JAN GÓRECKI1 JUBILEUSZOWY RAPORT UNDP O POZIOMIE

WIEΠI ROLNICTWO, NR 4 (153) 2011
JAN GÓRECKI1
JUBILEUSZOWY RAPORT UNDP O POZIOMIE ¯YCIA LUDNOŒCI
ŒWIATA2
To kolejne, jak zwykle fascynuj¹ce studium przedstawiaj¹ce poziom i zmiany ¿ycia ludnoœci œwiata opisane w formie analizy porównawczej za pomoc¹ kilku syntetycznych wskaŸników i zestawieñ statystycznych obejmuj¹cych wszystkie kraje œwiata i terytoria. Jest to ju¿ 20. doroczny raport, przygotowywany systematycznie i w podobny sposób od 1990 roku, ale za ka¿dym razem z uzupe³niany i k³ad¹cy nacisk na inny wybrany problem rozwoju.
Raport za 2010 rok jako g³ówne motto analizy i oceny przyj¹³ has³o: „Ludzie s¹ prawdziwym bogactwem narodu” (People are the real wealth of a nation). Ten jubileuszowy raport stanowi wiêc szczególny wk³ad w poznanie rozwoju ludzkoœci i zmieniaj¹cych siê warunków jej egzystencji, której g³ówne
i syntetyczne wskaŸniki œwiadcz¹ o sta³ym, ale wci¹¿ niedostatecznym postêpie. Nale¿y podkreœliæ, ¿e okres ostatnich dwudziestu lat przyniós³ istotny postêp w wielu aspektach i warunkach ¿ycia ludnoœci. Dziœ, na pocz¹tku XXI
wieku, wiêkszoœæ ludzi ¿yje zdrowiej i d³u¿ej, jest lepiej wykszta³cona i ma
szerszy dostêp do œrodków ¿ycia i us³ug. Dzieje siê tak nawet w krajach najbiedniejszych, w których w ostatnim roku ulega³ poprawie wp³yw ludnoœci na
¿ycie publiczne, w tym na podejmowane decyzje, wybór w³adz i uczestnictwo
w procesie rz¹dzenia (choæby ostatni przyk³ad Egiptu i Tunezji). Na pewno
osi¹gniêty postêp nie jest zadowalaj¹cy, a w wielu krajach wci¹¿ wysoce niedostateczny. Ludnoœæ w niektórych regionach po³udniowej Afryki i w dawnych krajach Zwi¹zku Sowieckiego odczu³a nawet regres, szczególnie w poziomie zdrowia i d³ugoœci ¿ycia.
W omawianym raporcie wprowadzone zosta³y nowe, bardziej pog³êbione
wskaŸniki, charakteryzuj¹ce poziom zmian rozwoju warunków ¿ycia ludno1
Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail: [email protected]).
2 ONZ-owski Program Rozwoju (UNDP) opublikowa³ w ubieg³ym roku kolejny ju¿ 20. doroczny
raport o poziomie i zmianach ¿ycia ludnoœci œwiata w jego 194 krajach i terytoriach.
219
œci, które uwzglêdniaj¹ dokonany postêp w teorii i narzêdziach mierzenia
nierównoœci i ubóstwa w procesach ¿ycia ludnoœci i ich zmian. W procesie
oceny rozwoju poziomu ¿ycia ludzkoœci coraz bardziej zwracamy uwagê na
to, ¿e ma on prowadziæ do „powiêkszenia mo¿liwoœci wyboru”, podkreœlaj¹c
prawo, a nie szansê do bycia zdrowym, lepiej wykszta³conym i posiadania
wy¿szego ekonomicznego standardu ¿ycia. Podkreœla siê te¿, ¿e postêp ten
musi tak¿e obejmowaæ prawo do politycznej wolnoœci oraz respektowanie
praw cz³owieka. Powy¿sze aspekty procesów oceny poziomu ¿ycia ludnoœci
znajduj¹ pozytywne przyjêcie w opinii rz¹dów, stowarzyszeñ spo³ecznych
i badaczy, a ich nowatorskie znaczenie znajduje szeroki pozytywny rezonans
i zaanga¿owanie mediów.
Materia³ statystyczny i analiza 20. raportu pozwalaj¹ jednoznacznie stwierdziæ, ¿e poziom ¿ycia i rozwoju ludnoœci œwiata w 2010 roku by³ na znacznie
lepszym poziomie ni¿ w 1990 czy 1970 roku, a wiêc przed 20 czy 40 laty. W ujêciu syntetycznym oznacza to, ¿e ogólny wskaŸnik poziomu ¿ycia ludnoœci (HDI)
w ostatnich 20 latach wzrós³ o 18%, a w okresie 40 lat – o 41% i obejmowa³ poprawê ³¹czn¹ zagregowanych wskaŸników, takich jak: d³ugoœæ ¿ycia, analfabetyzm, uczestnictwo w nauczaniu szkolnym oraz poziom dochodów.
Wœród 135 krajów objêtych analiz¹ w latach 1970–2010, które stanowi¹ 92%
ludnoœci œwiata, tylko 3 kraje, tj. Demokratyczna Republika Konga, Zambia
i Zimbabwe, mia³y ni¿sze wskaŸniki HDI ni¿ w 1970 roku. Niestety zró¿nicowanie wskaŸników rozwoju jest nadal du¿e, gdy¿ w ci¹gu minionych 40 lat 1/4
liczby krajów rozwijaj¹cych siê odnotowa³a wzrost wskaŸnika HDI tylko o 20%,
a równoczeœnie 1/4 tych krajów odnotowa³a wzrost HDI o 65%. Wzrost poszczególnych wskaŸników, tworz¹cych ³¹cznie wskaŸnik syntetyczny (HDI),
tak¿e wykaza³ istotne zró¿nicowanie. I tak poprawa jakoœci zdrowia by³a znaczna, ale powolna, a w 19 krajach wykazywa³a zahamowanie lub pogorszenie,
w tym we wspomnianych ju¿ krajach afrykañskich i niektórych krajach by³ego
Zwi¹zku Sowieckiego. Postêp w kszta³ceniu by³ znacz¹cy i dotyczy³ zarówno
liczby objêtych kszta³ceniem, jak i poprawy jego poziomu, choæ spoœród tych
cech systemu edukacji silniejszy by³ wzrost iloœci ni¿ jakoœci. Postêp w podniesieniu dochodów by³ szczególnie zró¿nicowany, a jego wzrost nie by³ zbie¿ny
z postêpem w poziomie zdrowia i edukacji. Rozbie¿noœæ powy¿sza wynika zapewne z tego, ¿e tempo rozwoju krajów bogatych by³o szybsze ni¿ krajów biednych, a poziom dochodów charakteryzowa³o bardzo du¿e zró¿nicowanie. A zatem podsumowuj¹c powy¿sze zjawiska, mo¿na powiedzieæ, ¿e poprawa poziomu ¿ycia ludnoœci w ujêciu globalnym w ostatnich kilku mijaj¹cych dekadach
by³a du¿a, lecz „przepaœæ” w poziomie rozwoju ludnoœci w przekroju œwiata,
choæ uleg³a zwê¿eniu, to nadal pozostaje g³êboka.
Na koniec pragnê podkreœliæ dwa problemy, które po raz pierwszy zosta³y
podjête w jubileuszowym 20. raporcie. Po pierwsze raport ten wprowadza nowy
wskaŸnik (MPI – Multidimensional Poverty Index), po polsku – wielowymiarowy wskaŸnik ubóstwa, pozwalaj¹cy na równoczesne uwzglêdnienie ró¿nych
przejawów ubóstwa i wzajemnie siê nak³adaj¹cych jego cech. WskaŸnik ten mo¿e byæ obliczany dla ró¿nych regionów, grup etnicznych lub innych grup ludno220
œci. Po drugie w raporcie tym bardzo wyraŸnie zwraca siê uwagê na fakt, ¿e rozwój ludzkoœci nie dotyczy tylko zdrowia, kszta³cenia i dochodu, ale tak¿e aktywnego zaanga¿owania w procesy rozwoju, których warunkiem jest wolnoœæ i prawo wyboru takiego ¿ycia, które pozwala spe³niæ wyznawane wartoœci. Te zjawiska w procesie rozwoju ludzkoœci jest znacznie trudniej mierzyæ i oceniaæ, ale
nie mo¿e to oznaczaæ, ¿e mog¹ byæ one ignorowane lub lekcewa¿one. Wróæmy
jednak jeszcze do wielowymiarowego wskaŸnika ubóstwa (MPI). Szacuje siê, ¿e
oko³o 1,75 mld ludzi w 104 krajach œwiata, tj. 1/3 ich ca³ej populacji, ¿yje w warunkach „wielowymiarowego ubóstwa”. Obliczono, ¿e w tych krajach 1,44 mld
ludzi ¿yje, maj¹c do dyspozycji 1,25 USD na dzieñ i na osobê, czyli poni¿ej powszechnie przyjmowanej wielkoœci 2 USD na dzieñ. Zró¿nicowanie miêdzy krajami w tym zakresie jest ogromne i obejmuje od 3% ludnoœci w Afryce Po³udniowej do 69% w Nigrze i 45% w Lesotho, Gabonie czy Swaziland. Wœród
ogólnej liczby ludnoœci ¿yj¹cej w ubóstwie (1,75 mld) ponad 1/4, tj. oko³o 460
mln, ¿yje w Afryce, a po³owa w najbardziej ludnym regionie œwiata, tj. Azji Po³udniowej (oko³o 850 mln).
Na koniec krótka ilustracja liczbowa omawianego raportu. W raporcie wskaŸnik HDI obliczono dla 169 krajów i 25 oddzielnie wyró¿nionych krajów lub terytoriów. Dla uproszczenia zajmiemy siê tylko t¹ pierwsz¹ liczb¹ – 196 krajów
zosta³o podzielonych na nastêpuj¹ce grupy: 1) bardzo wysoko rozwiniête, 2) wysoko rozwiniête, 3) œrednio rozwiniête, 4) nisko rozwiniête oraz kraje rozwijaj¹ce siê, z uwzglêdnieniem poszczególnych regionów geograficznych. Tabela 1
przedstawia ranking, czyli kolejnoœæ wed³ug wskaŸnika HDI dla 169 krajów u³o¿onych wed³ug alfabetu w jêzyku angielskim. Pozycjê nr 1, a wiêc z najwy¿szym wskaŸnikiem HDI, zajmuje Norwegia, a pozycjê ostatni¹, nr 169, z najni¿szym wskaŸnikiem – Zimbabwe, Polska zajmuje 41 miejsce.
W tabelach 2 i 3 przedstawiono syntetyczne zestawienia HDI dla wyró¿nionych grup krajów wed³ug poziomu rozwoju i geograficznej przynale¿noœci regionalnych. W tych zestawieniach obok HDI podano tak¿e wartoœci dla kilku jego sk³adowych, a wiêc d³ugoœci ¿ycia w latach, przeciêtnej liczby lat nauki
szkolnej oraz wysokoœci dochodu narodowego brutto w USD na g³owê w 2010
roku.
Przedstawione dane ilustruj¹ w sposób jednoznaczny wielkie zró¿nicowanie
tych wskaŸników miêdzy grupami zarówno wed³ug poziomu rozwoju, jak i wed³ug wyodrêbnionych regionów geograficznych. Tak wiêc w grupach poziom
rozwoju wartoœæ HDI w krajach najbardziej rozwiniêtych jest ponad 2-krotnie
wiêkszy ni¿ w grupie krajów bardzo s³abo rozwiniêtych, ale te same grupy w poziomie dochodu narodowego na g³owê ró¿ni¹ siê 26-krotnie, w liczbie lat wykszta³cenia szkolnego – 3-krotnie, a d³ugoœæ ¿ycia ró¿ni siê o 20 lat (tabela 2).
Ró¿nice w grupach regionalnych w ujêciu geograficznym s¹ znacznie mniejsze,
na co zapewne wp³ywa istotne jednak zró¿nicowanie krajów w poszczególnych
regionach (tabela 3).
221
TABELA 1. Ranking wed³ug poziomu wskaŸnika rozwoju ludzkoœci (HDI) w 2010 roku w uk³adzie alfabetycznym w jêzyku angielskim
TABLE 1. Ranking of Human Development Indicators in 2010 in alphabetic list in English
Afghanistan
155
Albania
64
Algeria
84
Andorra
30
Angola
146
Argentina
46
Armenia
76
Australia
2
Austria
25
Azerbaijan
67
Bahamas
43
Bahrain
39
Bangladesh
129
Barbados
42
Belarus
61
Belgium
18
Belize
78
Benin
134
Bolivia, PlurinationalStata of 95
Bosnia and Herzegovina
68
Botswana
98
Brazil
73
Brunei Darussalam
37
Bu³garia
58
Burkina Faso
161
Burundi
166
Cambodia
124
Cameroon
131
Canada
8
CapeVerde
118
Central African Republic
159
Chad
163
Chile
45
China
89
Colombia
79
Comoros
140
Congo
126
Congo, Democratic
Republic of the
168
Costa Rica
62
Cóte d'lvoire
149
Croatia
51
Cyprus
35
Czech Republic
28
Denmark
19
Djibouti
147
Dominican Republic
88
Ecuador
77
Egypt
101
El Salvador
90
Equatorial Guinea
117
Estonia
34
Ethiopia
157
Fiji
86
Finland
16
France
14
Gabon
93
Gambia
151
Georgia
74
222
Germany
Ghana
Greece
Guatemala
Guinea
Guinea-Bissau
Guyana
Haiti
Honduras
Hong Kong, China (SAR)
Hungary
Iceland
India
Indonesia
Iran, Islamic Republic of
Ireland
Israel
Italy
Jamaica
Japan
Jordan
Kazakhstan
Kenye
Korea, Republic of
Kuwait
Kyrgyzstan
Lao People's Democrstic
Republic
Latvia
Lesotha
Liberia
Libyan Arab Jamahiriya
Liechtenstain
Lithuania
Luxembourg
Madagascar
Malawi
Malaysia
Maldives
Mali
Malta
Mauritenia
Mauritius
Mexico
Micronesia.
Federated States of
Moldove, Republic of
Mongolia
Montenegro
Morocco
Mozambique
Myanmar
Namibia
Nepal
Netherlands
New Zealand
Nicerague
Niger
Nigeria
10
130
22
116
156
164
104
145
106
21
36
17
119
108
70
5
15
23
80
11
82
66
128
12
47
109
122
48
141
162
53
6
44
24
135
153
57
107
160
33
136
72
56
103
99
100
49
114
165
132
105
138
7
3
115
167
142
Norway
Pakistan
Panama
Papua New Guinea
Paraguay
Peru
Philippines
Poland
Portugal
Qatar
Romania
Russian Federation
Rwanda
Sao Tomé and Principe
Saudi Arabia
Senegal
Serbia
Sierra Leone
Singapore
Slovakia
Slovenia
Salomon Islands
South Africa
Spain
Sri Lanka
Sudan
Suriname
Swaziland
Sweden
Switzerland
Syrian Arab Republic
Tajikistan
Tanzania,
United Republic of
Thailand
The former Yugoslav
Republic of Macedonia
Timor-Leste
Togo
Tonga
Trinidad and Tobago
Tunisia
Turkey
Turkmenistan
Uganda
Ukrainê
United Arab Emirates
United Kingdom
United States
Uruguay
Uzbekistan
Venezuela, Bolivarian
Republic of
Viet Nam
Yemen
Zambia
Zimbabwe
1
125
54
137
96
63
97
41
40
38
50
65
152
127
55
144
60
158
27
31
29
123
110
20
91
154
94
121
9
13
111
112
148
92
71
120
139
85
59
81
83
87
143
69
32
26
114
52
102
75
113
133
150
169
TABELA 2. Poziom wskaŸników rozwoju ludzkoœci (HDI) oraz jego wybranych sk³adowych wed³ug grup
poziomu rozwoju krajów w 2010 roku
TABLE 2.
Human Development Indicators and their components according the groups of the countries in
2010
Grupy krajów
Œrednio œwiat
Kraje bardzo wysoko rozwiniête
Kraje wysoko rozwiniête
Kraje œrednio rozwiniête
Kraje s³abo rozwiniête
Kraje bardzo s³abo rozwiniête
WartoϾ
HDI
D³ugoœæ ¿ycia
[lata]
0,624
0,878
0,717
0,592
0,393
0,386
69,3
80,3
72,6
69,3
56,0
57,7
Liczba lat
nauki szkolnej
7,4
11,3
8,3
6,3
4,1
3,7
Dochód narodowy
brutto na g³owê
[USD]
10 631
37 225
12 286
5 134
1 490
1 393
TABELA 3. Poziom wskaŸników rozwoju ludzkoœci (HDI) oraz jego wybranych sk³adowych w krajach rozwijaj¹cych siê wed³ug regionów geograficznych w 2010 roku
TABLE 3. Human Development Indicators and their components in developing countries and the geographical regions in 2010
Grupy krajów
rozwijaj¹cych siê
w regionach geograficznych
Kraje arabskie
Azja Wschodnia i Pacyfik
Europa i Azja Centralna
Ameryka £aciñska i Karaiby
Azja Po³udniowa
Afryka poni¿ej Sahary (Subsahara)
WartoϾ
HDI
0,588
0,643
0,702
0,704
0,516
0,389
D³ugoœæ ¿ycia Liczba lat
[lata}
nauki szkolnej
69,1
72,6
69,5
74,0
65,1
52,7
5,7
7,2
9,2
7,9
4,6
4,5
Dochód narodowy
brutto na g³owê
[USD]
7 861
6 403
11 462
10 642
3 417
2 050
223