictwa w bojkotach wzrasta.
Czynniki wpływające bezpośrednio na wielkość
kosztów związanych z bojkotowaniem produktu za-
18
leżą od preferencji konsumentów oraz dostępności
substytutów (Sen, Gürhan-Canli i Morwitz, 2001).
Jednak dotkliwość takich kosztów powinna również zależeć od dochodów osiąganych przez konsumenta. Rosnące dochody sprawiają, że konsekwencje rezygnacji z zakupu bojkotowanego dobra maleją. W większym budżecie konsumenta dodatkowe
koszty mają bowiem mniejszy udział niż w budżecie
osoby o niskich dochodach Mając to na uwadze, należy oczekiwać, że wraz z rosnącymi dochodami
konsumenci będą częściej uczestniczyć w bojkotach.
Hipoteza H1 jest więc następująca: Wraz ze
wzrostem dochodów zwiększa się odsetek konsumentów uczestniczących w bojkotach produktów.
Dostrzegając koszty rezygnacji z dotychczas nabywanego produktu, wykazano, że poziom dochodów oddziałuje na udział konsumentów w bojkotach. Jednak wysoki poziom dochodu „sam z siebie” nie jest przyczyną, dla której konsument decyduje się na udział w bojkocie. Tak jak to już wcześniej zaznaczono, uczestnictwo w bojkocie jest
m.in. okazją dla konsumenta do zaspokojenia swoich potrzeb i wyrażania siebie (Braunsberger i Buckler, 2011).
Podstawą wyborów dokonywanych przez konsumenta są jego potrzeby (np. Bywalec i Rudnicki,
2002). Odzwierciedleniem takich potrzeb w formie
celów długookresowych są uznawane wartości
(Schwartz, 1992). Liczne prace z zakresu marketingu oraz zachowań konsumentów potwierdzają
znacznie i przydatność teorii wartości w wyjaśnianiu różnych postaw oraz wyborów dokonywanych
przez konsumentów (np. Kahle i Kennedy, 1989;
Grunert i Juhl, 1995). W kontekście bojkotowania
produktów dotychczasowe badania pokazują, że
przywiązywanie przez konsumentów dużego znaczenia do wartości wyrażających troskę o innych
oraz sprawiedliwość społeczną, określanych inaczej
jako „przekraczanie siebie” (Schwartz, 1992), jest
w największym stopniu związane z bojkotowaniem
produktów (Barcellos, Teixeira i Venturini, 2014).
Łącząc wyniki badań dotyczących roli wartości
w bojkotach z dochodami konsumentów, można
dojść do wniosku, że dochody ułatwiają konsumentom osiąganie preferowanych przez nich wartości.
Oznacza to, że samo przywiązywanie dużego znaczenia do troski o innych i do sprawiedliwości społecznej może nie wystarczać do tego, aby konsument przyłączył się do bojkotu, gdy ma niewielkie
możliwości finansowe. Jednocześnie jednak dysponowanie nawet znacznym budżetem nie będzie
prawdopodobnie prowadzić do powzięcia decyzji
o przyłączeniu się do bojkotu, gdy dla konsumenta
troska o innych i solidarność społeczna nie mają
większego znaczenia. Z przeprowadzonych rozważań wynika więc, że dochód pełni funkcję moderatora relacji między preferowanymi przez konsu-
MARKETING I RYNEK 11/2015
MiR_Realia rynku.qxd
2015-11-04
22:44
Page 19
Realia rynku
menta wartościami a uczestnictwem w bojkocie
produktu.
Hipoteza H2 brzmi więc: Dochód konsumenta
pełni funkcję moderatora związku miedzy wartościami wyrażającymi troskę o innych a uczestnictwem konsumentów w bojkotach produktów.
Metoda badań
W celu weryfikacji sformułowanych hipotez wykorzystano dane z Europejskiego Sondażu Społecznego
(European Social Survey, ESS). Wspomniany projekt należy do największych przedsięwzięć badawczych w Europie. Jego celem jest obserwacja zmian
zachodzących w czasie i przestrzeni społecznej. Dokonując krótkiej charakterystyki ESS, należy podkreślić, że prowadzone podczas tego projektu obserwacje odznaczają się wysokim poziomem merytorycznym, co potwierdza przyznana nagroda Kartezjusza przez Komisję Europejską (Sztabiński, 2014).
W trakcie ESS dokonuje się pomiaru znacznej
liczby zmiennych. W niniejszym badaniu wykorzystano tylko dane niezbędne do zoperacjonalizowania zmiennych występujących w hipotezach badawczych. Zmienną zależną, to jest udział w bojkocie,
oszacowano na podstawie odpowiedzi respondentów na pytanie: „Czy brał Pan (i) udział w bojkocie
produktu w ciągu ostatnich 12 miesięcy?”. Odpowiedzi zakodowano w taki sposób, że uczestnikom
bojkotów przypisano liczbę 1, natomiast respondentom niebiorącym udziału w takich protestach 0.
Jeśli chodzi o informacje na temat wysokości dochodów, to opisano je za pomocą dziesięciu perecentyli. Respondenci, udzielając odpowiedzi na pytanie
o wielkość dochodów, wskazywali jeden z dziesięciu
przedziałów, w którym zawiera się całkowity dochód rodziny. Taki sposób pomiaru dochodów został wprowadzony od czwartej rundy ESS. Wcześniej w pomiarze dochodów wykorzystywano inne
podejście, które nie spełnia kryterium porównywalności w stosunku do obecnie gromadzonych danych. Z tego względu zbiór danych oraz zakres czasowy analizy obejmuje lata 2006–2012.
Jeśli chodzi o dane niezbędne do zweryfikowania
drugiej hipotezy, to wartości wyrażające troskę o innych i sprawiedliwość społeczną zmierzono, wykorzystując dane z portretowego kwestionariusza wartości według Schwartza PVQ21. Dokładnie do pomiaru wartości wyrażających przekraczanie siebie
wykorzystano pozycje skali dotyczące uniwersalizmu oraz życzliwości. W obu przypadkach zsumowano odpowiedzi z dwóch relewantnych par pozycji
skali PVQ21, tworząc indeksy wartości. Budując indeks odzwierciedlający uniwersalizm, wyłączono pytanie dotyczące ochrony środowiska naturalnego,
tak aby pomiar uniwersalizmu odzwierciedlał wyłącznie poglądy konsumentów na sprawy społeczne.
Zgodnie z zaleceniami Schwarza (2006) indeksy
wartości zbudowano na podstawie danych po zastosowaniu procedury centrowania odpowiedzi. Celem
centrowania było ograniczenie oddziaływania efektu społecznych oczekiwań (social diseralibity bias).
Wspomniana procedura polegała na tym, że dla
każdego respondenta obliczano średnią ze wszystkich odpowiedzi dotyczących wartości. Następnie
taką liczbę odejmowano od odpowiedzi na poszczególne pytania skali PVQ21.
Badania ESS są prowadzone na reprezentatywnych próbach badawczych względem populacji generalnej poszczególnych państw. Dobór prób ma
charakter losowy. W polskich edycjach ESS w losowaniu wykorzystywany jest rejestr PESEL prowadzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Zgodnie z przyjętymi zasadami dolna granica wieku respondenta ustalona jest na poziomie 15 lat. Opisując polskie edycje ESS, warto
także podkreślić, że cechuje je wysoki poziom realizacji. We wszystkich edycjach ESS wskaźniki odpowiedzi (response rates) dla Polski były wyższe od
średnich europejskich, przyjmując wartości z przedziału od 70 do 75% (Beullens i in., 2014). Ze względu na obserwowane obecnie trudności z nakłonieniem respondentów do brania udziału w badaniach
sondażowych (Szreder, 2015) uzyskane wyniki należy uznać za zadowalające.
Próba badawcza składała się z osób biorących
udział w IV, V i VI rundzie ESS. W sumie wykorzystano dane zawierające odpowiedzi 5268 respondentów, wśród których udział kobiet wynosił
52,3%, natomiast mężczyzn 47,7%. Średni wiek respondenta kształtował się na poziomie 45,09 roku
przy odchyleniu standardowym o wielkości 18,92
roku. 30,08% uczestników badań zamieszkiwało
duże miasta oraz ich przedmieścia, 31,6% jako
miejsce zamieszkania wskazało małe lub średnie
miasto, natomiast pozostałe osoby (37,4%) na stałe
zamieszkiwały tereny wiejskie. Jeśli chodzi o wykształcenie, respondent przeciętnie przeznaczał
12,3 roku na edukację (SD = 3,6), co odpowiada
średniemu poziomowi wykształcenia. Jeśli chodzi
o udział konsumentów w bojkotach produktów, to
przeprowadzona analiza wykazała, że 280 osób
z całej próby badawczej uczestniczyło w takich
przedsięwzięciach. Oznacza to, że odsetek uczestników bojkotów wynosił przeciętnie 5,3%.
Wyniki badania
W celu zweryfikowani hipotezy H1 obliczono
udziały konsumentów bojkotujących produkty
w poszczególnych grupach wyodrębnionych ze
względu na wielkość dochodów, a następnie porównano istotność różnic między nimi. Uzyskane wyniki potwierdzają przypuszczenia sformułowane we
MARKETING I RYNEK 11/2015
19
MiR_Realia rynku.qxd
2015-11-04
22:44
Page 20
Realia rynku
Rysunek 1. Odsetek uczestników bojkotów wśród osób o różnych dochodach
Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
wspomnianej hipotezie i wskazują, że poziom dochodów istotnie oddziałuje na udział konsumentów
w bojkotach (χ2 = 48,775; p = 0,00).
Rysunek 1 dokładnie pokazuje, że w pierwszych
czterech grupach odsetek respondentów uczestniczących w bojkotach nie przekracza nawet poziomu
3,5%. W grupach od V do VIII nieco więcej konsumentów uczestniczy w bojkotach, jednak odsetek
osób przyłączających się do bojkotów nie przekracza 5%. Dopiero w dówch ostatnich grupach wyraźnie wzrasta popularność bojkotów wśród konsumentów, osiągając kolejno wielkości 11,06% oraz
14,93%. Reasumując, można stwierdzić, że odsetek
uczestników bojkotów wśród 10% osób o najwyższych dochodach jest prawie pięciokrotnie większy
niż w grupie uzyskującej najniższe dochody.
W celu sprawdzenia, w jakim stopniu dochód oddziałuje na relację między uznawanymi przez kon-
sumentów wartościami a udziałem w bojkotach
produktów, zastosowano analizę regresji logistycznej. Jako zmienne wyjaśniające przyjęto wartości
wyrażajace przekraczanie siebie, tj. uniwersalizm
oraz życzliwość. Następnie wykonano oddzielnie
obliczenia dla dówch skrajnych grup ze względnu
na wielkość dochodów (I vs X perecentyl).
Analizę taką przeprowadzono oddzielnie dla uniwersalizmu (tablica 1) i życzliwości (tablica 2) ze
względu na znaczny stopień skorelowania tych
zmiennych.
Dane zamieszczone w tablicy 1, zgodnie z przypuszczeniami, pokazują, że przy niskim dochodzie
uniwersalizm jest zmienną nieistotną statystycznie. Natomiast w grupie osób o wysokich dochodach wspomniana zmienna, zgodnie z hipotezą H2,
okazuje się istotnym predyktorem uczestnictwa
konsumentów w bojkotach produktów.
Tablica 1. Wyniki analizy regresji logistycznej dla zmiennej wyjaśniającej uniwersalizm
Niski dochód
Stała
Uniwersalism
–2 logarytm wiarygodności
R-kwadrat Nagelkerkego
df/ N
Wysoki dochód
B
Błąd stand.
p
3,141**
–0,166
94,749
0,005
1/312
0,377
0,244
0,000
0,497
B
2,155**
0,327**
307,05
0,042
1/374
*p<0,05; **p<0,01
Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
20
MARKETING I RYNEK 11/2015
Błąd stand.
p
0,224
0,115
0,000
0,004
MiR_Realia rynku.qxd
2015-11-04
22:44
Page 21
Realia rynku
Tablica 2. Wyniki analizy regresji logistycznej dla zmiennej wyjaśniającej życzliwość
Niski dochód
Stała
Życzliwość
–2 logarytm wiarygodności
R-kwadrat Nagelkerkego
df/N
Wysoki dochód
B
Błąd stand.
p
3,458**
0,101
95,899
0,002
1/324
0,429
0,260
0,000
0,696
B
1,843**
0,090
315,700
0,002
1/375
Błąd stand.
p
0,214
0,133
0,000
0,498
*p<0,05; **p<0,01
Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
Niestety, w przypadku życzliwości nie znajdujemy potwierdzenia drugiej hioptezy (tablica 2). Zarówno wśród osób o niskim, jak i o wysokim dochodzie życzliwość jest zmienną neutralną w stosunku do udziału konsumentów w bojkotach produktów. Okazuje się więc, że chociaż życzliwość
i uniwersalizm odzwierciedlają taką samą podstawę, którą jest troska o innych (Schwartz, 1992), to
różnice między tymi wartościami w kontekście
bojkotów okazują się bardziej znaczące. Życzliwość bowiem, w przeciwieństwie do uniwersalizmu, skierowana jest na grono osób najbliższych
danej jednostce (Schwartz, 1992). Brak pozytywnego oddziaływania życzliwości może wynikać
także z usytuwanania jej w sąsiedztwie spolegliwości, czyli wartości będącej całkowitym przeciwieństwem bojkotu.
Reasumując, przeprowadzona analiza pozwala
jedynie na pozytywne zweryfikowanie hipotezy H2
w odniesieniu do uniwersalizmu. Natomiast jeśli
chodzi o życzliwość, to sformułowane przypuszczenie nie znajduje potwierdzenia w zgormadzonych
danych.
Podsumowanie
Celem prezentowanych badań było określenie
roli dochodów konsumentów w bojkotowaniu produktów. Przeprowadzona analiza dokładnie pokazuje, że wśród 10% konsumentów o najwyższych
dochodach odsetek uczestników bojkotów jest prawie pięciokrotnie większy niż wśród osób o najniższych dochodach. Dodatkowo wykazano, że zachodzi istotna interakcja między dochodami a znaczeniem uniwersalizmu dla konsumentów. Dobrze pokazuje to, że samo przywiązywanie dużego znaczenia do troski o innych i do zachowania sprawiedliwości w społeczeństwie jest niewystarczająca, aby
konsumenci wzięli udział w bojkocie. W świetle niniejszych badań dochody są czynnikiem, który po-
maga konsumentom w wyrażaniu uniwersalizmu
na rynku poprzez udział w bojkotach produktów.
Dokonując dyskusji uzyskanych wyników, należy także zauważyć, że dochody z pewnością nie są
jedynym czynnikiem, który wyjaśnia różnice między konsumentami odnośnie bojkotownia produktów. Chociaż od ósmego perecentyla udział konsumentów w bojkotach znacząco wzrasta, osiągając
poziom niemal 15% wśród osób o najwyższych dochodach, to i tak większość konsumentów (85%)
nawet w tej grupie nie bierze udziału w bojkotach.
Obserwacja taka dobrze potwierdza fakt, że zachowania konsumentów są zjawiskami wielowymiarowymi, które kształtowane są przez splot różnych
czynników (Kieżel, 2010).
Rozpatrując znaczenie uzyskanych wników
w kontekscie krajowej litertury, warto zauważyć,
że przeprowadzone badanie sugeruje, że niewielkie
zaangażowanie polskich konsumentów w bojkotowanie produktów może wyjaśniać nie tylko niski
poziom aktwności obywatelskiej obserwowany
w krajach bloku postkomunistycznego (Domański,
2014), ale także niski poziom dochodów uzyskiwanych przez większość obywateli w Polsce. W kontekście badań zagranicznych artykuł potwierdza
obserwacje innych badaczy wskazujące, że dochód
konsumentów jest pozytywnie związany z ich
udziałem w bojkotach produktów (Zhang, 2015;
Nielson, 2010).
Uzyskane rezultaty mają rówież znaczenie praktyczne. Osiągnięte wyniki są istotne dla menedżerów planujących przedsięwzięcia, które mogą spotkać się ze sprzeciwem organizacji pozarządowych.
W obliczu takiego sprzeciwu osoby sprawujące
funkcje kierownicze powinny zdawać sobie sprawę,
że w przypadku wystąpienia bojkotu najbardziej
zmniejszy się sprzedaż produktów kierowanych do
najzamożniejszych klientów.
Informacja to tym, że osoby o najwyższych dochodach najcześciej uczestniczą w bojkotach jest
równie ważna dla organizacji pozarządowych uży-
MARKETING I RYNEK 11/2015
21
MiR_Realia rynku.qxd
2015-11-04
22:44
Page 22
Realia rynku
wających bojkotu jako instrumentu wywierania nacisków na przedsiebiorstwa. Uzyskane wyniki sugerują menedżerom pracującym w takich organizachach, że bojkot produtktów lub marek o charaktrze luksusowym może okazać się znacznie skuteczniejszy niż zachęcanie klientów do rezygnacji
z dóbr podstawowych.
Chociaż uzyskane wyniki potwierdzają zasadność przyjętych ram teoretycznych, to niniejsze badanie nie jest wolne od pewnych ograniczeń. Trzeba tutaj zwrócić szczególną uwagę na to, że pomiar
uczestnictwa konsumentów w bojkotach miał jedy-
nie chrakter dychotomiczny. Respondent wskazywał tylko, czy uczestniczył w bojkocie w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Nie wiemy natomiast, w ilu bojkotach dany konsumnet uczestniczył, jakie były ich
przyczyny i jakie produkty były bojkotowane. Aby
dokładniej poznać ten wymiar aktywności polskich
konsumentów, należy podjąć pogłębione badania.
W przyszłych pracach warto również zwrócić
uwagę na czynniki wpływające na ponoszone przez
konsumenta koszty udziału w bojkotach. W zależności bowiem od wspomnianych kosztów znaczenie
dochodów będzie różne.
Bibliografia
Albrecht, C.M., Campbell, C., Heinrich, D. i Lammel, M. (2013). Exploring Why Consumers Engage in Boycotts. Toward a Unified Model. Journal of Public Affairs, 13 (2), 180–189.
Barcellos, M.D., Teixeira, C.M. i Venturini, J.C. (2014). Personal Values Associated with Political Consumption. An Exploratory Study with University
Students in Brazil. International Journal of Consumer Studies, 38 (2), 207–216.
Beullens, K., Matsuo, H., Loosveldt, G. i Vandenplas, C. (2014). Quality Report for the European Social Survey, Round 6. London: European Social
Survey ERIC. Pozyskano z: http://www.europeansocialsurvey.org/docs/round6/methods/ESS6_quality_report.pdf (1.08.2015).
Braunsberger, K. i Buckler, B. (2011). What Motivates Consumers to Participate in Boycotts: Lessons from the Ongoing Canadian Seafood Boycott.
Journal of Business Research, 64, 96–102.
Bywalec, C. i Rudnicki, L. (2002). Konsumpcja. Warszawa: PWE.
Domański, H. (2014). Udział w protestach. W: P. Sztabiński, F. Sztabiński (red.), Polska–Europa. Wyniki Europejskiego Sondażu Społecznego 2002–2012
(25–32). Warszawa: Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.
Friedman, M. (1991). Consumer Boycotts. A Conceptual Framework and Research Agenda. Journal of Social Issues, 47, 149–168.
Grunert, S.C. i Juhl, H.J. (1995). Values, Environmental Attitudes, and Buying of Organic Foods. Journal of Economic Psychology, 16 (1), 39–62.
John, A. i Klein, J. (2003). The Boycott Puzzle. Consumer Motivations for Purchase Sacrifice. Management Science, 49, 1196–1209.
Kahle, L.R. i Kennedy, P. (1989). Using the List of Values (LOV) to Understand Consumers. Journal of Consumer Marketing, 6 (3), 5–12.
Kieżel, E. (2010). Istota i znaczenie typologii konsumentów. W: E. Kieżel (red.), Konsument i jego zachowania na rynku europejskim (190–193). Warszawa: PWE.
Klein, J.G., Smith, N.C. i John, A. (2004). Why We Boycott. Consumer Motivations for Boycott Participation. Journal of Marketing, 68 (3), 92–109.
Neilson, L.A. (2010). Boycott or Buycott? Understanding Political Consumerism. Journal of Consumer Behaviour, (9), 214–227.
Schwartz, S.H. (1992). Universals in the Content and Structure of Values. Theoretical Advances and Empirical Tests in 20 Countries. Advances in Experimental Social Psychology, 25 (1), 1–65.
Schwartz, S.H. (2006). Basic Human Values: Theory, Measurement, and Applications. Revue Française de Sociologie, 47 (4), 249–288.
Sen, S., Gürhan-Canli, Z. i Morwitz, V. (2001). Withholding Consumption: A Social Dilemma Perspective on Consumer Boycotts. Journal of Consumer
Research, 28 (3), 399–417.
Smith, N.C. (2008). Consumers as Drivers of Corporate Responsibility. W: A. Crane, A. McWilliams, D. Matten, J. Moon i D.S. Siegel (red.), The Oxford
Handbook of Corporate Social Responsibility. New York: Oxford University Press.
Smyczek, S. (2012), Consumer Behaviour on International Market. Warszawa: Placet.
Szreder, M. (2015). Zmiany w strukturze całkowitego błędu badania próbkowego. Wiadomości Statystyczne, (1), 4–12.
Sztabiński, P (2014). Dlaczego Europejski Sondaż Społeczny. W: P. Sztabiński, F. Sztabiński (red.), Polska–Europa. Wyniki Europejskiego Sondażu Społecznego 2002–2012 (6–7). Warszawa: Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.
Zalega, T. (2007). Konsumpcja — podstawy teoretyczne. Warszawa: Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania UW.
Zhang, X. (2015). Voting with Dollars'. A Cross-polity and Multilevel Analysis of Political Consumerism. International Journal of Consumer Studies,
(Marzec), 1–15.
22
MARKETING I RYNEK 11/2015