plik pdf do pobrania - Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

Transkrypt

PRZEGL¥D
USTAWODAWSTWA
GOSPODARCZEGO
Nr 11 (809)
Warszawa Listopad 2015
PL ISSN 0137-5490
Nr indeksu 371319
w numerze m.in.
Unikanie opodatkowania — przejaw patologii
czy tendencja œwiatowa?
O mo¿liwoœci dochodzenia zawarcia umowy dostêpowej
przed s¹dem powszechnym — przyczynek do dyskusji
Potrzeba i prawne mo¿liwoœci interwencji pañstwa w zakresie
kolejowych przewozów rozproszonych
Zarys wielkiej nowelizacji dotycz¹cej postêpowania
upad³oœciowego
Porozumienia organizacji zbiorowego zarz¹dzania w œwietle
art. 1071 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
www.pug.pl
POLSKIE
WYDAWNICTWO
EKONOMICZNE
11
Rok LXVIII
9 770137 549154
Cena 54 z³ (w tym 5% VAT)
PRZEGLA˛D
USTAWODAWSTWA
GOSPODARCZEGO
NR 11
LISTOPAD
PL ISSN 0137-5490
MIESIE˛CZNIK
Redaktor naczelny:
Prof. UŁ dr hab. Kazimierz Strzyczkowski
(Uniwersytet Łódzki)
Sekretarz redakcji: Mariusz Gorzka
Rada naukowa:
Prof. dr hab. Jan Błeszyński (Uniwersytet Warszawski)
Prof. dr nauk prawnych Oleg Gorodow (Państwowy
Uniwersytet w Sankt Petersburgu, Rosja)
Prof. Heibert Hirte (Uniwersytet w Hamburgu, Niemcy)
Dr hab. Robert Jastrze˛bski (Uniwersytet Warszawski)
Prof. dr hab. Peter-Christian Müller-Graff (Uniwersytet
w Heidelbergu, Niemcy)
Doc. Oleg P. Lichichan (Dyrektor Instytutu Prawa
Państwowego Uniwersytetu w Irkucku, Rosja)
Prof. dr hab. Karol Sobczak (Szkoła Główna Handlowa)
Prof. dr hab. Elżbieta Skowrońska-Bocian (Uniwersytet
Warszawski)
Dr hab. Marek Szydło (Uniwersytet Wrocławski)
Prof. Ruth Taplin (University of Leicester, Wielka
Brytania)
Dr Ryszard Tupin (Uniwersytet Warszawski)
Adres Redakcji
00-099 Warszawa, ul. Canaletta 4
tel. (22) 827 80 01; fax (22) 827 55 67
E-mail: [email protected]
Wydawca
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne SA
00-099 Warszawa 84, skr. poczt. 91
E-mail: [email protected]
WARUNKI PUBLIKACJI:
http://www.pug.pl
PRENUMERATA na 2016 r.:
,,
,,RUCH SA
Zamówienia na prenumerate˛ w wersji papierowej
i na e-wydania można składać bezpośrednio na
stronie www.prenumerata ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować na adres
e-mail: [email protected] lub kontaktuja˛c
sie˛ z Centrum Obsługi Klienta ,,Ruch’’ pod numerami 22 693 70 00 lub 801 800 803 — czynne
w dni robocze w godzinach 700–1700. Koszt poła˛czenia wg taryfy operatora
Garmond Press SA — Dział Prenumeraty
tel. (22) 837 30 08
http://www.garmondpress.pl/prenumerata
Kolporter SA — Departament Dystrybucji Prasy
tel. (22) 355 04 72 do 75
http://www.kolporter.com.pl
GLM Sp. z o.o. — Dział Dystrybucji Prasy
tel. (22) 649 41 61
e-mail: [email protected]
http://www.glm.pl
As Press — tel. (22) 750 84 29, (22) 750 84 30
Poczta Polska SA — infolinia 801 333 444
http://www.poczta-polska.pl/prenumerata
Sigma-Not — Zakład Kolportażu
tel. (22) 840 30 86
e-mail: bok – [email protected]
Terminy prenumeraty:
• do 30 listopada dla prenumeraty realizowanej
od 1 stycznia naste˛pnego roku;
• do końca lutego dla prenumeraty realizowanej
od II kwartału bieża˛cego roku;
• do końca maja dla prenumeraty realizowanej
od III kwartału bieża˛cego roku;
• do końca sierpnia dla prenumeraty realizowanej
od IV kwartału bieża˛cego roku.
Cena prenumeraty:
Roczna — 670,80 zł Półroczna — 335,40 zł
Prenumerata u Wydawcy:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne SA
00-099 Warszawa, ul. Canaletta 4
[email protected]
Prenumerata roczna — 25% rabatu.
Prenumerata półroczna — 10% rabatu.
TREŚĆ NUMERU
ARTYKUŁY
Dominik J. Gajewski, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
czy tendencja światowa?
Tax Avoidance — Manifestation of Pathology
Ewa Galewska, Uniwersytet Wrocławski
O możliwości dochodzenia zawarcia umowy
doste˛powej przed sa˛dem powszechnym
— przyczynek do dyskusji
On the possibility of claiming the conclusion
of telecommunications access agreements before
civil court — the commencement of the discussion
7
Stefan Akira Jarecki, Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej
i Zarza˛dzania
Potrzeba i prawne możliwości interwencji państwa
w zakresie kolejowych przewozów rozproszonych
The need and legal possibilities of state intervention
in the field of railway single wagonload traffic
17
Z PRAKTYKI GOSPODARCZEJ
Tomasz Szczurowski, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Zarys wielkiej nowelizacji dotycza˛cej poste˛powania
upadłościowego
Outline of a large amendment to the bankruptcy
proceedings
26
PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ
Jan Błeszyński, Uniwersytet Warszawski
Maria Błeszyńska-Przybylska, radca prawny
Michał Błeszyński, radca prawny
Porozumienia organizacji zbiorowego zarza˛dzania
w świetle art. 1071 ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych
Agreements between collective management organizations
in the light of Article 1071 of the Act on Copyright
and Related Rights
I–XVI
Szanowni Czytelnicy i Autorzy
Archiwalne artykuły z 2014 r. już doste˛pne na stronie internetowej naszego pisma.
Co miesia˛c wraz z nowym numerem PUG-u kolejny numer archiwalny:
http://www.pug.pl/archiwum
W najbliższych numerach:
• Proliferencja umów modelu ,,Otwartego nieba’’ — uwarunkowania liberalizacji
sektora transportu lotniczego w Unii Europejskiej
• Skuteczność wewna˛trzspółdzielczego poste˛powania odwoławczego w procesie
dochodzenia uprawnień członków spółdzielni
Nakład: 850 egzemplarzy
Cena 1 egz. — 55,90 zł (w tym 5% VAT)
Skład i łamanie:
Zdzisław Wasilewski, Warszawa, ul. Resorowa 28, tel. 605 105 574
Druk:
Lotos Poligrafia sp. z o.o., Warszawa, ul. Wał Miedzeszyński 98,
tel. 22 872 33 66
2
or World Tendency?
,,Przegla˛d Ustawodawstwa Gospodarczego’’
jest czasopismem naukowym punktowanym przez
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (7 punktów)
czy tendencja światowa?
Tax Avoidance — Manifestation of Pathology
or World Tendency?
dr hab. Dominik J. Gajewski
Streszczenie
Problematyka unikania opodatkowania stała sie˛ jedna˛ z najważniejszych kwestii funkcjonowania podmiotów powia˛zanych kapitałowo.
Szczególne znaczenie ma w uje˛ciu mie˛dzynarodowym. Zjawisko unikania opodatkowania cze˛sto kojarzone jest niejednoznacznie, z jednej
strony z działaniami szkodliwymi dla budżetu państwa, z drugiej — działaniami, które polegaja˛ na wykorzystywaniu przepisów
podatkowych przez podmioty do osia˛gnie˛cia oszcze˛dności podatkowych. Dlatego zjawisko to stało sie˛ tak kontrowersyjne i budzi wiele
emocji i dyskusji. W publikacji przedstwione jest zjawisko unikania opodatkowania w różnych uje˛ciach, zarówno w uje˛ciu mie˛dzynarodowym, jak i w aspekcie wewna˛trzkrajowym. Celem publikacji jest rozstrzygnie˛cie dylematu, czy unikanie opodatkowania jest
przejawem patologii czy tendencja˛ światowa˛.
Słowa kluczowe:
unikanie opodatkowania, uchylanie sie˛ od opodatkowania, planowanie podatkowe, podatek dochodowy od osób prawnych.
Summary
The issue of tax avoidance has become one of the most significant ones as far as entities having a shareholding link are concerned. It has
acquired particular significance on an international scale. The phenomenon of tax avoidance is often perceived as ambiguous; on the one
hand, it might be concerned with taking action harmful to the state budget and, on the other hand, with action consisting in applying the
provisions of tax law for the purpose of obtaining tax savings. This is the reason why it has become so controversial and provoked so much
emotion and discussion. The publication presents many aspects of the phenomenon of tax avoidance both from an international and national
perspective. The purpose of it is to resolve the dilemma whether tax avoidance is a manifestation of pathology or a world tendency.
Key words:
tax avoidance, tax evasion, tax planing, corporate income tax.
Wste˛p
Coraz cze˛ściej w o obrocie gospodarczym pojawiaja˛ sie˛
liczne wa˛tpliwości zwia˛zane z problematyka˛ podatkowa˛.
W sytuacji, kiedy ustawodawstwo podatkowe jest nieprecyzyjne i obfituja˛ce w liczne luki prawne, kreatywność
interpretacyjna podatników w sposób widoczny sie˛ uaktywania. Na gruncie takiego zjawiska, również w polskich
realiach zacze˛ły ujawniać sie˛ tendencje, które zmierzaja˛ do
optymalizacji opodatkowania. Doktryna prawa podatkowego wykształciła szereg czynności podejmowanych przez
podatników w celu obniżenia obcia˛żenia podatkowego.
Jednak najpopularniejszym zjawiskiem wyste˛puja˛cym
w obrocie gospodarczym jest unikanie opodatkowania.
Dlatego fundamentalna˛ kwestia˛ jest dzisiaj ocena czy zjawisko unikania opodatkowania, stało sie˛ norma˛ funkcjonuja˛ca˛ w polityce każdego podatnika, czy może jest to
zjawisko, które należy zaliczyć do szkodliwe konkurencji
podatkowej?
Zanim zostanie podje˛ta próba zdefiniowania zjawiska
unikania opodatkowania, warto zauważyć, że pojawiaja˛ sie˛
w literaturze przedmiotu poje˛cia, które cze˛sto tożsamia sie˛
ze zjawiskiem unikania opodatkowania. Do nich należa˛
m.in.: oszcze˛dzanie podatkowe i planowanie podatkowe.
Oszcze˛dzanie podatkowe (ang. tax savings; niem. Steuereinsparun/Steuervermeidinung) jest zjawiskiem zwia˛zanym
2
z takimi zachowaniami podatnika, które powoduja˛ obniżenie podatku, lecz sa˛ neutralne w ocenie z punktu widzenia prawa podatkowego. Sprowadzaja˛ sie˛ one do powstrzymywania sie˛ (zaniechanie) od dokonywania działań, z którymi ła˛czy sie˛ powstanie obowia˛zku podatkowego (Gaudemet, Molinier, 2000, s. 585). W takiej sytuacji nie urzeczywistnia sie˛ podatkowy stan faktyczny i działanie podatnika,
które pozostaje poza hipoteza˛ normy podatkowej.
Natomiast planowanie podatkowe (ang. tax planing, tax
structuring) polega na prowadzeniu interesów maja˛tkowych w sposób umożliwiaja˛cy wykorzystywanie dozwolonych prawnie możliwości minimalizacji obcia˛żenia podatkowego (Brzeziński, 1996, s. 10), nie wia˛że sie˛ jednak
z powstrzymywaniem sie˛ przez danego podatnika z prowadzeniem zwykłego trybu aktywności życiowej (gospodarczej).
Unikanie opodatkowania
Unikanie opodatkowania (ang. tax avoidance) używane
jest natomiast w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerokim obejmuje każda˛ próbe˛ podje˛ta˛ za pomoca˛ legalnych
środków w kierunku uniknie˛cia lub zmniejszenia opodatkowania, które powstałoby bez tego działania. Oznacza to,
że istnieje kilka możliwości zachowania, a motywem dokonania określonego wyboru sa˛ właśnie korzyści podatkowe,
NR 11 2015 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
UNIKANIE OPODATKOWANIA — PRZEJAW PATOLOGII CZY TENDENCJA ŚWIATOWA?
bez których dana możliwość nie zostałaby wybrana w toku
normalnego sposobu prowadzenia spraw życiowych i gospodarczych przez danego podatnika (Karwat, 2003, s. 14).
Przytoczona definicja odnosi sie˛ również do wskazanego
powyżej planowania podatkowego, lecz wyraźnie podkreśla granice˛ dziela˛ca˛ planowanie podatkowe i unikanie od
opodatkowania od oszcze˛dzania podatkowego jako biernej
formy ucieczki przed podatkiem. Unikanie opodatkowania
w znaczeniu wa˛skim rozumiane jest tylko jako niedopuszczalne obniżenie obcia˛żenia podatkowego. Można przyja˛ć,
że o ile oszcze˛dzanie lub planowanie podatkowe pozostaja˛
poza sfera˛, która˛ prawodawca chciał obja˛ć regulacja˛ podatkowa˛, tak rozumiane unikanie opodatkowania stanowi obszar, który prawodawca zamierzał obja˛ć regulacja˛, lecz
tego nie uczynił. Jest to równoznaczne z tym, że podatnik
podejmuje działania, które nie wywołuja˛ powstania określonego obcia˛żenia podatkowego, lecz analogiczne skutki
ekonomiczne zostałyby osia˛gnie˛te za pomoca˛ kroków obje˛tych określona˛ regulacja˛ prawnopodatkowa˛. (Potas, 1993,
s. 2; Hines, 1999, s. 313; Kirchler, Maciejovsky, Schneider,
2001, s. 2; Lipowski, 2004, s. 69).
Wa˛skie rozumienie znaczenia terminu unikanie opodatkowania właściwe jest dla kontynentalnych systemów prawnych, gdzie tłumaczy sie˛ je również jako ,,obejście podatku’’ (obejście prawa podatkowego). W wielu systemach
prawnych działanie to określa sie˛ również mianem ,,pośrednie łamanie prawa podatkowego’’. Polega ono na tym,
że nie zostaja˛ bezpośrednio naruszone zakazy lub nakazy
prawne, podje˛te zostaja˛ czynności formalne przez prawo
dozwolone, lecz w celu nieakceptowanym przez porza˛dek
prawny. W rezultacie moga˛ zostać uruchomione normy
zmierzaja˛ce do zniweczenia zamierzonych przez podatnika
skutków (ang. anti-avoidance rules; Cross, Shaw, 1982,
s. 490).
Koncepcja obejścia prawa podatkowego ma swoje odzwierciedlenie normatywne w systemach prawnych. Prawo
anglosaskie nie przyje˛ło konstrukcji obejścia prawa ani
w zakresie prawa cywilnego, ani tym bardziej prawa
podatkowego. W państwach tych zamiast tego rozwina˛ł sie˛
i upowszechnił gospodarczy sposób wykładni prawa podatkowego, w szczególności doktryna orzecznicza (ang. substance over form; Litwińczuk, 1999, s. 4). Normatywna
konstrukcja obejścia prawa podatkowego ma znaczenie
wówczas, gdy kończa˛ sie˛ możliwości, jakie daje wykładnia
prawa, a w systemach prawnych, w których nie ukształtował sie˛ zwyczaj stosowania wykładni wychodza˛cej poza
możliwy sens słów oraz analogii legis, pozostaje jedynym
instrumentem przeciwdziałania unikaniu opodatkowania.
Niemniej jednak sposób badania czynności cywilnoprawnej wybranej przez podatnika w celu osia˛gnie˛cia określonego skutku jest identyczny zarówno w przypadku normatywnej konstrukcji obejścia prawa podatkowego, jak
i jego gospodarczej wykładni.
Istota˛ czynności zmierzaja˛cej do uniknie˛cia opodatkowania jest oczekiwanie przez podatnika ,,korzyści podatkowej’’, dlatego też klauzula obejścia prawa podatkowego
musi w swojej hipotezie zdefiniować to poje˛cie. Jest to
konstrukcja de facto wielopostaciowa (nie tylko zmniejszenie podatku lub podstawy opodatkowania, lecz także
opóźnienie powstania obowia˛zku podatkowego lub przyPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
spieszenie prawa do ulgi podatkowej; Cooper, 1985,
s. 657), która˛ ogólnie można określić jako korzystna˛ dla
podatnika zmiane˛ treści obowia˛zku podatkowego. Dyspozycja˛ klauzuli obejścia prawa podatkowego jest możliwość ,,odwrócenia’’ skutków podatkowych czynności
zmierzaja˛cych do uzyskania korzyści podatkowej i ,,zasta˛pienie’’ skutków podatkowych czynności dokonanej
przez podatnika skutkami podatkowymi innych czynności,
które faktycznie nie zostały przez niego dokonane, lecz
zostały ,,zrekonstruowane’’ przez organ podatkowy jako
właściwe do osia˛gnie˛cia danego efektu gospodarczego
(Freedmian, 2002, s. 332; Wa˛sowicz, 1999, s. 81).
Uchylanie sie˛ od opodatkowania
Pod poje˛ciem uchylania sie˛ od opodatkowania (ang. tax
evasion) rozumie sie˛ wszelkie czynności podje˛te przez
podatnika w sposób celowy i świadomy, które nie pozostaja˛
w zgodzie z przepisami podatkowymi, a maja˛ na celu
zminimalizowanie obcia˛żeń podatkowych. Uchylanie sie˛ od
opodatkowania to takie zachowanie podatnika, kiedy stara
sie˛ on uciec od nałożonych prawnie obowia˛zków podatkowych poprzez dokonywanie czynności prawnie zabronionych. Takie zabronione zachowanie może polegać np. na
przemyślanym zachowaniu niezgodnym z prawem podatkowym. Najcze˛ściej jednak uchylanie sie˛ od opodatkowania
ma miejsce w przypadku braku wykazania dla celów podatkowych dochodów pochodza˛cych z nielegalnych źródeł.
W najszerszym rozumieniu uchylanie sie˛ od opodatkowania
może obejmować brak zapłaty podatku na skutek lekkomyślności, niedbalstwa ba˛dź nieuwagi, nawet jeśli nie ma
miejsca zamierzone ukrycie dochodu (Groenewegen, 1984,
s. 24; Gerloff, 1956, s. 296; Lipowski, 2004, s. 89).
W praktyce różne państwa UE różnie definiuja˛ poje˛cie
uchylania sie˛ od opodatkowania. W państwach stosuja˛cych
systemy anglosaskie (common law) przy definiowaniu tego
poje˛cia szczególny nacisk kładzie sie˛ na wole˛ podatnika,
który minimalizuje swoje obcia˛żenia podatkowe, oraz na
forme˛ prawna˛ transakcji zmierzaja˛cej do redukcji opodatkowania. Dorobek orzeczniczy sa˛dów w państwach common law zasługuje na uwage˛ ze wzgledu na wielość
wydanych w tym zakresie orzeczeń, ale przede wszystkim
na zawarta˛ w niektórych wyrokach próbe˛ uje˛cia problemu
unikania opodatkowania w aspekcie przysługuja˛cych podatnikom uprawnień, jak również odgraniczenia tego poje˛cia od uchylania sie˛ od podatków. Doktryna orzecznicza
sa˛dów anglosaskich pozwoliła na określenie cech poje˛cia
unikania opodatkowania, które sa˛ zbieżne z przedstawionymi rozwia˛zaniami na kontynencie (Brzeziński, 1996, s. 10).
Natomiast państwa systemu kontynentalnego (civil law
countries) definiuja˛ uchylanie sie˛ od opodatkowania, odnosza˛c sie˛ do poje˛cia oszustwa i niedbalstwa (Lipowski,
2004, s. 89). Warto w tym miejscu również zastanowić sie˛
nad tym, czym jest uchylanie sie˛ od opodatkowania w stosunkach mie˛dzynarodowych. W zakresie tego poje˛cia można wskazać na dwie płaszczyzny:
– uchylanie sie˛ od opodatkowania w stosunkach mie˛dzynarodowych to z jednej strony wszelkie nielegalne zachowania podatnika maja˛ce na celu ukrycie przed organami podatkowymi państwa rezydencji przeprowadzonych transakcji,
3
TAX AVOIDANCE — MANIFESTATION OF PATHOLOGY OR WORLD TENDENCY?
posiadanego maja˛tku oraz osia˛gnie˛tego dochodu w celu
minimalizacji ba˛dź niewykazywania podstawy opodatkowania;
– uchylanie sie˛ od opodatkowania w stosunkach mie˛dzynarodowych to także ukrywanie składników maja˛tku
w innych jurysdykcjach podatkowych (Cooper, 1994, s. 45;
Karzan, 1983, s. 822).
Unikania opodatkowania określa sie˛ jako wszelkie, legalne próby minimalizowania obcia˛żeń podatkowych. Na
tym tle widoczne sa˛ trzy najważniejsze elementy tego
zachowania: motyw podatnika, cel aktu i skutek fiskalny
(Karzan, 1983, s. 822).
Niełatwo jest znaleźć granice˛ pomie˛dzy legalnym a nielegalnym unikaniem podatku. Holdingi mie˛dzynarodowe
maja˛ cze˛sto z tym problem, szczególnie w kontekście tego,
że zjawisko to cze˛sto jest różnie definiowane w poszczególnych państwach UE (Graf, 1990, s. 42; Lipowski, 2004,
89). Istnieja˛ kryteria, które pomagaja˛ wyznaczać dla holdingu mie˛dzynarodowego takie granice, a mianowicie:
– motywy działania podatnika (działanie zamierzone),
– fikcyjny charakter działania,
– rozmiary korzyści osia˛ganych dzie˛ki uchylaniu sie˛ od
opodatkowania,
– ocena kompetentnych władz (Beauchamp, 1987, s. 58;
Grundy, 1993, s. 43).
Trzeba zwrócić uwage˛ na fakt, że unikanie opodatkowania wia˛że sie˛ z dwuznacznymi skojarzeniami — poste˛powaniem nieetycznym i zachowaniem nierespektuja˛cym norm prawnych — chociaż w rzeczywistości jest to
zwrot neutralny. Może to mieć szczególnie znaczenie dla
holdingów mie˛dzynarodowych, dla których istotny jest
wizerunek. W sensie pejoratywnym termin ten powinien
być wia˛zany właśnie z ucieczka˛ od obowia˛zków ustanowionych przez prawo (Ward, 1995, s. 68; Hoorn Jr., 1995,
s. 56). Nieporozumienie wywodzi sie˛ sta˛d, że czasami
unikanie podatków może mieć miejsce w ramach istnieja˛cych przepisów, ale przy równoczesnym podejmowaniu
działań, które sa˛ niezgodne z duchem prawa. Jeśli ma to
miejsce, traktuje sie˛ holding jako podmiot nadużywaja˛cy
prawa, uważa sie˛ go odpowiedzialnym za to, chociaż żadne
sankcje prawne nie moga˛ mieć w stosunku do niego
zastosowania. Pozostaje jedynie podje˛cie działań ze strony
organu legislacyjnego. Należy tak zmodyfikować normy,
aby nie zezwalały na bezkarne i przeciwne naturze przepisy unikania podatków (Hadari, 1994, s. 2).
Unikanie różni sie˛ od siebie w różnych państwach
w zależności od przepisów prawa podatkowego, jakie
w nich obowia˛zuja˛, szczególnie jeśli chodzi o działalność
mie˛dzynarodowych struktur holdingowych (Fleischer-Michaelsen, 1995, s. 56; Kraft, 1993, s. 74; Ward, 1995,
s. 39). Wspólna˛ cecha˛ tego procederu jest natomiast wykorzystywanie możliwości w ramach istnieja˛cych przepisów,
dzie˛ki którym mniejsza jest zarówno odpowiedzialność
podatkowa, jak i podatek:
– dochód może być zamieniony w kapitał lub zyski
kapitałowe dzie˛ki wykorzystaniu mechanizmu dywidend;
– płatność za towary lub usługi może być dokonywana
efektywnie w formie pożyczek, czasami nieoprocentowanych;
– wykorzystanie współwłasności prawnej, dochodów
lub aktywów, które moga˛ być przekazane w re˛ce osoby
4
korzystaja˛cej ze zwolnienia podatkowego lub opodatkowanej niższymi stawkami;
– kapitał spółki może być gromadzony w formie pożyczek, dzie˛ki czemu opodatkowanie jest mniej dolegliwe
(Grundy, 1993, s. 59; Bracewell-Milnes, 1980, s. 77; Smit,
Verdonk, 1994, s. 49).
Trzeba wie˛c zauważyć, że w pewnych sytuacjach niezwykle trudno be˛dzie uznać, czy dana czynność jest unikaniem opodatkowania, czy też już uchylaniem sie˛ od opodatkowania. Szczególnie widoczne może to być w transakcjach mie˛dzynarodowych, gdzie prawo jednego państwa
może penalizować pewne zachowania podatnika jako nielegalne, podczas gdy prawo drugiego państwa może uznawać działania podatnika za legalne. Można również stwierdzić, że zjawisko mie˛dzynarodowego unikania opodatkowania ma znacznie szersze możliwości wykorzystywania
go w różnych formach niż zjawisko unikania opodatkowania na gruncie wewna˛trzkrajowym (lokalnym).
Unikanie a uchylanie sie˛ od opodatkowania
Istotne znaczenie dla określenia poje˛cia uchylania sie˛ od
opodatkowania ma odróżnienie tego zjawiska od unikania
opodatkowania m.in. ze wzgle˛du na to, iż terminy te
posiadaja˛ wyraźnie negatywne konotacje i moga˛ być ze
soba˛ mylone (Bentley, 1988, s. 187), bowiem obydwa maja˛
te same ,,korzenie’’ w zakresie podstawowego pierwotnego
celu, jakiemu służa˛, a jest nim redukcja zobowia˛zań podatkowych (Cooper, 1994, s. 88). Oznacza to, że ekonomiczny skutek zjawiska uchylania sie˛ od podatków sprowadza
je do koniunkcji z unikaniem opodatkowania. Prawda˛ jest,
iż pobudki poste˛powania podatników sa˛ w obu tych przypadkach jednakowe (Giese, Hoffmann, 2000, s. 4), wyróżnienie unikania opodatkowania nie jest jednak przejawem
prawniczego puryzmu, ale wynikiem wyraźnego przeciwstawienia zachowań legalnych i sprzecznych z prawem.
Uchylanie sie˛ od opodatkowania zawsze natomiast posiada
charakter nielegalny i jest traktowane zazwyczaj jako przeste˛pstwo. Teoretyczne odróżnienie zjawiska unikania opodatkowania od zjawiska uchylania sie˛ od podatku możliwe
jest jedynie na płaszczyźnie systemu prawa podatkowego.
Nie budzi ono zatem wa˛tpliwości, gdyż wynikaja˛ce z każdego z tych zjawisk konsekwencje prawne lub ich brak
wytyczaja˛ wyraźna˛ granice˛ pomie˛dzy nimi (Collins, 1988,
s. 18; Snowden, 1994, s. 98; Krishna, 1990, s. 45).
Maja˛c na uwadze rozważania poświe˛cone różnicom pomie˛dzy uchylaniem sie˛ od podatku a unikaniem opodatkowania, należy zdefiniować uchylanie sie˛ od podatków
w stosunkach mie˛dzynarodowych jako uzyskana˛ przy wykorzystaniu metod sprzecznych z obowia˛zuja˛cym prawem
redukcje˛ zobowia˛zań podatkowych, wynikaja˛ca˛ z przepływu lub jego braku przez granice podatkowe osób lub
kapitału (Evans, 1996, s. 43; Barbot, 1995, s. 161; Fiszer,
Bewsey, 2000, s. 11; Maynard, 1998, s. 628). W pozostałym zakresie charakterystyka mie˛dzynarodowego uchylania sie˛ od opodatkowania pokrywa sie˛ z rozważaniami
dotycza˛cymi mie˛dzynarodowego unikania opodatkowania
(Collins, 1988, s. 8; Lipowski, 2004, s. 89).
Odróżnienie unikania opodatkowania od uchylania sie˛
od opodatkowania wynika przede wszystkim z tego, że
UNIKANIE OPODATKOWANIA — PRZEJAW PATOLOGII CZY TENDENCJA ŚWIATOWA?
w przypadku transakcji mie˛dzynarodowych podatnik ma do
dyspozycji o wiele wie˛cej środków oraz możliwości prawnych, aby prowadzić działania, których celem jest minimalizacja opodatkowania. Należy zauważyć, że do unikania opodatkowania w aspekcie mie˛dzynarodowym najcze˛ściej wykorzystuje sie˛ trzy rodzaje środków prawnych:
– wykorzystywanie już istnieja˛cych przepisów podatkowych, które w przypadku transakcji mie˛dzynarodowych
celowo pozwalaja˛ na skuteczne unikanie opodatkowania
w odniesieniu do pewnych kategorii dochodu ba˛dź maja˛tku;
– wykorzystywanie przepisów podatkowych stworzonych specjalnie dla spółek zagranicznych (działaja˛cych
w ramach holdingu mie˛dzynarodowego), przewiduja˛cych
określone preferencje podatkowe;
– wykorzystywanie przepisów umów o unikaniu podwójnego opodatkowania (np. zjawisko treaty shopping; Betten,
1995, s. 43; Smit, Verdonk, 1993, s. 51).
Mie˛dzynarodowy wymiar zjawiska unikania opodatkowania jest znacznie szerszy i bogatszy w odniesieniu do
wyste˛powania zjawiska unikania opodatkowania w środowisku wewna˛trzkrajowym, wie˛kszy jest bowiem zakres
doste˛pnych środków i możliwości prawnych, a przede
wszystkim rośnie rozmiar omawianego problemu w postaci
dochodów publicznych, które nie wpływaja˛ z tego powodu
o budżetu państwa. Charakterystyka mie˛dzynarodowego
unikania opodatkowania wymaga omówienia przyczyn,
które złożyły sie˛ na rozwój tego zjawiska (Cross, Shaw,
1982, s. 491; Collins, 1988, s. 6; Lipowski, 2004, s. 88).
Unikanie opodatkowania w relacjach mie˛dzynarodowych jest wynikiem liberalizacji systemów gospodarczych
państw, a zatem poste˛puja˛cej globalizacji gospodarki. Erozja dotychczasowych barier handlowych i inwestycyjnych
w poła˛czeniu z rozwojem nowych technologii dotkne˛ła
zarówno państwa, jak i pojedyncze podmioty, zmuszaja˛c je
do wypracowania nowych metod i form działania (Melo,
2000, s. 193).
Definicje˛ unikania opodatkowania w wymiarze mie˛dzynarodowym można sprowadzić do istnienia czterech potencjalnych sytuacji:
– przepływu osób i przepływu kapitału — zmiana siedziby osób prawnych poła˛czona z przeniesieniem całości
lub cze˛ści źródeł dochodu lub maja˛tku;
– przepływu osób i braku przepływu kapitału — podatnicy emigruja˛ bez przenoszenia wszystkich źródeł dochodu
i maja˛tku;
– braku przepływu osób i przepływu kapitału — jest to
najcze˛ściej spotykany wariant oznaczaja˛cy w praktyce
przenoszenie jedynie dochodów i maja˛tku;
– braku przepływu osób i braku przepływu kapitału
— dotyczy to przede wszystkim sytuacji, kiedy podatnik
nie dokonuje zwrotu lub nie przenosi kapitału do państwa,
którego jest rezydentem, przy założeniu, że jego emigracja
miała charakter czasowy (Beauchamp, 1987, s. 58).
Trzeba wyróżnić trzy podstawowe środki służa˛ce unikaniu opodatkowania w stosunkach mie˛dzynarodowych.
Pierwszy z nich sprowadza sie˛ do właściwego zastosowania obowia˛zuja˛cych ustaw podatkowych, które z uwagi na
rodzaj działalności gospodarczej lub inwestycji celowo
zwalniaja˛ określone dochody od podatku lub przewiduja˛
określone ulgi podatkowe. Drugim sposobem jest zastosoPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
wanie innych ustaw, które państwa stosuja˛ w odniesieniu
do inwestorów lokuja˛cych środki w uprzywilejowanych
działach gospodarki, dzie˛ki czemu uzyskuja˛ oni określone
przywileje podatkowe. Trzecim środkiem jest zaś wykorzystywanie umów o unikaniu podwójnego opodatkowania
w aspekcie zjawiska nabywania korzyści umownych (ang.
treaty shopping).
Biora˛c natomiast pod uwage˛ aspekt przyczyn wyste˛powania zjawiska unikania opodatkowania w wymiarze mie˛dzynarodowym, należy zwrócić uwage˛ na dualizm omawianego poje˛cia, redukcja zobowia˛zań podatkowych uwarunkowana jest bowiem konkretnymi czynnikami, których
źródło może sie˛ znajdować po stronie podatnika lub państwa. Zazwyczaj jednak da˛żenie do uniknie˛cia podatku jest
uzależnione od wysokości podatków obowia˛zuja˛cych w danym państwie i czasie w powia˛zaniu z konkretnym interesem podatnika. Z kolei działania podatnika prowadza˛ do
minimalizacji wysokich z reguły obcia˛żeń podatkowych,
a z drugiej strony — sa˛ przejawem aktywności holdingu
w zakresie wykorzystywania środków służa˛cych unikaniu
opodatkowania. Wydaje sie˛ konieczne, aby ocena tego
zjawiska była dokonywana nie tylko w oparciu o przedsie˛wzie˛te przez podatnika czynności, ale także uwzgle˛dniała
obowia˛zuja˛ce w danym państwie prawo podatkowe,
a w szczególności nadmiernie wysokie stawki podatkowe.
Unikanie opodatkowania w stosunkach mie˛dzynarodowych
nie jest bowiem ,,zawieszone w próżni’’ — jego zakres jest
wypadkowa˛ czynników, które należy podzielić na dwa
zasadnicze: wewne˛trzne i zewne˛trzne.
Czynniki wewne˛trzne wynikaja˛ z funkcjonowania (istnienia) systemu prawa podatkowego, np.: wysokość podatków
(Mastalski, 1995, s. 22; Giese, Hoffmann, 2000, s. 4), skuteczności organów podatkowych, spójności prawa podatkowego, obowia˛zywania umów o unikaniu podwójnego opodatkowania, istnienia luk prawnych i ulg podatkowych. Czynniki
te sa˛ zwia˛zane także silnie z gospodarka˛ danego państwa.
Natomiast czynniki zewne˛trzne zwia˛zane sa˛ przede wszystkim z istnieniem rajów podatkowych (państw stosuja˛cych
szkodliwa˛ konkurencje˛ podatkowa˛; Steiglitz, 1986, s. 4).
Obydwie te grupy czynników nakładaja˛ sie˛ na siebie,
tworza˛c określony klimat podatkowy — środowisko, w którym istnieja˛ podmioty działaja˛ce transgranicznie. Systemy
podatkowe charakteryzuja˛ce sie˛ wysokimi obcia˛żeniami
podatkowymi poddawane sa˛ oddziaływaniu ustawodawstw
podatkowych stosuja˛cych określone przywileje podatkowe,
be˛da˛cych nierzadko ich faktyczna˛ przeciwwaga˛. Decyduja˛ce znaczenie dla powstawania zjawiska unikania opodatkowania w stosunkach mie˛dzynarodowych maja˛ jednak
czynniki wewne˛trzne, ponieważ to one sa˛ właśnie rzeczywistym źródłem powstawania i funkcjonowania jurysdykcji
podatkowych, stosuja˛cych preferencje podatkowe wzgle˛dem podmiotów działaja˛cych transgranicznie (Barbot,
1995, s. 161). W takim znaczeniu mechanizm aktywnego
oporu podatkowego działa na zasadzie sprze˛żenia zwrotnego. Aktywność władzy podatkowej w zakresie przeciwdziałania ucieczce przed podatkami, a przez to faktyczne
zwie˛kszenie cie˛żarów podatkowych, powoduja˛, że zainteresowanie podatników redukcja˛ podatków musi proporcjonalnie wzrastać (Cooper, 1994, s. 39). Zainteresowanie to
jest z kolei bodźcem wykorzystywanym przez państwa
5
TAX AVOIDANCE — MANIFESTATION OF PATHOLOGY OR WORLD TENDENCY?
pragna˛ce przycia˛gna˛ć obcy kapitał i oferuja˛ce określone
przywileje podatkowe.
Maja˛c powyższe na uwadze, trzeba sie˛ zgodzić z twierdzeniem, że zjawisko unikania opodatkowania ma niezwykle złożony charakter, a jego ocena zależy w zasadzie
od rezultatów, rozmiaru i rodzaju czynności, które służa˛
redukcji zobowia˛zań podatkowych. Różne sa˛ w tym zakresie zapatrywania doktryny, sa˛dów czy ustawodawstw
podatkowych poszczególnych państw, które co do zasady
chronia˛ przede wszystkim interes państwa.
Podsumowanie
Mie˛dzynarodowe unikanie opodatkowania wia˛że sie˛
z widoczna˛ tendencja˛ do che˛ci redukowania przez podmioty działaja˛ce transgranicznie obcia˛żeń podatkowych
w celu wykorzystania zaoszcze˛dzonych sum jako dodatkowego źródła finansowania. Coraz wie˛ksze umie˛dzynarodowienie transakcji finansowych stwarza możliwość unikania podatku. Pogłe˛bieniu konfliktu pomie˛dzy fiskusem
i holdingami sprzyja wyszukiwanie i wykorzystywanie luk
podatkowych (Karzan, 1983, s. 832).
Analizuja˛c zjawisko unikania opodatkowania zarówno
w wymiarze krajowym, jak i mie˛dzynarodowym trzeba
jednoznacznie skonstatować, że stało sie˛ ono tendencja˛
światowa˛ wśród podmiotów działaja˛cych transgranicznie.
Legalne unikanie opodatkowania stało sie˛ cze˛ścia˛ polityki
planowania podatkowego, która jest cyklicznie ustanawiana przez podatników działaja˛cych, szczególnie na arenie
mie˛dzynarodowej. Dzisiaj nie można już zgodzić sie˛ ze
stwierdzeniem, że zjawisko unikania opodatkowania jest
przejawem patologii, ponieważ realizowana zgodnie z normami prawa podatkowego, nie ma znamion przeste˛pstwa,
a nawet trudno przypisać mu miano działania nieetycznego. Widać wie˛c, że zjawisko legalnego unikania opodatkowania na stałe zagościło w słowniku mie˛dzynarodowego
prawa podatkowego i przybiera coraz bardziej wysublimowane formy funkcjonowania. Niewa˛tpliwie unikanie opodatkowania w aspekcie mie˛dzynarodowym jest zjawiskiem
bardziej kontrowersyjnym, jeżeli chodzi o jednoznaczna˛
ocene˛ jej skutków. Zwia˛zane jest to z faktem, że unikanie
opodatkowanie odbywa sie˛ na płaszczyznach wielu ustawodawstw podatkowych. Bezsprzecznie jednak należy
uznać, iż zjawisko unikania opodatkowania nie można
uznać za przejaw patologii. Niebezpieczna jednak może
okazać sie˛ ,,cienka’’ granica pomie˛dzy zjawiskami unikania a uchylania sie˛ od opodatkowania na gruncie mie˛dzynarodowym.
Bibliografia
Barbot, L.A. (1995). Money Laundering: An International Challenge. Tulane
Journal of International and Comparative Law, (3), 161.
Beauchamp, A. (1987). Guide mondial des paradis fiscaux. Paris: Grasset.
Bentley, P. (1988). Tax Avoidance. Tax Evasion, II Edition 1987. Journal of
Banking Law, (3–4), 187.
Betten, R. (1995). Non-Absolute Effect of Tax Treaties and the Application
of the NATO Status Treaty. European Taxation, (8), 43.
Bracewell-Milnes, B. (1980). The Economics of International Tax Avoidance.
Rotterdam: Institute for Fiscal Studies Kluwer, Deventer.
Brzeziński, B. (1996). Anglosaskie doktryny orzecznicze dotycza˛ce unikania
opodatkowania. Toruń: TNOiK .
Collins, M.H. (1988). Evasion and Avoidance of Tax at the International
Level. European Taxation, (8), 67.
Cooper, G. (1985). The Timing of the Shrew: Identifying and Controlling
Income Tax Avoidance. Columbia Tax Review, (85), 657.
Cooper, G. (1994). Analyzing Corporate Tax Evasion. Tax Law Review, (7), 45.
Cross, R.B., Shaw, G.K. (1982). The Evasion-Avoidance Choice: A Suggested
Approach. National Tax Journal, (34), 489–491.
Evans, J.L. (1996). International Money Laundering: Enforcement Challenges
and Opportunities. Southwestern Journal of Law and Trade in the
America, (3), 43.
Fiszer, J., Bewsey, J. (2000). Laundering The Proceeds of Fiscal Crime.
Journal of International Banking Law, (15), 11.
Fleischer-Michaelsen, U. (1995). Denmark Makes Tax Avoidance More
Difficult for Multinationals. Journal of International Taxation, (4), 56.
Freedmian, J. (2002). Defining Taxpayer Responsibility In Suport of
a General Anti-avoidance Principle. British Tax Review, (4), 332.
Gaudemet, P.M., Molinier, J. (2000). Finanse publiczne. Warszawa: Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne.
Giese, S., Hoffmann, A. (2000). Tax Evasion and Risky Investments in an
Intertemporal Contex — An Experimantal Study. Discussion Paper.
Berlin: Humboldt University of Berlin 30, 4.
Ginsberg, S.A. (1997). International Tax Havens. London and Edinburgh:
Butterworths & Co Ltd.
Głuchowski, J. (1996). Oazy podatkowe. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC.
Gordon, R. (1981). Tax Havens and Their Use by United States Taxpayers,
An Overview. Washington D.C.: US Department of the Treasury.
Grundy, M. (1993). The Report of Offshore Financial Centres and Services.
London: Campden Publishing.
Hadari, Y. (1994). Tax Avoidance in Linear Transactions: The Dilemma of
Tax Systems. University of Pennsylvania Journal of International Business
Law, (4), 2.
Hines Jr., J.R. (1999). Lessons from Behavioral Responses to International
Taxation. National Tax Journal, (2), 313.
van Hoorn Jr., J. (1995). Tax Havens and Measures Against Tax Evasion and
Avoidance in the E.E.C. Amsterdam: Associated Business Programmes Ltd.
Karwat, P. (2003). Obejście prawa podatkowego. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC .
Karzan, A.V. (1983). International Tax Evasion: Spawned in the US and
Nurtured by Secrecy Havens. Vanderbilt Journal of Transnational Law,
(4), 757–832.
Kirchler, E., Maciejovsky, B., Schneider, F. (2001). Everyday Representations of Tax Avoidance, Tax Evasion and Tax Flight: Do Legal Differences
Matter? Discussion Paper. Berlin: Humboldt University of Berlin.
Kraft, G. (1993). Germany: Clasification of the Relationship between CFC
Legislation and the General Abuse Doctrine. European Taxation, (2), 74.
Krishna, V. (1990). The Rule Itself. Tax Avoidance the General AntiAvoidance Rule. Toronto: Krishna Ed.
Lipowski, T. (2004). Raje podatkowe a unikanie opodatkowania. Warszawa:
C.H. Beck.
Litwińczuk, H. (1999). Obejście prawa podatkowego w świetle doświadczeń
mie˛dzynarodowych. Przegla˛d Podatkowy, (9), 4.
Mastalski, R. (1995). Wprowadzenie do prawa podatkowego. Warszawa:
C.H. Beck.
Maynard, P.D. (1998). Law Against Corruption and Money Laundering in
the Caribbean with Cpecial Reference to the Bahamas. University od
Miami Inter-American Law Review, (29), 627–628.
Melo, G.M. (2000). Comment: Taxation in the Global Arena: Preventing the
Erosion of National Tax Bases or Impinging on Territorial Sovereignty?
(A Critique of the OECD’s Report: ,,Harmful Tax Competition: An
Emerging Global Issue’’). Pace International Law Review, (12), 193–195.
Potas, I. (1993). Thinking about Tax Avoidance. Canbera: Australian
Institute of Criminology. Trends & Issues.
Smit, P.M., Verdonk, R.J. (1994). Anti-Tax Haven Rules. European Taxation, (1), 49.
Smit, P.M., Verdonk, R.J. (1993). Government Proposes Anti-Tax Haven
Rules. European Taxation, (11), 51.
Snowden, D. (1994). Avoidance versus Form. Amsterdam: Elsevier Science B.V.
Steiglitz, J.E. (1986). The General Treory of Tax Avoidance. NBER
Working Paper Series 1868, (3–4).
Ucman, V. (1985). International Tax Avoidance and Anti-Avoidance. General Raport. Amsterdam: International Bureau of Fiscal Documentation.
Ward, D.A. (1995). Abuse of Tax Treaties. Intertax, (4), 68.
Wa˛sowicz, W. (1999). Obejście prawa jako przyczyna nieważności czynności prawnej. Kwartalnik Prawa Prywatnego, (1), 75–81.
————————————
6
O możliwości dochodzenia zawarcia umowy
doste˛powej przed sa˛dem powszechnym
— przyczynek do dyskusji
On the possibility of claiming the conclusion
of telecommunications access agreements before civil court
— the commencement of the discussion
dr Ewa Galewska
Streszczenie
Umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym, określane też jako umowy doste˛powe, maja˛ istotne znaczenie dla rozpoczynania i prowadzenia
działalności w sektorze telekomunikacyjnym. Obejmuja˛ one różne rodzaje stosunków prawnych, co stanowi konsekwencje˛ ustawowej
definicji doste˛pu telekomunikacyjnego, który obejmuje świadczenia umożliwiaja˛ce korzystanie z infrastruktury danego operatora przez
innego przedsie˛biorce˛ telekomunikacyjnego. Umowy doste˛powe zawieraja˛ warunki zapewniania doste˛pu telekomunikacyjnego oraz
zwia˛zanej z tym współpracy przedsie˛biorców. Sa˛ one zawierane w obrocie profesjonalnym to znaczy pomie˛dzy przedsie˛biorcami
telekomunikacyjnymi. Umowy doste˛powe ze wzgle˛du na swoje istotne znaczenie dla działalności w sektorze telekomunikacyjnym obje˛te sa˛
obowia˛zkiem kontraktowania. Obowia˛zek ten jest jednym z instrumentów służa˛cych regulowaniu sektora telekomunikacyjnego przez
państwo. Polskie regulacje dotycza˛ce dochodzenia zawarcia umowy doste˛powej w pewnym zakresie realizuja˛ założenia wytyczone przez
prawodawce˛ unijnego. Poważne wa˛tpliwości wszakże wzbudza to, jak dopuszczenie do alternatywnego dochodzenia roszczeń o zawarcie
umowy doste˛powej przed organem administracji albo sa˛dem powszechnym mogłoby funkcjonować w prawie polskim. Wa˛tpliwym wydaje
sie˛ czy poddanie omawianych tu spraw sa˛dom powszechnym zapewniłoby ich sprawne rozstrzyganie oraz byłoby bardziej korzystne
zarówno dla działalności przedsie˛biorców telekomunikacyjnych, jak i rozwoju rynku telekomunikacyjnego.
Słowa kluczowe:
telekomunikacja, doste˛p telekomunikacyjny, umowy, dochodzenie roszczeń.
Summary
Telecommunications access agreements are commonly applied on the telecommunications market. Due to the fact that agreements of this
kind contain conditions of telecommunications access and cooperation related thereto they are of high importance to telecommunications
activity. The consequence of the aforementioned importance is the obligation of concluding telecommunications access agreements imposed
on telecommunications undertakings in the provisions of telecommunications law. The EU legislator emphasizes that in the event of a dispute
between undertaking arising in connection with the obligation of concluding telecommunications access agreements it should be resolved by
national regulatory authority. However, the possibility of commencing the proceeding before the national regulatory authority should not
preclude the undertaking from bringing the action before the courts. The wording of the EU legislation leads to the conclusion that national
courts and regulatory authorities are equally competent to handle cases that in turn brings the threat of concurrent jurisdiction of
administrative bodies and civil courts. In the light of provisions of Polish civil and administrative law such concurrent jurisdiction is
impossible in the event of the disputes discussed in this article. However, even if Polish regulatory authority and civil courts were equally
competent to handle such cases, seeking redress before the courts would not be popular due to the specificity of Polish civil proceeding.
Key words:
telecommunications, access agreements, administrative proceeding, civil proceeding, regulatory authority, civil courts.
Wprowadzenie
Umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym, określane też
jako umowy doste˛powe, maja˛ istotne znaczenie dla rozpoczynania i prowadzenia działalności w sektorze telekomunikacyjnym. Obejmuja˛ one różne rodzaje stosunków prawnych, co stanowi konsekwencje˛ ustawowej definicji doste˛pu
telekomunikacyjnego. Doste˛p ten polega na korzystaniu
z urza˛dzeń telekomunikacyjnych, udogodnień towarzysza˛cych lub usług świadczonych przez innego przedsie˛biorce˛
telekomunikacyjnego w celu świadczenia usług telekomuPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
nikacyjnych (art. 2 pkt 6 prawa telekomunikacyjnego,
dalej: P.t.). Jak wie˛c widać doste˛p telekomunikacyjny
obejmuje świadczenia umożliwiaja˛ce korzystanie z infrastruktury danego operatora przez innego przedsie˛biorce˛
telekomunikacyjnego. Warto przy tym podkreślić, że chodzi tu o wiele świadczeń o różnym charakterze, które nie
ograniczaja˛ sie˛ wyła˛cznie do uzyskania fizycznego doste˛pu
do różnego rodzaju urza˛dzeń telekomunikacyjnych. W definicji doste˛pu telekomunikacyjnego wymieniono bowiem
wszelkie świadczenia, których celem jest zapewnienie danemu przedsie˛biorcy telekomunikacyjnemu możliwości
7
ON THE POSSIBILITY OF CLAIMING THE CONCLUSION OF TELECOMMUNICATIONS ACCESS AGREEMENTS BEFORE CIVIL COURT ...
korzystania z doste˛pu do urza˛dzeń i usług innego przedsie˛biorcy telekomunikacyjnego. W jej zakres wchodza˛
wie˛c sieci, elementy sieciowe, udogodnienia towarzysza˛ce, elementy infrastruktury, główne funkcje sieciowe oraz
usługi. Ze wzgle˛du na stopień skomplikowania definicji
doste˛pu telekomunikacyjnego ustawodawca zawarł w przepisach P.t. przykładowy katalog świadczeń doste˛powych
wskazuja˛c, że doste˛p telekomunikacyjny może polegać na
doste˛pie do: (a) elementów sieci i udogodnień towarzysza˛cych, (b) budynków i infrastruktury telekomunikacyjnej, (c) odpowiednich systemów oprogramowania, (d)
translacji numerów lub systemów zapewniaja˛cych analogiczne funkcje, (e) sieci telekomunikacyjnych, (f) systemów doste˛pu warunkowego, (g) usług sieci wirtualnych,
(h) systemów informacyjnych lub baz danych (art. 2
pkt 6).
Umowy doste˛powe zawieraja˛ warunki zapewniania doste˛pu telekomunikacyjnego oraz zwia˛zanej z tym współpracy przedsie˛biorców (art. 30 ust. 1 P.t.). Sa˛ one zawierane w obrocie profesjonalnym to znaczy pomie˛dzy przedsie˛biorcami telekomunikacyjnymi. Decyduje o tym ich specyficzny przedmiot, ale dodatkowo zostało to podkreślone
przez ustawodawce˛ w art. 31 ust. 1 P.t. Stronami omawianych tu umów moga˛ wie˛c być wyła˛cznie przedsie˛biorcy
lub inne podmioty uprawnione do wykonywania działalności gospodarczej polegaja˛cej na dostarczaniu sieci telekomunikacyjnych, świadczeniu usług towarzysza˛cych lub
świadczeniu usług telekomunikacyjnych (art. 2 pkt 27
P.t.).
Umowy doste˛powe ze wzgle˛du na swoje istotne znaczenie dla działalności w sektorze telekomunikacyjnym obje˛te
sa˛ obowia˛zkiem kontraktowania. Obowia˛zek ten jest jednym z instrumentów służa˛cych regulowaniu sektora telekomunikacyjnego przez państwo. ródłem obowia˛zku zawarcia umowy doste˛powej sa˛ głównie przepisy P.t. oraz ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych (dalej: Ust.Wsp.), ale jego konkretyzacja, w przypadku
niektórych umów doste˛powych, wymaga dodatkowo wydania decyzji administracyjnej przez Prezesa Urze˛du Komunikacji Elektronicznej (dalej: Prezesa UKE). Obowia˛zek ten
w zależności od rodzaju umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym został w obu ustawach różnie sformułowany, ale
ograniczenie swobody umów we wszystkich przypadkach
sprowadza sie˛ do wyła˛czenia swobodnego podje˛cia decyzji
o zawarciu umowy oraz o wyborze kontrahenta. Ze wzgle˛du
na cel niniejszego artykułu zagadnienia te nie be˛da˛ tu
jednak szczegółowo analizowane. W świetle jego tematu
kluczowe jest natomiast istnienie takiego obowia˛zku oraz
prawne możliwości dochodzenia jego wykonania w poste˛powaniu przed sa˛dami powszechnymi.
Niniejszy artykuł dotyczy dwóch kwestii o zasadniczym
znaczeniu dla dochodzenia zawarcia umowy doste˛powej
w poste˛powaniu przed sa˛dami powszechnymi. Pierwsza
z nich sprowadza sie˛ do oceny czy w prawie polskim
w ogóle taka możliwość istnieje. Druga zaś to analiza
przepisów poste˛powania cywilnego reguluja˛cych dochodzenie roszczeń o zawarcie umowy i ocena możliwości ich
8
zastosowania w praktyce do umów doste˛powych. Sta˛d
w tej cze˛ści pracy skoncentrowano sie˛ na przedstawieniu
różnic pomie˛dzy dochodzeniem zawarcia umowy doste˛powej w poste˛powaniu administracyjnym przed Prezesem
UKE oraz w poste˛powaniu przed sa˛dem powszechnym.
Przed przejściem do dalszych rozważań należy podkreślić, że na potrzeby tego artykułu przyje˛to, iż spór pomie˛dzy
przedsie˛biorcami telekomunikacyjnymi o zawarcie umowy
doste˛powej ma charakter cywilnoprawny, a im samym
przysługuje roszczenie o jej zawarcie (Łuszpak-Zaja˛c,
2000, s. 196, 201 i n.).
Droga dochodzenia roszczeń o zawarcie
umowy doste˛powej
Rozważania na temat drogi dochodzenia roszczeń o zawarcie umowy doste˛powej należy rozpocza˛ć od przytoczenia przepisów prawa UE. W art. 20 dyrektywy w sprawie
doste˛pu do sieci ła˛czności elektronicznej i urza˛dzeń towarzysza˛cych oraz wzajemnych poła˛czeń (dalej: dyrektywa
2002/21/WE) podkreślono istotna˛ role˛ organów regulacyjnych w rozstrzyganiu sporów tego rodzaju. Jednocześnie
jednak wskazano, że znaczenie przypisywane organom
regulacyjnym nie powinno stanowić przeszkody dla skierowania takiego sporu na droge˛ sa˛dowa˛. Z brzmienia przytoczonych wyżej przepisów UE wynika wie˛c wyraźnie, że
prawodawca unijny dopuszcza możliwość dochodzenia zawarcia umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym zarówno na
drodze administracyjnej jak i sa˛dowej. Prymat przyznaje
on wszakże dochodzeniu zawarcia takiej umowy w drodze
poste˛powania przed organem regulacyjnym (pkt 32 preambuły dyrektywy 2002/21/WE). W świetle przytoczonych
przepisów prawa UE zasadnym wydaje sie˛ wniosek, że
zamierzeniem prawodawcy unijnego jest dopuszczenie dochodzenia zawarcia umowy doste˛powej alternatywnie albo
przed sa˛dem powszechnym, albo przez organem regulacyjnym (de Visser, 2009, s. 66). Prawodawca unijny nie
wyjaśnia przy tym motywów przyje˛cia właśnie takiego
rozwia˛zania. Wydaje sie˛ wszakże, że podstawowym celem
przyświecaja˛cym rozwia˛zaniom przyje˛tym w art. 20 dyrektywy 2002/21/WE jest zapewnienie przedsie˛biorcom dochodza˛cym zawarcia umowy doste˛powej skutecznej ochrony sa˛dowej przy jednoczesnym wyeksponowaniu roli organów regulacyjnych, jako najlepiej predestynowanych do
rozstrzygania takich sporów.
Wymóg zapewnienia skutecznej ochrony prawnej przedsie˛biorcom telekomunikacyjnym dochodza˛cym zawarcia
umowy doste˛powej realizuja˛ przepisy P.t. polski ustawodawca niejako wytyczył etapy dochodzenia zawarcia umowy doste˛powej wskazuja˛c, że w pierwszej kolejności należy zwrócić sie˛ z wnioskiem o wszcze˛cie poste˛powania
administracyjnego w tej sprawie. Na mocy przepisów
art. 192 ust. 1 pkt 6 P.t. kompetencje do rozstrzygania spraw
spornych pomie˛dzy przedsie˛biorcami telekomunikacyjnymi, a wie˛c również sporów o zawarcie umowy doste˛powej,
przekazano bowiem Prezesowi UKE. Dopiero w dalszej
kolejności w rozstrzygnie˛cie sprawy angażuje sie˛ sa˛d
O MOŻLIWOŚCI DOCHODZENIA ZAWARCIA UMOWY DOSTE˛POWEJ PRZED SA˛DEM POWSZECHNYM — PRZYCZYNEK DO DYSKUSJI
powszechny, ale jest to sa˛d o szczególnym statusie — Sa˛d
Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: SOKiK).
Poste˛powanie przed SOKiK rozpoczyna sie˛ wskutek wniesienia odwołania od decyzji Prezesa UKE rozstrzygaja˛cej
spór o zawarcie umowy doste˛powej. Toczy sie˛ ono według
przepisów Kodeksu poste˛powania cywilnego (dalej: Kpc)
i kończy merytorycznym rozpatrzeniem sprawy rozstrzygnie˛tej decyzja˛ Prezesa UKE. Jak wie˛c widać w Polsce sa˛d
powszechny rozstrzyga sprawy sporne o zawarcie umowy
doste˛powej, ale wyła˛cznie po wyczerpaniu drogi poste˛powania administracyjnego i stosownie do szczególnych reguł poste˛powania określonych w przepisach Kpc.
W prawie polskim wyła˛czona jest alternatywność dochodzenia zawarcia umowy doste˛powej w poste˛powaniu przed
sa˛dem powszechnym lub w poste˛powaniu przed Prezesem
UKE. Polski ustawodawca przekazał bowiem kompetencje
do rozstrzygania sporów tego rodzaju Prezesowi UKE.
Wniesienie pozwu o rozstrzygnie˛cie takiego sporu do sa˛du
powszechnego spowoduje wie˛c jego odrzucenie na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 Kpc ze wzgle˛du na niedopuszczalność drogi sa˛dowej. Stosownie do pogla˛dów wyrażanych
w doktrynie niedopuszczalność drogi sa˛dowej zachodzi
bowiem nie tylko wówczas, gdy dana sprawa nie ma
charakteru sprawy cywilnej, ale również, gdy ma ona taki
charakter, jednak na mocy wyraźnego przepisu przekazano
ja˛ do właściwości innego organu niż sa˛d powszechny
(Dolecki, Wiśniewski, 2011, s. 742). W świetle zaś przepisów art. 27 i 28 P.t. dotycza˛cych wydawania decyzji
w sprawie rozstrzygania kwestii spornych lub określania
warunków współpracy w zakresie doste˛pu telekomunikacyjnego, zasadność wszcze˛cia poste˛powania przed Prezesem
UKE nie budzi wa˛tpliwości pomimo tego, że spór pomie˛dzy
przedsie˛biorcami ma charakter cywilnoprawny.
W kontekście przytoczonych wyżej przepisów dyrektywy
2002/21/WE warto wszakże zastanowić sie˛ nad sytuacja˛
hipotetyczna˛ — dopuszczeniem w polskim prawie alternatywnego dochodzenia roszczeń o zawarcie umowy doste˛powej i w konsekwencji konkurencyjnościa˛ poste˛powania
administracyjnego i cywilnego w tym zakresie. Dla porza˛dku
jedynie należy wskazać, że w razie zaistnienia owej
hipotetycznej sytuacji, w której dochodzenie zawarcia
umowy doste˛powej byłoby możliwe w zależności od wyboru
przedsie˛biorcy w drodze poste˛powania administracyjnego
albo sa˛dowego, różne byłyby podstawy prawne i tryby
dochodzenia takiego roszczenia. W przypadku poste˛powania
administracyjnego jego podstawe˛ stanowiłyby przepisy P.t.
oraz Ust.Wsp. nakładaja˛ce obowia˛zek zawarcia umowy
doste˛powej oraz przepisy przekazuja˛ce Prezesowi UKE
kompetencje do rozstrzygania sporów pomie˛dzy przedsie˛biorcami o jej zawarcie. Poste˛powanie przed Prezesem UKE
toczyłoby sie˛ w trybie poste˛powania administracyjnego oraz
P.t. wszczynanego wskutek złożenia wniosku o wydanie
decyzji.
Z kolei poste˛powanie przed sa˛dem powszechnym toczyłoby sie˛ w trybie poste˛powania cywilnego wszczynanego wskutek złożenia powództwa o ukształtowanie. Sa˛d
orzekałby tu na podstawie art. 64 Kodeksu cywilnego
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
(dalej: Kc) oraz przepisów P.t. i Ust.Wsp. nakładaja˛cych
obowia˛zek zawarcia umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym.
Wprowadzenie możliwości poddania sporu o zawarcie
umowy doste˛powej alternatywnie albo rozstrzygnie˛ciu sa˛du powszechnego, albo organu administracji mogłoby prowadzić do sporów kompetencyjnych pomie˛dzy sa˛dami
powszechnymi a Prezesem UKE. Wa˛tpliwości dotyczyłyby
przede wszystkim czynienia ustaleń w zakresie organu
właściwego do rozpoznania ża˛dania, a także wpływu, w jakim tocza˛ce sie˛ poste˛powanie oraz kończa˛ce je orzeczenie
wywierałoby na możliwość wszcze˛cia lub kontynuowania
drugiego z omawianych tu poste˛powań oraz na brzmienie
kończa˛cego je orzeczenia. Istnienie oraz rozwia˛zywanie
sporów kompetencyjnych, zarówno w ich negatywnym, jak
i pozytywnym wymiarze, jest jednak przedmiotem regulacji zawartych w Kodeksie poste˛powania administracyjnego
(dalej: Kpa) i Kpc.
Ustawodawca wyposażył zarówno Prezesa UKE, jak
i sa˛dy powszechne w instrumenty pozwalaja˛ce na ocene˛
czy charakter danej sprawy umożliwia nadanie jej dalszego
biegu. W przypadku poste˛powania administracyjnego podstawe˛ do takiego badania stanowi art. 61a § 1 Kpa. Uprawnia on organ administracji publicznej do wydania postanowienia o odmowie wszcze˛cia poste˛powania administracyjnego w razie, gdy ża˛danie zostało wniesione przez
osobe˛ niebe˛da˛ca˛ strona˛ lub, gdy nie można go wszcza˛ć
z innych uzasadnionych przyczyn. Jako jedna˛ z przyczyn
uniemożliwiaja˛cych wszcze˛cie poste˛powania administracyjnego w orzecznictwie wskazuje sie˛ cywilnoprawny charakter ża˛dania (I SA 1408/91). W razie jednak, gdy właściwy w sprawie jest sa˛d powszechny organ administracji
powinien zwrócić podanie wnosza˛cemu (art. 66 § 3 Kpa).
Jak bowiem słusznie wskazuje sie˛ w doktrynie brak właściwości organu administracji publicznej nie stanowi innej
uzasadnionej przyczyny odmowy wszcze˛cia poste˛powania
(Adamiak, Borkowski, 2012, s. 297). Wydanie postanowienia o odmowie wszcze˛cia poste˛powania byłoby zaś zasadne, gdyby np. przed sa˛dem powszechnym toczyło sie˛ już
poste˛powanie w sprawie zawarcia umowy doste˛powej,
a dany przedsie˛biorca wysta˛pił też do Prezesa UKE o wydanie decyzji o doste˛pie telekomunikacyjnym. W przypadku poste˛powania przed sa˛dem powszechnym zastosowanie
znajdzie wspomniany już art. 199 § 1 pkt 1 Kpc, który daje
sa˛dowi prawo odrzucenia pozwu w razie uznania niedopuszczalności drogi sa˛dowej w danej sprawie.
Przepisy maja˛ce na celu wykluczenie możliwości powstania sporu negatywnego pomie˛dzy sa˛dem powszechnym a organem administracji ustawodawca zawarł w art. 199
(1) Kpc. Stosownie do nich sa˛d nie może odrzucić pozwu
z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest
organ administracji publicznej, jeżeli uznał sie˛ on w tej
sprawie za niewłaściwy. Podobna˛ regulacje˛ zawiera art. 66
§ 4 Kpa, w którym ustawodawca zakazał organowi administracji zwrócenia podania z tej przyczyny, że właściwym w sprawie jest sa˛d powszechny, jeżeli w tej sprawie
sa˛d uznał sie˛ już za niewłaściwy.
9
W polskim systemie prawa istnieja˛ też regulacje maja˛ce
na celu przeciwdziałanie powstawaniu pozytywnych sporów kompetencyjnych pomie˛dzy sa˛dami powszechnymi
i organami administracji publicznej. W art. 365 § 1 Kpc
wskazano wyraźnie, że prawomocne orzeczenie sa˛du powszechnego wia˛że nie tylko strony i sa˛d, który je wydał,
ale również, mie˛dzy innymi, organy administracji publicznej. Nie ulega wie˛c wa˛tpliwości, że Prezes UKE byłby
w omawianej tu sytuacji zwia˛zany prawomocnym orzeczeniem sa˛du powszechnego. W razie zaś wydania przez niego
decyzji administracyjnej w danej sprawie należałoby stwierdzić jej nieważność na podstawie art. 156 § 1 pkt 1 Kpa
(Ke˛dziora, 2014, s. 496).
Wa˛tpliwości jednak pojawiaja˛ sie˛ odnośnie do zwia˛zania
sa˛dów powszechnych decyzja˛ wydana˛ przez Prezesa UKE.
Trzeba bowiem podkreślić, że w ani w przepisach Kpa, ani
w przepisach Kpc ustawodawca nie zawarł wystarczaja˛co
jasnych norm w tym wzgle˛dzie. Przepisy Kpa nie zawieraja˛
w zakresie ustalania mocy wia˛ża˛cej decyzji administracyjnej odpowiednika art. 11 Kpc, który nakazywałby zwia˛zanie sa˛du w poste˛powaniu cywilnym ustaleniami poczynionymi przez organ administracyjny. Widać wie˛c wyraźnie,
że zamierzeniem ustawodawcy nie było przypisanie decyzji administracyjnej takiej roli, jaka˛ w poste˛powaniu cywilnym odgrywa wyrok skazuja˛cy wydany w poste˛powaniu
karnym. Z porównania treści art. 365 § 1 Kpc i 110 Kpa
wynika też, że ustawodawca nie zamierzał nadać decyzji
administracyjnej takiej mocy wia˛ża˛cej jaka˛ nadał prawomocnemu orzeczeniu sa˛du cywilnego. Ten ostatni stanowi
bowiem, że decyzja˛ administracyjna˛ zwia˛zany jest organ,
który ja˛ wydał.
Poczynione wyżej ustalenia wywołuja˛ wa˛tpliwości czy
można uznać, że sa˛d powszechny jest w jakikolwiek
sposób zwia˛zany decyzja˛ administracyjna˛. W doktrynie
argumentuje sie˛, że sa˛dy sa˛ zwia˛zane stanem prawnym
stworzonym przez decyzje administracyjne (Piasecki,
1989, s. 444). Trzeba jednak podkreślić, że owo zwia˛zanie sa˛dów decyzja˛ administracyjna˛ nie ma takiego charakteru, jak zwia˛zanie orzeczeniami, o których mowa w art. 11
i 365 § 1 K.p.c. Interesuja˛co ujmuje to S. Hanausek twierdza˛c, że decyzja administracyjna jest zdarzeniem prawnym,
które wchodzi w skład okoliczności faktycznych sprawy
i jako takie musi być przez sa˛d orzekaja˛cy brane pod
uwage˛ przy rozstrzyganiu danej sprawy (Hanausek, 1974,
s. 13).
Według K. Piaseckiego decyzja administracyjna z punktu widzenia skutków cywilnych (...) może być uważana za
element określonej sytuacji prawnej maja˛cej znaczenie
dla wyniku sprawy cywilnej (Piasecki, 1989, s. 449).
Podobna˛ opinie˛ wyraził SN, który podkreślił, że w poste˛powaniu cywilnym decyzje administracyjne korzystaja˛
ze specyficznego przywileju w postaci mocy wia˛ża˛cej, co
sprawia, że sa˛dy powszechne (i Sa˛d Najwyższy) zwia˛zane
sa˛ stanem prawnym stworzonym przez decyzje administracyjne (I CSK 771/10). Powyższe rozważania prowadza˛ do
wniosku, że sa˛d powszechny wydaja˛c orzeczenie powinien w nim uwzgle˛dnić decyzje˛ Prezesa UKE.
10
Ogólne zasady rozstrzygania sporów o zawarcie
umowy doste˛powej przez sa˛dy powszechne
oraz przez Prezesa UKE
Omawiaja˛c zasady rozstrzygania sporów o zawarcie
umowy doste˛powej trzeba zwrócić uwage˛ na odmienność
poste˛powania administracyjnego i cywilnego, która nabrałaby dodatkowego znaczenia w razie dopuszczenia możliwości dochodzenia zawarcia umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym, alternatywnie przed sa˛dem powszechnym lub
przed Prezesem UKE. Różnice, scharakteryzowane niżej,
determinowane specyfika˛ obu poste˛powań, przesa˛dzałyby
o mniejszej popularności poddawania sa˛dom powszechnym
do rozstrzygnie˛cia sporów dotycza˛cych zawierania omawianych tu umów.
Odmienność poste˛powania przed Prezesem UKE i przed
sa˛dem powszechnym jest widoczna już na etapie wszczynania poste˛powania. Rozbudowane przepisy dotycza˛ce
ustalania sa˛dów rzeczowo oraz miejscowo właściwych do
rozpoznania danej sprawy niewa˛tpliwie o wiele bardziej
utrudniałyby wszcze˛cie poste˛powania przed sa˛dem powszechnym niż przed Prezesem UKE, który jako jedyny
organ administracji jest właściwy do rozstrzygania sporów
o zawarcie umowy doste˛powej. Z kolei ustalenie sa˛du
właściwego do rozstrzygnie˛cia danego sporu może nastre˛czać trudności i można oczekiwać, że nie zawsze stanowisko strony w sprawie właściwości danego sa˛du zostanie
przez niego podzielone. Trzeba przy tym podkreślić, że
stosownie do art. 187 § 1 pkt 2 Kpc w miare˛ potrzeby na
powodzie spoczywa obowia˛zek przytoczenia okoliczności
faktycznych uzasadniaja˛cych właściwość sa˛du. Chodzi tu
głównie o uzasadnienie właściwości przemiennej lub wynikaja˛cej z umowy. W razie bowiem niewypełnienia tego
obowia˛zku sa˛d, do którego pozew wniesiono przekaże
sprawe˛ sa˛dowi ogólnie miejscowo właściwemu.
Uregulowane w przepisach Kpc zasady ustalania właściwości rzeczowej i miejscowej sa˛dów powszechnych znalazłyby zastosowanie również do spraw spornych dotycza˛cych zawierania umów o doste˛pie telekomunikacyjnym.
W zwia˛zku z tym, że spory te dotycza˛ kontraktów o dużej
wartości należałoby tu zastosować art. 17 pkt 4 Kpc. Stosownie do niego sprawy o prawa maja˛tkowe, w których
wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 zł należa˛ do
właściwości sa˛du okre˛gowego. O tym, że sprawy sporne
dotycza˛ce zawierania umów doste˛powych maja˛ charakter
roszczeń maja˛tkowych decyduje to, iż ich rozstrzygnie˛cie
be˛dzie bezpośrednio wpływało na stan mienia powoda lub
bezpieczeństwo tego mienia (Marszałkowska-Krześ, 2015).
Ze wzgle˛du na to, że omawiane tu spory zachodza˛
pomie˛dzy podmiotami niebe˛da˛cymi osobami fizycznymi,
właściwość miejscowa˛ sa˛du powszechnego należałoby ustalać według miejsca siedziby podmiotu pozwanego (art. 30
Kpc; Wiśniewski, 2009, s. 98). Oprócz zastosowania właściwości miejscowej ogólnej istniałaby tu też możliwość skorzystania z przepisów sytuuja˛cych zasady ustalania właściwości miejscowej przemiennej, a zatem powództwo można by
było wytoczyć przed innym sa˛dem, niż ogólnie właściwy dla
pozwanego. W przypadku sporów dotycza˛cych umów
o doste˛pie telekomunikacyjnym możliwe wydaje sie˛ wykorzystanie tu dwóch zasad w celu ustalenia sa˛du właściwego
do rozpoznania sprawy. Stosownie do art. 33 Kpc właściwość miejscowa˛ sa˛du można określić według miejsca
położenia zakładu głównego lub oddziału przedsie˛biorstwa.
Konieczne jest tu wszakże zaistnienie trzech przesłanek:
pozwanym jest przedsie˛biorca, a przedmiotem powództwa
jest roszczenie maja˛tkowe, które pozostaje w zwia˛zku
z działalnościa˛ gospodarcza˛ zakładu głównego lub oddziału (Marciniak, Piasecki, 2014, s. 160–161). Właściwość przemienna˛ przewidziano też w art. 34 Kpc dotycza˛cym tzw. roszczeń z umów, do których rozpoznania jest
właściwy sa˛d miejsca wykonania danej umowy (Marszałkowska-Krześ, 2015). W przypadku omawianych tu sporów przytoczony przepis mógłby znaleźć zastosowanie
w razie wysta˛pienia z roszczeniem o zawarcie umowy lub
o ustalenie jej treści.
Kolejna˛ istotna˛ różnica˛ pomie˛dzy poste˛powaniem administracyjnym i cywilnym jest uregulowanie kwestii wymogów formalnych, które powinien spełnić pozew oraz
wniosek o wydanie decyzji o doste˛pie telekomunikacyjnym. Trzeba podkreślić, że wniosek o wydanie decyzji
doste˛powej jest podaniem w rozumieniu przepisów art. 63
§ 1 Kpa (Kmiecik, 2014, s. 94 i n.). Powinien wie˛c w pierwszej kolejności spełniać warunki wymienione w art. 63 § 2
i 3 Kpa, a zatem wskazanie osoby, od której pochodzi, jej
adres oraz ża˛danie, a także podpis wnosza˛cego. W doktrynie podkreśla sie˛ przy tym, że przytoczone przepisy Kpa
odzwierciedlaja˛ zasade˛ ograniczonego formalizmu w zakresie treści podania (Adamiak, Borkowski, 2012, s. 305).
Zasada ta może jednak zostać zaostrzona przez ustawodawce˛ przez wprowadzenie w przepisach szczególnych dodatkowych wymogów formalnych, które powinno spełniać
podanie. Takie ,,zaostrzenie’’ wspomnianej zasady ustawodawca wprowadził odnośnie do wniosku o wydanie decyzji
doste˛powej. W przypadku wyste˛powania przez danego
przedsie˛biorce˛ o rozstrzygnie˛cie sporu o zawarcie umowy
doste˛powej w drodze decyzji administracyjnej ma on obowia˛zek dopełnienia wymogów, o których mowa w art. 27
ust. 3 P.t. Wniosek o wydanie takiej decyzji musi zawierać
projekt umowy wraz ze stanowiskami stron w zakresie
określonym ustawa˛ oraz z zaznaczeniem tych cze˛ści umowy, co do których strony nie doszły do porozumienia.
Zastosowanie do omawianego tu wniosku maja˛ również
przepisy Kpa dotycza˛ce braków formalnych podań. Stosownie do nich jeżeli nie wskazano w nim adresu wnosza˛cego i nie ma możności jego ustalenia na podstawie posiadanych danych, wniosek pozostawia sie˛ bez rozpoznania
(art. 64 § 1 Kpa). Jeżeli natomiast wniosek o wydanie
decyzji doste˛powej nie spełnia innych wymogów określonych w przepisach P.t. Prezes UKE wezwie o usunie˛cie
tych braków w terminie 7 dni pod rygorem pozostawienia
go bez rozpoznania (art. 64 § 2 Kpa).
Przedsie˛biorca chca˛cy poddać spór o zawarcie umowy
doste˛powej sa˛dowi powszechnemu musiałby zadbać o to,
by złożony przez niego pozew spełniał warunki formalne
NR 11 2015
wymienione w Kpc. Powinien on wie˛c zawierać informacje
przewidziane w art. 126 Kpc dla wszystkich pism procesowych, dla pism przygotowawczych, o których mowa
w art. 127 Kpc oraz dla pozwów wymienione w art. 187
Kpc. Niezachowanie wymienionych wyżej warunków formalnych rodzi istotne skutki. W razie bowiem, gdy wskutek ich niezachowania pozew nie może otrzymać prawidłowego biegu, przewodnicza˛cy wzywa strone˛, pod rygorem
zwrócenia pisma do poprawienia lub uzupełnienia go w terminie tygodniowym (art. 130 § 1 Kpc; Bladowski, 2009,
s. 88–89). Po bezskutecznym upływie tego terminu zaś
przewodnicza˛cy zwraca stronie pismo, które nie wywołuje
żadnych skutków, jakie ustawa wia˛że z wniesieniem pisma
procesowego do sa˛du (art. 130 § 2 Kpc).
Wśród warunków formalnych, które powinien spełnić
pozew jako jeden z trudniejszych do spełnienia w kontekście sporów dotycza˛cych umów doste˛powych wydaje sie˛
oznaczenie wartości przedmiotu sporu, czyli podanie przez
powoda w sprawach o roszczenia maja˛tkowe określonej
kwoty pienie˛żnej (Dolecki, Wiśniewski, 2011). W poste˛powaniu przed sa˛dem powszechnym właściwe oznaczenie
wartości przedmiotu sporu ma istotne znaczenie dla ustalenia właściwości rzeczowej sa˛du, ustalenia wysokości opłat
oraz pozostałych kosztów poste˛powania. Wprawdzie w przepisach Kpc zawarto wskazówki jak należy oznaczać wartość przedmiotu sporu, jednak jak zauważa sie˛ w doktrynie
sa˛ one na tyle ogólne, że w konkretnych sprawach określenie tych wartości nastre˛cza szereg wa˛tpliwości i to nawet
w tych sprawach, dla których przepisy podaja˛ sposób ich
obliczania (Dolecki, Wiśniewski, 2011). Jak już wspomniano obowia˛zek oznaczenia wartości przedmiotu sporu
spoczywa na powodzie i stanowi jeden z formalnych
warunków pozwu wymienionych w art. 187 K.p.c. Oznaczenie wartości przedmiotu sporu podlega jednak szczególnej kontroli ze strony sa˛du, który może te˛ wartość podana˛
przez powoda sprawdzić i zarza˛dzić w tym celu dochodzenie (art. 25 § 1 Kpc).
Specyficzna dla poste˛powania cywilnego jest zasada, że
˛d
sa nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od
którego nie uiszczono należnej opłaty [art. 126(2) § 1
Kpc]. Trzeba przy tym podkreślić, że poje˛cie nienależytego
opłacenia pisma jest szeroko interpretowane w judykaturze
(II PZ 1/08) i obejmuje nie tylko sytuacje˛, w której opłaty
w ogóle nie uiszczono, ale również, gdy uiszczono ja˛
w niepełnej wysokości, a także w inny sposób niż określony w § 2 rozporza˛dzenia w sprawie uiszczania opłat
sa˛dowych w sprawach cywilnych (dalej: Rozp.Opł.).
Stwierdzenie przez przewodnicza˛cego braków fiskalnych
pozwu powoduje, że wzywa on strone˛ pod rygorem zwrotu
pisma do opłacenia go w terminie tygodniowym (art. 130
§ 1 Kpc). W sytuacji wskazanej w art. 130(2) § 1 Kpc
natomiast zwraca pismo bez wezwania o uiszczenie opłaty.
Kwestie˛ opłat w poste˛powaniu administracyjnym uregulowano w art. 261 § 1 Kpa, z którego wynika obowia˛zek
strony wpłacenia należności tytułem opłat i kosztów poste˛powania należnych z góry. W razie zaś niedopełnienia
tego obowia˛zku podanie podlega zwrotowi lub czynność
11
uzależniona od opłaty zostanie zaniechana (art. 261 § 2
Kpa). Trzeba przy tym wyjaśnić, że opłaty sa˛ ,,należnościami za różne czynności urze˛dowe’’ i ustala sie˛ je na
podstawie przepisów szczególnych. Koszty sa˛ natomiast
wydatkami zwia˛zanymi z poste˛powaniem, ponoszonymi przez
organ prowadza˛cy poste˛powanie, strony i innych uczestników w celu rozstrzygnie˛cia sprawy (Wróbel, Jaśkowska,
2013, s. 1176, 1178). W przepisach Kpa ustanowiono
jednak obowia˛zek załatwienia podania pomimo nieuiszczenia wymienionych wyżej należności. Ma to miejsce,
gdy za niezwłocznym załatwieniem przemawiaja˛ wzgle˛dy
społeczne lub wzgla˛d na ważny interes strony; jeżeli
wniesienie podania stanowi czynność, dla której jest ustanowiony termin zawity; jeżeli podanie wniosła osoba zamieszkała za granica˛ (art. 261 § 4 Kpa).
Istotna˛ różnice˛ pomie˛dzy dochodzeniem zawarcia umowy doste˛powej w poste˛powaniu administracyjnym i cywilnym stanowi czas oczekiwania na rozstrzygnie˛cie sporu.
Należy podkreślić, że właśnie ze wzgle˛du na zasygnalizowana˛ już wcześniej specyfike˛ owych umów szybkie rozstrzygnie˛cie sporu jest niezwykle istotne dla prawidłowego
funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego. Dostrzegaja˛c
to prawodawca unijny wskazał, że konieczne jest, by
decyzja organu regulacyjnego rozstrzygaja˛ca spór pomie˛dzy przedsie˛biorcami telekomunikacyjnymi została wydana w jak najkrótszym terminie, a w każdym razie w terminie nieprzekraczaja˛cym czterech miesie˛cy, chyba że
zachodza˛ wyja˛tkowe okoliczności (art. 20 ust. 1 dyrektywy
2002/21/WE). Implementuja˛c to postanowienie polski ustawodawca nałożył na Prezesa UKE obowia˛zek wydania
decyzji o doste˛pie telekomunikacyjnym w cia˛gu 90 dni od
dnia złożenia wniosku o jej wydanie (art. 28 ust. 1 P.t.).
Podobnych przepisów, które mogłyby gwarantować szybkie wydanie orzeczenia w sprawie spornej nie ma zaś
w przepisach Kpc. Nie wydaje sie˛, by taka˛ gwarancje˛ mógł
stanowić postulat szybkości poste˛powania ustanowiony
w art. 6 Kpc. W przepisie tym ustawodawca ustanowił
zasade˛ koncentracji materiału procesowego, której celem
jest przeciwdziałanie przewlekaniu poste˛powania i da˛żenie
do tego, by rozstrzygnie˛cie nasta˛piło na pierwszym posiedzeniu (Jakubecki, 2012, s. 41). Realizacji owej zasady ma
służyć szereg instrumentów, z jakich może skorzystać sa˛d
stosownie do poszczególnych przepisów Kpc (Wiśniewski,
2013, s. 76 i n.). Strony poste˛powania sa˛dowego natomiast
posiadaja˛ uprawnienie do złożenia tzw. skargi na przewlekłość poste˛powania na podstawie ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w poste˛powaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i poste˛powaniu sa˛dowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Na nich jednak również spoczywa
obowia˛zek przytaczania wszystkich okoliczności faktycznych i dowodów bez zwłoki, aby poste˛powanie mogło być
przeprowadzone sprawnie i szybko (art. 6 § 2 Kpc).
Do szybkiego rozstrzygnie˛cia sporu o zawarcie umowy
doste˛powej nie przyczyniałaby sie˛ obowia˛zuja˛ca w poste˛powaniu cywilnym procesowym zasada, że rozstrzygnie˛cie
sprawy co do istoty musi nasta˛pić po przeprowadzeniu
12
rozprawy (art. 316 § 1 i art. 148 § 1 Kpc). W przypadku
poste˛powania administracyjnego natomiast rozpoznanie
sprawy na rozprawie nie jest zasada˛. Wre˛cz przeciwnie
poste˛powanie prowadzi sie˛ zwykle poza rozprawa˛ w formie tzw. poste˛powania gabinetowego. Rozprawe˛ przeprowadza sie˛ zaś wówczas, gdy: służy to przyspieszeniu lub
uproszczeniu poste˛powania, wymaga tego przepis prawa
(art. 89 § 1 Kpa), zachodzi potrzeba uzgodnienia interesów
stron, jest to potrzebne dla wyjaśnienia sprawy przy udziale
świadków lub biegłych, albo w drodze ogle˛dzin (art. 89 § 2
Kpa). Trzeba przy tym podkreślić, że poste˛powanie gabinetowe jest mniej sformalizowane w swym przebiegu niż
rozprawa, ale obowia˛zuja˛ w nim wszystkie reguły poste˛powania dowodowego (Adamiak, Borkowski, 2012, s. 368).
Obowia˛zek rozpoznania sporu o zawarcie umowy doste˛powej na rozprawie należy jednak oceniać w świetle
specyfiki takich spraw. Wprawdzie w przypadku poste˛powania o wydanie decyzji doste˛powej przepisy P.t. nie
nakładaja˛ obowia˛zku przeprowadzenia rozprawy i jej przeprowadzenie zależy od uznania Prezesa UKE, wyjaśnienie
sprawy właśnie na rozprawie wydaje sie˛ tu bardzo prawdopodobne. Przesa˛dza o tym zwłaszcza jedna z wymienionych wyżej przesłanek przeprowadzenia rozprawy w poste˛powaniu administracyjnym — potrzeba uzgodnienia
interesów stron. W doktrynie i orzecznictwie zgodnie zauważa sie˛, że przesłanka ta zachodzi, gdy w sprawie biora˛
udział co najmniej dwie strony o sprzecznych interesach,
które organ powinien uzgodnić (I SA 806/83). Ze wzgle˛du
na charakter poste˛powania o wydanie decyzji doste˛powej,
które jest sporem o zawarcie umowy o doste˛pie telekomunikacyjnym można uznać, że na Prezesie UKE spoczywa
obowia˛zek przeprowadzenia rozprawy. Stronami poste˛powania sa˛ bowiem przedsie˛biorcy o sprzecznych interesach
— jeden z nich jest zainteresowany zawarciem umowy
doste˛powej, drugi zaś nie chce jej zawrzeć. Jak natomiast
zauważa sie˛ w judykaturze: Rozprawa administracyjna
prowadzona w sytuacji sporu pomie˛dzy stronami umożliwia
ich bezpośrednia˛ konfrontacje˛, weryfikacje˛ twierdzeń stron,
a naste˛pnie przedsie˛wzie˛cie działań maja˛cych na celu
rozwia˛zanie sporu mie˛dzy stronami (VI SA/Wa 1119/08).
Podobnie w doktrynie argumentuje sie˛, że celem rozprawy
w przypadku konieczności uzgodnienia interesów stron, jest
doprowadzenie do konfrontacji stron, która umożliwi organowi wyważenie słusznych interesów stron w danej sprawie
(Adamiak, Borkowski, 2012, s. 371).
Zarówno w poste˛powaniu cywilnym, jak i w poste˛powaniu przed Prezesem UKE zastosowanie ma otwarty katalog
środków dowodowych. Warto jednak podkreślić, że Prezes
UKE jest organem posiadaja˛cym wyspecjalizowana˛ wiedze˛
niezbe˛dna˛ do rozstrzygania sporów, o których tu mowa.
Sa˛d powszechny takiej wiedzy nie posiada, co oznacza, że
rozstrzygaja˛c spory dotycza˛ce umów o doste˛pie telekomunikacyjnym, musiałby korzystać z dowodu z opinii biegłego. Znacza˛ce różnice jawia˛ sie˛ także podczas gromadzenia materiału dowodowego przez organ administracji oraz
sa˛d powszechny. W przypadku poste˛powania cywilnego
sprowadzaja˛ sie˛ one do obcia˛żenia strony poste˛powania
konsekwencjami nieprzywołania dowodów maja˛cych udowodnić zgłoszone przez nia˛ twierdzenia. Odmiennie jest
w przypadku poste˛powania administracyjnego, gdzie wspomniane konsekwencje moga˛ zostać zniwelowane przez inicjatywe˛ dowodowa˛ organu administracji.
Naczelna zasada poste˛powania administracyjnego — zasada prawdy obiektywnej wpływa na sposób ukształtowania inicjatywy dowodowej w tym poste˛powaniu. Zasade˛ te˛
ustawodawca sformułował w art. 7 Kpa wskazuja˛c, że
organy administracji publicznej w toku poste˛powania
z urze˛du lub na wniosek stron podejmuja˛ wszelkie czynności niezbe˛dne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, maja˛c na wzgle˛dzie
interes społeczny i słuszny interes obywateli. Z zasady
prawdy obiektywnej wypływa spoczywaja˛cy na organie
administracyjnym obowia˛zek wyczerpuja˛cego zgromadzenia i rozpatrzenia materiału dowodowego ustanowiony
w art. 77 § 1 Kpa. Inicjatywa dowodowa spoczywa wie˛c
na organie prowadza˛cym poste˛powanie administracyjne.
Jeżeli zaś chodzi o strony takiego poste˛powania należy
wskazać, że stosownie do art. 78 § 1 Kpa przysługuje im
prawo do zgłaszania wniosków dowodowych, ale ich zgłaszanie z własnej inicjatywy nie stanowi ich obowia˛zku i nie
wia˛że sie˛ z konsekwencja˛ w postaci uznania ich twierdzeń
za nieudowodnione tylko z tego powodu, że nie przywołały
one określonych dowodów na ich poparcie. W takiej
sytuacji bowiem obowia˛zek zgromadzenia dowodów spoczywa na organie administracyjnym, przed którym toczy
sie˛ poste˛powanie. Organ ten jednak nie ma obowia˛zku
aktywnego poszukiwania dowodów maja˛cych wykazać istnienie określonych okoliczności w interesie strony. Jego
obowia˛zek sprowadza sie˛ wyła˛cznie do zgromadzenia materiału dowodowego wystarczaja˛cego do wydania rozstrzygnie˛cia w danej sprawie (II OSK 2020/06). Oczywiście
należy mieć na wzgle˛dzie to, że zwłaszcza, gdy poste˛powanie administracyjne wszcze˛to na wniosek danej strony
w jej interesie leży udowodnienie pewnych twierdzeń,
jeżeli chce uzyskać korzystne dla siebie rozstrzygnie˛cie. To
jednak, jak słusznie zauważa sie˛ w doktrynie jest kwestia˛
faktu, a nie prawa (Wróbel, Jaśkowska, 2013, s. 511). Inna˛
sprawa˛ jest to, że organ administracji, przed którym toczy
sie˛ poste˛powanie może zaża˛dać od strony przedstawienia
dowodów na poparcie jej twierdzeń.
Stosownie do przytoczonych wyżej reguł poste˛powania
administracyjnego należy uznać, że w poste˛powaniu o wydanie decyzji doste˛powej tocza˛cym sie˛ przed Prezesem
UKE to właśnie na tym organie spoczywa główny cie˛żar
aktywnego poszukiwania dowodów. Teza ta wszakże jest
wynikiem założenia, że w przypadku poste˛powania administracyjnego nie wyste˛puje spór (Suwaj, 2009, s. 217).
Specyfika spraw załatwianych decyzja˛ o doste˛pie telekomunikacyjnym prowadzi jednak do zgoła odmiennych
wniosków. Zreszta˛ potwierdza je też ustawodawca, który
w przepisach P.t. dotycza˛cych umów o doste˛pie telekomunikacyjnym posługuje sie˛ określeniem ,,sprawy sporne?
(art. 206) oraz ,,kwestie sporne’’ (art. 27, art. 28). Oznacza
to, że pomimo braku takiego obowia˛zku przedsie˛biorcy
NR 11 2015
be˛da˛cy stronami poste˛powania o wydanie decyzji o doste˛pie telekomunikacyjnym powinni, chca˛c uzyskać korzystne dla siebie rozstrzygnie˛cie, zgłaszać środki dowodowe
z własnej inicjatywy. To upodabnia poste˛powanie przed
Prezesem UKE do poste˛powania cywilnego, gdzie obowia˛zuje zasada ustanowiona w art. 6 Kc, że cie˛żar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która wywodzi z niego
skutki prawne. Trzeba jednak podkreślić, że brak aktywności stron w zakresie zgłaszania środków dowodowych
w poste˛powaniu przed Prezesem UKE w mniejszym stopniu przesa˛dza o wydaniu rozstrzygnie˛cia niekorzystnego
dla danej strony niż brak odpowiedniej inicjatywy dowodowej w procesie cywilnym.
W poste˛powaniu cywilnym inicjatywa dowodowa sa˛du
jest znikoma, choć nie jest całkowicie wykluczona. W poste˛powaniu tym bowiem cie˛żar udowodnienia określonego
faktu spoczywa na osobie, która wywodzi z niego skutki
prawne (art. 6 Kc). Zasada ta oznacza, że w poste˛powaniu
cywilnym strony maja˛ obowia˛zek wskazywać dowody dla
stwierdzenia faktów, z których wywodza˛ skutki prawne.
Sa˛d jednak może również dopuścić dowód niewskazany
przez strone˛ (art. 232 Kpc). Taki rozkład cie˛żaru dowodu
w poste˛powaniu cywilnym oznacza, że strona zainteresowana określonym rozstrzygnie˛ciem musi przejawiać inicjatywe˛ dowodowa˛ i przywoływać dowody maja˛ce uzasadnić
jej twierdzenia. Konsekwencja˛ braku przejawiania takiej
inicjatywy może być uznanie przez sa˛d za nieudowodnione
jej twierdzeń, które nie zostały przekonuja˛co wykazane
przez przywołanie odpowiednich dowodów. Odmiennie niż
to ma miejsce w przypadku poste˛powania administracyjnego strona nie przejawiaja˛ca aktywności dowodowej nie
może oczekiwać, że jej inicjatywa zostanie zasta˛piona
przez inicjatywe˛ dowodowa˛ sa˛du. Z przytoczonego już
wyżej art. 232 Kpc wynika bowiem, że dopuszczenie dowodu niewskazanego przez strone˛ jest prawem sa˛du, a nie
jego obowia˛zkiem. W doktrynie podkreśla sie˛ jednak, że
sa˛d powinien wyste˛pować z inicjatywa˛ dowodowa˛ wyja˛tkowo (Pyziak-Szafnicka, Ksie˛żak, 2014).
Odnośnie do poste˛powania dowodowego trzeba też podkreślić, że w poste˛powaniu cywilnym obowia˛zuje zasada
koncentracji materiału dowodowego oraz system dyskrecjonalnej władzy se˛dziego. System ten został przez ustawodawce˛ wprowadzony do poste˛powania cywilnego art. 217
Kpc. W jego ramach strona jest uprawniona do przytaczania, aż do zamknie˛cia rozprawy, okoliczności faktycznych
i dowodów na uzasadnienie swoich wniosków, albo dla
odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej (§ 1).
Sa˛d zaś pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że
strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła ich w pozwie,
odpowiedzi na pozew lub w dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub, że ich uwzgle˛dnienie nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy, albo że wyste˛puja˛
inne wyja˛tkowe okoliczności (§ 2). W poste˛powaniu przed
sa˛dem powszechnym istotne znaczenie ma wie˛c zgłoszenie
odpowiednich dowodów już na etapie przygotowania rozprawy. Spóźnione powołanie dowodów wpływa na rozstrzygnie˛cie sporu. W poste˛powaniu administracyjnym nie
13
maja˛ zastosowania podobne do obowia˛zuja˛cych w poste˛powaniu cywilnym zasady wyznaczaja˛ce terminy zgłaszania
dowodów w danej sprawie. Z brzmienia art. 78 Kpa wynika
wre˛cz obowia˛zek organu prowadza˛cego poste˛powanie
uwzgle˛dnienia ża˛dania strony dotycza˛cego przeprowadzenia
dowodu zgłoszonego w każdym czasie nawet po zakończeniu
poste˛powania dowodowego. Ustawodawca wskazuje jedynie,
że dopuszczenie takiego dowodu musi dotyczyć okoliczności
maja˛cych znaczenie dla sprawy, niestwierdzonej już innymi
dowodami (Knysiak-Molczyk, 2004, s. 171 i n.).
Kolejna˛, istotna˛ różnica˛ pomie˛dzy rozstrzyganiem sporów o zawarcie umowy doste˛powej przez Prezesa UKE
i przez sa˛d powszechny, która może zmniejszać atrakcyjność prywatnoprawnej drogi, jest kwestia doste˛pu do akt
poste˛powania oraz zwia˛zanej z tym ochrony tajemnicy
przedsie˛biorstwa. Stosownie do przepisów art. 207 ust. 1
P.t. w poste˛powaniu przed Prezesem UKE istnieje możliwość ograniczenia przez niego prawa pozostałych stron
wgla˛du do materiału dowodowego. Postanowienie w tej
sprawie Prezes UKE może wydać, jeżeli udoste˛pnienie
materiału dowodowego pozostałym stronom poste˛powania
grozi ujawnieniem tajemnicy przedsie˛biorstwa lub innych
tajemnic prawnie chronionych (Pia˛tek, 2013, s. 1231–1233).
Instrument w postaci możliwości ograniczenia stronom
prawa wgla˛du do materiału dowodowego ma istotne znaczenie w świetle specyfiki sporów dotycza˛cych umów
doste˛powych. Umowy te dotycza˛ zróżnicowanych świadczeń o dużej wartości ekonomicznej. Rozstrzyganie sporów
w tym wypadku wymaga ujawnienia istotnych informacji
technicznych, finansowych i handlowych. Możliwość ograniczenia pozostałym stronom poste˛powania wgla˛du do
materiału dowodowego pozwala na wystarczaja˛ca˛ ochrone˛
informacji przedłożonych przez danego przedsie˛biorce˛
w trakcie poste˛powania przed Prezesem UKE. Przy czym
wówczas organ ten dokonuje wyważenia prawa przedsie˛biorcy, który przedłożył wspomniane informacje do ich
ochrony oraz prawa pozostałych stron poste˛powania do
wgla˛du do zgromadzonego materiału dowodowego. Podobnego poziomu ochrony przedsie˛biorcom telekomunikacyjnym uczestnicza˛cym w sporze dotycza˛cym zawierania
umowy doste˛powej nie gwarantuja˛ przepisy Kpc. Przepis
art. 9 § 1 Kpc statuuje prawo stron i uczestników poste˛powania do przegla˛dania akt sprawy oraz otrzymywania
z nich odpisów, kopii lub wycia˛gów. Ten aspekt zasady
jawności poste˛powania cywilnego nie podlega ograniczeniom (Marszałkowska-Krześ, 2015).
Różnice˛ pomie˛dzy poste˛powaniem administracyjnym
i cywilnym stanowia˛ też przesłanki, którymi kieruja˛ sie˛
organ administracji oraz sa˛d powszechny wydaja˛c orzeczenie w danej sprawie. Przesłanki te sa˛ odmienne pomimo
tego, że jak słusznie zauważa sie˛ w doktrynie (Rylski, 2013,
s. 69 in.) oba poste˛powania służa˛ ochronie zarówno interesu
publicznego, jak i interesu prywatnego stron. Trzeba jednak
podkreślić, że ochrona interesu publicznego jest typowa dla
poste˛powania administracyjnego, podczas gdy poste˛powanie
cywilne zostało tak ukształtowane przez ustawodawce˛, by
służyć przed wszystkim ochronie interesu prywatnego.
14
Analiza przepisów P.t. oraz Kpa prowadzi do wniosku,
że orzeczenie wydane przez Prezesa UKE powinno odzwierciedlać szereg przesłanek sprowadzaja˛cych sie˛ do
ochrony interesu publicznego w sektorze telekomunikacyjnym. Decyzje˛ o doste˛pie telekomunikacyjnym Prezes UKE
może wydać tylko pod warunkiem spełnienia przesłanek
wymienionych w art. 28 ust. 1 P.t. oraz celów ustawy
i celów polityki regulacyjnej (Galewska, 2015, s. 38–48).
Wprawdzie w doktrynie podkreśla sie˛, że nie istnieje
przeszkoda ku temu, by sa˛dy rozstrzygaja˛c sprawy o zawarcie umowy doste˛powej uwzgle˛dniały owe przesłanki
w wydawanych przez siebie orzeczeniach (Gijrath, 2006,
s. 330). Wa˛tpliwe jest jednak, by chciały to czynić z własnej inicjatywy i raczej należy sie˛ spodziewać, że orzeczenie
sa˛du powszechnego rozstrzygaja˛ce spór pomie˛dzy przedsie˛biorcami telekomunikacyjnymi odnosiłoby sie˛ przede
wszystkim do kwestii prywatnoprawnych. Oczywiście, jak
już wskazano, poste˛powanie cywilne również służy realizacji interesu publicznego, ale wydaje sie˛, że brak specjalistycznej wiedzy sa˛dów dotycza˛cej zasad funkcjonowania
sektora telekomunikacyjnego oraz jego regulacji be˛dzie
stanowiłby przeszkode˛ dla wydawania orzeczeń w równej
mierze uwzgle˛dniaja˛cych interes publiczny i prywatny oraz
dokonuja˛cych ich wyważenia.
Omawiaja˛c różnice w dochodzeniu zawarcia umowy
doste˛powej w drodze poste˛powania administracyjnego
i cywilnego trzeba również mieć na uwadze obowia˛zuja˛ce
w poste˛powaniu administracyjnym szczególne zasady odwoływania oświadczeń procesowych. Jak wyjaśnia sie˛ w doktrynie odwołanie oświadczenia procesowego w poste˛powaniu
administracyjnym może być zbe˛dne, niemożliwe albo niedopuszczalne. W pierwszym przypadku skutek, którego udaremnienie jest celem cofnie˛cia oświadczenia, i tak by nie
nasta˛pił, w drugim przypadku skutek już nasta˛pił i ma on
charakter nieodwracalny, w trzecim przypadku udaremnienie skutku oświadczenia procesowego wykluczaja˛ przepisy prawa albo jest uznawane z innych powodów za
zabronione (Kmiecik, 2008, s. 200). Poste˛powanie o wydanie decyzji doste˛powej jest jednak oparte na zasadzie
skargowości, co wyraźnie wskazano w art. 27 P.t. To zaś,
stosownie do opinii wyrażanej w judykaturze (II SA/Kr
914/08), oznacza, że w razie cofnie˛cia wniosku o wydanie
decyzji doste˛powej Prezes UKE powinien umorzyć poste˛powanie na podstawie art. 105 § 2 Kpa. Warto zauważyć
jednak, że art. 105 § 2 Kpa reguluje sytuacje˛, w której
strona poste˛powania wyste˛puje o jego umorzenie. W doktrynie rozróżnia sie˛ zaś cofnie˛cie wniosku o wszcze˛cie poste˛powania administracyjnego oraz wniosek o umorzenie
poste˛powania administracyjnego. Naczelny Sa˛d Administracyjny posługuje sie˛ określeniem ,,wycofanie przez strone˛
wniosku o wszcze˛cie poste˛powania’’ i wskazuje, że stanowi to podstawe˛ do umorzenia poste˛powania na podstawie
art. 105 § 2 K.p.a. (II OSK 377/06). Wskazuje sie˛ również,
że w Kpa nie ma podstaw do cofnie˛cia wniosku o wszcze˛cie poste˛powania administracyjnego (Knysiak-Molczyk,
2004, s. 138). Wyrażane sa˛ jednak też opinie, że wycofanie przez strone˛ wniosku o wszcze˛cie poste˛powania, a tym
samym — cofnie˛cie zgody na jego prowadzenie — skutkuje
jego bezprzedmiotowościa˛ (Hauser, Wierzbowski, 2014,
s. 430). Należy przy tym podkreślić, że ustawodawca decyzje˛ odnośnie do dalszych losów poste˛powania pozostawił
prowadza˛cemu je organowi administracji, który dokonuje
oceny czy w danym przypadku zostały spełnione warunki
wymienione w art. 105 § 2 Kpa, to jest: czy wniosek
o umorzenie poste˛powania pochodzi od strony, na ża˛danie
której poste˛powanie zostało wszcze˛te; czy inne strony
poste˛powania nie sprzeciwiaja˛ sie˛ jego umorzeniu oraz czy
umorzenie poste˛powania nie jest sprzeczne z interesem
społecznym. Brzmienie zwłaszcza dwóch ostatnich przesłanek umorzenia poste˛powania na wniosek strony prowadzi do konkluzji, że strona be˛da˛ca jego inicjatorem w momencie wszcze˛cia poste˛powania przestaje być jego wyła˛cznym dysponentem. Ostateczna˛ decyzje˛ w sprawie umorzenia poste˛powania podejmuje bowiem prowadza˛cy je organ,
uwzgle˛dniaja˛c wole˛ jego pozostałych stron oraz to czy
interes społeczny przemawia za kontynuowaniem poste˛powania i rozstrzygnie˛ciem sprawy.
Inaczej sytuacja strony jawi sie˛ w przypadku poste˛powania cywilnego, którego kontynuowanie jest w dużej mierze
zależne od decyzji powoda. W poste˛powaniu tym zastosowanie ma bowiem art. 203 Kpc, który stanowi realizacje˛
zasady rozporza˛dzalności przez powoda środkami procesowymi ochrony prawnej (Dolecki, Wiśniewski, 2011, s. 759).
Cofnie˛cie pozwu zależy co do zasady od decyzji powoda
jednak w pewnych sytuacjach określonych w art. 203 § 1
Kpc dla jej skuteczności konieczne jest uzyskanie zgody
pozwanego. W pewnym zakresie cofnie˛cie pozwu znajduje
sie˛ również pod kontrola˛ sa˛du, który może uznać je za niedopuszczalne i kontynuować poste˛powanie, ale wyła˛cznie
wówczas, gdy okoliczności sprawy wskazuja˛, że jest to
sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego, albo zmierza do obejścia prawa (art. 203 § 4 Kpc).
Istotna˛ różnice˛ pomie˛dzy poste˛powaniem administracyjnym i poste˛powaniem przed sa˛dem powszechnym stanowi
też charakter kończa˛cego je orzeczenia. Pomijaja˛c tu niejako oczywiste różnice pomie˛dzy wyrokiem a decyzja˛ administracyjna˛ należy wskazać na brzmienie art. 64 Kc.
Stanowi on, że orzeczenie sa˛du stwierdzaja˛ce obowia˛zek
złożenia oświadczenia woli be˛dzie takie oświadczenie zaste˛pować. Jak słusznie podkreśla sie˛ w doktrynie brzmienie
przytoczonych przepisów Kc uzasadnia wniosek, że sa˛d nie
posiada pełnej swobody w zakresie kształtowania treści
takiego oświadczenia woli (Radwański, 1986, s. 133). Może wie˛c wydać orzeczenia stwierdzaja˛ce obowia˛zek złożenia oświadczenia woli o określonej treści tylko wówczas,
gdy możliwe jest zrekonstruowanie jego treści. Konieczne
jest także istnienie podstawy w prawie materialnym pozwalaja˛cej na stwierdzenie obowia˛zku polegaja˛cego na
złożeniu oświadczenia woli oznaczonej treści, ponieważ
art. 64 Kc nie stanowi samodzielnej podstawy do jego
wydania (Radwański, 1981, s. 37). Trzeba też pamie˛tać, że
orzeczenie sa˛du dotyczy wyła˛cznie obowia˛zku złożenia
oświadczenia woli przez jedna˛ ze stron stosunku zobowia˛zaniowego. Decyzja o doste˛pie telekomunikacyjnym, która˛
Prezes UKE rozstrzyga spór dotycza˛cy zawarcia omawianej tu umowy ma inny charakter. Kształtuje ona bowiem
treść takiej umowy, a wie˛c zaste˛puje oświadczenia woli
obu stron stosunku prawnego (art. 28 ust. 4 P.t.). Decyzja
ta jest wie˛c rozstrzygnie˛ciem, który tworzy stosunek obligacyjny o takim kształcie, jaki mógłby powstać wskutek
zawarcia umowy (Galewska, 2015, s. 254).
Zakończenie
Analiza przepisów dyrektywy 2002/21/WE oraz P.t.
prowadzi do wniosku, że polskie regulacje dotycza˛ce dochodzenia zawarcia umowy doste˛powej w pewnym zakresie realizuja˛ założenia wytyczone przez prawodawce˛
unijnego. Poważne wa˛tpliwości wszakże wzbudza to, jak
dopuszczenie do alternatywnego dochodzenia roszczeń
o zawarcie umowy doste˛powej przed organem administracji, albo sa˛dem powszechnym, mogłoby funkcjonować w prawie polskim. Chodzi tu przede wszystkim o konsekwencje,
jakie niesie konkurencyjność poste˛powania administracyjnego i cywilnego, w tak szczególnym obszarze gospodarki
jakim jest telekomunikacja.
W świetle instytucji typowych dla poste˛powania cywilnego
oraz specyficznych zasad funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego wa˛tpliwym wydaje sie˛ czy poddanie omawianych
tu spraw sa˛dom powszechnym zapewniłoby ich sprawne
rozstrzyganie oraz byłoby bardziej korzystne zarówno dla
działalności przedsie˛biorców telekomunikacyjnych, jak i rozwoju rynku telekomunikacyjnego. Należy sie˛ raczej spodziewać, że w razie dopuszczenia alternatywności dochodzenia roszczeń o zawarcie umowy doste˛powej udział sa˛du
powszechnego w rozstrzyganiu takich sporów byłby znikomy.
Rozważania zawarte w niniejszym artykule pozwalaja˛
wie˛c uznać za zasadne czasowe wyła˛czenie drogi sa˛dowej
w sprawach dotycza˛cych dochodzenia zawarcia umowy
doste˛powej oraz przekreślenie możliwości alternatywnego
rozstrzygania takich sporów na drodze administracyjnej
albo w poste˛powaniu przed sa˛dem powszechnym. Przede
wszystkim dzie˛ki przyje˛ciu takiego rozwia˛zania przez ustawodawce˛ spory dotycza˛ce zawierania umów doste˛powych
sa˛ rozstrzygane przez organ posiadaja˛cy specjalistyczna˛
wiedze˛ o zasadach funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego. W konsekwencji spory te moga˛ być rozstrzygane
szybciej, a wydawane rozstrzygnie˛cia sa˛ jednolite w skali
całego kraju.
Bibliografia
Adamiak, B., Borkowski, J. (2012). Kodeks poste˛powania administracyjnego. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck.
Bladowski, B., (2009). Metodyka pracy se˛dziego cywilisty. Warszawa:
Wolters Kluwer.
NR 11 2015
De Visser, M. (2009). Network-Based Governance in EC Law: The Example
of EC Competition and EC Communications Law. Oxford-Portland: Hart
Publishing.
Dolecki, H., Wiśniewski T. (red.) (2011). Kodeks poste˛powania cywilnego.
Komentarz (tom I). Warszawa: Wolters Kluwer.
15
THE NEED AND LEGAL POSSIBILITIES OF STATE INTERVENTION IN THE FIELD OF RAILWAY SINGLE WAGONLOAD TRAFFIC
Dyrektywa 2002/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 marca
2002 r. w sprawie doste˛pu do sieci ła˛czności elektronicznej i urza˛dzeń
towarzysza˛cych oraz wzajemnych poła˛czeń, Dz.U. L 108, 24.04.2002, ze
zm.
Galewska, E. (2015). Obowia˛zek zawarcia umowy o poła˛czeniu sieci
telekomunikacyjnych. Warszawa: Wolters Kluwer.
Gijrath, S.J.H., (2006). Interconnection regulation and contract law. Tillburg:
deLex.
Hanausek, S. (1974). ,,Zwia˛zanie’’ sa˛du cywilnego decyzja˛ administracyjna˛.
Studia Cywilistyczne (t. XXIII), 3–43.
Hauser, R., Wierzbowski, M. (red.) (2014). Kodeks poste˛powania administracyjnego. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck.
Jakubecki A. (red.) (2012). Kodeks poste˛powania cywilnego. Komentarz.
Warszawa: Wolters Kluwer.
Ke˛dziora, R., (2014). Kodeks poste˛powania administracyjnego. Komentarz.
Warszawa: C.H. Beck.
Kmiecik, Z.R., (2008). Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w poste˛powaniu administracyjnym. Warszawa: Wolters Kluwer.
Kmiecik, Z.R., (2014). Wszcze˛cie ogólnego poste˛powania administracyjnego. Warszawa: Wolters Kluwer.
Knysiak-Molczyk, H., (2004). Uprawnienia strony w poste˛powaniu administracyjnym. Kraków: Zakamycze.
Łuszpak-Zaja˛c, A. (2000). Źródła cywilnoprawnego obowia˛zku zawarcia
umowy. W: W. Gniewek (red.), O źródłach i elementach stosunków
zobowia˛zaniowych. Kraków: Zakamycze, 197–235.
Marciniak, A., Piasecki K. (red.) (2014). Kodeks poste˛powania cywilnego.
Komentarz. Warszawa: C.H. Beck.
Marszałkowska-Krześ, E. (2015). Kodeks poste˛powania cywilnego. Komentarz. Legalis. System Informacji Prawnej.
Piasecki, K. (1989). Z zagadnień stosunku poste˛powania cywilnego do
poste˛powania administracyjnego. W: E. e˛towska (red.), Proces i prawo.
Ksie˛ga pamia˛tkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego. Wrocław:
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 421–439.
Pia˛tek, S., (2013). Prawo telekomunikacyjne. Komentarz. Warszawa: C.H.
Beck.
Postanowienie SN z dnia 18 marca 2008 r., II PZ 1/08, doste˛pne na:
http://sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/II%20PZ%201-08.pdf.
(06.10.2015).
Postanowienie WSA w Warszawie z dnia 9 października 2008 r., VI SA/Wa
1119/08, doste˛pny na: http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/BA5FF90164
(06.10.2015).
Postanowienie SN z dnia 26 października 2011 r., I CSK 771/10, doste˛pny na:
http://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Baza%20orzecze%c5%84.aspx?
Sygnatura=’’I%20CSK%20771/10’’ (06.10.2015).
Pyziak-Szafnicka,M., Kie˛żak, P. (red.) (2014). Kodeks cywilny, cze˛ść ogólna. Komentarz. Lex Sigma On-line.
Radwański Z. (red.) (1981). Prawo zobowia˛zań — cze˛ść ogólna. System
Prawa Cywilnego. Wrocław: Ossolineum.
Radwański, Z., (1986). Prawo zobowia˛zań. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 stycznia 2006 r.
w sprawie sposobu uiszczania opłat sa˛dowych w sprawach cywilnych,
DzU 2006, nr 27, poz. 199.
Rylski, P. (2013). Ochrona interesu publicznego w poste˛powaniu cywilnym
— przyczyny, przejawy, skuteczność. W: T. Giaro (red.), Interes publiczny
a interes prywatny w prawie. Warszawa: Stowarzyszenie Absolwentów
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, 69–86.
Suwaj, R., (2009). Judycjalizacja poste˛powania administracyjnego. Warszawa: Wolters Kluwer.
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks poste˛powania administracyjnego,
DzU 1960, nr 30, poz. 168, ze zm.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny, DzU 1964, nr 16,
poz. 93, ze zm.
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. — Kodeks poste˛powania cywilnego,
DzU 1965, nr 43, poz. 296, ze zm.
Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do
rozpoznania sprawy w poste˛powaniu przygotowawczym prowadzonym
lub nadzorowanym przez prokuratora i poste˛powaniu sa˛dowym bez
nieuzasadnionej zwłoki, DzU 2004, nr 179, poz. 1843, ze zm.
Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne, DzU 2004,
nr 171, poz. 1800.
Ustawa z dnia 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych, DzU 2010, nr 106, poz. 675.
Wiśniewski, T., (2009). Przebieg procesu cywilnego. Warszawa: Wolters
Kluwer.
Wiśniewski, T. (red.) (2013). Poste˛powanie sa˛dowe w sprawach cywilnych
z udziałem przedsie˛biorców. System Prawa Handlowego. Warszawa: C.H.
Beck.
Wróbel, A., Jaśkowska, M., (2013). Kodeks poste˛powania administracyjnego. Komentarz. Warszawa: Wolters Kluwer.
Wyrok NSA z dnia 19 grudnia 1983 r., I SA 806/83, doste˛pny na:
http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/BD2B91769A (06.10.2015).
Wyrok NSA z dnia 26 lutego 1992 r., I SA 1408/91, doste˛pny na:
http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/772F571A04 (06.10.2015).
Wyrok NSA z dnia 21 lutego 2007 r., II OSK 377/06, LEX nr 337479.
Wyrok NSA z dnia 7 lutego 2008 r., II OSK 2020/06, doste˛pny na:
http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/819485CE2B (06.10.2015).
Wyrok WSA w Krakowie z dnia 11 marca 2009 r., II SA/Kr 914/08,
doste˛pny na: http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/2BBB4BF087 (06.10.2015).
Zapraszamy do księgarni: www.pwe.com.pl
We współczesnym świecie następuje coraz szybsza profesjonalizacja
i komercjalizacja sportu. Zmienia się więc i rozwija także marketing sportu.
Autor przedstawił w książce: rozwój współczesnego sportu w aspektach profesjonalizacji, komercjalizacji i globalizacji, koncepcję marketingu sportu, charakterystykę rynku sportu, podmioty na rynku sportu, produkty sportu, dystrybucję
i ceny produktów sportu, promocję organizacji sportowych, nowe media w marketingu organizacji sportowych, sponsoring sportu jako działania w ramach
marketingu przez sport oraz strategie marketingowe organizacji sportowych.
Omawiane zagadnienia zostały wzbogacone interesującymi analizami licznych
studiów przypadków.
Książka jest przeznaczona dla studentów uczelni ekonomicznych i wychowania
fizycznego, a także osób profesjonalnie zajmujących się marketingiem
w klubach sportowych, stowarzyszeniach sportowych, różnych organizacjach
związanych ze sportem oraz sponsorów klubów czy stowarzyszeń.
16
Potrzeba i prawne możliwości interwencji państwa
w zakresie kolejowych przewozów rozproszonych
The need and legal possibilities of state intervention
in the field of railway single wagonload traffic
dr Stefan Akira Jarecki
Streszczenie
Sektor kolejowych przewozów towarowych został w Polsce szybko i skutecznie zliberalizowany. Rzeczywista liberalizacja rynku
transportu kolejowego została zapocza˛tkowana przez uchwalenie ustawy z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym. W bardzo krótkim
czasie powstało wielu nowych przewoźników towarowych. Jednakże w tym samym czasie przewozy rozproszone uległy drastycznemu
zmniejszeniu. Przewozy rozproszone to jeden z rodzajów kolejowych przewozów towarowych. Przewozy rozproszone oznaczaja˛ przemieszczanie ładunków w ilości mniejszej niż konieczna do uruchomienia całego składu pocia˛gu, które wymagaja˛ prac rozrza˛dczych oraz
manewrowych na stacji nadania, przeznaczenia oraz na stacjach pośrednich. Ten typ kolejowego transportu towarowego znajduje sie˛
w niekorzystnym położeniu w stosunku do drogowego transportu towarowego, ze wzgle˛du na wyższe koszty prowadzenia działalności
wynikaja˛ce z charakteru systemu transportu kolejowego. Celem niniejszego artykułu jest udzielenie odpowiedzi na naste˛puja˛ce pytania: czy
obecna sytuacja w zakresie kolejowych przewozów rozproszonych jest zgodna z polska˛ i unijna˛ polityka˛ transportowa˛ oraz jakie sa˛ prawne
możliwości wspierania rozwoju kolejowych towarowych przewozów rozproszonych?
Słowa kluczowe:
kolej, kolejowe przewozy towarowe, kolejowe przewozy rozproszone.
Summary
The freight rail sector in Poland was subject to quick and successful liberalization. The actual liberalization of railway market in Poland
was introduced by the Act of 28 march 2003 on railway transport. Many new railway freight undertakings was established in a very short
period of time. However at the same time single wagonload traffic declined drastically. Single wagonload traffic is one of the production
form of freight rail transport. Single wagonload traffic refers to consignments smaller than the quantity of a full train that require the
switching or shunting of wagons at departure or destination stations and at any intermediate stations. This type of rail freight transport is at
a disadvantage as compared to road freight traffic, due to higher production costs inherent to the railway system. The aim of the article is to
answer to the following questions: is the current situation in the single wagonload business in line with polish and EU transport policy and
what are the legal possibilities of promoting the growth of single wagon traffic in the freight rail sector?
Key words:
railway, freight rail transport, single wagonload traffic.
Wste˛p
W zakresie kolejowych przewozów towarowych można
wyróżnić dwa rodzaje przewozów — przewozy zwarte,
tzw. przewozy całopocia˛gowe, oraz tzw. przewozy rozproszone. Przewozy całopocia˛gowe można określić, jako
przewozy pomie˛dzy nadawca˛ o dużej skali produkcji a odbiorca˛ o dużej skali konsumpcji, a zatem jako przewozy
realizowane w sposób bezpośredni całymi składami pomie˛dzy pojedynczym odbiorca˛ i nadawca˛. Sa˛ to zazwyczaj
przewozy ładunków masowych — we˛giel, kruszywa itp.,
np. przewozy pomie˛dzy kopalnia˛ i elektrownia˛. Przewozy
rozproszone (tzw. SWT — single wagonload traffic), to
przewozy realizowane pojedynczymi wagonami lub grupami wagonów. Różnice pomie˛dzy obydwoma rodzajami
przewozów nie maja˛ dużego wpływu na sama˛ technologie˛
przemieszczania ładunków (liczbe˛ i rodzaj pocia˛gów), niemniej jednak maja˛ one zasadniczy wpływ na nate˛żenie
przepływu strumieni ładunków oraz na stopień złożoności
czynności w kolejowym procesie przewozowym (Zalewski,
NR 11 2015
Siedlecki i Drewnowski, 2004, s. 202). W pierwszym
rodzaju przewozów ładunki sa˛ przemieszczane w jednym
pocia˛gu, w drugim zaś w pojedynczych wagonach w kilku
składach pocia˛gów. Oznacza to, że ostatni rodzaj przewozów jest wyraźnie droższy od pierwszego. Koszt przewozu
ładunku w odniesieniu do jednego wagonu jest zazwyczaj
znacznie niższy w przewozach zwartych niż w przewozach
rozproszonych (Heydenreich, Lahrmann, 2010, s. 126).
Wynika to w szczególności z tego, że wykonywanie
przewozów rozproszonych zwia˛zane jest z kosztownymi
pracami rozrza˛dczymi i manewrowymi (wła˛czanie i wyła˛czanie wagonów ze składu, zestawianie składów pocia˛gów, itp.;
Zielaskiewicz, 2013, s. 58; Neider, 2010, s. 10). Ponadto, dla
tego rodzaju przewozów charakterystyczne jest uruchamianie
na pocza˛tkowych lub ostatnich odcinkach przewozu bardzo
krótkich składów (nawet pojedynczy wagon i lokomotywa)1.
Otwarcie polskiego rynku kolejowych przewozów towarowych na konkurencje˛ powszechnie uważa sie˛ za duży
sukces. Został przełamany monopol narodowego przedsie˛biorstwa kolejowego, na rynku pojawili sie˛ liczni,
17
konkuruja˛cy ze soba˛, przewoźnicy prywatni. Rynek, ten
w odróżnieniu od rynku pasażerskich przewozów kolejowych, funkcjonuje, co do zasady, bez publicznego wsparcia. Przywołuja˛c pozytywne efekty przeprowadzonych reform, cze˛sto pomija sie˛ kwestie negatywnych zjawisk,
jakie w ostatnim czasie uwidoczniły sie˛ na polskim rynku
kolejowych przewozów towarowych. Fakt wyste˛powania
na nim niedoskonałości rynku (market failures) zdaje sie˛
być niedostrzegany, lub co najmniej pomijany. Jeśli dokładnie przyjrzeć sie˛ przemianom, jakie zaszły w funkcjonowaniu omawianego rynku, to nie sposób nie zauważyć
ogromnego ograniczenia znaczenia przewozów rozproszonych. Polski transport kolejowy cechuje bardzo niski udział
w przewozach ładunków innych, niż masowe (Neider,
2010, s. 10). Przewoźnicy owszem konkuruja˛ pomie˛dzy
soba˛, ale w zasadzie tylko o realizacje˛ rentownych przewozów całopocia˛gowych. Liczne punkty ładunkowe i stacje
rozrza˛dowe przestały być eksploatowane, ba˛dź sa˛ eksploatowane w mniejszym zakresie. Z wielu lokalnych linii
kolejowych całkowicie znikne˛ły pocia˛gi towarowe.
Z udziału w przewozach towarowych zostały całkowicie
wyeliminowane koleje wa˛skotorowe, które do końca XX
wieku odgrywały pewna˛ role˛ w realizacji kolejowych przewozów rozproszonych, w szczególności dzie˛ki wykorzystywaniu tzw. wagonów transporterów, tj. wagonów umożliwiaja˛cych przewozów po wa˛skim torze całych wagonów
normalnotorowych (eliminacja przeładunku na styku toru
wa˛skiego i normalnego). Przewoźnicy kolejowi zacze˛li
wycofywać sie˛ z obsługi przewozów rozproszonych.
Z punktu widzenia ich interesów ekonomicznych działanie
takie było w pełni uzasadnione i racjonalne, de facto
bowiem świadczenie tych przewozów na warunkach cenowych konkurencyjnych wobec transportu drogowego jest
nierentowne, co oznacza, że przewozy te nie be˛da˛ realizowane na czysto rynkowych warunkach w takim zakresie,
jak w przeszłości.
W tym miejscu należy postawić pytanie, czy taki stan
rzeczy jest zgodny z interesem publicznym i założeniami
unijnej polityki transportowej. Ewentualna negatywna odpowiedź na to pytanie rodzi kolejne pytanie, jaki powinien
być zakres ewentualnej interwencji państwa i jaki kształt
powinna przyja˛ć ta interwencja, aby nie wia˛zała sie˛ ona ze
zniweczeniem osia˛gnie˛cia, jakim jest dopiero co zbudowana, z niemałym przecież trudem, konkurencja na rynku
towarowych przewozów kolejowych.
Znaczenie transportu rozproszonego
Kolej (obok żeglugi morskiej i śródla˛dowej) jest powszechnie uważana za najbardziej przyjazna˛ dla środowiska naturalnego gałe˛zia˛ transportu. Komisja Europejska
podkreśla, że jest to gała˛ź transportu dysponuja˛ca unikatowymi atutami — jest to środek transportu bezpieczny
i niepowoduja˛cy zanieczyszczeń. W opinii Komisji, transport kolejowy może w znacznym stopniu przyczynić sie˛ do
rozwoju zrównoważonego transportu w Europie2. Niestety
w Polsce, jak zreszta˛ i w wielu innych państwach, znacze18
nie kolei w przewozach ładunków spadło na rzecz transportu drogowego, który nie jest przyjazny dla środowiska
naturalnego i generuje duże koszty zewne˛trzne — koszty
zwia˛zane z zanieczyszczeniami, kongestia˛, leczeniem ofiar
wypadków, itp.
Problem ten został dostrzeżony na poziomie unijnym.
Zgodnie z unijna˛ polityka˛ transportowa˛, wyrażona˛ w Białej
ksie˛dze pt.: Plan utworzenia jednolitego europejskiego
obszaru transportu — da˛żenie do osia˛gnie˛cia konkurencyjnego i zasobooszcze˛dnego systemu transportu3, do 2030 r.
30% drogowego transportu towarów na odległościach wie˛kszych niż 300 km należy przenieść na inne środki transportu, np. kolej lub transport wodny, zaś do 2050 r. powinno to być ponad 50% tego typu transportu. Ma to ułatwić
rozwój efektywnych ekologicznych korytarzy transportowych. Założenia te sa˛ zgodne z konkluzjami szczytu Rady
Europejskiej w Geteborgu z czerwca 2001 r., która stwierdziła, że działania wspieraja˛ce zamiane˛ transportu drogowego na rodzaje transportu bardziej przyjazne dla środowiska sa˛ kluczowym elementem polityki na rzecz zrównoważonego transportu4 W wykazie inicjatyw, stanowia˛cym zała˛cznik pierwszy do białej ksie˛gi, wskazano na
konieczność wsparcia w obszarze przesyłek jednowagonowych w kolejowym transporcie towarowym (wsparcie
transportu rozproszonego). Problem marginalizacji kolejowych przewozów rozproszonych został zasygnalizowany
w Master planie dla transportu kolejowego w Polsce do
2030 roku5, niemniej jednak uznano w nim zjawisko to za
praktycznie naturalne. W dokumencie tym wskazano, że
w systemie przewozów wagonowych, choć zapotrzebowanie na przesyłki o wielkości odpowiedniej dla pojedynczego wagonu rośnie, to ich technologia jest przestarzała
a jakość, szczególnie w zakresie czasu i terminowości
dostawy oraz usług śledzenia przesyłek, zupełnie nie odpowiada oczekiwaniom. Oczywistym trendem jest stopniowa utrata tego rynku na rzecz samochodów, dla których
sa˛ to przewozy naturalne co do wielkości i dodatkowo
z możliwościa˛ realizacji usługi ,,od drzwi do drzwi’’6.
W Strategii Rozwoju Transportu do 2020 roku (z perspektywa˛ do 2030 roku)7, pomimo ambitnych celów nakreślonych na poziomie unijnym, całkowicie pominie˛to problem kolejowych przewozów rozproszonych. Co prawda
wskazano na znaczenie kolejowych przewozów towarowych, jednak nie omówiono zagadnienia spadku wielkości
przewozów rozproszonych i stanowiska państwa polskiego
w tym zakresie, poprzestaja˛c na konstatacji, że najbardziej
perspektywiczny charakter maja˛ dwa segmenty towarowego rynku przewozowego — przewozy intermodalne oraz
całopocia˛gowe. Wynika z powyższego, że Polska, w odróżnieniu od UE (jak i niektórych państw członkowskich UE,
co zostało szerzej omówione w dalszej cze˛ści artykułu)
w zasadzie nie widzi potrzeby zmiany sytuacji w analizowanym obszarze (czy też nie planuje żadnych konkretnych
działań w tym zakresie).
W tym kontekście należy zaznaczyć, że to właśnie
kolejowe przewozy rozproszone, a nie całopocia˛gowe sa˛
najbardziej narażone na konkurencje˛ ze strony transportu
POTRZEBA I PRAWNE MOŻLIWOŚCI INTERWENCJI PAŃSTWA W ZAKRESIE KOLEJOWYCH PRZEWOZÓW ROZPROSZONYCH
drogowego — przesunie˛cie ładunków z kolei na drogi
naste˛puje głownie w zakresie przewozów rozproszonych.
Jak zauważono w opracowanym przez UOKiK Raporcie
z badania krajowego rynku transportu towarów (ze szczególnym uwzgle˛dnieniem transportu towarów koleja˛)8, najwie˛ksza zaste˛powalność pomie˛dzy transportem kolejowym
i drogowym wyste˛puje w zakresie przewozów rozproszonych, jednak w całopocia˛gowym przez samochodowy jest
dość niewielka 9. Biora˛c pod uwage˛ założenia unijnej polityki transporotowej oraz to, że realizacja przewozów rozproszonych koleja˛ jest bardziej korzystna niż transportem
drogowym ze wzgle˛dów społecznych (przyjazny charakter
dla środowiska naturalnego, czy zmniejszenie kosztów
zewne˛trznych transportu), pomimo ambiwalentnej postawy
władz polskich, promowanie tego rodzaju przewozów leży
w interesie publicznym. Należy przy tym podkreślić, że
ewentualna interwencja państwa w omawianym obszarze
powinna zostać zaprojektowana w taki sposób, aby ograniczyć do absolutnie niezbe˛dnego minimum zakłócenia konkurencji w sektorze transportu, a szczególnie na rynku
kolejowych przewozów towarowych.
Możliwy zakres interwencji państwa
Najprostszym rozwia˛zaniem opisanych powyżej problemów wydaje sie˛ być wyrównanie warunków konkurencji
pomie˛dzy różnymi rodzajami transportu (Zielaskiewicz,
2013, s. 59). Byłoby to rozwia˛zanie spójne z założeniami
unijnej polityki transportowej, zgodnie z którymi opłaty za
doste˛p do infrastruktury powinny uwzgle˛dniać nie tylko
koszty jej użytkowania, lecz również koszty zewne˛trzne,
takie jak koszty zwia˛zane z wypadkami, zanieczyszczeniami powietrza, hałasem, czy kongestia˛10. Jednym z celów
określonych w białej ksie˛dze jest przejście na pełne zastosowanie zasad ,,użytkownik płaci’’ i ,,zanieczyszczaja˛cy
płaci’’. Da˛żenie do sprawiedliwej konkurencji pomie˛dzy
różnymi rodzajami transportu oraz uwzgle˛dnienia wszystkich kosztów zewne˛trznych generowanych przez poszczególne rodzaje transportu w ponoszonych przez nie opłatach
za korzystanie z infrastruktury zostało wyrażone także
w art. 11 dyrektywy nr 1999/62/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 17 czerwca 1999 r. w sprawie pobierania
opłat za użytkowanie niektórych typów infrastruktury
przez pojazdy cie˛żarowe 11. Negatywne skutki funkcjonowania niektórych rodzajów transportu, takich jak transport
drogowy, sa˛ jednak trudne do uwzgle˛dnienia, w zwia˛zku
z naturalnymi ograniczeniami dotycza˛cymi możliwości
wła˛czenia kosztów zewne˛trznych, czy nawet bezpośrednich kosztów użytkowania, do opłat za doste˛p do infrastruktury transportowej. Dodatkowe utrudnienie stanowia˛
różnice technologiczne pomie˛dzy poszczególnymi rodzajami transportu. Jednocześnie prawodawca unijny określił
różne przepisy dla każdego ze środków transportu, które
przekładaja˛ sie˛ w szczególności na różny stopień otwarcia
rynku na konkurencje˛ i różne swoiste cechy dla użytkownika i władz publicznych12. Niezależnie od powyższych
problemów, trzeba podkreślić, że w chwili obecnej nie ma
NR 11 2015
woli politycznej wyrównania warunków konkurencji pomie˛dzy różnymi rodzajami transportu, chociażby ze wzgle˛du na
negatywne konsekwencje, jakie niosłoby to dla zatrudnienia
w sektorze transportu drogowego i sytuacji ekonomicznej
przedsie˛biorstw w nim działaja˛cych, jak również całej
gospodarki (koszty transportu przekładaja˛ sie˛ na funkcjonowanie innych sektorów gospodarki; Zielaskiewicz, 2013,
s. 59). Uwzgle˛dniaja˛c powyższe, w chwili obecnej należy
szukać innych rozwia˛zań analizowanego problemu. W krótkiej perspektywie jedynym rozwia˛zaniem możliwym do
zastosowania jest udzielenie wsparcia dla transportu rozproszonego, służa˛cego zniesieniu dysproporcji i wyrównaniu
warunków konkurencji pomie˛dzy transportem kolejowym
i drogowym (Zielaskiewicz, 2013, s. 61). Negatywne skutki
takiego wsparcia dla konkurencji w sektorze transportu
musza˛ być ograniczone do absolutnego minimum (tego co
absolutnie konieczne do osia˛gnie˛cia założonych celów).
Powyższe sprowadza sie˛ w dużej mierze do ścisłego
przestrzegania unijnych przepisów o pomocy publicznej.
Wyste˛powanie pomocy publicznej na tle wsparcia
dla transportu rozproszonego
Zgodnie z art. 107 ust. 1 TFUE, z zastrzeżeniem innych
postanowień przewidzianych w Traktatach, wszelka pomoc
przyznawana przez państwo członkowskie lub przy użyciu
zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsie˛biorstwom, lub produkcji niektórych
towarów, jest niezgodna z rynkiem wewne˛trznym w zakresie, w jakim wpływa na wymiane˛ handlowa˛ mie˛dzy
państwami członkowskimi. Z powyższego wynika, że
wsparcie stanowi pomoc publiczna˛, o ile ła˛cznie spełnione
sa˛ naste˛puja˛ce przesłanki:
– udzielane jest przedsie˛biorstwu,
– udzielane jest przez państwo lub ze źródeł państwowych i można je przypisać państwu,
– powoduje uzyskanie korzyści przez przedsie˛biorstwo,
– ma charakter selektywny oraz
– grozi zakłóceniem lub zakłóca konkurencje˛, a także
wpływa na wymiane˛ handlowa˛ mie˛dzy państwami członkowskimi UE.
W przypadku ewentualnego wsparcia państwa dla przedsie˛biorstw kolejowych zwia˛zanego z realizacja˛ przez te
przedsie˛biorstwa przewozów rozproszonych z oczywistych
wzgle˛dów spełniona byłaby przesłanka pochodzenia wsparcia od państwa lub ze źródeł państwowych — środek
wia˛załby sie˛ z obcia˛żeniem budżetu państwa. Wsparcie
należałoby do państwa, bowiem to państwo podje˛łoby
decyzje˛ o jego udzieleniu.
Przedsie˛biorstwa kolejowej bez najmniejszej wa˛tpliwości sa˛ przedsie˛biorstwami w rozumieniu prawa UE. Poje˛cie
przedsie˛biorstwa obejmuje w prawie UE jakikolwiek podmiot prywatny lub publiczny, który jest zaangażowany
w prowadzenie działalności gospodarczej. Działalność gospodarcza˛ stanowi zaś wszelka działalność polegaja˛ca na
oferowaniu towarów lub usług na rynku13.
19
Środek byłby selektywny nawet wówczas, gdyby miał
zastosowanie na równych i niedyskryminacyjnych warunkach do wszystkich działaja˛cych na rynku danego państwa
przedsie˛biorstw kolejowych świadcza˛cych kolejowe towarowe przewozy rozproszone, gdyż z założenia wsparcie
dotyczyłoby określonego rodzaju transportu (kolei) i określonego segmentu rynku (przewozów rozproszonych). W takich przypadkach wyste˛puje tzw. selektywność sektorowa.
W odniesieniu do ostatniej przesłanki należy zauważyć,
że Komisja, badaja˛c jej spełnienie, nie ma obowia˛zku
udowodnienia, że pomoc rzeczywiście wywiera wpływ na
wymiane˛ handlowa˛ mie˛dzy państwami członkowskimi, i że
konkurencja faktycznie jest zakłócona, a jedynie, iż pomoc
hipotetycznie może wywierać taki skutek. Zdaniem Komisji Europejskiej, zakłócenie konkurencji zawsze ma miejsce, gdy państwo przyznaje korzyść przedsie˛biorstwu prowadza˛cemu działalność na rynku, który choćby z formalnego punktu widzenia, jest otwarty na konkurencje˛ (na
rynku, na którym istnieje lub mogłaby istnieć konkurencja)14. Jeżeli wsparcie przyznawane przez państwo członkowskie wzmacnia pozycje˛ przedsie˛biorstwa w stosunku
do innych przedsie˛biorstw konkuruja˛cych na wewne˛trznym
rynku UE, należy uznać, że ma ono wpływ na wymiane˛
handlowa˛. Przedsie˛biorstwa bynajmniej nie musza˛ być
zaangażowane w handel pomie˛dzy państwami członkowskimi, aby uznać, że przesłanka ta jest spełniona. Pomoc
przyznana przedsie˛biorstwu przez państwo członkowskie
może pomóc mu w utrzymaniu lub zwie˛kszeniu działalności na rynku krajowym, w wyniku czego przedsie˛biorstwa
z innych państw członkowskich be˛da˛ miały mniejsze szanse wejścia na rynek państwa członkowskiego, które udzieliło wsparcia krajowemu przedsie˛biorstwu. Ponadto, wzmocnienie pozycji przedsie˛biorstwa, które dotychczas nie było
zaangażowane w handel pomie˛dzy państwami członkowskimi, może spowodować, że przedsie˛biorstwo to pozyska
możliwość wejścia na rynki innych państw członkowskich15.
W tym kontekście należy zauważyć, że rynek kolejowych i drogowych przewozów towarowych jest zliberalizowany (zliberalizowany jest także rynek żeglugi śródla˛dowej)16, co oznacza, że potencjalne wsparcie dla kolejowych
przewozów rozproszonych mogłoby zakłócać wymiane˛
handlowa˛ pomie˛dzy państwami członkowskimi i wpływać
na konkurencje˛ na rynku wewne˛trznym UE. Z powyższego
wynika, że ewentualna interwencja państwa polegaja˛ca na
wsparciu tego segmentu rynku transportu kolejowego, bez
najmniejszych wa˛tpliwości, stanowiłaby pomoc publiczna˛
w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE. Nie oznacza to jednak
wcale, że taka interwencja byłaby zakazana. Pomimo, że
udzielanie pomocy publicznej jest w UE, co do zasady,
zakazane, to istnieja˛ liczne wyja˛tki od tego zakazu, określone w art. 93, art. 106 ust. 2 oraz art. 107 ust. 2 i 3 TFUE.
Wyja˛tki te znajduja˛ zastosowanie wówczas, gdy cele leża˛ce u podstaw przyznania danego wsparcia przeważaja˛ na
wartościa˛ konkurencji, której ochronie służy zakaz udzielania
pomocy publicznej, o którym mowa w art. 107 ust. 1 TFUE.
Kluczowym warunkiem do obje˛cia wsparcia i jednym
20
z traktatowych wyja˛tków spod zakazu udzielania pomocy
publicznej jest ograniczenie zakłócenia konkurencji na
rynku do absolutnie niezbe˛dnego minimum — wartości,
realizacji których służy określone wsparcie przeważaja˛ nad
wartościa˛ konkurencji, która stanowi jednak niezmiernie
istotna˛ wartość i co za tym idzie negatywny wpływ danego
wsparcia na konkurencje˛ w stopniu wie˛kszym niż jest to
koniecznie do realizacji konkretnego celu nie byłby uzasadniony.
Rekompensata za świadczenie usług
w ogólnym interesie gospodarczym
Należy rozważyć, czy dodatkowe koszty realizacji przez
przedsie˛biorstwa kolejowe przewozów rozproszonych mogłyby być finansowane przez władze publiczne w formie
rekompensaty z tytułu świadczenia usług publicznych
(usług w ogólnym interesie gospodarczym)17. W tym zakresie trzeba przede wszystkim poczynić spostrzeżenie, że
rozporza˛dzenie nr 1370/200718, dotycza˛ce świadczenia
usług publicznych w transporcie la˛dowym, nie ma zastosowania do przewozów towarowych. Jak zaznaczono
w preambule do tego rozporza˛dzenia, uważa sie˛ za niewskazane, by miało ono zastosowanie do powierzania
umów o świadczenie usług publicznych w tym konkretnym
sektorze. Podkreślono, że w odniesieniu do organizacji
sektora usług transportu towarowego powinny obowia˛zywać zasady ogólne określone w TFUE. Była to dość istotna
zmiana w stosunku do wcześniej obowia˛zuja˛cych w tym
zakresie regulacji. Rozporza˛dzenie nr 1191/6919, które zostało zasta˛pione przez rozporza˛dzenie nr 1370/2007, miało
bowiem zastosowanie do przewozów towarowych. Jednocześnie należy zaznaczyć, że podejście prawodawcy unijnego do przedmiotowej kwestii wydaje sie˛ niejednoznaczne.
Na przykład w rozporza˛dzeniu Komisji UE nr 360/2012
z 25 kwietnia 2012 r. w sprawie stosowania art. 107 i 108
Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy
de minimis przyznawanej przedsie˛biorstwom wykonuja˛cym
usługi świadczone w ogólnym interesie gospodarczym20
wprost wyła˛czono możliwość przyznawania pomocy de
minimis na świadczenie usług w ogólnym interesie gospodarczym w zakresie transportu towarowego jedynie
w odniesieniu do sektora przewozów drogowych. A contrario można uznać, że nie jest wykluczone stosowanie rozporza˛dzenia do pomocy de minimis udzielanej w zwia˛zku ze
świadczeniem usług publicznych w zakresie transportu
towarowego w innych rodzajach transportu niż transport
drogowy, np. w transporcie kolejowym (na ten temat zob.
Jarecki, 2014, s. 20)21. Oczywiście ewentualna możliwość
zastosowania rozporza˛dzenia nr 360/2012 do wsparcia na
rzecz kolejowych przewozów rozproszonych nie ma praktycznie żadnego znaczenia. W tym przypadku wielkość
wsparcia mogłaby bowiem wynieść nie wie˛cej niż 500 000
euro w okresie trzech lat podatkowych dla jednego przedsie˛biorstwa kolejowego. Taka wielkość wsparcia byłaby
zupełnie nieadekwatna w stosunku do potrzeb. Niemniej
jednak w powyższym kontekście można postawić pytanie,
czy możliwe byłoby notyfikowanie Komisji Europejskiej,
zgodnie z art. 108 ust. 3 TFUE, pomocy na rzecz kolejowego transportu rozproszonego w formie rekompensaty
z tytułu świadczenia usług w ogólnym interesie gospodarczym (publicznych) i naste˛pnie uzyskanie decyzji Komisji
wyrażaja˛cej zgode˛ na udzielenie tego typu pomocy. A nawet można pokusić sie˛ o rozważenie, czy możliwe byłoby
przyznanie przedsie˛biorstwom kolejowym rekompensat
spełniaja˛cych warunki określone w orzeczeniu w sprawie
Altmark22, a zatem nie stanowia˛cych pomocy publicznej
w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE i w konsekwencji nie
podlegaja˛cych obowia˛zkowi notyfikacji Komisji Europejskiej, o którym mowa w art. 108 ust. 3 TFUE23. Kluczowe
dla udzielenia odpowiedzi na te pytania jest ustalenie, czy
usługi kolejowych przewozów towarowych moga˛ być klasyfikowane jako usługi publiczne.
Znaczenie poje˛cia usługi publicznej zmienia sie˛ stopniowo i zależy mie˛dzy innymi od potrzeb obywateli, zmian
technologicznych i rynkowych, a także od preferencji
społecznych i politycznych w poszczególnych państwach
członkowskich. Trybunał Sprawiedliwości UE stwierdził,
że usługi w ogólnym interesie gospodarczym sa˛ usługami
posiadaja˛cymi szczególne, charakterystyczne cechy odróżniaja˛ce je od innych rodzajów działalności gospodarczej
(Nicolaides, 2006, s. 575). Jednocześnie należy zauważyć,
że wobec braku definicji usługi w ogólnym interesie gospodarczym w prawie UE, państwa członkowskie dysponuja˛
swoboda˛ w zaliczaniu konkretnych usług do be˛da˛cych
w ogólnym interesie gospodarczym. Kompetencje Komisji
w tym zakresie sa˛ ograniczone do sprawdzenia, czy dane
państwo nie popełniło oczywistego błe˛du w ocenie dokonuja˛c kwalifikacji określonej usługi24, co nie oznacza dowolności, czy arbitralności państw członkowskich25. Choć
państwo dysponuje szerokim zakres uznaniowości w określeniu tego, co uważa za usługe˛ w ogólnym interesie
gospodarczym, nie zwalnia go to z czuwania, by spełniała
ona pewne minimalne kryteria wspólne dla wszystkich
usług tego rodzaju, które zostały sprecyzowane w orzecznictwie. Chodzi tu zwłaszcza o istnienie aktu władzy
publicznej, powierzaja˛cego danym podmiotom świadczenie
usług w ogólnym interesie gospodarczym, a także powszechny i obowia˛zkowy charakter tych usług26. Usługa
publiczna musi służyć obywatelom lub leżeć w interesie
całego społeczeństwa27. Komisja Europejska podkreśla, że
nie byłoby właściwe ła˛czenie zobowia˛zań do świadczenia
określonych usług publicznych z działalnościa˛, która jest
lub może być wykonywana skutecznie i na warunkach
takich, jak cena, obiektywne cechy jakościowe, cia˛głość
i doste˛p — zgodnie z interesem publicznym zdefiniowanym przez państwo — przez przedsie˛biorstwa działaja˛ce na
zwykłych warunkach rynkowych28. Za usługe˛ publiczna˛
w transporcie może być uznana usługa, której wykonania
podmiot świadcza˛cy usługi ze wzgle˛du na swój własny
interes gospodarczy bez rekompensaty nie podja˛łby lub nie
podja˛łby w takim samym zakresie lub na takich samych
warunkach29. Nie przedstawienie przez państwo członkowskie dowodów, że wskazane powyżej kryteria zostały spełPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
nione lub ich niespełnienie, może stanowić oczywisty bła˛d
w ocenie30. W tym kontekście należy wykazać duży sceptycyzm w kwestii możliwości zakwalifikowania kolejowych przewozów rozproszonych, jako usług publicznych
(usług w ogólnym interesie gospodarczym). Nie sposób
bowiem nie dostrzec, że w sposób bezpośredni usługi te
służa˛ przedsie˛biorstwom nadaja˛cym i odbieraja˛cym ładunki, a nie społeczeństwu (obywatelom), i w tym zakresie nie
różnia˛ sie˛ od usług realizowanych z wykorzystaniem transportu drogowego. Wymiar interesu publicznego przejawia
sie˛ nie w samym charakterze usługi przewozu, lecz w tym,
że towary sa˛ przemieszczane z wykorzystaniem transportu
kolejowego, a nie drogowego, co przynosi pośrednio
korzyści społeczeństwu — korzyści środowiskowe, zmniejszenie zatłoczenia na drogach, spadek ilości wypadków, itp.
Powyższe stanowi uzasadnienie dla interwencji państwa,
lecz wydaje sie˛ dalece nie wystarczaja˛ce do zakwalifikowania omawianych usług jako publicznych. Działanie takie
mogłoby sie˛ spotkać z negatywnym nastawieniem Komisji,
która mogłaby uznać taka˛ kwalifikacje˛ kolejowych towarowych przewozów rozproszonych za raża˛cy bła˛d w ocenie
(definicji usługi publicznej). Uwzgle˛dniaja˛c wa˛tpliwości
i ryzyko, jakie wia˛ża˛ sie˛ z zastosowaniem takiego rozwia˛zania, nie należy go rekomendować. Właściwsze wydaje sie˛
udzielenie wsparcia dla kolejowych przewozów rozproszonych jako pomocy na koordynacje˛ transportu.
Pomoc na koordynacje˛ transportu
Do pomocy na koordynacje˛ transportu odnosi sie˛ art. 93
TFUE. Artykuł ten stanowi, że zgodna z Traktatami jest
pomoc, która odpowiada potrzebom koordynacji transportu
lub stanowi zwrot za wykonanie pewnych świadczeń nierozerwalnie zwia˛zanych z poje˛ciem usługi publicznej. Zaznaczyć trzeba, że przepis ten dotyczy wyła˛cznie transportu kolejowego, drogowego i żeglugi śródla˛dowej, ponieważ
znajduje sie˛ w tytule VI Traktatu ,,Transport’’, którego
postanowienia, zgodnie z art. 100 TFUE, odnosza˛ sie˛ wyła˛cznie do powyższych gałe˛zi transportu31. Tym samym,
podczas gdy wsparcie dla transportu la˛dowego jest oceniane na podstawie przepisów szczególnych — art. 93 i 96
TFUE32 i dotycza˛cego tych przepisów rozbudowanego prawodawstwa pochodnego, pomoc w sektorze transportu
morskiego i lotniczego jest analizowana na podstawie
ogólnego systemu określonego w artykule 107 TFUE
i ogólnych wytycznych dotycza˛cych pomocy państwa
(Santa Maria, 2007, s. 43; Brodecki, 2004, s. 137 i 169;
Colluci, 2008, s. 1469)33.
Analizowany przepis wprowadza dwie odre˛bne i zupełnie od siebie odmienne kategorie pomocy w sektorze
transportu, które moga˛ zostać uznane za zgodne z rynkiem
wewne˛trznym: pomoc stanowia˛ca˛ rekompensate˛ za świadczenie usług publicznych (kategoria wsparcia wspólna
wszystkim usługom świadczonym w ogólnym interesie
gospodarczym) oraz pomoc przeznaczona na potrzeby koordynacji transportu (kategoria pomocy specyficzna wyła˛cznie dla sektora transportu; Brodecki, 2004, s. 169).
21
Koordynacja transportu to coś wie˛cej niż zwykłe ułatwianie rozwoju działalności gospodarczej. Poje˛cie to oznacza interwencje˛ władzy publicznej, której celem jest ukierunkowanie rozwoju sektora transportu we wspólnym interesie. Poje˛cie pomocy na koordynacje˛ transportu odnosi sie˛
do interwencji państwa wynikaja˛cej z braku konkurencyjnego rynku lub niedoskonałości w jego funkcjonowaniu
(market failures)34. Zdaniem Komisji Europejskiej, poste˛p
w liberalizacji sektora transportu la˛dowego znacznie
zmniejszył (pod pewnymi wzgle˛dami) potrzebe˛ koordynacji transportu. Jak podkreśliła Komisja, w skutecznie działaja˛cym, zliberalizowanym sektorze, koordynacje˛ można
zasadniczo osia˛gna˛ć za pomoca˛ działania sił rynkowych.
Niemniej jednak nawet po liberalizacji sektora, moga˛ sie˛
utrzymywać pewne słabości rynku, które uzasadniaja˛ podje˛cie interwencji przez władze publiczne. Przede wszystkim, w zwia˛zku z prowadzeniem działalności transportowej powstaja˛ poważne niekorzystne skutki zewne˛trzne,
oddziałuja˛ce m.in. na użytkowników (zatory komunikacyjne) oraz na całe społeczeństwo (zanieczyszczenie środowiska), które znacza˛co różnia˛ sie˛ pomie˛dzy poszczególnymi
rodzajami transportu i zazwyczaj nie znajduja˛ odzwierciedlenia w opłatach ża˛danych od użytkowników infrastruktury
transportowej. Powyższe może skutkować dysproporcjami
mie˛dzy różnymi środkami transportu, które należy korygować przy pomocy wsparcia publicznego dla tych środków
transportu, które generuja˛ najniższe koszty zewne˛trzne 35.
Warto także zauważyć, że cele polityki środowiskowej UE,
o których mowa m.in. w art. 191 TFUE, sa˛ wdrażane
również poprzez wspólna˛ polityke˛ transportowa˛36.
Kryteria oceny zgodności pomocy na rzecz koordynacji
transportu zostały określone w podrozdziale 6.3 komunikatu Komisji wspólnotowe wytyczne dotycza˛ce pomocy państwa na rzecz przedsie˛biorstw kolejowych37. W odniesieniu
do pomocy na cele korzystania z infrastruktury kolejowej,
kosztami kwalifikowanymi moga˛ być dodatkowe koszty
użytkowania infrastruktury, ponoszone przez transport kolejowy, lecz nie ponoszone przez konkurencyjna˛ gała˛ź
transportu, która powoduje wie˛ksze zanieczyszczenia niż
kolej. W przypadku pomocy w celu ograniczenia kosztów
zewne˛trznych, kosztami kwalifikowanymi może być cze˛ść
kosztów zewne˛trznych, która˛ transport kolejowy pozwala
zaoszcze˛dzić w stosunku do konkurencyjnych gałe˛zi transportu. Przy czym państwo członkowskie powinno dostarczyć Komisji uzasadniona˛ i przedstawiona˛ w uje˛ciu ilościowym analize˛ porównawcza˛ kosztów transportu kolejowego i alternatywnych opcji bazuja˛cych na innych gałe˛ziach transportu. Należy w tym miejscu podkreślić, że
art. 14 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 21
listopada 2012 r. nr 2012/34 w sprawie utworzenia jednolitego europejskiego obszaru kolejowego38 pozwala państwom członkowskim wprowadzić, w zgodzie z przepisami
o pomocy publicznej (w tym przy przestrzeganiu obowia˛zku notyfikacji projektów pomocy publicznej Komisji Europejskiej), na czas określony, system rekompensat za użytkowanie infrastruktury kolejowej z tytułu możliwych do
wykazania nieponoszonych w konkurencyjnych gałe˛ziach
22
transportu kosztów środowiskowych, zwia˛zanych z wypadkami i infrastruktura˛, o ile koszty te przekraczaja˛ równoważnych kosztów kolei39. Wykorzystana metodologia i wykonane obliczenia musza˛ być publicznie doste˛pne. Ponadto, musi być możliwe wykazanie określonych kosztów,
którymi nie obcia˛żono konkurencyjnej infrastruktury transportowej, i których uniknie˛to. Jednocześnie system rekompensat musi gwarantować, że be˛da˛ one przyznawane przedsie˛biorstwom kolejowym na niedyskryminacyjnych warunkach. Komisja uważa, że istnieje domniemanie konieczności i proporcjonalności pomocy na koordynacje˛ transportu,
jeśli intensywność pomocy jest niższa od poniższych wartości:
– w przypadku pomocy na cele korzystania z infrastruktury: 30% całkowitego kosztu transportu kolejowego
w granicach 100% kosztów kwalifikowanych,
– w przypadku pomocy w celu ograniczenia kosztów
zewne˛trznych: 30% całkowitego kosztu transportu kolejowego w granicach 50% kosztów kwalifikowanych.
W przypadku przekroczenia powyższych wartości progowych państwa członkowskie musza˛ wykazać konieczność i proporcjonalność środków. Zakres pomocy na cele
korzystania z infrastruktury kolejowej oraz pomocy w celu
ograniczenia kosztów zewne˛trznych powinien być dostosowany ściśle do rekompensaty za koszty alternatywne, zwia˛zane z korzystaniem z transportu kolejowego, zamiast
transportu powoduja˛cego wie˛ksze zanieczyszczenia. Jeśli
istnieje wie˛cej możliwych konkurencyjnych rozwia˛zań,
które powoduja˛ wyższe zanieczyszczenia niż transport
kolejowy, wybrany limit odpowiada najwyższemu zróżnicowaniu kosztów spośród tych alternatywnych rozwia˛zań. Komisja stoi na stanowisku, że o ile zachowane sa˛
przywołane powyżej progi intensywności pomocy, to można domniemywać, że kryterium dotycza˛ce niewyste˛powania nadmiernych rekompensat zostało spełnione.
Dodatkowo, jeżeli beneficjentem pomocy jest przedsie˛biorstwo kolejowe, należy zawsze wykazać, że pomoc
odnosi rzeczywisty efekt w postaci zmiany transportu na
kolej. W tym celu konieczne jest w zasadzie udowodnienie,
że przyznana pomoc znajduje odzwierciedlenie w cenie
ża˛danej od nadawcy ładunku, ponieważ właśnie na płaszczyźnie cenowej dokonywany jest wybór pomie˛dzy koleja˛
a innymi, powoduja˛cymi wie˛ksze zanieczyszczenia, środkami transportu, takimi jak transport drogowy. Jednocześnie, aby pomoc prowadziła do trwałego przeniesienia potoków ładunków na kolej, musza˛ zaistnieć realne perspektywy utrzymania wielkości przewozów przeniesionych na
kolej.
Doświadczenia wybranych państw
członkowskich UE
Systemy wsparcia dla kolejowych towarowych przewozów rozproszonych wprowadzono w niektórych państwach
członkowskich UE, na przykład w Austrii i na We˛grzech.
Austriacki program pomocowy obowia˛zuje w latach 2012–
–2017. Roczny budżet programu wynosi 220 000 000 euro.
Budżet całkowity wynosi zaś 1 118 000 000 euro. Pomoc
jest doste˛pna dla każdego przewoźnika oferuja˛cego lub
planuja˛cego świadczyć usługi kolejowych przewozów towarowych w Austrii. Jakikolwiek przewoźnik maja˛cy siedzibe˛ w innym państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego niż Austria jest traktowany tak samo, jak ten zarejestrowany w Austrii, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. W celu zagwarantowania, że korzyść ekonomiczna zwia˛zana ze
wsparciem jest przenoszona na przedsie˛biorstwa kolejowe
umowy, na podstawie których jest ono przyznawane sa˛
publikowane na stronie internetowej Federalnego Ministerstwa Transportu, Innowacji i Technologii (Bundesministerium für Verkehr, Innovation und Technologie). W ten
sposób, partnerzy biznesowi beneficjentów maja˛ szanse˛
dowiedzieć sie˛ o kwocie pomocy, która została im przekazana i sa˛ w stanie domagać sie˛ stosownego uwzgle˛dnienia
tej korzyści w prowadzonych przez nich negocjacjach
biznesowych. Dodatkowo, odbiorcy końcowi sa˛ poinformowani o pomocy na wystawionych im fakturach. Jak
podkreślaja˛ władze austriackie, bez powyższej interwencji
popyt na usługi przewozów ładunków bez wa˛tpienia przesuna˛łby sie˛ z transportu kolejowego do transportu drogowego, co byłoby niezgodne z celami tak austriackiej, jak
i unijnej polityki transportowej oraz środowiskowej.
Austria notyfikowała przedmiotowe wsparcie Komisji Europejskiej, zgodnie z art. 108 ust. 3 TFUE. Komisja uznała
je za stanowia˛ce pomoc publiczna˛ w rozumieniu art. 107
ust. 1 TFUE, jednak dopuszczalna˛ i zgodna˛ z rynkiem
wewne˛trznym na podstawie art. 93 TFUE, jako pomoc
odpowiadaja˛ca˛ potrzebom koordynacji transportu. Co
oczywiste, powyższe ustalenie zostało poprzedzone dokładnym zbadaniem spełnienia omówionych przeze mnie,
we wcześniejszej cze˛ści artykułu, warunków zgodności
tego rodzaju pomocy z rynkiem wewne˛trznym UE. Przy
czym Komisja podkreśliła, że środek, co prawda wywiera
wpływ na konkurencje˛ pomie˛dzy różnymi rodzajami transportu, to jednak jest ograniczony do wyrównania warunków konkurencji pomie˛dzy transportem kolejowym i transportem drogowym, a zatem służy realizacji celu leża˛cego
we wspólnym interesie40.
We˛gierski mechanizm wsparcia, podobnie jak austriacki,
obowia˛zuje w latach 2012–2017. Jego budżet całkowity
wynosi ok 15 000 000 euro, zaś maksymalna intensywność
pomocy została określona na poziomie 50%. Wsparcie jest
udzielane dwóm przedsie˛biorstwom (MÁW Zrt. oraz GYSEV
Zrt.), które sa˛ odpowiedzialne za zarza˛dzanie powszechnie
doste˛pna˛ infrastruktura˛ kolejowa˛ na We˛grzech, w tym za
wystawianie faktur i pobieranie opłat za korzystanie z infrastruktury kolejowej od przewoźników (przedsie˛biorstw kolejowych). W zakresie, w jakim otrzymuja˛ one pomoc, sa˛
one zobowia˛zane oferować przedsie˛biorstwom uprawnionym do doste˛pu do infrastruktury kolejowej zniżke˛ w opłacie za doste˛p do tej infrastruktury, w zgodzie z zasada˛
równego traktowania. Umowy na zarza˛dzanie infrastruktura˛ kolejowa˛ zawarte pomie˛dzy państwem we˛gierskim
a MÁW Zrt. i GYSEV Zrt. wykluczaja˛ przekazanie zarza˛dcom infrastruktury nadrekompensaty, ponieważ ewentualne
NR 11 2015
nadwyżki środków zidentyfikowane po rocznym rozliczeniu podlegaja˛ zwrotowi do budżetu państwa. Każdemu
przedsie˛biorstwu przewoża˛cemu towary w ramach kolejowych przewozów rozproszonych zarza˛dcy zmniejszaja˛ równomiernie określone opłaty dodatkowe, np. zwia˛zane z korzystaniem z personelu, czy pojazdów trakcyjnych w celach przeprowadzenia manewrów. Oznacza to, że korzyść
ekonomiczna wynikaja˛ca z przyznania wsparcia jest przekazywana, przez zarza˛dców infrastruktury, przedsie˛biorstwom kolejowym realizuja˛cym przewozy o charakterze
rozproszonym. Przewoźnik maja˛cy siedzibe˛ w jakimkolwiek innym państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, niż We˛gry, korzysta z takiego samego traktowania,
jak przewoźnik maja˛cy siedzibe˛ na We˛grzech. A zatem,
analizowany środek wsparcia ma charakter niedyskryminacyjny. Podobnie, jak w przypadku austriackim, władze
we˛gierskie notyfikowały opisany mechanizm wsparcia Komisji Europejskiej, która uznała, że wia˛że sie˛ ono z udzielaniem pomocy publicznej, która jednak jest zgodna z rynkiem wewne˛trznym, jako pomoc na potrzeby koordynacji
transportu41.
Podsumowanie
Niegdyś w Polsce, podobnie jak obecnie w Austrii,
transport kolejowy odgrywał istotna˛ role˛ w realizacji przewozów rozproszonych. Transport kolejowy ze wzgle˛dów
środowiskowych i społecznych wykazuje szereg zalet
w stosunku do transportu drogowego. Wydaje sie˛, że
realizacja ambitnych celów unijnej polityki transportowej
i środowiskowej, dotycza˛cych przeniesienia znacznej cze˛ści przewozów z transportu drogowego na kolej, nie be˛dzie
możliwa bez podje˛cia interwencji państwa, maja˛cej na celu
wyrównanie warunków konkurencji pomie˛dzy transportem
drogowym i kolejowym. W tym kontekście pomijanie
problemu spadku udziału kolei w realizacji przewozów
rozproszonych, ambiwalentna˛ postawe˛ państwa polskiego
do tej kwestii i be˛da˛cy jej konsekwencja˛ brak podje˛cia
odpowiednich działań w analizowanym zakresie należy
ocenić bardzo negatywnie.
Interwencja państwa w omawianym obszarze, w chwili
obecnej, może sprowadzać sie˛ jedynie do udzielenia wsparcia dla podmiotów realizuja˛cych kolejowe towarowe przewozy rozproszone. Tego typu działanie be˛dzie stanowić
pomoc publiczna˛ w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE,
której udzielanie w UE jest, co do zasady, zakazane. Nie
oznacza to jednak, że nie jest możliwe jego podje˛cie.
Komisja Europejska może bowiem udzielić zgody na
wprowadzenie w życie wsparcia na rzecz kolejowych towarowych przewozów rozproszonych (wyła˛czyć wobec
tego wsparcia zakaz udzielania pomocy publicznej), jako
stanowia˛cego pomoc odpowiadaja˛ca˛ potrzebom koordynacji transportu, tj. pomoc zgodna˛ z art. 93 TFUE, o ile
zostana˛ spełnione warunki omówione w niniejszym artykule. Niestety pomoc taka nie jest zwolniona z obowia˛zku
notyfikacji Komisji Europejskiej. W konsekwencji udzielenie takiego wsparcia byłoby możliwe dopiero po uzyskaniu
23
pozytywnej decyzji Komisji Europejskiej, uznaja˛cej jego
zgodność z rynkiem wewne˛trznym UE. Jest to pewien
mankament proponowanego rozwia˛zania, ponieważ poste˛powanie notyfikacyjne jest zazwyczaj długotrwałe.
Ze wzgle˛du na wa˛tpliwości, jakie wyste˛puja˛ w zakresie
możliwości kwalifikowania kolejowych towarowych przewozów rozproszonych, jako usług w ogólnym interesie
gospodarczym, niewłaściwe wydaje sie˛ natomiast przyznawanie pomocy dla tych przewozów w formie rekompensaty za świadczenie usług w ogólnym interesie gos-
podarczym (publicznych). Niezmiernie istotne jest to, aby
wsparcie dla kolejowego transportu rozproszonego nie naruszało konkurencji na rynku towarowych przewozów kolejowych. W tym celu musi być ono doste˛pne dla wszystkich przedsie˛biorstw prowadza˛cych lub zainteresowanych
prowadzeniem działalności na tym rynku (w tym maja˛cych
siedzibe˛ w innych państwach należa˛cych do Europejskiego
Obszaru Gospodarczego) na równych i niedyskryminacyjnych warunkach.
1
W decyzjach Komisji Europejskiej przewozy SWT sa˛ definiowane
jako dotycza˛ce przewozu przesyłek w ilości mniejszej niż wymagana dla
uruchomienia pełnego składu pocia˛gu, które wymagaja˛ przetaczania i prac
manewrowych na stacjach wyjazdu, stacjach pośrednich oraz stacjach
przeznaczenia (pkt 3 decyzji Komisji z 23 stycznia 2012 r. w sprawie
pomocy państwa nr SA.33417 — We˛gry — Promotion of single wagon traffic,
decyzja doste˛pna pod adresem: http://ec.europa.eu/competition/state – aid/
cases/242702/242702 – 1312320 – 65 – 2.pdf, pobrano: 20.09.2014 r.; pkt 4 decyzji Komisji z 25 lipca 2012 r. w sprawie pomocy państwa nr SA.33993
(2011/N) — Austria — Aid for the provision of certain combined transport
services by rail in Austria, decyzja doste˛pna pod adresem: http://ec.europa.eu
/competition/state – aid/cases/242866/242866 – 1351150 – 121 – 2.pdf, pobrano:
20.09.2014 r.
2
Pkt 1 komunikatu Komisji wspólnotowe wytyczne dotycza˛ce pomocy
państwa na rzecz przedsie˛biorstw kolejowych, DzUrz UE C 184 z 22.07.2008 r.,
s. 13.
3
Bruksela, 28 marca 2011 r., KOM(2011) 144 wersja ostateczna.
4
Pkt 26 decyzji Komisji Europejskiej w sprawie nr SA.36485.
5
Dokument doste˛pny pod adresem: http://bip.mir.gov.pl/Dokumenty%20
oficjalne/Transport/Strategie/Documents/master – plan – transport – kolejowy.pdf,
pobrano: 20.09.2014 r.
6
S. 15.
7
Dokument doste˛pny pod adresem http://www.mir.gov.pl/Transport/
Zrownowazony – transport/SRT/Documents/Strategia – Rozwoju – Transportu –
do – 2020 – roku.pdf, pobrano: 20.09.2014 r.
8
Dokument doste˛pny pod adresem: www.uokik.gov.pl/download.php?
plik=12502, pobrano: 20.09.2014 r.
9
Raport?, s. 57.
10
Pkt 36 decyzji Komisji w sprawie pomocy państwa nr SA.33993
services by rail in Austria i przywołane tam decyzje Komisji Europejskiej.
11
DzUrz WE L 187 z 20.07.1999 r., s. 42.
12
Decyzja Komisji Europejskiej z 24 lutego 2010 r. w sprawie umów
o świadczenie usług publicznych w zakresie transportu zawartych pomie˛dzy
duńskim Ministerstwem Transportu a Danske Statsbaner (pomoc państwa
C 41/08 (ex NN 35/08)), DzUrz UE L 7 z 11.01.2011 r., s. 1, pkt 264.
13
Orzeczenie TSWE z 16 czerwca 1987 r. w sprawie C 118/85 Komisja
Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Włoskiej, Zb. Orz. 1987,
s. 02599, pkt 7; orzeczenie TSUE z 18 czerwca 1998 r. w sprawie C 35/96
Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Włoskiej, Zb. Orz.
1998, s. I-03851, pkt 36; orzeczenie TSUE z 12 września 2000 r. w sprawach poła˛czonych C-180-184/98 Pavel Pavlov i in. przeciwko Stichting
Pensioenfonds Medische Specialisten, Zb. Orz. 2000, s. I-06451, pkt 75;
orzeczenie TSUE z 24 października 2002 r. w sprawie Aéroports de Paris
przeciwko Komisji, Zb. Orz. 2002, s. I-09297, pkt 75, orzeczenie TSUE z 10
stycznia 2006 r. w sprawie C-222/04 Ministero dell’Economia e delle
Finanze przeciwko Cassa di Risparmio di Firenze SpA, Fondazione Cassa di
Risparmio di San Miniato i Cassa di Risparmio di San Miniato SpA, Zb.
Orz. 2006, s. I-00289, pkt 108; orzeczenie TSUE z 11 lipca 2006 r.
w sprawie C-205/03 P Federación Española de Empresas de Tecnolog!a
Sanitaria (FENIN) przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich, Zb. Orz.
2006, s. I-06295, pkt 25; orzeczenie TSUE z 1 lipca 2008 r. w sprawie
C 49/07 Motosykletistiki Omospondia Ellados NPID (MOTOE) przeciwko
Elliniko Dimosio, Zb. Orz. 2008, s. I-4863 , pkt 21–22; orzeczenie TSUE
z 26 marca 2009 r. w sprawie C113/07 SELEX Sistemi Integrati SpA
przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich i Organisation européenne pour
la sécurité de la navigation aérienne (Eurocontrol), Zb. Orz. 2009, s. I2207,
pkt 69.
14
Pkt 188 projektu Komunikatu Komisji — Zawiadomienie Komisji
w sprawie poje˛cia pomocy państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE
i przywołane tam orzecznictwo, dokument doste˛pny pod adresem:
http://ec.europa.eu/competition/consultations/2014 – state – aid – notion/index—en.html, pobrano: 20.09.2014 r.
15
Decyzja Komisji Europejskiej z 15 grudnia 2009 r. w sprawie pomocy
państwa nr C21/2005 (ex PL 45/2004), która˛ Polska planuje wdrożyć na
rzecz Poczty Polskiej w postaci rekompensaty za świadczenie powszechnych usług pocztowych, DzUrz UE L 347 z 31.12.2010 r., s. 29, pkt 88?89.
16
Pkt 38 decyzji Komisji Europejskiej z 25 lipca 2012 r. w sprawie
pomocy państwa nr SA.33669 (2011/N) — Austria — Third Prolongation of
the ERP Transport Programme, decyzja doste˛pna pod adresem: http://ec.europa.
eu/competition/state – aid/cases/242139/242139 – 1372118 – 153 – 2.pdf, pobrano: 20.09.2014 r.
17
Poje˛cia usługi publicznej i usługi w ogólnym interesie gospodarczym
nie sa˛ poje˛ciami tożsamymi. Usługi o charakterze służby publicznej w transporcie la˛dowym nazywane sa˛ w prawie UE usługami publicznymi, a nie
usługami w ogólnym interesie gospodarczym, jak ma to miejsce w pozostałych sektorach. Ocena zgodności pomocy w formie rekompensaty z tytułu
świadczenia usług publicznych w transporcie la˛dowym oraz usług w ogólnym interesie gospodarczym jest dokonywana na podstawie innych przepisów prawa pierwotnego i wtórnego — odpowiednio art. 93 i art. 106 ust. 2
TFUE oraz odnosza˛cego sie˛ do nich prawodawstwa wtórnego (odre˛bnego
dla każdego z tych przepisów). Niemniej jednak, różnice pomie˛dzy tymi
poje˛ciami, z punktu widzenia celów niniejszego artykułu, sa˛ na tyle
nieistotne, że na jego potrzeby, dla uproszczenia dalszego toku wywodu,
można przyja˛ć, że poje˛cia te sa˛ w zasadzie tożsame i posługiwać sie˛ nimi
zamiennie, maja˛c przy tym świadomość, że w usługi służby publicznej
w transporcie la˛dowym w prawidłowy sposób należy określać jako usługi
publiczne. Na temat definicji usługi publicznej w transporcie zob. szerzej
Jarecki S. (2012). Usługa publiczna w transporcie — problemy definicyjne.
Kontrola Państwowa, nr 5, s. 80–91.
18
Rozporza˛dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1370/2007
z 23 października 2007 r. dotycza˛ce usług publicznych w zakresie kolejowego i drogowego transportu pasażerskiego oraz uchylaja˛ce rozporza˛dzenia
Rady (EWG) nr 1191/69 i (EWG) nr 1107/70, DzUrz UE L 315 z 3.12.2007 r.,
s. 1.
19
Rozporza˛dzenie Rady (EWG) nr 1191/69 z 26 czerwca 1969 r.
w sprawie działania państw członkowskich dotycza˛cego zobowia˛zań zwia˛zanych z poje˛ciem usługi publicznej w transporcie kolejowym, drogowym
i w żegludze śródla˛dowej, DzUrz WE L 156 z 28.06.1969 r., s. 1; polskie
wydanie specjalne: rozdział 7. tom 1, s. 19?25.
20
DzUrz UE L 114 z 26.04.2012 r., s. 8.
21
Dodatkowe wa˛tpliwości zwia˛zane z możliwościa˛ zastosowania rozporza˛dzenia nr 360/2012 do sektora transportu zwia˛zane sa˛ z tym, że dotyczy ono
usług w ogólnym interesie gospodarczym, o których mowa w art. 106 ust. 2
TFUE, a nie usług publicznych w transporcie, do których odnosi sie˛ art. 93
TFUE, niemniej jednak, należy podkreślić, że Komisja musiała dostrzec taka˛
możliwość skoro uznała za właściwe wyła˛czenie z zakresu zastosowania tego
rozporza˛dzenia pomocy dla sektora drogowego transportu towarów.
22
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 24 lipca
2003 r. w sprawie C-280/00 Altmark Trans GmbH i Regierungspräsidium
Magdeburg przeciwko Nahverkehrsgesellschaft Altmark GmbH, Zb. Orz.
2003, s. I-07747.
24
23
Zgodnie z orzeczeniem w sprawie Altmark, ła˛czne spełnienie wskazanych w tym orzeczeniu warunków powoduje, że rekompensata z tytułu
świadczenia usług publicznych nie jest korzyścia˛ dla przedsie˛biorstwa, lecz
rynkowa˛ zapłata˛ za usługe˛, a tym samym nie stawia go w uprzywilejowanej
pozycji w stosunku do innych konkuruja˛cych z nim przedsie˛biorstw. Co za
tym idzie rekompensata taka nie stanowi pomocy publicznej w rozumieniu
art. 107 ust. 1 TFUE, gdyż nie jest spełniona jedna z przesłanek określonych w tym przepisie — przesłanka uzyskania przez przedsie˛biorstwo
korzyści. Aby w konkretnym przypadku można było unikna˛ć zakwalifikowania rekompensaty jako korzyści dla przedsie˛biorstwa powinny, zgodnie
z orzeczeniem, zostać spełnione naste˛puja˛ce warunki:
1) przedsie˛biorstwo be˛da˛ce beneficjentem musi być zobowia˛zane do
świadczenia usług publicznych i zobowia˛zanie to musi być jasno określone
np. w aktach normatywnych lub postanowieniach umowy zawartej z przedsie˛biorstwem;
2) wskaźniki, na podstawie których wyliczana jest rekompensata, musza˛
zostać ustanowione z góry, w obiektywny i przejrzysty sposób, tak aby
unikna˛ć przyznawania korzyści gospodarczych, które dawałyby przedsie˛biorstwu świadcza˛cemu usługi publiczne przewage˛ nad konkurentami;
3) wysokość rekompensaty nie może przekraczać kwoty niezbe˛dnej do
pokrycia całości lub cze˛ści kosztów poniesionych w trakcie wywia˛zywania
sie˛ ze zobowia˛zań z tytułu świadczenia usług publicznych, przy uwzgle˛dnieniu odpowiednich wpływów i rozsa˛dnego zysku;
4) w przypadku, gdy przedsie˛biorstwo świadcza˛ce usługi publiczne nie
zostało wybrane w drodze procedury udzielania zamówień publicznych,
która pozwoliłaby na wybór oferenta świadcza˛cego te usługi po najniższym
koszcie dla społeczeństwa, poziom rekompensaty powinien zostać określony
na podstawie analizy kosztów, jakie ponosiłyby typowe, dobrze zarza˛dzane
przedsie˛biorstwa dysponuja˛ce odpowiednimi środkami do wypełniania powierzonych im zadań przy uwzgle˛dnieniu odpowiednich wpływów i rozsa˛dnego zysku.
24
Pkt 45–46 komunikatu Komisji w sprawie stosowania reguł Unii
Europejskiej w dziedzinie pomocy państwa do rekompensaty z tytułu świadczenia usług w ogólnym interesie gospodarczym (DzUrz UE C 8 z 11.01.2012 r.,
s. 4), pkt 166–169 oraz 172 orzeczenia Sa˛du Pierwszej Instancji z 12 lutego
2008 r. w sprawie T-289/03 British United Provident Association Ltd
(BUPA) i inni przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich, Zb. Orz. 2008,
s. II-00081; pkt 216 orzeczenia Sa˛du Pierwszej Instancji z 15 czerwca
2005 r. w sprawie T-17/02 Fred Olsen, SA przeciwko Komisji, Zb. Orz.
2005, s. II-2031.
25
Pkt 24 komunikatu Komisji — wytyczne wspólnotowe w sprawie
stosowania przepisów dotycza˛cych pomocy państwa w odniesieniu do szybkiego wdrażania sieci szerokopasmowych, DzUrz UE C 235 z 30.09.2009 r.,
s. 7.
26
Pkt 127 orzeczenie w sprawie T-289/03 British United Provident
Association Ltd (BUPA) i inni przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich.
27
Pkt 50 komunikatu Komisji w sprawie stosowania reguł Unii Europejskiej w dziedzinie pomocy państwa do rekompensaty z tytułu świadczenia
usług w ogólnym interesie gospodarczym.
28
Ibidem., pkt 49.
29
Zob. art. 2 lit. e rozporza˛dzenia nr 1370/2007.
30
Na temat definicji usługi publicznej w transporcie zob. Jarecki S.
(2012). Usługa publiczna w transporcie — problemy definicyjne. Kontrola
Państwowa, nr 5, 80–91.
31
Zgodnie z art. 10 ust. 2 TFUE, Parlament Europejski i Rada, stanowia˛c zgodnie ze zwykła˛ procedura˛ prawodawcza˛, moga˛ ustanowić odpowiednie przepisy dotycza˛ce transportu morskiego i lotniczego. Stanowia˛
one po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym i Komitetem
Regionów. W odniesieniu do rekompensat zwia˛zanych ze świadczeniem
usług publicznych w sektorze transportu lotniczego i morskiego zastosowanie znajduje art. 106 ust. 2 TFUE.
32
Zgodnie z art. 96 TFUE, zakazane jest narzucanie przez państwo
członkowskie w zakresie transportu wykonywanego wewna˛trz Unii stosowania stawek i warunków zawieraja˛cych jakikolwiek element wsparcia lub
ochrony jednego lub kilku przedsie˛biorstw ba˛dź poszczególnych gałe˛zi
przemysłu, chyba że jest ono dozwolone przez Komisje˛. Komisja z inicjatywy własnej lub na wniosek państwa członkowskiego bada wyżej wskazane
stawki i warunki, uwzgle˛dniaja˛c w szczególności z jednej strony wymogi
właściwej regionalnej polityki gospodarczej, potrzeby regionów słabo rozwinie˛tych i problemy regionów poważnie dotknie˛tych przez okoliczności
polityczne oraz, z drugiej strony skutki tych stawek i warunków dla
konkurencji mie˛dzy różnymi rodzajami transportu. Komisja podejmuje
niezbe˛dne decyzje w tym zakresie po konsultacji z każdym zainteresowanym państwem członkowskim. Jednocześnie wyżej wskazany zakaz nie ma
zastosowania do taryf konkurencyjnych.
33
Orzeczenie SPI z 16 marca 2004 r. w sprawie T-157/01 Danske
Busvognmœnd przeciwko Komisji Europejskiej (Combus), Zb. Orz. 2004,
s. II-917.
34
Pkt 35 decyzji Komisji z w sprawie pomocy państwa nr SA.33993
services by rail in Austria.
35
Komunikat Komisji wspólnotowe wytyczne dotycza˛ce pomocy państwa na rzecz przedsie˛biorstw kolejowych, pkt 89–92.
36
Pkt 36 decyzji Komisji z w sprawie pomocy państwa nr SA.33993
(2011/N), pkt 44 decyzji Komisji Europejskiej w sprawie pomocy państwa
nr SA.33669 (2011/N) — Austria — Third Prolongation of the ERP
Transport Programme.
37
DzUrz UE C 184 z 22.07.2008 r., s. 7.
38
DzUrz UE L 343 z 14.12.2012 r., s. 32.
39
W przypadku gdy przedsie˛biorstwo kolejowe otrzymuja˛ce rekompensate˛ korzysta z prawa wyła˛cznego, rekompensacie tej musza˛ towarzyszyć
porównywalne korzyści dla użytkowników. Zgodnie z rozporza˛dzeniem
nr 1370/2007, przez prawo wyła˛czne należy rozumieć prawo daja˛ce podmiotowi świadcza˛cemu usługi publiczne możliwość świadczenia niektórych
usług publicznych w zakresie transportu pasażerskiego na danej trasie,
w danej sieci lub na danym obszarze z wyła˛czeniem innych takich podmiotów świadcza˛cych usługi.
40
Zob. w szczególności pkt 10–13, 52, 53, 56 oraz 65 decyzji Komisji
w sprawie pomocy państwa nr SA.33993 (2011/N) — Austria — Aid for the
provision of certain combined transport services by rail in Austria.
41
Zob. w szczególności pkt 6, 7–12 decyzji Komisji w sprawie pomocy
państwa nr SA.33417 — We˛gry — Promotion of single wagon traffic.
Bibliografia
Brodecki, Z. (red.). (2004). Infrastruktura. Warszawa: Lexis Nexis.
Collucci, A. (2008). Transport. W: W. Mederer, N. Pesaresi, M. Van Hoof
(red.), European Competition Law. State Aid (tom IV, 1459–1510). Wyd.
Claseys & Casteels.
Heydenreich, T., Lahrmann, M. (2010). How to save wagonload freight.
Railway Gazette International, (10), 126–129.
Jarecki, S. (2014). Pomoc de minimis dla przedsie˛biorstw świadcza˛cych
usługi w ogólnym interesie gospodarczym. Przegla˛d Ustawodawstwa
Gospodarczego, (1), 17–26.
Neider, J. (2010). Transport w Polsce. Logistyka, (1), 9–13.
Nicolaides, P. (2006). The economics of services of general economic
interest. W: M. Sanchez Rydelski (red.), The EC state aid regime
— Distortive effects of State Aid on competition and trade (575–589).
Londyn: Cameron May Ltd.
Santa Maria, A. (red.). (2007). Competition and State Aid — An Analysis of
the EC Practice. The Netherlands: Kluwer Law International.
Zalewski, P., Siedlecki, P., Drewnowski, A. (2004). Technologia transportu
kolejowego. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Ła˛czności.
Zielaskiewicz, H. (2013). Przewozy rozproszone — kłopotliwy segment czy
szansa rywalizacji o klienta? Infrastruktura Transportu, (1), 58–61.
————————————
NR 11 2015
25
Zarys wielkiej nowelizacji dotycza˛cej
poste˛powania upadłościowego
Outline of a large amendment to the bankruptcy proceedings
dr Tomasz Szczurowski
Streszczenie
Ustawa uchwalona w 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne zawiera 272 poprawki do Prawa upadłościowego i naprawczego, które od
teraz be˛dzie nazywane Prawem upadłościowym. Przedmiotem niniejszego artykułu jest analiza Prawa upadłościowego, które w nowym
brzmieniu wejdzie w życie 1 stycznia 2016 r.
Prezentuja˛c nowe rozwia˛zania przede wszystkim podkreślono, iż w wyniku nowelizacji dochodzi do likwidacji dwóch opcji poste˛powania
upadłościowego, które w myśl nowych przepisów zawsze be˛dzie oznaczało likwidacje˛ maja˛tku dłużnika.
Ponadto autor zwraca uwage˛ na wiele zmian wprowadzonych w zakresie poste˛powania poprzedzaja˛cego ogłoszenie upadłości.
Najistotniejsza˛ zmiana˛ w tym zakresie jest nowa definicja niewypłacalności, która jest wspierana przez domniemania prawne be˛da˛ce
szczególnie użyteczne dla wierzycieli wnioskuja˛cych o ogłoszenie upadłości, którzy cze˛sto nie maja˛ wiedzy o sytuacji dłużnika. Autor
podkreśla, iż nowelizacja wydłuża termin do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika.
Autor opisuje również nowa˛ regulacje˛ dotycza˛ca sposobu wynagradzania syndyka, które bardziej niż dotychczas be˛dzie zależało od
efektywności jego działań. Wskazano także na nowe rozwia˛zania w zakresie procedury zgłaszania wierzytelności do masy upadłości, które
powinny przyspieszać ten etap poste˛powania upadłościowego. Ponadto zwrócono uwage˛ na nowe regulacje dotycza˛ce podziału na kategorie
wierzytelności znosza˛ca˛ uprzywilejowanie należności publicznoprawnych.
Słowa kluczowe:
Prawo upadłościowe, niewypłacalność, zgłoszenia wierzytelności.
Summary
The article is analyzing new regulation ‘‘The Law on Bankruptcy’’ which enters into force on 1.1.2016. The act adopted by the Parliament
on 15.5.2015 included 272 amendments of The Law on Bankruptcy and Reorganisation, which now will be known as ‘‘The Law on
Bankruptcy’’.
First of all The Act cancels two types of conducting the bankruptcy proceedings. In its light bankruptcy will mean liquidation proceedings
of the bankrupt’s assets.
Secondly, there are many changes introduced to proceedings before declaring bankruptcy. The most important is the new definition of
insolvency which is supported by legal presumptions. The legal presumptions should be useful for creditors who do not know the details
concerning financial situation of the debtor. The author underlines that The Act also extends the term to file a petition to declare bankruptcy.
Then the author describes new regulation of remuneration of the trustee, which will be more depending on effectiveness of activities. He
also focuses on new rules connected to filing claims and possibilities of making agreement.
Finally, the author presents new division into classes of the amounts subject to satisfaction from the bankruptcy estate funds. He underlines
that public debts have lost their privileged position.
Key words:
The Law on Bankruptcy, insolvency, filing claims.
Ustawa˛ z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (DzU 2015, poz. 978, zwana˛ dalej: PrRest) zostało przede
wszystkim ustanowione nowe poste˛powanie restrukturyzacyjne. Niemniej powyższy akt prawny dokonał również
istotnej korekty poste˛powania upadłościowego. Przedmiotem niniejszego artykułu jest wskazanie najistotniejszych
zmian wprowadzonych zarówno w toku postepowania o ogłoszenie upadłości, jak i w ramach właściwego poste˛powania
upadłościowego.
Wste˛p
W artykule opublikowanym w PUG nr 9/2015 przedstawiłem wprowadzone przez PrRest nowe instrumenty
pozwalaja˛ce na przeprowadzenie restrukturyzacji przedsie˛biorstwa dłużnika i zapobieżenie jego likwidacji, a które
ogólnie rzecz ujmuja˛c kryja˛ sie˛ pod nazwa˛ poste˛powań
restrukturyzacyjnych. Niemniej nie można zapominać, iż
powyższy akt prawny dokonał również istotnych zmian
w ramach poste˛powania upadłościowego. Zmiany te w prze26
ważaja˛cej mierze wejda˛ w życie z dniem 1 stycznia
2016 r., niemniej już dziś warto pochylić sie˛ na zasadniczymi kierunkami dokonywanej nowelizacji.
W powyższym kontekście należy jednak wskazać, iż
PrRest dokonuje 272 zmian w ustawie z 28.2.2003 r.
Prawo upadłościowe i naprawcze (DzU 2015, poz. 233 j.t.,
zwanej dalej: PrUpN), w tym zmieniony zostaje tytuł
powyższego aktu prawnego, który od 1 stycznia 2016 r.
be˛dzie nosił nazwe˛ Prawo upadłościowe (w dalszej cze˛ści
artykułu w razie przytaczania przepisów tej ustawy w wersji
ZARYS WIELKIEJ NOWELIZACJI DOTYCZA˛CEJ POSTE˛POWANIA UPADŁOŚCIOWEGO
obowia˛zuja˛cej od 1 stycznia 2016 r. be˛de˛ używał skrótu
PrUpadł). Niektóre z nich maja˛ charakter kosmetyczny, jak
np. art. 83 PrUpadł, który uwzgle˛dniaja˛c głosy doktryny
jednoznacznie wskazuje, że postanowienia umowy zastrzegaja˛ce na wypadek ogłoszenia złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub ogłoszenia upadłości zmiane˛ lub rozwia˛zanie stosunku prawnego, którego strona˛ jest upadły, sa˛
nieważne, inne maja˛ charakter porza˛dkuja˛cy w zwia˛zku
z wprowadzeniem poste˛powań restrukturyzacyjnych, wreszcie jeszcze inne maja˛ na celu przyspieszenie poste˛powania. Przedstawienie wszystkich zmian nie jest w tym
artykule możliwe. Dokonałem wie˛c ich autorskiego wyboru prezentuja˛c te, które w mojej ocenie moga˛ mieć najwie˛ksze znaczenie dla praktyki.
Likwidacja upadłości układowej
W kontekście dokonywanych zmian najdonioślejsza˛ wydaje sie˛ odejście od dwóch opcji poste˛powania upadłościowego. Dotychczas zgodnie z art. 51 ust. 1 pkt 2 PrUpN
obligatoryjnym elementem postanowienia o ogłoszeniu
upadłości było wskazanie sposobu prowadzenia poste˛powania. Sa˛d upadłościowy miał w tym zakresie możliwość
wyboru orzeczenia upadłości układowej lub likwidacyjnej.
Zgodnie bowiem z dotychczasowym art. 14 ust. 1 PrUpN
jeżeli zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu
wierzyciele zostana˛ zaspokojeni w wyższym stopniu, niż
zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu poste˛powania
upadłościowego obejmuja˛cego likwidacje˛ maja˛tku dłużnika, ogłasza sie˛ upadłość dłużnika z możliwościa˛ zawarcia
układu, przy czym zgodnie z art. 15 PrUpN w razie, gdy
brak jest podstaw do ogłoszenia upadłości z możliwościa˛
zawarcia układu, ogłasza sie˛ upadłość obejmuja˛ca˛ likwidacje˛ maja˛tku dłużnika. Powyższe oznacza, iż w dotychczasowym stanie prawnym ustawodawca dawał prym opcji
układowej, która zakładała utrzymanie dłużnika i jego
maja˛tku, pod warunkiem porozumienia sie˛ z wierzycielami. Dopiero w razie braku takiej możliwości koniecznym
stawało sie˛ orzeczenie upadłości likwidacyjnej, co było
zwia˛zane z likwidacja˛ maja˛tku upadłego oraz najcze˛ściej
utrata przez niego bytu prawnego. W stanie prawym obowia˛zuja˛cym od dnia 1 stycznia 2016 r. upadłość z założenia be˛dzie wia˛zać sie˛ z likwidacja˛ maja˛tku dłużnika.
Rozwia˛zanie to stanowi zreszta˛ w pewnym sensie powrót do stanu prawnego obowia˛zuja˛cego przed wejściem
w życie PrUpN. Nie oznacza to bynajmniej, że ustawodawca zmienił swoja˛ perspektywe˛. Powyższe jest jedynie konsekwencja˛ skonstruowania poste˛powań restrukturyzacyjnych, które pełnia˛ podobna˛ role˛, jak dotychczasowa upadłość układowa, co z kolei umożliwiło stworzenie jednolitego charakteru poste˛powania upadłościowego. Wzmacniaja˛c ponadto dotychczasowy kierunek w art. 9a PrUpadł
zastrzeżono, że nie można ogłosić upadłości przedsie˛biorcy
w okresie od otwarcia poste˛powania restrukturyzacyjnego
do jego zakończenia lub prawomocnego umorzenia, zaś
z drugiej strony w art. 9b ust. 1 PrUpadł jednoznacznie
przyznano prym poste˛powaniu restukturyzacyjnemu stanoPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
wia˛c, iż w przypadku złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości i wniosku restrukturyzacyjnego, w pierwszej
kolejności rozpoznaje sie˛ wniosek restrukturyzacyjny.
Zmiana materialnych podstaw upadłości
Istotne zmiany PrRest dokonuje w zakresie zdefiniowania materialnych podstaw upadłości. Zmiany te w dużej
mierze uwzgle˛dniaja˛ postulaty płyna˛ce zarówno z orzecznictwa, jak i doktryny prawa upadłościowego. Ustawodawca utrzymał co prawda dotychczasowe brzmienie art. 10
PrUpN, który stanowi że upadłość ogłasza sie˛ w stosunku
do dłużnika, który stał sie˛ niewypłacalny, niemniej poje˛ciu
niewypłacalności została nadana dość istotna nowa treść.
Dotychczasowy art. 11 ust. 1 PrUpN stanowił, że dłużnika
uważa sie˛ za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich
wymagalnych zobowia˛zań pienie˛żnych. Powyższe rodziło
wa˛tpliwość o temporalny zakres owego niewykonywania
zobowia˛zań. Wyrazem zgłaszanych rozbieżności było
w szczególności stanowisko SN wyrażone w wyroku
z 19.1.2011 r. V CSK 211/10 (niepubl.), w którym przyje˛to, że krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów wskutek
przejściowych trudności nie jest podstawa˛ ogłoszenia upadłości, gdyż o niewypłacalności w rozumieniu art. 11 ust. 1
PrUpN można mówić dopiero wtedy, gdy dłużnik z braku
środków przez dłuższy czas nie wykonuje przeważaja˛cej
cze˛ści swoich zobowia˛zań. Niemniej powyższe stanowisko
wywołało komentarze krytyczne, trafnie wskazuja˛ce na
brak jego oparcia w obowia˛zuja˛cych przepisach prawa
(tak: Pietruszyńska, Zimmerman, 2013, s. 48; por. Korn,
2015, s. 44, który poszukuja˛c oparcia dla wykładni dokonanej przez SN twierdzi, że art. 11 ust. 1 PrUpN stwarza jedynie wzruszalne domniemanie niewypłacalności).
W świetle bowiem dotychczasowej regulacji każdy, kto nie
płaci w terminie co najmniej dwóm wierzycielom staje sie˛
niewypłacalnym, choćby miał środki na spełnianie zobowia˛zań (Zimmerman, 2014, s. 24; Zedler, 2006, s. 46, por.
Gurgul, 2005, s. 45). Z tego też wzgle˛du art. 11 ust. 1
PrUpadł be˛dzie stanowił, że dłużnik jest niewypłacalny,
jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowia˛zań pienie˛żnych. W uzasadnieniu do projektu
ustawy wskazuje sie˛, iż nowe uje˛cie niewypłacalności
oznacza, że kryterium tego nie be˛dzie spełniał taki podmiot, który utracił zdolność płatnicza˛ ze wzgle˛dów faktycznych i pozafinansowych (np. z powodu urazu powypadkowego osoba fizyczna zapomniała kodów doste˛pu do
rachunku bankowego, tak: Uzasadnienie do projektu ustawy opublikowane na www.sejm.gov.pl, druk sejmowy numer 2824, s. 65, zwane dalej: Uzasadnieniem). Poza tym
należy w mojej ocenie zwrócić uwage˛, iż odwołanie sie˛
w nowym przepisie do utraty zdolności do wykonania
zobowia˛zań, a nie ich niewykonywania, oznacza że nie
be˛dzie możliwości ogłoszenia upadłości dłużnika z tego
wzgle˛du, iż co prawda ma maja˛tek, ale złośliwie zobowia˛zań nie wykonuje, a z drugiej strony krótkotrwały brak
środków również nie be˛dzie stanowił niewypłacalności,
jeżeli nie be˛dzie można stwierdzić owej utraty zdolności do
27
OUTLINE OF A LARGE AMENDMENT TO THE BANKRUPTCY PROCEEDINGS
wykonywania zobowia˛zań. Przy badaniu niewypłacalności
w powyższym rozumieniu istotne znaczenie ma w mojej
ocenie nowy art. 11 ust. 1a PrUpadł, który stanowi, że domniemywa sie˛, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowia˛zań pienie˛żnych, jeżeli
opóźnienie w wykonaniu zobowia˛zań pienie˛żnych przekracza trzy miesia˛ce. Powyższe rozwia˛zanie wydaje sie˛
być ukłonem w kierunku wierzycieli pragna˛cych złożyć
wniosek o ogłoszenie upadłości swojego dłużnika, którym
niejednokrotnie trudno mogłoby być udowodnić utrate˛
przez niego zdolności do wykonywania zobowia˛zań. Powyższe domniemanie przerzuca cie˛żar dowodu na dłużnika, który be˛dzie musiał udowodnić, iż mimo niewykonywania zobowia˛zań przez ponad trzy miesia˛ce nie można
stwierdzić utraty przez niego płynności.
Niezależnie od powyższego zasadniczej zmianie ulega
również bilansowe uje˛cie niewypłacalności. Dotychczasowe rozwia˛zanie, zgodnie z którym dłużnika be˛da˛cego
osoba˛ prawna˛ albo jednostka˛ organizacyjna˛ nieposiadaja˛ca˛
osobowości prawnej, której odre˛bna ustawa przyznaje zdolność prawna˛, uważa sie˛ za niewypłacalnego także wtedy,
gdy jego zobowia˛zania przekrocza˛ wartość jego maja˛tku,
nawet wówczas, gdy na bieża˛co te zobowia˛zania wykonuje
(art. 11 ust. 2), było wyja˛tkowo trudne do zaakceptowania
i można jedynie wyrazić zdziwienie, iż utrzymało sie˛ przez
ponad 12 lat obowia˛zywania PrUpN (zob. Adamus, 2012,
s. 85, który zgłaszał w tym zakresie jednoznaczne postulaty de lege ferenda; por. Korn, 2015, s. 43 który nieco
inaczej interpretuje powyższa˛ regulacje˛). Zgodnie z nowym
brzmieniem powyższego przepisu dłużnik be˛da˛cy osoba˛
prawna˛ albo jednostka˛ organizacyjna˛ nieposiadaja˛ca˛ osobowości prawnej, której odre˛bna ustawa przyznaje zdolność prawna˛, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego
zobowia˛zania pienie˛żne przekraczaja˛ wartość jego maja˛tku, a stan ten utrzymuje sie˛ przez okres przekraczaja˛cy
dwadzieścia cztery miesia˛ce. Utrzymano wie˛c zasade˛, iż
powyższy sposób rozumienia niewypłacalności nie ma
zastosowania do osób fizycznych. Niemniej w art. 11 ust. 7
PrUpadł dokonano kolejnego wyła˛czenia, zgodnie z którym przepisy ust. 2–6 nie maja˛ zastosowania do spółek
osobowych, w których co najmniej jednym wspólnikiem
odpowiadaja˛cym za zobowia˛zania spółki bez ograniczenia
całym swoim maja˛tkiem jest osoba fizyczna. Powyższe
wyła˛czenie może dotyczyć spółek jawnych oraz komandytowych i komandytowo-akcyjnych, których komplementariuszami sa˛ osoby fizyczne. Co do zasady zaś, z uwagi na
brzmienie art. 95 ust. 1 Ksh, wyła˛czenie to nie be˛dzie
dotyczyło spółek partnerskich. W uzasadnieniu do projektu
ustawy wskazano, że powyższe rozwia˛zanie legislacyjne
wia˛że sie˛ z faktem, że w przypadku osób fizycznych w ślad
za likwidacja˛ maja˛tku nie dochodzi do zakończenia bytu
prawnego. Interes wierzycieli nie be˛dzie naruszony, ponieważ osoby fizyczne zachowuja˛ zdolność do dalszej pracy
zarobkowej oraz do spłaty swoich zobowia˛zań na dalszych
etapach życia (Uzasadnienie, s. 66). Uzasadnienie takie
budzi jednak w mojej ocenie pewna˛ wa˛tpliwość. Po pierwsze dlatego, że przyje˛te rozwia˛zanie może zache˛cać do
28
wprowadzenia do spółek osobowych wspólników słupów
jedynie w celu wyła˛czenia zastosowania art. 11 ust. 2
PrUpadł. Po drugie zaś zdaje sie˛ do końca nie uwzgle˛dniać
odre˛bnej podmiotowości spółek osobowych od ich wspólników, a w konsekwencji faktu, że upadłość spółki nie
zawsze musi skutkować upadłościa˛ wspólnika. Po trzecie
zaś posiadanie przez spółke˛ osobowa˛ wspólników be˛da˛cych osobami fizycznym odpowiadaja˛cymi za zobowia˛zania spółki bez ograniczeń wcale nie gwarantuje, iż wierzyciel zostanie kiedykolwiek zaspokojony.
Niezależnie jednak od powyższego najistotniejszym
aspektem dokonanej nowelizacji art. 11 ust. 2 jest wprowadzenie przedziału czasowego w którym ma utrzymywać sie˛
przewaga zobowia˛zań nad aktywami, co wydaje sie˛ być
skorelowane z rozwia˛zaniem przyje˛tym już uprzednio na
gruncie art. 11 ust. 1 PrUpadł. Przesa˛dzono ponadto kwestie dotychczas sporne, a zwia˛zane z koniecznościa˛ uwzgle˛dnia zobowia˛zań warunkowych. Zgodnie bowiem z art. 11
ust. 4 do zobowia˛zań pienie˛żnych, o których mowa
w ust. 2, nie wlicza sie˛ zobowia˛zań przyszłych, w tym
zobowia˛zań pod warunkiem zawieszaja˛cym oraz zobowia˛zań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki,
lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach, o których mowa w art. 342 ust. 1 pkt 4. Aczkolwiek trafnie
uregulowano kwestie˛ zobowia˛zań warunkowych, to jednak
w mojej ocenie dyskusyjnym jest odwołanie sie˛ w tym
ostatnim przepisie do kategorii ,,zobowia˛zań przyszłych’’.
Z pewnościa˛ pod takim poje˛ciem można byłoby rozumieć
zobowia˛zanie do zapłaty czynszu najmu za okres, który
jeszcze nie nadszedł. Niemniej trudno uznać, iż zobowia˛zaniem przyszłym jest zobowia˛zanie niewymagalne lub wynikaja˛ce z tytułu pore˛czenia. Niestety w uzasadnieniu do
projektu powyższe poje˛cie również nie zostało zdefiniowane.
W kontekście upadłości bilansowej ustawodawca również wprowadził ułatwienia dla wierzycieli konstytuuja˛c
w art. 11 ust. 5 PrUpadł regułe˛, zgodnie z która˛ domniemywa sie˛, że zobowia˛zania pienie˛żne dłużnika przekraczaja˛ wartość jego maja˛tku, jeżeli zgodnie z bilansem jego
zobowia˛zania, z wyła˛czeniem rezerw na zobowia˛zania oraz
zobowia˛zań wobec jednostek powia˛zanych, przekraczaja˛
wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje sie˛ przez okres
przekraczaja˛cy dwudzieścia cztery miesie˛ce. Powyższe
rozwia˛zanie jest szczególnie istotne jeżeli zważyć, iż zarówno
obecnie, jak i w nowym stanie prawnym przy ustalaniu
przewyżki zobowia˛zań na maja˛tkiem należy uwzgle˛dnić
aktywa według wartości rzeczywistej, co dla wielu wierzycieli mogłoby być warunkiem trudnym do zrealizowania (por.
Zimmerman, 2014, s. 27). P. Zimmerman trafnie wskazuje,
że w tym kontekście zachodzi konieczność uwzgle˛dnia
maja˛tku całkowicie zamortyzowanego, który jednak w dalszym cia˛gu posiada pewna˛ wartość rynkowa˛.
Z drugiej jednak strony w nowym art. 11 ust. 6 PrUpadł
ustawodawca chroni dłużnika wskazuja˛c, że sa˛d może
oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli nie ma zagrożenia utraty przez dłużnika zdolności do wykonywania
jego wymagalnych zobowia˛zań pienie˛żnych w niedługim
czasie. Powyższa reguła może rzecz jasna mieć zastosowanie jedynie wówczas, gdy podstawa˛ do ogłoszenia upadłości miałaby być niewypłacalność w rozumieniu bilansowym. W uzasadnieniu do projektu trafnie ska˛dina˛d wskazuje sie˛, że nadmierne zadłużenie stanowi istotny problem
dla sytuacji rynkowej dopiero wtedy, gdy prowadzi do
zaburzenia zdolności płatniczej przedsie˛biorcy (Uzasadnienie, s. 66), a wobec tego zasadnym jest wyposażenie sa˛du
upadłościowego w możliwość oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy takie zagrożenie mimo przewagi
zobowia˛zań nad aktywami nie zachodzi.
Legitymacja do złożenia wniosku
Ustawodawca doprecyzował również rodza˛ca˛ wa˛tpliwości
w praktyce i orzecznictwie kwestie˛ legitymacji do złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości. Kwestia to wywoływała
wa˛tpliwości choćby w świetle uchwały SN z 6.6.2014 r.,
III CZP 23/14, OSNC 2015, nr 3, poz. 31, w której przyje˛to,
że wierzyciel hipoteczny niebe˛da˛cy wierzycielem osobistym
dłużnika jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
jego upadłości. Przede wszystkim wie˛c w nowym art. 20
ust. 1 PrUpadł jednoznacznie wskazano, że prawo złożenia
wniosku przysługuje dłużnikowi lub każdemu z jego
wierzycieli osobistych. Trafnie ostatecznie przesa˛dzono, że
prawa takiego nie ma tzw. wierzyciel rzeczowy, a wie˛c
podmiot, który nie jest wierzycielem osobistym dłużnika,
którego dotyczy wniosek o ogłoszenie upadłości, a jedynie
któremu przysługuje skuteczne wobec niego prawo rzeczowe
z tytułu np. hipoteki, czy zastawu. Z uwagi na utrzymanie
wykreowanej w art. 336 PrUpN zasady odre˛bność powyższe
rozwia˛zanie zasługuje na aprobate˛.
Poza tym w art. 20 ust. 2 pkt 2 PrUpadł doprecyzowano,
że w stosunku do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadaja˛cych osobowości prawnej, którym odre˛bna ustawa przyznaje zdolność prawna˛ wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić każdy, kto na podstawie
ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub ła˛cznie z innymi osobami. Tym samym ostatecznie
rozstrzygnie˛to sporna˛ dotychczas legitymacje˛ prokurenta
do złożenia wniosku. Skoro bowiem prawo prokurenta do
reprezentowania przedsie˛biorcy wynika z czynności prawnej, to konsekwentnie należy przyja˛ć, że nie ma on legitymacji do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Niezależnie od tego ustawodawca również trafnie przesa˛dził legitymacje˛ wierzyciela, którego prawo jest kwestionowane. W uzasadnieniu do projektu zasadnie wskazano, iż obecnie dłużnikowi, którego dotyczy wniosek
o ogłoszenie upadłości opłaca sie˛ kwestionować wierzytelność, bowiem najcze˛ściej be˛dzie to skutkować oddaleniem
wniosku o ogłoszenie upadłości, co jest rozwia˛zaniem
skrajnie niekorzystnym dla wierzycieli. W celu wie˛c zmiany tego stanu rzeczy, z jednej strony utrzymano zasade˛,
zgodnie z która˛ wymogiem formalnym wniosku o ogłoszenie upadłości jest jedynie uprawdopodobnienie wierzytelności, niemniej z drugiej strony w art. 12a PrUpadł ureguPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
ano, że sa˛d oddali wniosek o ogłoszenie upadłości złożony
przez wierzyciela, jeżeli dłużnik wykaże, że wierzytelność
ma w całości charakter sporny, a spór zaistniał mie˛dzy
stronami przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.
Oczywiście powstaje wa˛tpliwość co ma oznaczać zwrot, że
spór ma zaistnieć przed złożeniem wniosku, niemniej zasadnym jest według mnie przyje˛cie takiego stanowisko,
zgodnie z którym przed złożeniem wniosku dłużnik w sposób wyraźny lub dorozumiany musi zakwestionować wierzytelność. W mojej jednak ocenie powyższe rozwia˛zanie
legislacyjne nie oznacza, że sa˛d upadłościowy został pozbawiony prawa badania istnienia wierzytelności i trzeba
przyja˛ć, że zachowuje on kognicje˛ do oddalenia wniosku
z powodu braku legitymacji do jego złożenia.
Termin na złożenie wniosku o upadłość
oraz odpowiedzialność za jego naruszenie
Kolejna˛ istotna˛ zmiana˛ jest wydłużenie terminu na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem art. 21 ust. 1 PrUpN dłużnik jest
obowia˛zany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od
dnia, w którym wysta˛piła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sa˛dzie wniosek o ogłoszenie upadłości.
W doktrynie zwracano uwage˛, iż termin jest zbyt krótki.
Z tego też wzgle˛du w nowym brzmieniu art. 21 ust. 1
PrUpadł wydłużono powyższy termin do 30 dni. Warto
w tym miejscu podkreślić, iż jest to termin trzydziestodniowy, a nie miesie˛czny.
Ponadto zmieniono art. 19 ust. 1 PrUpN, koreluja˛c go
z przepisami rozporza˛dzenia Rady nr 1346/2000 w sprawie
poste˛powania upadłościowego. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 19 ust. 1 PrUpadł sprawy o ogłoszenie upadłości
rozpoznaje sa˛d właściwy dla głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika, przy czym w myśl art. 19 ust. 1a
PrUpadł głównym ośrodkiem podstawowej działalności
jest miejsce, w którym dłużnik regularnie zarza˛dza swoja˛
działalnościa˛ o charakterze ekonomicznym i które jako
takie jest rozpoznawalne dla osób trzecich z tym, że
w przypadku osoby prawnej oraz jednostki organizacyjnej
nieposiadaja˛cej osobowości prawnej, której odre˛bna ustawa
przyznaje zdolność prawna˛, domniemywa sie˛, że głównym
ośrodkiem jej podstawowej działalności jest miejsce siedziby (art. 19 ust. 1b PrUpadł), zaś w przypadku osoby fizycznej prowadza˛cej działalność gospodarcza˛ lub zawodowa˛
domniemywa sie˛, że głównym ośrodkiem jej podstawowej
działalności jest główne miejsce wykonywania działalności
gospodarczej lub zawodowej. W przypadku każdej innej
osoby fizycznej domniemywa sie˛, że głównym ośrodkiem
podstawowej działalności jest miejsce zwykłego pobytu tej
osoby (art. 19 ust. 1c PrUpadł). Ujednolicenie kryterium
decyduja˛cego o jurysdykcji z kryterium decyduja˛cym o właściwości miejscowej sa˛du należy uznać za krok w dobrym
kierunku.
W powyższym kontekście zasadniczej modyfikacji poddano wynikaja˛ca˛ z PrUpN odpowiedzialność odszkodowawcza˛ za niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie
29
upadłości. Zgodnie bowiem z dotychczasowym brzmieniem art. 21 ust. 3 PrUpN osoby obowia˛zane do złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości, ponosza˛ odpowiedzialność za szkode˛ wyrza˛dzona˛ wskutek niezłożenia wniosku
w terminie określonym w ust. 1 art. 21. Powyższe ma
zasadnicze znaczenie dla rozkładu cie˛żaru dowodu, który
w całości obcia˛żał poszkodowanego, co stawiało go w trudnej dowodowo sytuacji. Jednocześnie całkiem odmienna˛
regułe˛ zawiera choćby art. 299 § 1 Ksh, który jednak dotyczy wyła˛cznie spółki z o.o. W tych okolicznościach zdecydowano sie˛ na nowelizacje˛ przepisu i zgodnie z nowym
brzmieniem art. 21 ust. 3 PrUpadł osoby, o których mowa
w art. 21 ust. 1 i 2, ponosza˛ odpowiedzialność za szkode˛
wyrza˛dzona˛ wskutek niezłożenia wniosku w terminie określonym w ust. 1, chyba że nie ponosza˛ winy. Osoby te moga˛
uwolnić sie˛ od odpowiedzialności, w szczególności jeżeli
wykaża˛, że w terminie określonym w ust. 1 otwarto poste˛powanie restrukturyzacyjne, albo zatwierdzono układ w poste˛powaniu o zatwierdzenie układu. Natomiast w art. 21
ust. 3a PrUpadł zawarto domniemanie, zgodnie z którym
w przypadku dochodzenia odszkodowania przez wierzyciela
niewypłacalnego dłużnika domniemywa sie˛, że szkoda,
o której mowa w art. 21 ust. 3, obejmuje wysokość niezaspokojonej wierzytelności tego wierzyciela wobec dłużnika.
Z powyższych norm wynika, że odpowiedzialność z art. 21
ust. 3 PrUpN, w sytuacji w której poszkodowanym jest
wierzyciel, zbliża sie˛ do odpowiedzialności z art. 299 § 1
Ksh, albowiem nowe brzmienie przepisów wprowadza domniemanie winy, jak i domniemanie wysokości szkody.
Aczkolwiek oba z domniemań maja˛ charakter wzruszalny,
to jednak ich ustanowienie ma istotne znaczenie dla wierzycieli. Nowa˛ natomiast przesłanke˛ uwalniaja˛ca˛ od odpowiedzialności skonstruowano w art. 21 ust. 5 PrUpadł stanowia˛cym, iż osoby, o których mowa w ust. 1 i 2, nie ponosza˛
odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie
upadłości w czasie, gdy prowadzona jest egzekucja przez
zarza˛d przymusowy albo przez sprzedaż przedsie˛biorstwa,
na podstawie przepisów Kodeksu poste˛powania cywilnego,
jeżeli obowia˛zek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
powstał w czasie prowadzenia egzekucji. Warto jednak
podkreślić, iż warunkiem uwolnienia od odpowiedzialności
w tym ostatnim przypadku jest zaistnienie czasu właściwego
do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie egzekucji przez zarza˛d przymusowy, albo przez sprzedaż przedsie˛biorstwa.
Przygotowana likwidacja
Całkowicie nowym rozwia˛zaniem legislacyjnym jest
wprowadzenie tzw. przygotowanej likwidacji. Ustawodawca
wyszedł bowiem z trafnego założenia, iż w przypadku
problemów z likwidacja˛ masy upadłości poste˛powanie upadłościowe może być przedłużane ze szkoda˛ dla wierzycieli.
W uzasadnieniu do projektu ustawy wprost zreszta˛ wskazuje
sie˛, że celem przygotowanej likwidacji jest szybsze i pełniejsze zaspokojenie wierzycieli oraz znaczne skrócenie czasu
trwania poste˛powania upadłościowego (Uzasadnienie, s. 71).
30
Z tego też wzgle˛du art. 56a ust. 1 PrUpadł przewiduje, że
do wniosku o ogłoszenie upadłości może być doła˛czony
wniosek o zatwierdzenie warunków sprzedaży przedsie˛biorstwa dłużnika lub jego zorganizowanej cze˛ści, lub
składników maja˛tkowych stanowia˛cych znaczna˛ cze˛ść
przedsie˛biorstwa. Wniosek o zatwierdzenie warunków
sprzedaży musi zawierać warunki sprzedaży przez wskazanie co najmniej ceny oraz nabywcy. Warunki sprzedaży
moga˛ być określone w złożonym projekcie umowy, która
ma być zawarta przez syndyka. W razie zakończenia
z powodzeniem powyższej procedury dochodzić be˛dzie do
jednoczesnego ogłoszenia upadłości i ustalenia warunków,
na których likwidowane be˛dzie mienie upadłego. Zgodnie
bowiem z art. 56d ust. 1 PrUpadł uwzgle˛dniaja˛c wniosek,
sa˛d w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości zatwierdza
warunki sprzedaży, określaja˛c co najmniej cene˛ oraz nabywce˛ mienia be˛da˛cego przedmiotem sprzedaży, przy
czym warunkiem skuteczności powyższego wniosku jest,
aby cena wynikaja˛ca z proponowanych warunków sprzedaży była wyższa niż kwota możliwa do uzyskania w poste˛powaniu upadłościowym przy likwidacji na zasadach
ogólnych, pomniejszona o koszty poste˛powania, które należałoby ponieść w zwia˛zku z likwidacja˛ w takim trybie
(art. 56c ust. 1 PrUpadł). Warto zwrócić uwage˛, iż powyższy przepis nakazuje porównanie proponowanej ceny
sprzedaży nie do ceny, która˛ można byłoby uzyskać w toku
poste˛powania upadłościowego, ale kwoty możliwej do
uzyskania. Ustawodawca wychodzi bowiem ze słusznego
założenia, iż uzyskanie w toku poste˛powania upadłościowego być może nieco wyższej ceny nie zawsze be˛dzie
z korzyścia˛ dla wierzycieli, jeżeli od tej ceny trzeba be˛dzie
odja˛ć duże koszty likwidacji, które w przypadku likwidacji
przygotowanej powinny być minimalne.
W ramach kolejnej fazy przygotowanej likwidacji naste˛puje zawarcie przez syndyka umowy sprzedaży na warunkach określonych w postanowieniu sa˛du, przy czym
powinno to nasta˛pić nie później niż w terminie trzydziestu
dni od dnia uprawomocnienia sie˛ tego postanowienia,
chyba że zaakceptowane przez sa˛d warunki umowy przewidywały inny termin, przy czym do skutków sprzedaży
stosuje sie˛ art. 313, art. 314 i art. 317.
Nowy model wynagradzania syndyka
PrRest wprowadza również nowy model wynagradzania
syndyka. Dotychczas kwestie˛ ta˛ regulował art. 162 PrUpN,
przy czym reguły wynikaja˛ce z tej normy były dość
ogólne. Nowy model wynagradzania syndyka ma sprzyjać
efektywności jego pracy. Zgodnie bowiem z art. 162 ust. 1
PrUpadł wynagrodzenie syndyka ustala sie˛ jako sume˛
pie˛ciu cze˛ści składowych, w granicach od dwukrotności do
dwustusześćdziesie˛ciokrotności podstawy wynagrodzenia.
Cze˛ści składowe, od których zależy wysokość wynagrodzenia to: cze˛ść zależna od sumy wypłaconej wierzycielom
w ramach wykonania planów podziału powie˛kszonej o koszty rozwia˛zania stosunków pracy z pracownikami pozostaja˛cymi w zatrudnieniu w dniu ogłoszenia upadłości,
cze˛ść zależna od liczby pracowników zatrudnionych
w dniu ogłoszenia upadłości, cze˛ść zależna od liczby
wierzycieli biora˛cych udział w poste˛powaniu, cze˛ść zależna od czasu trwania poste˛powania upadłościowego od dnia
ogłoszenia upadłości do dnia wykonania ostatecznego planu podziału, cze˛ść ustalana przez sa˛d do siedemdziesie˛ciu
podstaw wynagrodzenia w zależności od stopnia trudności
prowadzonego poste˛powania i jego efektywności, w szczególności od skomplikowania sytuacji prawnej i faktycznej
masy upadłości, rozproszenia maja˛tku oraz optymalizacji
kosztów poste˛powania. W ramach poszczególnych cze˛ści
składowych art. 162 ust. PrUpadł przewiduje widełki. Jednocześnie wyżej przytoczona pia˛ta cze˛ść składowa wynagrodzenia syndyka stanowi do pewnego stopnia klauzule˛
generalna˛, która be˛dzie umożliwiać przyznanie wynagrodzenia we właściwej wysokości w sytuacji, gdyby zastosowanie wcześniejszych współczynników nie doprowadziło do właściwych rezultatów.
Sporza˛dzanie listy wierzytelności
Ustawodawca w toku poste˛powania upadłościowego nie
odchodzi od konieczności sporza˛dzenia listy wierzytelności, niemniej wprowadzono szereg ułatwień, jak również
środków, które maja˛ doprowadzić do szybszego sporza˛dzenia listy. Przede wszystkim zgodnie z nowym brzmieniem
art. 51 ust. 1 pkt 4 PrUpadł skróceniu uległ termin na
zgłaszanie wierzytelności — o ile obecnie termin ten
wynosi 3 miesia˛ce, to od 1 stycznia 2016 r. skrócono go do
30 dni. Nowościa˛ jest także, zgodnie z art. 239 ust. 2
PrUpadł możliwość dokonania zgłoszenia za pośrednictwem Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości,
który jednak zacznie funkcjonować dopiero od dnia 1 lutego 2018 r. W uzasadnieniu do projektu wskazuje sie˛, że
taka forma umożliwi wyeliminowanie braków formalnych
zgłoszeń i jednocześnie ułatwi zarówno samo składanie
zgłoszenia wierzycielowi, jak i przekazywanie go syndykowi (Uzasadnienie, s. 80). Uproszczeniem jest również
wprowadzenie w art. 239 ust. 3 PrUpadł konieczności
wskazywania w zgłoszeniu wierzytelności dowodów, niemniej bez ich przedstawiania. Zgodnie natomiast z art. 243
ust. 2 PrUpadł dopiero w przypadku, gdy zgłoszona wierzytelność nie znajduje potwierdzenia w ksie˛gach rachunkowych lub innych dokumentach upadłego, albo we wpisach w ksie˛dze wieczystej lub rejestrach, syndyk wzywa
wierzyciela do złożenia w terminie tygodnia dokumentów
wskazanych w zgłoszeniu wierzytelności pod rygorem odmowy uznania wierzytelności. Termin ten nie podlega
przedłużeniu ani przywróceniu. Syndyk może jednak
uwzgle˛dnić dokumenty złożone po upływie terminu, jeżeli
nie spowoduje to opóźnienia w przekazaniu listy se˛dziemukomisarzowi. W kontekście treści zgłoszenia wierzytelności nie można również pomina˛ć, zawartej w art. 239 ust. 4
PrUpadł delegacji dla Ministra Sprawiedliwości do określenia wzoru pisemnego zgłoszenia wierzytelności. Sformułowanie takie wzorca powinno sprzyjać dokonywaniu
zgłoszeń bez braków formalnych.
NR 11 2015
Wreszcie w art. 244 PrUpadł doprecyzowano termin
w cia˛gu, którego powinno dojść do sporza˛dzenia listy
wierzytelności. Zgodnie z tym przepisem syndyk niezwłocznie sporza˛dza liste˛ wierzytelności, nie później niż w terminie dwóch miesie˛cy od upływu okresu przewidzianego
do zgłaszania wierzytelności. Zgodnie natomiast z art. 255
ust. 1PrUpadł liste˛ wierzytelności składa sie˛ w postaci
elektronicznej. Podlega ona zamieszczeniu w Rejestrze.
Niezależnie od powyższego wprowadzono również przepisy, których celem ma być przyspieszenie postepowań
zwia˛zanych z rozpatrywaniem sprzeciwu od listy wierzytelności. Istotnym w tym kontekście jest prekluzja ustanowiona w art. 258 ust. 1 PrUpladł. Zgodnie z tym przepisem
sprzeciw może być oparty wyła˛cznie na twierdzeniach
i zarzutach wskazanych w zgłoszeniu wierzytelności. Inne
twierdzenia i zarzuty moga˛ być zgłoszone tylko wtedy, gdy
wierzyciel wykaże, że ich wcześniejsze zgłoszenie było
niemożliwe albo że potrzeba ich wskazania wynikła później. W kontekście przepisów, których celem jest przyspieszenie poste˛powania nie można nie wspomnieć również o art. 259 ust. 1a PrUpadł, który stanowi, że se˛dziakomisarz, zaste˛pca se˛dziego-komisarza albo wyznaczony
se˛dzia może odsta˛pić od przeprowadzenia dowodu z zeznań świadka, lub opinii biegłego, jeżeli świadek złożył
zeznania albo biegły sporza˛dził opinie˛ w innym poste˛powaniu tocza˛cym sie˛ przed sa˛dem, sa˛dem polubownym lub
organem administracji. Powyższy wyłom od zasady bezpośredniości powinien sprzyjać jak najsprawniejszemu ustaleniu listy wierzytelności, co przecież warunkuje możliwość
przejścia do kolejnych etapów poste˛powania upadłościowego.
Układ w upadłości
Ustawodawca co prawda odchodzi od wydzielania
dwóch opcji upadłości, niemniej w art. 266a i n. PrUpadł
zezwala na zawarcie układu w upadłości, mówia˛c inaczej,
a posługuja˛c sie˛ dzisiejsza˛ terminologia˛, w upadłości likwidacyjnej. Zawarcie układu w upadłości nie be˛dzie powszechnym zjawiskiem, albowiem do dogadania sie˛ dłużnika z wierzycielami powinno dochodzić przede wszystkim
w poste˛powaniach restrukturyzacyjnych. Niemniej w uzasadnieniu ska˛dina˛d trafnie wskazuje sie˛, że dłużnik z różnych powodów może nie chcieć zgodzić sie˛ na warunki
wierzycieli, a wierzyciele moga˛ nie chcieć zgodzić sie˛ na
propozycje układowe dłużnika, mimo że wszyscy sa˛ zgodni
co do tego, że dalsze funkcjonowanie przedsie˛biorstwa jest
możliwe i korzystne. Jeżeli wie˛c dłużnik nie przekona
w poste˛powaniu restrukturyzacyjnym wierzycieli, wówczas
to oni w poste˛powaniu upadłościowym be˛da˛ mogli zaproponować i przyja˛ć taki układ, który be˛dzie dla nich najbardziej korzystny i przede wszystkim bardziej korzystny niż
sama likwidacja maja˛tku upadłego przez syndyka (Uzasadnienie, s. 84).
Propozycje układowe w poste˛powaniu upadłościowym
moga˛ zgłosić upadły, wierzyciel oraz syndyk. Istotnym jest,
że w myśl art. 266b ust. 1 PrUpadł podmioty uprawnione
31
do złożenia propozycji układowych moga˛ wraz z propozycjami złożyć wniosek o całkowite lub cze˛ściowe wstrzymanie likwidacji masy upadłości do czasu zatwierdzenia
układu. Zgodnie z art. 266c ust. 1 PrUpadł se˛dzia-komisarz
może zwołać zgromadzenie wierzycieli w celu głosowania
nad układem, jeżeli zostało uprawdopodobnione, że układ
zostanie przyje˛ty przez wierzycieli i wykonany. Natomiast
zgodnie z art. 266d PrUpadł po prawomocnym zatwierdzeniu układu sa˛d wydaje postanowienie o zakończeniu
poste˛powania. Przepisy art. 362–367 stosuje sie˛ odpowiednio. Niemniej ponieważ przepisy PrUpadł nie zawieraja˛
norm prawnych dotycza˛cych skutków układu, toteż art. 266f
PrUpadł stanowi, że w zakresie nieuregulowanym do układu i jego skutków przepisy Prawa restrukturyzacyjnego
stosuje sie˛ odpowiednio, przy czym czynności zastrzeżone
dla nadzorcy sa˛dowego lub zarza˛dcy wykonuje syndyk.
zaspokajane odsetki od należności uje˛tych w wyższych
kategoriach, przy czym be˛dzie to naste˛powało w kolejności, w jakiej podlega zaspokojeniu kapitał.
Warto podkreślić, iż ustawodawca odchodzi w tym
zakresie od dotychczasowej reguły, zgodnie z która wskazana cze˛ść odsetek mogła być dochodzona w tej samej
kategorii co świadczenie główne. W kategorii czwartej
natomiast pojawia sie˛ nowa grupa wierzytelności dziś
niewyodre˛bnionych, a mianowicie należności wspólników,
albo akcjonariuszy z tytułu pożyczki lub innej czynności
prawnej o podobnych skutkach, w szczególności dostawy
towaru z odroczonym terminem płatności, dokonanej na
rzecz upadłego, be˛da˛cego spółka˛ kapitałowa˛ w okresie
pie˛ciu lat przed ogłoszeniem upadłości, wraz z odsetkami
— w ten sposób ustawodawca daje wyraźnie pierwszeństwo wierzycielom, którzy sa˛ osobami trzecimi.
Kategorie wierzytelność zaspokajanych
w upadłości
Zakres temporalny PrUpadł
Ustawodawca utrzymuje podział na kategorie˛ wierzytelności zaspokajanych w poste˛powaniu upadłościowym, nie
zmieniaja˛c jednocześnie zasady, iż do kategorii kolejnej
można przejść dopiero po zaspokojeniu w całości wierzycieli z kategorii wyższej. O ile jednak obecnie istnieje pie˛ć
kategorii wierzytelności, o tyle PrUpadł przewiduje jedynie
cztery kategorie˛. Nie przytaczaja˛c w tym miejscu pełnego
brzmienia art. 342 PrUpadł należy wskazać, iż istotnym
nowum jest, że do kategorii pierwszej należeć be˛da˛ przypadaja˛ce za czas przed ogłoszeniem upadłości należności ze
stosunku pracy. Już natomiast w kategorii drugiej be˛dzie
zaspokajana wie˛kszość należności prywatnoprawnych powstałych przed ogłoszeniem upadłości, przy czym w tej
samej kategorii be˛da˛ zaspokajane także należności publicznoprawne takie, jak podatki i inne daniny publiczne oraz
cze˛ść należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. W uzasadnieniu do projektu ustawy wskazuje sie˛,
że za odejściem od uprzywilejowania należności publicznoprawnych przemawia cały szereg argumentów ekonomicznych, konstytucyjnych, społecznych, prawnoporównawczych (Uzasadnienie, s. 87 i n.). Wreszcie należy wskazać,
iż PrUpadł pierwszeństwo daje zdecydowanie należnościom głównym, albowiem dopiero w kategorii trzeciej be˛da˛
Powyżej wskazywałem, że nowe przepisy w przeważaja˛cej mierze wejda˛ w życie z 1 stycznia 2016 r. Niemniej
w tym kontekście pojawia sie˛ pytanie, o normy reguluja˛ce
poste˛powania wszcze˛te przed ta˛ data˛. Generalna˛ regułe˛
w tym zakresie zawiera art. 449 PrRest, zgodnie z którym
w sprawach, w których przed dniem wejścia w życie
ustawy wpłyna˛ł wniosek o ogłoszenie upadłości, stosuje sie˛
przepisy dotychczasowe. Powyższe rozstrzygnie˛cie należy
uznać za w pełni uzasadnione, zwłaszcza zważywszy na
ilość nowelizacji wprowadzonych PrRest. Zasadnie w ostatecznym tekście ustawy zastosowano zasade˛ jednolitości
w miejsce proponowanej w projekcie zasady stadiów poste˛powania. Nie można jednak pomina˛ć, iż art. 448 PrRest
stanowi, że przepisy o skutkach wszcze˛cia poste˛powania co
do osoby, maja˛tku i zobowia˛zań dłużnika lub upadłego
stosuje sie˛ również do zdarzeń prawnych, które miały
miejsce przed dniem wejścia w życie ustawy.
Ponadto w zwia˛zku z odroczeniem do 1 lutego 2018 r.
wejścia w życie przepisów reguluja˛cych Centralny Rejestr
Restrukturyzacji i Upadłości art. 455 ust. 3 PrRest stanowi,
że jeżeli ustawa przewiduje, że pisma lub dokumenty
składa sie˛, albo można złożyć w postaci elektronicznej, to
do dnia utworzenia Rejestru pisma, lub dokumenty składa
sie˛ w postaci papierowej.
Bibliografia
Adamus, R. (2012). W: A. Witosz, A.J. Witosz (red.), Prawo upadłościowe
i naprawcze. Komentarz. Wydawnictwo LexisNexis.
Gurgul, S. (2005). Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Korn, K. (2015). Podstawy ogłoszenia upadłości. Nowa koncepcja wykładni
art. 10 i 11 Prawa upadłościowego i naprawczego oraz krytyka planowanych zmian. MoP, (8), dodatek.
Pietruszyńska, M., Zimmerman, P. (2013). Trwałość zaprzestania spłaty
długów a stan niewypłacalności — powrót do źródła? PPH, (2).
Uzasadnienie do projektu ustawy: www.sejm.gov.pl, druk sejmowy numer
2824.
Zedler, F., Jakubecki, A. (2006). Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz. Kantor Wydawniczy Zakamycze.
Zimmerman, P. (2014). Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz.
Wydawnictwo C.H. Beck.
————————————
32
PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ
Porozumienia organizacji zbiorowego zarza˛dzania
w świetle art. 1071 ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych
Agreements between collective management organizations
in the light of Article 1071 of the Act on Copyright
and Related Rights
prof. dr hab. Jan Błeszyński
dr Maria Błeszyńska-Przybylska
mgr Michał Błeszyński
Streszczenie
W świetle jednoznacznego, jak to starano sie˛ wykazać, zapisu zawartego w art. 1071 ust. 1 PrAut zakres porozumienia pozostawiony
został do uzgodnienia pomie˛dzy porozumiewaja˛cymi sie˛ OZZ, z tym, że nakazem płyna˛cym z racjonalności jest, aby obejmował on, co
najmniej całe dane pole eksploatacji, w tym pole odtworzeń, bez wzgle˛du na kategorie licencjonowanych praw.
Art. 1071 ust. 2 PrAut nie daje, zarówno w swojej warstwie literalnej, celowościowej, jak i systemowej, podstaw do przyje˛cia, że moca˛
ustawy ograniczone zostały podmiotowo możliwości zawierania porozumień obejmuja˛cych odtworzenia przedmiotów praw pokrewnych
jedynie do OZZ działaja˛cych w sferze praw pokrewnych. Nic wie˛c zatem nie stoi na przeszkodzie, aby OZZ reprezentuja˛ce np. artystów
wykonawców zawarły porozumienie o wspólnym poborze wynagrodzeń z OZZ działaja˛cymi w sferze np. prawa autorskiego i aby OZZ
umocowana˛ do poboru wynagrodzeń (a także licencjonowania, do którego art. 1071 ust. 2 PrAut sie˛ wprost nie odnosi) z obszaru praw
autorskich i pokrewnych była jedna OZZ, która zarza˛dza np. prawami autorskimi. Przecież stanem optymalnym byłoby, żeby w oparciu
o porozumienie obowia˛zki te wykonywała jedna OZZ oraz, aby porozumienie to obejmowało i inne pola, na których można wykorzystać ten
sam aparat organizacyjny. To, że pobór wynagrodzeń w odniesieniu do odtworzeń przedmiotów praw pokrewnych, realizowany na podstawie
zatwierdzonych tabel wynagrodzeń przez uzgodniona˛ OZZ, jest obowia˛zkowy nie ogranicza OZZ w doborze organizacji maja˛cej dokonywać
tego poboru na podstawie porozumienia OZZ. Nie przesa˛dza to także zakresu porozumienia towarzysza˛cego uzgodnieniu jednej organizacji.
Art. 1071 PrAut określa minimum omawianej współpracy. Minimum to nie wyczerpuje jednak racjonalności zawierania porozumień
o współpracy. Stosowanie tu wykładni zawe˛żaja˛cej byłoby nie tylko sprzeczne z wykładnia˛ gramatyczna˛ art. 1071 ust. 2 PrAut, ale nadto
z wykładnia˛ systemowa˛ i celowościowa˛. Osia˛gnie˛cie sytuacji, w której w stosunku do użytkowników, działaja˛c na rzecz innych OZZ
obje˛tych porozumieniem zawartym pomie˛dzy nimi, działa tylko jedna OZZ odpowiada wzgle˛dom racjonalności składaja˛cym sie˛ na należyte
wykonywanie zbiorowego zarza˛dzania. Nie tylko pozwala na podniesienie efektywności, obniżenie kosztów czynności oraz bardziej
skuteczna˛ kontrole˛, a to dzie˛ki koncentracji działań o tym samym charakterze, ale ponadto pozwala na osia˛gnie˛cie jasnej i czytelnej sytuacji
na rynku, zdejmuja˛c z użytkowników ryzyko konieczności indywidualnego negocjowania z każda˛ z zainteresowanych OZZ z osobna, w tym
zwłaszcza obowia˛zek angażowania sie˛ w trudne i uzależnione od ocen jednostkowych spory dotycza˛ce właściwości poszczególnych OZZ.
Wskazać należy, iż przyje˛te rozwia˛zanie służy eliminowaniu niepewności sytuacji prawnej użytkowników. Pełne zrealizowanie tych celów
wymagałoby jednak ustanowienia obowia˛zkowego pośrednictwa OZZ w odniesieniu do odtworzeń zarówno w zakresie praw pokrewnych,
jak i praw autorskich. Naszym zdaniem zreszta˛ wymogi współczesnego rynku uzasadniaja˛ postulat rozszerzenia obowia˛zkowego
pośrednictwa OZZ. Wówczas możliwa byłaby efektywna ochrona zarówno uprawnionych, jak i zapewniona zostałaby pewność sytuacji
prawnej po stronie użytkowników.
Powyższe zasady powinny obowia˛zywać niezależnie od tego, czy umawiaja˛ce sie˛ OZZ maja˛ zatwierdzone tabele, czy nie.
Według obowia˛zuja˛cego stanu prawnego fakt zatwierdzenia tabel ma znaczenie jedynie dla omawianego obowia˛zku w odniesieniu do praw
pokrewnych, jeżeli organizacje, co najmniej działaja˛ce w sferze praw pokrewnych, nie be˛da˛ w stanie osia˛gna˛ć porozumienia, co do
wyznaczenia jednej organizacji umocowanej do poboru wynagrodzeń z pola odtwarzanie. W tym wypadku, ale tylko w tym wypadku, możliwe
jest administracyjne wskazanie OZZ do (poboru) dochodzenia wynagrodzeń należnych z tytułu praw pokrewnych z pola odtwarzanie. Jest to
wie˛c uregulowanie szczególne (o wa˛skim zakresie), ewidentnie niekoresponduja˛ce z całościa˛ uwarunkowań zbiorowego zarza˛dzania. Wada˛
tego wskazania jest to, że może być odniesione, jak z tego wynika, wyła˛cznie do bardzo wa˛skiego zakresu korzystania z praw i to tylko
pokrewnych. Konsekwencja˛ takiego uje˛cia jest przyje˛cie, że wskazana˛ w tym zakresie organizacja˛ be˛dzie mogła być tylko organizacja
z zakresu praw pokrewnych. Należy jednak zwrócić uwage˛, że rozwia˛zanie to nie tylko nie zapobiega dezintegracji systemu zbiorowego
zarza˛dzania, ale utrwala sytuacje˛ niekorzystna˛, a mianowicie segmentaryzacje˛ zbiorowego zarza˛dzania. Uzasadnia to niezbe˛dność weryfikacji
przyje˛tego rozwia˛zania, jako oczywiście wadliwego. Segmentaryzacja ta może być przełamana w drodze porozumienia OZZ wskazanej do
wspólnego poboru wynagrodzeń z obszaru praw pokrewnych z OZZ działaja˛cymi w sferze praw autorskich w przedmiocie wspólnego poboru
wynagrodzeń z obu obszarów, tzn. praw pokrewnych i prawa autorskiego. Nie ma przecież przeszkód, żeby w wypadku administracyjnego
wskazania przez Ministra do poboru wynagrodzeń organizacji działaja˛cej w sferze praw pokrewnych doszło do porozumienia, co do tego, że
organizacja ta współdziałać be˛dzie z organizacjami działaja˛cymi w zakresie prawa autorskiego we wspólnym dochodzeniu wynagrodzeń
z odtworzeń, a nawet, że wspólnie wykonywane be˛dzie zbiorowe zarza˛dzanie prawami pokrewnymi i autorskimi na tym polu.
NR 11 2015
I
AGREEMENTS BETWEEN COLLECTIVE MANAGEMENT ORGANIZATIONS IN THE LIGHT OF ARTICLE 1071 OF THE ACT ON COPYRIGHT AND RELATED RIGHTS
Sprzyja temu zasada dopuszczaja˛ca współprace˛ OZZ, bez wzgle˛du na zakres ich uprawnień, jak również zasada dopuszczaja˛ca możliwość
umocowania pełnomocnika. Jest to ważne w sytuacji, w której realizacja poboru wynagrodzeń wymaga dysponowania wyspecjalizowanymi
strukturami organizacyjnymi. Wykorzystanie możliwości w tym zakresie poszczególnych OZZ może przyczynić sie˛ walnie zarówno do
podniesienia efektywności realizacji poboru wynagrodzeń, jak i wydatnego obniżenia kosztów wykonywanych czynności. Realizowałoby to
zasade˛ one stop shop. Konstatacja ta ma szczególne znaczenie praktyczne. Minister wskazuja˛c OZZ z zakresu praw pokrewnych do poboru
wynagrodzeń dokonuje oceny jej zdolności do należytego realizowania poboru, w szczególności dysponowania strukturami organizacyjnymi
daja˛cymi re˛kojmie˛ efektywnego realizowania poboru. Wskazanie przez OZZ wnioskuja˛ca˛ o wyznaczenie jej do poboru wynagrodzeń, że
dysponuje porozumieniem z innymi organizacjami, które sa˛ w stanie zabezpieczyć efektywny pobór wynagrodzeń, powinno być brane pod
uwage˛ przy administracyjnym wskazaniu OZZ z zakresu praw pokrewnych.
Terminy kluczowe:
Organizacja zbiorowego zarza˛dzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi (OZZ), współpraca OZZ w zakresie praw autorskich,
współpraca OZZ w zakresie praw pokrewnych, pola eksploatacji utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, publiczne odtworzenia
utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, licencjonowanie odtwarzania utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, pobór wynagrodzeń za rozpowszechnianie utworów lub przedmiotów praw pokrewnych.
Summary
In the light of the unambiguous, as it has been endeavoured to demonstrate, provision included in Article 1071 sec. 1 of the Copyright Act
leaves the scope of the agreement to be concluded by the interested organizations. Due to rationality reasons, it has to regulate however at
least the whole particular field of the exploitation, including communication to the public, regardless of categories of rights being subject to
license.
Article 1071 sec. 2 of the Copyright Act does not allow to accept, in its literal, functional, as well as in system meaning, that the possibility
to conclude agreements regulating communication to the public within neighbouring rights has been limited by the statute only to CMOs
managing neighbouring rights. There are no obstacles for CMOs representing for example performing artists, to conclude agreements on
collection of remunerations executed jointly with organizations managing authors rights. There are also no obstacles for the construction,
where there is one organization authorized to collect remunerations (and provide licensing not expressly covered by Article 1071 sec. 2 of the
Copyright Act) within copyright and neighbouring rights, for example organization managing authors rights. It would be the optimal solution,
where these tasks were executed by one organization, basing on the agreement, which covers also other fields, where the same structures may
be used. The fact, that collection of remunerations pertaining to communication to the public of subjects to neighbouring rights executed by
the agreed CMO on the basis of approved tables of remuneration is obligatory, is not limiting CMOs in selecting the one to provide collection
on the basis of the agreement between all organizations. It is also not determinig the scope of the agreement resulting from selecting one
organization.
Article 1071 of the Copyright Act specifies minimum basis of the cooperation. This minimum is not however exhausting rationality of
concluding cooperation agreements. Applying limiting interpretation here, would not only be against the grammatical interpretation of Article
1071 sec. 2 of the Copyright Act, but also against system and functional one. Reaching the situation, where there is only one CMO acting on
behalf of other CMOs on the basis of the concluded agreement, is in the line with rationality, being one of factors of proper collective
management. It allows not only to increase efficiency, decrease costs and provide more effective control, due to concentrated activity of the
same character, but also to reach clear and transparent situation on the market, by taking the risk of individual negotiation with each of
interested CMOs away from users, in particular the obligation to engage into hard and subjective disputes on competences of particular CMOs.
It needs to be pointed, that the adopted solution serves eliminating unclear legal situation of users. The complete realization of these goals
would require however establishing obligatory intermediation of CMO with regard to communication to the public within neighbouring rights
and copyright. In our opinion, requirements set by the contemporary market give reasons for the postulate to extend the compulsory
intermediation of CMO. This would allow for effective protection of rightholders, but also for certainty of legal situation of users.
The above rules should apply no matter, if CMOs being parties to the agreement have their tables approved, or not.
According to the existing law, that fact that tables of remuneration have been approved, is important for the discussed obligation with regard to
neighbouring rights, where organizations, acting at least within neighbouring rights sphere, will not agree as to the appointment of one organization
authorized to collect remuneration for communication to the public. In such case, but only in such case, it is possible to appoint CMO authorized
to collect remunerations due for communication to the public within neighbouring rights, in the administrative way. It is therefore the special
regulation (of narrow scope), obviously not corresponding with the general situation within collective management. The disadvantage of this
regulation is that it can only be applied to very limited scope of exploitation of rights, only to neighbouring rights. The consequence of such
regulation is, that only organization managing neighbouring rights may be appointed. It needs to be pointed out however, that this solution is not
only not preventing disintegration of the system of collective management, but consolidates unfavourable situation, namely segmentarization of
collective management. It justifies necessity to verify the adopted solution, as obviously defective. This segmentarization may by overcome in the
way of agreement of CMO appointed to provide joint collection within neighbouring rights with CMOs acting within copyright sphere on joint
collection of remuneration due from both spheres that is: copy right and neighbouring rights. There are no obstacles, in case of administrative
appointment by the Ministry of the organization acting within neighbouring rights sphere, for the agreement on cooperation between this
organization and organizations acting within copyright sphere pertaining to joint collection of remunerations due from communication to the
public, and even more, that collective management of rights within this field shall be provided jointly.
It is favoured by the rule allowing cooperation between CMOs, regardless of the scope of their authorizations and by the rule allowing the
possibility to appoint a proxy. It is important in the situation, where providing collection of remunerations requires specialized organizational
structures. Using sources coming from particular CMOs may serve increasing efficiency in collecting remunerations and decreasing costs in
a major way. It would comply with the rule of one stop shop. This has the special practical meaning. The Ministry appointing CMO acting
within neighbouring rights to collect remunerations, evaluates its ability to provide proper collection, in particular its organizational
structures allowing for effective collection. Declaration made by the CMO applying to be appointed to collect remunerations, that it has
agreement with other CMOs, which are capable of securing effective collection of remunerations, should be taken into account by appointing
CMO within neighbouring rights provided in the administrative way.
Key terms:
Collective management organization (CMO), cooperation between CMOs with regard to copyright, cooperation between CMOs with regard
to neighbouring rights, fields of exploitations of works or subjects to neighbouring rights, communication to the public of works or subjects
to neighbouring rights, licensing of communication to the public of works or subjects to neighbouring rights, collection of remunerations for
dissemination of works or subjects to neighbouring rights.
II
POROZUMIENIA ORGANIZACJI ZBIOROWEGO ZARZA˛DZANIA W ŚWIETLE ART. 1071 USTAWY O PRAWIE AUTORSKIM I PRAWACH POKREWNYCH
1. Uwagi ogólne
Art. 1071 PrAut, wprowadzony do ustawy o prawie
autorskim i prawach pokrewnych1 (dalej: PrAut) moca˛
noweli z 2010 roku2, w sposób istotny zmienił pozycje˛
prawna˛ organizacji zbiorowego zarza˛dzania prawami autorskimi lub pokrewnymi (dalej: OZZ). Zmiana ta pozostaje
w ścisłym zwia˛zku z od dawna wymagaja˛cym uporza˛dkowania stanem wykonywania zbiorowego zarza˛dzania,
wynikaja˛cym z braku synchronizacji zakresów zezwoleń
na zbiorowe zarza˛dzanie, które zostały udzielone poszczególnym OZZ. Dokonana zmiana jest doniosła, choć niestety, wewne˛trznie niespójna i jedynie cza˛stkowa. Wiele
w konsekwencji zależy od jej prawidłowej wykładni.
Obowia˛zuja˛ca ustawa przyjmuje pluralizm OZZ, tzn.
dopuszcza możliwość istnienia OZZ o krzyżuja˛cych sie˛
zakresach zbiorowego zarza˛dzania, a wie˛c zarówno pokrywaja˛cych sie˛ zakresach, jeśli idzie o pola eksploatacji
i kategorie obje˛tych zarza˛dzaniem dóbr (przykładem sa˛ tu
zezwolenia udzielone Zwia˛zkowi Artystów Wykonawców
STOART i Stowarzyszeniu Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno-Muzycznych SAWP), jak również kreuje bardziej złożone i wymagaja˛ce wykładni relacje,
czego przykładem jest zezwolenie udzielone Stowarzyszeniu Autorów ZAiKS i Stowarzyszeniu Filmowców Polskich.
Pluralizm OZZ jest przede wszystkim podyktowany respektowaniem konstytucyjnej zasady swobody zrzeszania
sie˛ oraz respektowaniem odre˛bności poszczególnych grup
uprawnionych — twórców i artystów oraz producentów.
Jednocześnie uwarunkowania zbiorowego zarza˛dzania uzasadniaja˛ wprowadzanie pewnych ograniczeń tej swobody,
dyktowanych zasada˛ proporcjonalności i racjonalnościa˛.
Tyle tylko, że polityka Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego (dalej: Minister lub MKiDN) udzielania zezwoleń na zbiorowe zarza˛dzanie jest przede wszystkim
niekonsekwentna. Motywy takiego poste˛powania sa˛ niezrozumiałe. Nie ma powodu, żeby uniemożliwiać, czy
choćby tylko utrudniać, jak to miało miejsce w dotychczasowej praktyce, udzielenie zezwolenia na zbiorowe
zarza˛dzanie stowarzyszeniom o wa˛skim uje˛ciu zakresu
rzeczywiście wykonywanego zbiorowego zarza˛dzania lub
skupiaja˛cym jedynie cze˛ść podmiotów uprawnionych do
zbiorowo zarza˛dzanych praw autorskich lub pokrewnych
na danym polu eksploatacji. Możliwość uzyskania przez
stowarzyszenie statusu OZZ przeciwdziała sytuacji, w której twórcy lub artyści staja˛ wobec konieczności przysta˛pienia do jednej z już działaja˛cych OZZ albo z braku możliwości wyboru, pozostaja˛ niezrzeszeni w OZZ. W naste˛pstwie odmowy udzielenia zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie twórcy lub artyści zostaja˛ pozbawieni możliwości
powołania do życia nowej OZZ i wykonywania zbiorowego zarza˛dzania w ramach regulacji PrAut, jako że jedynie
stowarzyszenie legitymuja˛ce sie˛ takim zezwoleniem podlega regulacjom tej ustawy, w tym korzysta z dobrodziejstw przewidzianych w art. 105 ust. 1 i 2 PrAut. Jest to
sprzeczne z zasada˛ swobody zrzeszania sie˛, w sytuacji, gdy
organizacja taka reprezentowałaby licza˛cy sie˛ potencjał
twórczy w danym segmencie rynku autorskiego. Należy
natomiast, i tego zaniechano przy udzielaniu już pierwszych zezwoleń na zbiorowe zarza˛dzanie, ża˛dać od stowarzyszeń ubiegaja˛cych sie˛ o zezwolenie na zbiorowe zarza˛dzanie przedstawiania stanowiska, co do zamierzonego sposobu realizacji zbiorowego zarza˛dzania w relacji z innymi,
NR 11 2015
już działaja˛cymi na rynku OZZ, jak i w odniesieniu do
obszarów nieobje˛tych zezwoleniami na zbiorowe zarza˛dzanie. Wymaga przecież uświadomienia sobie, że stosowne
ukształtowanie relacji pomie˛dzy poszczególnymi OZZ stanowi przesłanke˛ należytego wykonywania zbiorowego zarza˛dzania, a wie˛c wykonywania podstawowego obowia˛zku
ustawowego każdej z OZZ. Wynika to z tego, że OZZ sa˛
powołane przede wszystkim do zawierania umów licencyjnych z użytkownikami i dochodzenia należnych wynagrodzeń, natomiast istnienie pluralizmu OZZ powoduje nie
tylko rozdrobnienie liczby organizacji, z którymi powinny
być zawarte umowy licencyjne przez użytkowników, ale
i tworzy skomplikowane konfiguracje zwia˛zane z relacjami
wzgle˛dem siebie treści zezwoleń na zbiorowe zarza˛dzanie,
jak i wynikaja˛ce z tego, że do jednego utworu uprawnienia
różnych podmiotów (np. współtwórców lub ich poszczególnych naste˛pców prawnych) do zbiorowego zarza˛dzania
sa˛ powierzone, w różnych konfiguracjach, różnym organizacjom. Zreszta˛ omawiane komplikacje nie ograniczaja˛ sie˛
jedynie do zdolności czynnej do zawierania umów licencyjnych. Ich konsekwencja˛ jest także uregulowanie kwestii
określenia stawek wynagrodzeń oraz ich podziału. Stanowisko stowarzyszenia ubiegaja˛cego sie˛ o zezwolenie na
zbiorowe zarza˛dzanie oraz faktyczne możliwości realizacji
zbiorowego zarza˛dzania powinny być elementem oceny
przez MKiDN dawania re˛kojmi należytego wykonywania
zbiorowego zarza˛dzania, a wie˛c ustawowej przesłanki
udzielenia tego zezwolenia3. Organ wydaja˛cy zezwolenie
powinien bowiem także rozważyć skutki wydanego zezwolenia dla całości zbiorowego zarza˛dzania w danym
obszarze praw oraz słuszne interesy użytkowników, a także
zachowanie proporcjonalności pozycji podmiotów reprezentowanych przez poszczególne OZZ.
Naszym zdaniem, i odpowiada to założeniom zbiorowego zarza˛dzania prawami autorskimi i pokrewnymi, odróżnić należy zakres działania danej OZZ, wyznaczany treścia˛
udzielonego jej zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie, w ramach którego organizacja ta uzyskuje pakiet zarza˛dzanych
przez siebie praw odnosza˛cych sie˛ do praw podmiotów,
które powierzaja˛ jej służa˛ce im prawa autorskie lub pokrewne, zwany popularnie repertuarem danej OZZ, od
oczywistego faktu, że działalność każdej OZZ z osobna jest
elementem systemu zbiorowego zarza˛dzania, który na rynku działa jako całość. Profesjonalny użytkownik z reguły
jest zainteresowany uzyskaniem licencji obejmuja˛cej całość repertuaru, do którego odnosi sie˛ prowadzona lub
zamierzona przez niego działalność. Z punktu widzenia
użytkownika powinna ona obejmować zezwolenie na rozpowszechnianie utworów lub przedmiotów praw pokrewnych określonego rodzaju na określonym polu eksploatacji,
bez wzgle˛du na to, kto jest każdoczesnym uprawnionym
lub odpowiednio współuprawnionym i przez która˛ organizacje˛ prawa do danego utworu lub przedmiotu praw pokrewnych sa˛ zbiorowo zarza˛dzane. Byłoby dla niego sytuacja˛ optymalna˛, gdyby zawierana przezeń umowa licencyjna
obejmowała nie tylko prawa do danego rodzaju dóbr, ale
całość praw autorskich i pokrewnych w zakresie jego
działalności (koncepcja one stop shop). Odpowiednio znajduje to zastosowanie w sytuacji, gdy prawo przewiduje
jedynie obowia˛zek wypłaty wynagrodzenia. W każdym
razie licencja udzielana w ramach zbiorowego zarza˛dzania
powinna być udzielana na całość repertuaru danego rodzaju
na danym polu eksploatacji, a wie˛c powinna obejmować
III
dobra danego rodzaju na określonym polu eksploatacji i to
obejmować różne kategorie praw, a wie˛c zarówno prawa
autorskie, jak i pokrewne. Pozwalałoby to użytkownikowi
na swobodne korzystanie z (doste˛p do) całości repertuaru.
Nie ma poważniejszych trudności w pozyskiwaniu przez
użytkowników licencji w sytuacji, gdy w odniesieniu do
danej kategorii dóbr i danego pola eksploatacji zezwoleniem
dysponuje jedna OZZ (w szczególności w przypadku przymusowego ustawowego pośrednictwa przez OZZ; w tym
wypadku nie zachodzi jakakolwiek kolizja i nie ma przesłanek dla zastosowania art. 107 PrAut, gdyż organizacja
właściwa jest znana). Sytuacja jednak, gdy na danym polu
eksploatacji, w odniesieniu do danej kategorii dóbr, działa
tylko jedna OZZ należy do wyja˛tków. Takim wyja˛tkiem jest
np. reprezentacja przez Stowarzyszenie Autorów ZAiKS
praw do utworów słownych, muzycznych, słowno-muzycznych i choreograficznych w utworach audiowizualnych.
W przypadku działania w tym samym zakresie wie˛cej
niż jednej OZZ sytuacja ulega znacznemu skomplikowaniu. Wówczas bowiem dopiero udzielenie licencji przez
wszystkie OZZ działaja˛ce w odniesieniu do danej kategorii
dóbr na danym polu eksploatacji zaspakaja potrzeby użytkownika. Wynika to z tego, że użytkownik na ogół jest
zainteresowany uzyskaniem licencji umożliwiaja˛cej mu
swobodny wybór korzystania z dóbr określonych rodzajowo. W rzeczywistości tymczasem, w przypadku OZZ
o krzyżuja˛cych sie˛ zakresach, ponadto odnosza˛cych sie˛ do
sfery praw autorskich lub pokrewnych, każda z takich
organizacji ma własny repertuar, przy czym źródłem dodatkowej komplikacji jest okoliczność, że repertuar ten wyznaczany jest przez przynależność (powierzenie praw do
zbiorowego zarza˛dzania) do danej OZZ, a nie przez status
zarza˛dzanego dobra. Źródłem dalszych komplikacji jest
sytuacja, w której poszczególni uprawnieni do poszczególnych utworów lub artystycznych wykonań moga˛ być reprezentowani przez różne OZZ. W odniesieniu do praw
autorskich be˛dzie tu chodziło o utwory współautorskie lub
opracowania. Każdy ze współautorów, jak i uprawnionych
do opracowania, na przykład tłumacz, autor adaptacji itd.,
może powierzyć swoje prawa innej OZZ działaja˛cej na
danym polu w odniesieniu do danej kategorii dóbr. Niepomiernie bardziej sytuacja ta ulega skomplikowaniu w odniesieniu do artystycznych wykonań, zwłaszcza wykonań
utworów muzycznych i słowno-muzycznych, w przypadku
których każdoczesna ocena musi być odnoszona do konkretnego artystycznego wykonania utworu, czyli do określonego składu wykonawczego, a wie˛c do czynników charakteryzuja˛cych sie˛ znaczna˛ zmiennościa˛. Zakres wykonywanego zbiorowego zarza˛du w ramach uzyskanego zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie nie wyczerpuje sie˛ ponadto
w powierzeniu przez uprawnionych praw danej OZZ,
a wie˛c w zarza˛dzanym przez nia˛ repertuarze. OZZ moga˛
działać także jako negotiorum gestor w odniesieniu do
praw niepowierzonych żadnej z działaja˛cych w danym
zakresie OZZ. W tym zakresie OZZ ogranicza sie˛ do
pobrania i zobowia˛zania sie˛ do wypłaty wynagrodzenia na
zasadzie równego traktowania.
Wobec powyższego stwierdzić należy, iż użytkownik ma
dobre prawo uzyskania pewności, co do swojej sytuacji
prawnej, a mianowicie, że umowa˛ pokryta została całość
danego rodzaju korzystania, także wówczas, gdy OZZ działa
w pewnym zakresie, jako negotiorum. Zadaniem, ale i obowia˛zkiem ustawodawcy, a naste˛pnie organu stosuja˛cego
IV
prawo, jest stworzenie takich mechanizmów i warunków
korzystania z prerogatyw ustawowych, które pozwola˛ na
pogodzenie suwerenności działania poszczególnych OZZ
z jasno określona˛ sytuacja˛ w zakresie licencji na rozpowszechnianie utworów lub przedmiotów praw pokrewnych.
Co do zasady, każda OZZ samodzielnie określa zasady
wykonywania zbiorowego zarza˛dzania. Z wyraźnie zakreślonymi w ustawie wyja˛tkami ustawodawca traktuje OZZ,
jako podmioty suwerenne, które jednak nie powinny naruszać słusznego interesu użytkowników w uzyskiwaniu racjonalnego zakresu licencji na korzystanie z repertuaru oraz
interesu uprawnionych do poszczególnych pozycji tego
repertuaru.
Naszym zdaniem realizacja praw autorskich i pokrewnych na zasadzie one stop shop, według której zezwolenie
na określone korzystanie z utworu lub przedmiotu praw
pokrewnych może być przez użytkownika pozyskiwane
w ramach jednej umowy licencyjnej, jest możliwa bez
potrzeby pokonywania szczególnych trudności. Dotychczas
wymagało to od OZZ po prostu woli współdziałania i określonej inicjatywy w ułożeniu relacji pomie˛dzy umawiaja˛cymi sie˛ OZZ. Z reguły zatem (w braku zatwierdzonych tabel
wynagrodzeń) po stronie OZZ musiało nasta˛pić, oparte
o zasady ogólne, porozumienie, co do zakresu współdziałania, wysokości stawki składaja˛cej sie˛ na stawke˛
oferowana˛ zbiorczo użytkownikowi, a także określenie
klucza podziału, rozliczeń pomie˛dzy umawiaja˛cymi sie˛
OZZ i określenie dokumentacji pozyskiwanej od użytkownika, dotycza˛cej zainkasowanego wynagrodzenia. Obecnie,
naszym zdaniem, może to być cze˛ściowo osia˛gnie˛te właśnie dzie˛ki regulacji zawartej w art. 1071 PrAut. Wymaga
dodania, że regulacja podje˛ta w tym przepisie stwarza
także szanse˛ uregulowania sytuacji wynikaja˛cej z błe˛dów
popełnianych w cia˛gu dwudziestolecia obowia˛zywania
obecnej ustawy przy wydawaniu zezwoleń na zbiorowe
zarza˛dzanie, polegaja˛cych na ignorowaniu skutków wynikaja˛cych z niezsynchronizowania ich treści (a wie˛c może
umożliwić udzielenie odpowiedzi na pytanie, z kim użytkownik powinien zawrzeć umowe˛ licencyjna˛, jaki jest jej
zakres, w jakiej wysokości i komu powinien płacić wynagrodzenie oraz czy ponosi ryzyko dalszych roszczeń).
Niestety, naszym zdaniem, szansa uregulowania tego
aspektu sprawy w pełni i konsekwentnie została zmarnowana. Nowela z 2010 roku opracowana bowiem została
bez należytego przygotowania, przedstawienia należycie
pogłe˛bionego uzasadnienia i sformułowania proponowanych zmian, a przede wszystkim bez przeprowadzenia
rzeczywistej konsultacji projektu, pozwalaja˛cej na weryfikacje˛ racjonalności całościowej koncepcji oraz poszczególnych proponowanych zmian. W konsekwencji przyje˛tego
trybu pracy oczywiście wadliwy projekt nowelizacji był
przedmiotem głe˛bokich zmian jeszcze w fazie prac senackich, z konieczności niestety bardzo pośpiesznych, które
wprawdzie usune˛ły lub zmieniły szereg postanowień raża˛co błe˛dnych i nieprzemyślanych, jednak nie były w stanie
zasta˛pić braku szerszej, merytorycznej dyskusji nad całościa˛ noweli.
Odnosza˛c sie˛ do obecnie obowia˛zuja˛cej regulacji wskazać należy, iż przede wszystkim wprowadzony do ustawy
art. 1071 PrAut stanowi odpowiedź na wa˛tpliwości, naszym
zdaniem całkowicie nieuzasadnione, co do możliwości
i zakresu współpracy OZZ w wykonywaniu zbiorowego
zarza˛dzania. Stanowi jednocześnie istotne novum w obszarze
zbiorowego zarza˛dzania. Z jednej strony potwierdza istnienie zasady wolności współpracy OZZ, wynikaja˛cej w sposób oczywisty z zasady swobody umów, przy czym — co
stanowi o jego prawnej doniosłości — uzupełnia (poszerza)
w pewnym zakresie możliwe skutki uzyskania zezwolenia
na zbiorowe zarza˛dzanie, jako udzielanego indywidualnie
każdej OZZ z osobna i wyznaczaja˛cego zakres zarza˛dzania, jak wiadomo, oparty zasadniczo o dwa kryteria płyna˛ce z treści zezwolenia: rodzaj zarza˛dzanych dóbr (utworów
lub praw pokrewnych) oraz pola eksploatacji.
Pozornie stanowienie w ustawie, że OZZ moga˛ podejmować pomie˛dzy soba˛ współprace˛ jest zbe˛dne, jako oczywiste. Tak jednak nie jest. Jak wskazano zasada˛ jest, że
o zakresie zdolności OZZ (zakresie uprawnień realizowanych w reżimie OZZ określonym przez ustawe˛) rozstrzyga
uzyskane przez nia˛ zezwolenie na zbiorowe zarza˛dzanie.
Wprowadzenie do ustawy zasady art. 1071 PrAut stanowi,
naszym zdaniem, podstawe˛ do przyje˛cia, że OZZ wyznaczona porozumieniem do wykonywania określonych
zadań może korzystać z uprawnień przysługuja˛cych umawiaja˛cym sie˛ OZZ, a wie˛c przy wykonywaniu tego porozumienia działać w ramach zezwoleń uzyskanych przez umawiaja˛ce sie˛ OZZ.
Wprowadzenie do ustawy postanowienia o współpracy
OZZ nie dezaktualizuje przy tym fundamentalnego pytania
o właściwość poszczególnych OZZ w zakresie zdolności
do współpracy. Ewentualne wa˛tpliwości w tym zakresie
powinny być rozstrzygane z uwzgle˛dnieniem zasad określonych w art. 107 PrAut, który to przepis dotyczy zasad
określania właściwej OZZ lub na podstawie art. 105 ust. 1
PrAut. Ostatni z wymienionych przepisów ustanawia podlegaja˛ce obaleniu domniemanie tytułu do zbiorowego zarza˛dzania i legitymacji do dochodzenia ochrony. Naszym
zdaniem pomie˛dzy tymi przepisami istnieje ustawowo
określona zależność. Na domniemanie z art. 105 ust. 1
PrAut nie można sie˛ bowiem powołać jedynie, gdy z roszczeniem wzgle˛dem danego dobra (utworu, artystycznego
wykonania) powołuje sie˛ wie˛cej niż jedna OZZ. Istotnym
uzupełnieniem tych przepisów jest wprowadzenie ex lege
ustawowego umocowania do zbiorowego zarza˛dzania na
określonych polach eksploatacji, możliwego do ograniczenia lub wyła˛czenia jedynie wówczas, gdy wyraźny przepis
ustawy tak stanowi.
Mimo tych uregulowań skomplikowane cze˛sto relacje na
tle wykonywania zbiorowego zarza˛dzania do poszczególnych utworów lub przedmiotów praw pokrewnych prowadza˛ do różnego rodzaju konfiguracji prawnych, których
ujemne skutki ponosi użytkownik, niemaja˛cy wpływu zarówno na ich powstanie, jak i rozwia˛zanie. Innymi słowy,
skutki działania zasad przyje˛tych w zakresie właściwości
OZZ przekładaja˛ sie˛ na zdolność kontraktowania tych
organizacji i w konsekwencji stwarzać moga˛ poważne
zagrożenie dla pewności prawnej użytkowników zawieraja˛cych umowy z poszczególnymi OZZ. W konsekwencji
użytkownik musi zawierać umowy z wieloma OZZ działaja˛cymi na danym polu, a właściwie z reguły ze wszystkimi
OZZ, co jest niezbe˛dne dla wyeliminowania ryzyka odpowiedzialności z tytułu bezprawnego korzystania z utworów
lub przedmiotów praw pokrewnych. Oznacza to, że użytkownik jest obowia˛zany do negocjowania licencji z każda˛
działaja˛ca˛ na danym polu OZZ z osobna, co oznacza, że
zostaje postawiony w sytuacji niezwykle trudnej. Trudności z tym zwia˛zane ulegaja˛ nasileniu w sytuacjach, gdy
NR 11 2015
OZZ nie maja˛ zatwierdzonych tabel wynagrodzeń. Taka
sytuacja wyste˛puje zaś bardzo cze˛sto, co wynika z wadliwości, ale także i z niewydolności systemu zatwierdzania
tabel, w tym dotychczas z wadliwego funkcjonowania
Komisji Prawa Autorskiego (dalej: KPA). Dwie przyczyny
wysuwaja˛ sie˛ tu na pierwszy plan: wadliwe (niejasne
i w konsekwencji niczym nieuzasadnione, szerokie) uje˛cie
zdolności do bycia uczestnikiem poste˛powania zatwierdzeniowego i przewlekłość (w każdym razie w zakończonej
niedawno kadencji KPA) poste˛powania przed Komisja˛,
owocuja˛ca w wie˛kszości spraw umorzeniem tego poste˛powania w wyniku bezskutecznego upływu półrocznego terminu na jego zakończenie w sytuacji braku zgody wszystkich uczestników (co było reguła˛) na jego dalsze prowadzenie4.
Art. 1071 PrAut wyznacza zakres współdziałania
OZZ. W sensie konstrukcyjno-prawnym zawarta˛ w nim
zasade˛ należy traktować, jako rozwinie˛cie praw i obowia˛zków OZZ w zakresie wykonywania zbiorowego
zarza˛dzania, stanowia˛ca˛ uszczegółowienie obowia˛zku
należytego wykonywania zbiorowego zarza˛dzania.
Dotychczas, poza kilkoma kwestiami szczególnymi, takimi jak zakaz odmówienia udzielenia licencji bez ważnego powodu, zakaz nierównego traktowania, ustawa odwoływała sie˛ do ogólnego kryterium należytego zarza˛dzania i dawania re˛kojmi w tym zakresie5, przyjmuja˛c jednocześnie, że dawanie tej re˛kojmi powinno być badane, jako
przesłanka udzielenia zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie,
a naste˛pnie przestrzeganie nakazu należytego zarza˛dzania,
w toku wykonywania zbiorowego zarza˛dzania w zakresie
obje˛tym udzielonym zezwoleniem, badane jest w ramach
nadzoru MKiDN nad działalnościa˛ OZZ. Niestety, w każdym razie w odniesieniu do stadium udzielania zezwolenia
na zbiorowe zarza˛dzanie, spełnienie tych oczekiwań nie
było dotychczas jednoznacznie egzekwowane. Skutkiem
tego jest istnieja˛ca sytuacja na rynku zbiorowego zarza˛dzania. Jest jednak szansa na jej przełamanie, właśnie w naste˛pstwie obowia˛zywania od kilku lat art. 1071 PrAut.
Art. 1071 PrAut ma zatem istotne znaczenie praktyczne,
jak i prawne. Jak stwierdzono, tytuł do działania OZZ
wywodzi sie˛ z uzyskanego przez nia˛ zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie. W innym zakresie stowarzyszenie, któremu udzielono zezwolenie na zbiorowe zarza˛dzanie, może
zarza˛dzać autorskimi prawami maja˛tkowymi lub pokrewnymi, jednak wyła˛cznie na zasadach ogólnych prawa cywilnego, czyli ogólnych zasadach wykonywania zarza˛du cudzymi prawami, a co za tym idzie w tym zakresie nie
można go określać mianem OZZ w rozumieniu PrAut.
W konsekwencji, w odniesieniu do działania poza zakresem zezwolenia, nie służa˛ mu te wszystkie uprawnienia,
które zwia˛zane sa˛ ze statusem OZZ wynikaja˛cym z PrAut
(w szczególności płyna˛ce z art. 105 ust. 1 i 2 PrAut). Do
wejścia w życie noweli z 2010 roku zawieranie porozumień pomie˛dzy OZZ było wie˛c możliwe jedynie na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym6 i odpowiednio
art. 41 PrAut, a wie˛c nie dawało podstawy do poszerzenia
zdolności prawnej jako OZZ.
Wprowadzenie do ustawy zasady zawartej w art. 1071
PrAut powoduje, że działanie OZZ na podstawie porozumienia zawartego w oparciu o ten przepis, stanowi
działanie w reżimie OZZ, a wie˛c jest obje˛te sfera˛ zbiorowego zarza˛dzania w rozumieniu ustawy. Dotyczy to
zwłaszcza możności korzystania ze szczególnych uprawnień
V
z art. 105 ust. 1 i 2 PrAut oraz dokonywania innych
czynności, które dokonywać może jedynie OZZ. Znaczenie
tej konstatacji uzasadnia bliższe wskazanie na jej konsekwencje.
Powołany powyżej art. 105 ust. 1 PrAut ustanawia na
rzecz OZZ istotne, w szczególności w praktyce procesowej, domniemanie: przysługiwania tytułu do zbiorowego
zarza˛du oraz legitymacji procesowej w tym zakresie. Zgodnie z art. 105 ust. 1 PrAut domniemywa sie˛, że organizacja
zbiorowego zarza˛dzania jest uprawniona do zarza˛dzania
i ochrony w odniesieniu do pól eksploatacji obje˛tych
zbiorowym zarza˛dzaniem oraz że ma legitymacje˛ procesowa˛ w tym zakresie. Na domniemanie to nie można sie˛
powołać, gdy do tego samego utworu lub artystycznego
wykonania rości sobie tytuł wie˛cej niż jedna organizacja
zbiorowego zarza˛dzania. Powołany artykuł wia˛że wie˛c
podstawe˛ domniemania z obje˛ciem pól eksploatacji zbiorowym zarza˛dzaniem. W orzecznictwie, jak i w literaturze
przyje˛ła sie˛ jednolita wykładnia, iż o powyższym świadczy
zakres udzielonego danej OZZ zezwolenia na zbiorowe
zarza˛dzanie, które odnosi sie˛ do określonych kategorii dóbr
oraz pól eksploatacji7. W przypadku zawierania porozumień na podstawie art. 1071 PrAut wszystkie z umawiaja˛cych sie˛ OZZ dysponować be˛da˛ krzyżuja˛cymi sie˛ zezwoleniami na zbiorowe zarza˛dzanie w odniesieniu do pól
eksploatacji składaja˛cych sie˛ na obszar obje˛ty ich współpraca˛. Zezwolenia te nie musza˛ jednak w pełni swej treści
sie˛ pokrywać. Prowadzić to może do sytuacji, w której
OZZ z zakresu praw autorskich, na skutek zawartego
porozumienia, o którym mowa w art. 1071 PrAut, ,,reprezentować’’ be˛dzie także uprawnionych z tytułu praw pokrewnych. W takim przypadku umocowana w ten sposób
OZZ także korzystać powinna z domniemań, o których
mowa w art. 105 ust. 1 PrAut, jako że domniemania te
aktualizuja˛ sie˛ wobec obje˛cia współpraca˛ określonych pól
eksploatacji i kategorii dóbr.
Również art. 105 ust. 2 PrAut jest istotny dla działalności OZZ, w szczególności odgrywa ważna˛ role˛ w dochodzeniu przez OZZ roszczeń o zapłate˛ na drodze procesu
cywilnego. Na podstawie art. 105 ust. 2 PrAut w zakresie
swojej działalności organizacja zbiorowego zarza˛dzania
może sie˛ domagać udzielenia informacji oraz udoste˛pnienia dokumentów niezbe˛dnych do określenia wysokości dochodzonych przez nia˛ wynagrodzeń i opłat. Zgodnie ze
wskazanym powyżej stanowiskiem, zakres działalności
OZZ wyznaczany jest poprzez treść udzielonego danej
OZZ zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie. Jednak zakres
działalności danej OZZ wywodzony być może także i z innych podstaw — tak np. z rozporza˛dzenia Ministra8.
W przypadku bowiem opłat, do których wprost odwołuje
sie˛ art. 105 ust. 2 PrAut, OZZ wyła˛cznie uprawniona˛ do
ich pobierania jest organizacja wskazana przez Ministra na
podstawie rozporza˛dzenia wydanego na podstawie PrAut9.
Rozporza˛dzenie takie wyznacza jedna˛ z pośród działaja˛cych już OZZ do poboru opłat, a co za tym idzie, przyznaje
dodatkowe uprawnienia stowarzyszeniu posiadaja˛cemu już
status organizacji zbiorowego zarza˛dzania, tj. stowarzyszeniu legitymuja˛cemu sie˛ stosownym zezwoleniem na zbiorowe zarza˛dzanie, które to zezwolenie odwołuje sie˛ do
wskazanych w nim kategorii dóbr i pól eksploatacji. Tak,
jak w przypadku wskazania do poboru opłat na podstawie
rozporza˛dzenia, także w przypadku zawarcia porozumienia
(czy też wskazania w trybie ust. 3 art. 1071) ,,podstawowy’’
VI
zakres działalności danej OZZ, wynikaja˛cy z zezwolenia
na zbiorowe zarza˛dzanie, ulega rozszerzeniu. Organizacja
na podstawie omawianych porozumień zostaje umocowana
do licencjonowania i poboru lub wyła˛cznie do poboru
wynagrodzeń, a co za tym idzie, wyposażona musi zostać
także w uprawnienia umożliwiaja˛ce realizacje˛ zleconych
jej, dodatkowych zadań. Jednym z takich uprawnień jest
właśnie możliwość kierowania roszczenia informacyjnego,
które to roszczenie ma złożone cele: z jednej strony
umożliwia uzyskanie informacji niezbe˛dnych do ustalenia
wysokości należności, jaka może być dochodzona na drodze sa˛dowej10, jak również może mieć charakter wyła˛cznie
kontrolny — służyć do kontroli danych, które zostały
wcześniej przez OZZ uzyskane lub do dokonania podziału
pobranych kwot pomie˛dzy uprawnionymi11.
2. Porozumienia OZZ dotycza˛ce udzielania
licencji oraz poboru wynagrodzeń
(art. 1071 ust. 1 PrAut)
Zgodnie z art. 1071 ust. 1 PrAut organizacje zbiorowego
zarza˛dzania moga˛ zawierać porozumienia dotycza˛ce udzielania licencji na korzystanie z utworów lub przedmiotów praw
pokrewnych oraz poboru wynagrodzeń z tytułu tego korzystania na zasadach określonych w tych porozumieniach.
Jak stwierdzono, rola zasady wyrażonej w tym artykule
nie wyczerpuje sie˛ w potwierdzeniu możności zawierania
porozumień, których przepis ten dotyczy. Istota˛ takiego
porozumienia powinno być (gdyż inaczej ustanowienie tej
zasady byłoby puste w zakresie skutków prawnych) umocowanie do działania w imieniu i na rzecz umawiaja˛cych
sie˛ OZZ ze skutkiem działania jako OZZ. Art. 1071 ust. 1
PrAut wprowadza wie˛c rozwia˛zanie poszerzaja˛ce prerogatywy wyznaczonej porozumieniem OZZ, umożliwiaja˛c
skuteczne wykonywanie zbiorowego zarza˛dzania w warunkach pluralizmu OZZ oraz ła˛cza˛c harmonijnie skutki przyje˛tego rozwia˛zania z zabezpieczeniem słusznych interesów
użytkowników.
Zawieranie porozumień z art. 1071 ust. 1 PrAut dotycza˛cych wspólnego licencjonowania i pobierania wynagrodzeń
pozwala na licencjonowanie i pobieranie, a naszym zdaniem także dochodzenie, wynagrodzeń z danego segmentu
rynku (pola eksploatacji) oraz zwia˛zanych z tym roszczeń.
Obje˛cie tej działalności wspólnym działaniem nie ogranicza suwerenności umawiaja˛cych sie˛ OZZ. Należy oczekiwać, że porozumienia takie określać be˛da˛ także współdecydowanie o kierunkach działań podejmowanych wspólnie lub przez zgodnie wskazana˛ OZZ w ramach zawartego
porozumienia oraz kontrole˛ sposobu jego wykonywania.
Ustawa nie przesa˛dza charakteru prawnego czynności,
z której wynikać ma to umocowanie. Jego uczestnicy sa˛ tu
zwia˛zani jedynie ogólnymi zasadami dotycza˛cymi czynności prawnych oraz szczególnymi postanowieniami ustawy
w odniesieniu do zbiorowego zarza˛dzania prawami autorskimi lub pokrewnymi, dotycza˛cymi rozporza˛dzeń autorskimi prawami maja˛tkowymi. Rzecza˛ porozumiewaja˛cych
sie˛ OZZ jest również, czy akt umocowania ujma˛, jako
czynność odre˛bna˛, zawarta˛ w wykonaniu omawianego porozumienia, czy też zechca˛ go uja˛ć, jako jego integralna˛
cze˛ść. W tym ostatnim przypadku legitymowanie sie˛ umocowaniem be˛dzie wymagało przedkładania całości porozumienia, gdy tymczasem zawarta w nim regulacja zasad współpracy, niemaja˛ca bezpośredniego znaczenia dla
zakresu umocowania, stanowi wewne˛trzna˛ sprawe˛ porozumiewaja˛cych sie˛ OZZ.
Jak już określono, porozumienia OZZ działaja˛cych na
danym polu o wspólnym licencjonowaniu i poborze wynagrodzeń (art. 1071 ust. 1 PrAut) sa˛ korzystne dla użytkowników, gdyż służa˛ przełamaniu trudności wynikaja˛cych
z pluralizmu OZZ. Jest to także rozwia˛zanie, i to w nie
mniejszym stopniu, korzystne dla porozumiewaja˛cych sie˛
OZZ oraz reprezentowanych przez nie uprawnionych. Porozumienia te pozwalaja˛ nie tylko na wydatne obniżenie
kosztów wykonywania zbiorowego zarza˛du, ale przede
wszystkim otwieraja˛ droge˛ dla prowadzenia wspólnej,
a wie˛c skuteczniejszej, kontroli rynku w danym zakresie
(w tym kontroli prawidłowego wykonywania umów licencyjnych) oraz ścigania naruszeń, prowadzenia negocjacji.
Oznacza to w sumie, że wykonywanie zbiorowego zarza˛dzania może być bardziej efektywne, a przecież wykonywanie tych czynności wymaga znacznych nakładów,
wyspecjalizowanej obsługi, stosownego wyposażenia informatycznego i dokumentacyjnego, a przede wszystkim
aparatu ludzkiego dostatecznie wykwalifikowanego i rozbudowanego, aby obja˛ć działalnościa˛ cały kraj. Mniejszych
OZZ po prostu nie stać na efektywne prowadzenie tej
działalności we własnym wyła˛cznie zakresie, bo pokrycie
zwia˛zanych z tym kosztów pochłone˛łoby zbyt duża˛ cze˛ść
(jeżeli nie całość!) inkasowanych wynagrodzeń, podważaja˛c sens zbiorowego zarza˛dzania. Mniejszym OZZ pozostaje wie˛c koncentrowanie sie˛ na obszarach możliwych,
czy łatwiejszych (ze wzgle˛du na koszty obsługi) do zagospodarowania. Oznacza to, że omawiany brak wydolności
przekłada sie˛ na niewykonywanie w określonej cze˛ści
zbiorowego zarza˛dzania obje˛tego uzyskanym zezwoleniem
na zbiorowe zarza˛dzanie. Sytuacja taka w chwili obecnej
nie należy do rzadkości!
3. Porozumienia dotycza˛ce wspólnego
poboru wynagrodzeń za korzystanie
z praw pokrewnych na polu odtworzeń
Omawiana regulacja art. 1071 PrAut nie nakłada na OZZ
obowia˛zku współdziałania z innymi OZZ, w tym obowia˛zku wspólnego udzielania zezwoleń na korzystanie z utworów i przedmiotów praw pokrewnych w drodze porozumienia i poboru wynagrodzeń z tego tytułu przez jedna˛ z OZZ
działaja˛cych na danym polu. Postawe˛ OZZ w tym zakresie
należy wie˛c oceniać w płaszczyźnie należytego wykonywania zbiorowego zarza˛dzania. Wyja˛tek stanowi korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych na polu odtwarzania. W tym zakresie bowiem nowela wprowadziła obowia˛zek współdziałania odnosza˛cego sie˛ do ,,poboru wynagrodzeń’’ za korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych
na polu eksploatacji odtwarzanie, na podstawie zatwierdzonych tabel wynagrodzeń. Zgodnie z art. 1071 ust. 2
PrAut organizacje zbiorowego zarza˛dzania zawieraja˛ porozumienia dotycza˛ce wspólnego poboru wynagrodzeń za
korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji odtwarzanie, na zasadach określonych w tych
porozumieniach i zatwierdzonych tabelach wynagrodzeń.
Sankcje w przypadku nie zawarcia przez OZZ porozumienia, o którym mowa w ust. 2, przewiduje art. 1071 ust. 3
PrAut. Takie uje˛cie jest, co najmniej, niezrozumiałe. Trudno bowiem zrozumieć, dlaczego obowia˛zek ten, skoro już
NR 11 2015
został wprowadzony, dotyczy jedynie odtworzeń i jedynie
w obszarze praw pokrewnych oraz dlaczego dopiero wówczas, kiedy umawiaja˛ce sie˛ OZZ uzyskaja˛ zatwierdzenie
tabel przez KPA.
Naszym zdaniem generalnie koncepcja tworzenia nadzwyczajnej regulacji w tym zakresie jest nieuzasadniona
i niespójna, zważywszy, że oczywista racjonalność zawierania porozumień o współdziałaniu jest zagadnieniem dotycza˛cym nie tylko odtworzeń i nie tylko praw pokrewnych.
Wie˛cej, brak porozumień, co najmniej na danym polu
eksploatacji powoduje destrukcje˛ systemu zbiorowego zarza˛dzania, zaś ograniczenie obowia˛zku współdziałania do
praw pokrewnych w sposób niezrozumiały różnicuje zarza˛dzanie w sferze praw autorskich i pokrewnych. Ponadto
wskazać należy, iż zastosowanie szczegółowej regulacji
jedynie w odniesieniu do poboru wynagrodzeń za korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji
odtwarzanie nasta˛piło z jednoczesnym pominie˛ciem licencjonowania, które w odniesieniu do praw pokrewnych na
polu odtworzeń również może mieć miejsce. Tytułem
przykładu wskazać należy na regulacje˛ art. 86 ust. 1 pkt 2
lit. c PrAut lub art. 97 pkt 6 PrAut. Zgodnie z art. 86 ust. 1
pkt 2 lit. c PrAut artyście wykonawcy przysługuje, w granicach określonych przepisami ustawy, wyła˛czne prawo do
korzystania z artystycznego wykonania i rozporza˛dzania
prawami do niego w zakresie mie˛dzy innymi odtwarzania,
chyba że sa˛ one dokonywane za pomoca˛ wprowadzonego
do obrotu egzemplarza. W przypadku wykorzystania wprowadzonego do obrotu egzemplarza zastosowanie znajduje
zaś art. 86 ust. 3 PrAut, zgodnie z którym w przypadku
nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego
wykonania za pomoca˛ wprowadzonego do obrotu egzemplarza, artyście wykonawcy przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia. Jedynie wie˛c w tym ostatnim przypadku prawo artysty wykonawcy zostało ograniczone do
prawa do wynagrodzenia, wobec czego współpraca OZZ
może być sprowadzona do dochodzenia należnego wynagrodzenia. Tyle, że ,,pobór wynagrodzenia’’ jest zawsze
jedynie podstawowym motywem współpracy OZZ. Obejmuje ona także kontrole˛ rynku, prowadzenie dokumentacji
podziałowej itd. Dodać do tego należy, iż cie˛żar dowodu
w zakresie wykorzystania wprowadzonego do obrotu egzemplarza obcia˛ża korzystaja˛cego. Do czasu skutecznego
przeprowadzenia tego dowodu artysta wykonawca korzysta
tak z praw zakazowych, jak i przysługuje mu prawo do
wynagrodzenia. Pierwszego z tych uprawnień nie należy
pomijać.
Ustawodawca najwyraźniej nie dostrzegł ponadto, że
uregulowanie współdziałania jest szczególnie ważne w sytuacji, gdy działaja˛ce na danym polu eksploatacji OZZ nie
dysponuja˛ zatwierdzonymi tabelami wynagrodzeń. Należy
sobie uświadomić, że w takiej sytuacji do konfliktów
odnosza˛cych sie˛ do zakresu reprezentacji doła˛czaja˛ sie˛
konflikty zwia˛zane z różnymi ża˛daniami poszczególnych
OZZ w zakresie wysokości wynagrodzeń. W praktyce jest
to aspekt w znacznym stopniu destabilizuja˛cy sytuacje˛
prawna˛ użytkowników, uzasadniaja˛cy nałożenie obowia˛zku współdziałania, który kwestie˛ oczekiwań poszczególnych OZZ w zakresie wysokości wynagrodzeń sprowadziłby jedynie do rozliczeń pomie˛dzy nimi.
Ponadto przyje˛te w art. 1071 ust. 2 PrAut rozwia˛zanie
może nasuwać wa˛tpliwości, które zgłosić także można
w stosunku do art. 11012 ust. 2 PrAut, który nakazuje OZZ
VII
przedłożyć KPA do zatwierdzenia tabele wynagrodzeń za
korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych
(w tym) na polu eksploatacji odtwarzanie. Podkreślić należy, iż pobór wynagrodzeń z pola odtwarzanie nie został
obje˛ty przymusowym ustawowym pośrednictwem OZZ,
a co za tym idzie uprawnieni w tym zakresie moga˛ działać
także samodzielnie. W przypadku takiego samodzielnego
działania powstaje pytanie o wia˛ża˛ca˛ moc zatwierdzonych
tabel wynagrodzeń, które powinny mieć charakter semiimperatwyny oraz zwia˛zanie poszczególnych uprawnionych,
chca˛cych swych uprawnień dochodzić samodzielnie, zawartym przez OZZ porozumieniem. Zgłoszona powyżej okoliczność odnosza˛ca sie˛ do braku przymusowego pośrednictwa
OZZ w zakresie poboru wynagrodzeń za odtwarzanie, prowadzić może do podnoszenia zarzutu bezprzedmiotowości
i nieproporcjonalności regulacji zawartych w art. 1071
ust. 2 PrAut, jak i w art. 11012 ust. 2 PrAut.
Na tle przytoczonego sformułowania ustawy — art. 1071
ust. 2 PrAut — nasuwa sie˛ pytanie, czy OZZ umocowana˛
w wyniku zawartego porozumienia dotycza˛cego poboru
wynagrodzeń na polu odtworzeń w odniesieniu do praw
pokrewnych może być t y l k o OZZ działaja˛ca w sferze
praw pokrewnych, a wie˛c działaja˛ca na polu odtworzeń
w sferze artystycznych wykonań, praw do fonogramów
i wideogramów oraz nadań programów. Rozstrzygnie˛cie tej
kwestii jest sprawa˛ zasadniczej wagi. Twierdza˛ca odpowiedź na to pytanie powodowałaby definitywne zaprzepaszczenie zamysłu zasady one stop shop w odniesieniu do
odtworzeń oraz wymuszenie sytuacji, w której taka˛ wyznaczona˛ porozumieniem OZZ byłaby jedynie OZZ zarza˛dzaja˛ca prawami pokrewnymi, bez wzgle˛du na to, czy
dysponować be˛dzie faktycznymi możliwościami takiego
działania i w jakim zakresie praw pokrewnych dotychczas
działała.
Naszym zdaniem, gdyby istniała tu wola ustawodawcy
ograniczenia kre˛gu OZZ jedynie do OZZ działaja˛cych
w zakresie praw pokrewnych, to nic nie stało na przeszkodzie, żeby w ust. 2 art. 1071 PrAut OZZ wskazana˛ do
poboru wynagrodzeń określić, jako OZZ reprezentuja˛ca˛
uprawnionych z tytułu praw pokrewnych, jak to uczyniono
w ust. 3 tego artykułu. Jednak tego nie zrobiono. Naszym
zdaniem nie zrobiono tego celowo, na co wskazuje wykładnia systemowa i celowościowa art. 1071 PrAut. Imputowanie zaś takiego ograniczenia w sposób istotny zmieniałoby
sens omawianego postanowienia i, co najważniejsze, nie
dałoby sie˛ uzasadnić racjonalnościa˛ wynikaja˛cych z takiej
wykładni skutków.
Art. 1071 ust. 2 PrAut, jako przepis szczególny, powinien być, naszym zdaniem, wykładany literalnie. W nieobje˛tym nim zakresie zastosowanie znajduje wie˛c zasada
ogólna, że OZZ moga˛ zawierać porozumienia dotycza˛ce
udzielania licencji na korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych i pobierania wynagrodzeń,
a wie˛c bez ograniczenia zakresu działania tych organizacji.
Jest z tego punktu widzenia znamienne, że w odniesieniu
do uczestników porozumień o omawianej współpracy, lege
non distinguente... zarówno w ust. 1, jak i w ust. 2, jest
mowa o OZZ bez żadnych ograniczeń, co do zakresu
uzyskanych przez nie zezwoleń lub ze wzgle˛du na rodzaj zarza˛dzanych praw. W konsekwencji należy dopuścić sytuacje˛, w której np. OZZ reprezentuja˛ce zarówno
prawa autorskie, jak i pokrewne postanawiaja˛, że licencjonowaniem i dochodzeniem wynagrodzeń na danym polu
VIII
lub polach, na rzecz wszystkich umawiaja˛cych sie˛ organizacji, trudnić sie˛ be˛dzie OZZ działaja˛ca w sferze praw
autorskich albo w sferze praw pokrewnych. Jeżeli porozumienie takie nie zostanie osia˛gnie˛te, OZZ wyznaczona˛
przez Ministra, zgodnie z ust. 3, może być tylko OZZ
działaja˛ca w sferze praw pokrewnych. Dura lex, sed lex.
Wykładnia art. 1071 ust. 2 PrAut odchodza˛ca od wykładni literalnej i przyjmuja˛ca, mimo braku werbalnych
i celowościowych podstaw, ograniczenie zakresu podmiotów, które moga˛ podja˛ć sie˛ zadania poboru wynagrodzeń
na podstawie tego przepisu jest natomiast nieuzasadniona.
Jaki bowiem byłby sens tego, żeby w odniesieniu do praw
pokrewnych na polu odtwarzania OZZ dokonywały dobrowolnego wyboru podmiotu dokonuja˛cego poboru jedynie
z grona OZZ zarza˛dzaja˛cych jedna˛ z kategorii praw pokrewnych, zaś w pozostałym zakresie zarza˛dzaja˛cych dowolna˛ konfiguracja˛ kategorii praw. Czym można racjonalnie, oczywiście w sferze celów i konstrukcji zbiorowego
zarza˛dzania, nie zaś innych motywów, uzasadnić przyje˛cie,
że OZZ reprezentuja˛ca artystów wykonawców np. Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych
i Słowno-Muzycznych SAWP lub Zwia˛zek Artystów Wykonawców STOART mógłby wskazać, jako OZZ pobieraja˛ca˛ wynagrodzenie za korzystanie z praw artystów wykonawców, jedna˛ spośród siebie, Stowarzyszenie Polskich
Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji ZASP lub np.
Zwia˛zek Producentów Audio-Video ZPAV, a nie mógłby
wskazać Stowarzyszenia Autorów ZAiKS lub Stowarzyszenia Filmowców Polskich, na zasadzie wielostronnego
porozumienia obejmuja˛cego pobór wynagrodzeń, zarówno
z zakresu praw autorskich, jak i pokrewnych? Przecież
wykładnia wyja˛tków nie może prowadzić do poszerzenia
ich zakresu. Zawarcie wielostronnego porozumienia obejmuja˛cego całe pole eksploatacji jest korzystne tak z punktu
widzenia użytkowników, jak i uprawnionych.
Dodatkowo należy zważyć, że decyzja, co do wykonywania wspólnego poboru wynagrodzeń powinna także
uwzgle˛dniać istnieja˛ce możliwości organizacyjne działaja˛cych OZZ, pod ka˛tem ich sprawdzalnej (a nie tylko deklarowanej), faktycznej zdolności do wykonywania funkcji na
danym polu na rzecz umawiaja˛cych sie˛ OZZ, tzn. inkasa
i poboru oraz kontroli. W szczególności dotyczy to oceny
dysponowania przez umocowywana˛ OZZ zapleczem organizacyjnym, zwłaszcza w postaci istnieja˛cych i zdolnych
do stosownego działania (tzn. dysponuja˛cych w danym
zakresie określonym dorobkiem i organizacyjnymi możliwościami) struktur terenowych. Można optymistycznie
założyć, że każda, nawet najmniejsza OZZ, może mieć
ambicje stworzenia takich struktur. Nie jest to jednak
kwestia˛ tylko poniesienia nakładów finansowych, niezbe˛dnych do uruchomienia takiej działalności, ale przede wszystkim jest sprawa˛ konieczności faktycznego dysponowania
stosownymi zasobami organizacyjnymi i personalnymi.
Zaplecze takie jest niezbe˛dne nie tylko w sferze odtworzeń,
ale także na polach, na których ta sama wiedza, doświadczenia i narze˛dzia organizacyjne moga˛ być wykorzystywane
(zwłaszcza w sferze nadań oraz rozpowszechniania internetowego), choćby np. dla zbudowania niezbe˛dnej bazy
danych umożliwiaja˛cej identyfikacje˛ utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, na rzecz których wykonywane
jest zbiorowe zarza˛dzanie oraz dla celów podziałowych.
Należy do tego dodać, że dotychczasowe doświadczenia
udzielania zezwoleń na zbiorowe zarza˛dzanie dobitnie
ukazały skutki kierowania sie˛ nie ocena˛ rzeczywistych
możliwości, którymi dysponowały stowarzyszenia ubiegaja˛ce sie˛ o zezwolenie na zbiorowe zarza˛dzanie, a nienadaja˛cymi sie˛ do zweryfikowania, co do możliwości realizacji, zamierzeniami i ambicjami w tym zakresie. Wydaje
sie˛, że błe˛dów tych nie należy powtarzać przy ewentualnym wskazywaniu organizacji administracyjnie wyznaczonej, jeżeli dojdzie do sytuacji, w której takie wyznaczenie
be˛dzie konieczne w świetle art. 1071 ust. 3 PrAut.
Sens uregulowania zawartego w ust. 2 wyraża sie˛ w obowia˛zku osia˛gnie˛cia porozumienia, co do ustanowienia jednej OZZ w odniesieniu do poboru wynagrodzeń z tytułu
praw pokrewnych z obszaru odtworzeń, w zakresie, w którym wynagrodzenia te wynikaja˛ z zatwierdzonych tabel
wynagrodzeń, pod rygorem wskazania OZZ w trybie administracyjnym. Celem tego rozwia˛zania było wymuszenie
ustanowienia jednego poborcy działaja˛cego na tym polu,
które charakteryzuje sie˛ szczególnym rozdrobnieniem. Tyle, że potrzeba istnienia jednego inkasenta i licencjodawcy
istnieje już dziś, niezależnie od zatwierdzenia przez KPA
tabeli wynagrodzeń z tytułu odtworzeń. Ponadto obowia˛zek ten, symetrycznie do obowia˛zku zatwierdzania tabel
wynagrodzeń na polu odtwarzanie, wynikaja˛cego z art. 11012
ust. 2 PrAut, dotyczyć powinien całego pola bez wzgle˛du
na charakter dóbr podlegaja˛cych ochronie (utwory i przedmioty praw pokrewnych). Nieuzasadnione i niekonsekwentne jest odnoszenie go wyła˛cznie do przedmiotów praw
pokrewnych. Wady te moga˛ być jednak w praktyce wyeliminowane poprzez dobrowolne zawarcie porozumienia
obejmuja˛cego, co najmniej odtworzenia przez OZZ zarza˛dzaja˛ce tak prawami autorskimi, jak i pokrewnymi.
4. Administracyjne wyznaczenie organizacji
do wspólnego poboru wynagrodzeń za korzystanie
z praw pokrewnych na polu odtworzeń
Obowia˛zek współdziałania OZZ odnosza˛cy sie˛ do poboru wynagrodzeń za korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji odtwarzania ustanowiony
został pod rygorem administracyjnego wskazania, w trybie
określonym w ustawie, jednej z OZZ reprezentuja˛cych
uprawnionych z tytułu praw pokrewnych do wykonywania
wspólnego poboru na polu odtworzeń. Sankcja ta znajduje
zastosowanie w przypadku bezskutecznego upływu 6-miesie˛cznego terminu na zawarcie przez OZZ porozumienia
dotycza˛cego poboru wynagrodzeń za korzystanie z praw
pokrewnych na polu odtwarzania, o którym mowa w 1071
ust. 2 PrAut. Termin ten liczony jest od prawomocnego
zatwierdzenia tabel w tym zakresie12. Regulacja ta jest
znamiennym wyrazem dawania pierwszeństwa porozumieniom zawieranym przez OZZ.
Regulacja art. 1071 ust. 3 PrAut jest przepisem szczególnym, odnosza˛cym sie˛ do wa˛skiej kategorii praw i sytuacji
eksploatacyjnych i dotyczy wyła˛cznie przypadku bezczynności, jeśli idzie o wykonywanie obowia˛zku wspólnego
poboru wynagrodzeń w zakresie praw pokrewnych. Wyja˛tek ten stanowi wyłom od zasady autonomii OZZ i dlatego
nie może być wykładany inaczej niż literalnie. Tyle tylko,
że trudno zrozumieć, dlaczego obowia˛zek współdziałania
oraz wskazania jednego poborcy ma dotyczyć tylko odtworzeń (w szczególności, iż w tym zakresie brak jest przymusowego ustawowego pośrednictwa OZZ) i to jedynie w odPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2015
niesieniu do praw pokrewnych, a nie całości odtworzeń lub
generalnie całego obszaru zbiorowego zarza˛dzania? Dlaczego wskazana˛ OZZ może być każda z OZZ działaja˛cych
w sferze praw pokrewnych, choćby zarza˛dzaja˛ca inna˛
kategoria˛ tych praw, a nie mogłaby to zaś być także OZZ
zarza˛dzaja˛ca prawami autorskimi? Jaki racjonalny wzgla˛d
miałby uzasadnić takie uje˛cie? Niezależnie od tego nasuwa
sie˛ pytanie, czy wymóg, aby umocowana w zakresie odtworzeń OZZ była organizacja˛ działaja˛ca˛ w sferze praw
pokrewnych dotyczy tylko wskazania dokonanego w trybie
administracyjnym, czy też stanowi zasade˛ ogólna˛, która
miałaby dotyczyć także regulacji zawartej w art. 1071
ust. 2 PrAut, w szczególności wbrew literalnemu brzmieniu tego ostatniego paragrafu?
Ograniczenie przedmiotu omawianej regulacji wynika
z tego, iż w zakresie praw pokrewnych udzielono zezwoleń
na zbiorowe zarza˛dzanie wie˛cej niż jednej organizacji
w odniesieniu do tego samego rodzaju artystycznych wykonań na tych samych polach eksploatacji. Sytuacja wielości OZZ działaja˛cych w tym samym zakresie nie dotyczy
jednak tylko odtworzeń. Zawsze jednak generuje to spory
o właściwość. Trudno dociec, czy ustanawiaja˛c obowia˛zek
zawarcia porozumienia jedynie w odniesieniu do praw
pokrewnych, ustawodawca uważał, że stosowanie go do
innych kategorii praw nie ma podobnego stopnia uzasadnienia, czy też uważał, że osia˛gnie˛cie porozumienia w zakresie praw pokrewnych rokuje mniejsze nadzieje, wobec
czego należy je wspomóc rozwia˛zaniem przymusowym.
Brak materiałów kodyfikacyjnych 13 w tym zakresie oraz
brzmienie przepisu, które nie poddaje sie˛ wykładni pozwalaja˛cej na precyzyjna˛ rekonstrukcje˛ zamysłu ustawodawcy, nasuwaja˛ obawe˛, że regulacja omawianej kwestii
nie była należycie przemyślana.
Racjonalność (celowość, zasadność) wprowadzenia zasady ,,obowia˛zkowego’’ porozumienia nie ogranicza sie˛
przecież do odtworzeń, a tym bardziej do wynagrodzeń
z tytułu odtwarzania jedynie w odniesieniu do praw pokrewnych. To, że właśnie dochodzenie wynagrodzeń z tego
obszaru było i jest przedmiotem konfliktów z użytkownikami, zwłaszcza na tle zawiłych cze˛sto skutków właściwości w relacjach pomie˛dzy OZZ działaja˛cym w sferze
praw pokrewnych na polu odtworzeń, nie jest okolicznościa˛ uzasadniaja˛ca˛ wprowadzenie obowia˛zku omawianych
porozumień tylko w tym obszarze, jako że wie˛kszość
problemów pojawiaja˛cych sie˛ w praktyce dotyczy całego
obszaru zbiorowego zarza˛dzania. Dodać do tego należy, że
OZZ nie maja˛ daja˛cego sie˛ rozsa˛dnie uzasadnić interesu,
aby sie˛ nie porozumieć, co do tego, która OZZ ma tych
czynności dokonywać na rzecz pozostałych, a brak uzgodnienia świadczyłby o trudnej do usprawiedliwienia rozbieżności stanowisk, co do wyboru takiej organizacji, mimo
oczywistych korzyści dla umawiaja˛cych sie˛ OZZ, płyna˛cych z wyboru jednej organizacji, działaja˛cej na rzecz
pozostałych, jak również znaczenia porozumienia dla należytego wykonywania zbiorowego zarza˛dzania.
Naszym zdaniem regulacja z art. 1071 ust. 3 PrAut wymaga szczególnego omówienia. Sprawa˛ istotna˛ wydaje sie˛
bowiem określenie relacji powołanego ust. 3 do pozostałych uste˛pów tego artykułu. Z formalnego punktu widzenia
postanowienie z art. 1071 ust. 3 PrAut jest postanowieniem
szczególnym, tak w stosunku do ust. 2, jak i ust. 1 art. 1071
PrAut. Wprowadza bowiem swoistego rodzaju sankcje˛ za
niespełnienie obowia˛zku, który określony został w ust. 2,
IX
a mianowicie za brak osia˛gnie˛cia porozumienia, co do jednej
organizacji dokonuja˛cej poboru wynagrodzeń za korzystanie
z przedmiotów praw pokrewnych na polu odtworzeń.
Odróżnić przy tym należy kwestie konstrukcyjne wynikaja˛ce
z relacji pomie˛dzy ust. 1, 2 i 3 art. 1071 PrAut od ogólnego
ratio ust. 2 i 3, ograniczaja˛cego regulacje˛ jedynie do: po
pierwsze — odtworzeń, po drugie — do odtworzeń w sferze
praw pokrewnych. Jak podniesiono powyżej uzasadnienie dla
takiego ograniczenia nie jest jasne.
Odnosza˛c sie˛ do relacji wewna˛trz art. 1071 PrAut wskazać należy, iż ust. 1 zawiera zasade˛ ogólna˛ dotycza˛ca˛
możliwości porozumienia, co do wspólnego licencjonowania i poboru wynagrodzeń. Nie zawiera przy tym żadnych
ograniczeń, jeśli chodzi o uczestnicza˛ce w tych porozumieniach OZZ, kategorie dóbr, których dotyczy zarza˛dzanie
oraz pola eksploatacji, do których porozumienie sie˛ odnosi.
Moga˛ to wie˛c być porozumienia wszystkich OZZ działaja˛cych na danym polu lub niektórych, według dowolnego
klucza, ła˛cznie z sytuacja˛ ekstremalna˛, kiedy porozumienie
jest zawierane przez dwie organizacje spośród kilku działaja˛cych na danym polu, niezależnie, czy działaja˛ w odniesieniu do tej samej, czy różnej kategorii uprawnionych.
Mamy wie˛c do czynienia z zasada˛ pełnej dobrowolności
omawianych porozumień z ust. 1 art. 1071 PrAut. Funkcja
ust. 2 polega zaś na nałożeniu obowia˛zku zawierania porozumień, odniesionego jedynie do sfery praw pokrewnych
i sytuacji, gdy doszło do zatwierdzenia na polu odtworzeń
tabel wynagrodzeń. Obowia˛zek ten obejmuje wszystkie
OZZ reprezentuja˛ce prawa pokrewne działaja˛ce na polu
odtworzeń i — lege non distinguente... — nie wyklucza
sytuacji, w której pobieraja˛ca˛ całość wynagrodzeń z tego
pola be˛dzie np. OZZ działaja˛ca według uzyskanego zezwolenia w sferze praw autorskich albo pokrewnych. Ustawodawca uregulował wie˛c w tym postanowieniu, w sposób
szczególny w stosunku do ogólnej zasady wyrażonej
w ust. 1 art. 1071 PrAut, jedynie kwestie˛ porozumień OZZ
obejmuja˛cych wspólny pobór wynagrodzeń za korzystanie
z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji
odtwarzanie, i to jedynie w zakresie nałożenia obowia˛zku
uzgodnienia jednej OZZ.
Ust. 3 omawianego artykułu wprowadza zaś dalsza˛,
szczególna˛ regulacje˛. Zgodnie z ust. 3, w braku porozumienia, MKiDN wskazuje jedna˛ OZZ spośród OZZ reprezentuja˛cych uprawnionych z tytułu praw pokrewnych
do wspólnego poboru z tytułu odtwarzania. Administracyjne narzucenie w ust. 3 organizacji maja˛cej być inkasentem
łamie suwerenność OZZ i stwarza skomplikowana˛ sytuacje˛, w której legitymacja do poboru wynika nie z uprawnień umawiaja˛cych sie˛ OZZ, a z decyzji administracyjnej.
Niestety, odniesienie obowia˛zku jedynie do praw pokrewnych powoduje konieczność pogodzenia sie˛ z niekonsekwencjami wynikaja˛cymi z ograniczenia jedynie do sfery
praw pokrewnych. Zgodnie z ust. 3 dokonuja˛c wskazania
Minister dokonuje wyboru OZZ jedynie spośród OZZ
reprezentuja˛cych prawa pokrewne, a jest to sfera o znacznym zróżnicowaniu, obejmuja˛ca mianowicie artystyczne
wykonania, prawa do nadań programów, prawa do fonogramów i wideogramów. To zróżnicowanie dóbr powoduje
istote˛ komplikacji. Wybór administracyjnie wskazanej
OZZ w sferze odtworzeń odnosi sie˛ bowiem do organizacji
działaja˛cych w tej sferze w odniesieniu do różnych kategorii dóbr, do których prawa pozostaja˛ wzgle˛dem siebie
w różnej relacji, a bywa także i w kolizji.
X
Ponadto w świetle art. 11012 ust. 2 PrAut14 wszystkie OZZ
w zakresie odtwarzania zostały zobowia˛zane do przedkładania do zatwierdzenia tabel wynagrodzeń za korzystanie
z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych. Obowia˛zek
ten nie różnicuje wie˛c OZZ działaja˛cych w sferze praw
pokrewnych. Konsekwentnym rozwinie˛ciem tej zasady jest
art. 11012 ust. 3 PrAut, według którego sprawy z wniosków
o zatwierdzenie tabel na polu eksploatacji odtwarzania
podlegaja˛ wspólnemu rozpoznaniu w ramach jednego
poste˛powania. Oba te uregulowania składaja˛ sie˛ na pewna˛
wyrazista˛ myśl polegaja˛ca˛ na doprowadzeniu do stworzenia
warunków synchronizacji treści tabel wynagrodzeń odnosza˛cych sie˛ do praw autorskich i praw pokrewnych — ich
ujednolicania, zwłaszcza, co do zasad, według których
użytkownicy maja˛ uiszczać należne wynagrodzenia15. Powyższe prowadzi do wniosku, iż wspólny pobór z tytułu odtworzeń, jako opieraja˛cy sie˛ o takie tabele, odnosić sie˛ powinien tak do utworów, jak i przedmiotów praw pokrewnych.
Na tym tle trudno zrozumieć sens nakazu, w wyniku
którego wskazana˛ organizacja˛, reprezentuja˛ca˛, w zakresie
poboru wynagrodzeń, całość praw pokrewnych, w tym
prawa artystów wykonawców, miałaby być na przykład
organizacja nadawców programów lub producentów fonogramów i wideogramów i jaki byłby sens zakazania wskazania, jako jedynej organizacji zarza˛dzaja˛cej, OZZ zarza˛dzaja˛cej np. prawami autorskimi.
Rozwia˛zanie przyje˛te w ustawie prowadzi do sytuacji,
w której organizacje, niezarza˛dzaja˛ce prawami pokrewnymi,
dysponuja˛ce strukturami wydajnymi i gotowymi do reprezentacji także w zakresie praw pokrewnych, a co za tym
idzie spełniaja˛ce postulat efektywności, nie be˛da˛ mogły
być wskazane do wykonywania poboru wynagrodzeń z odtworzeń praw pokrewnych.
Wydaje sie˛, że rozwia˛zanie tego problemu powinno
uwzgle˛dniać dwie okoliczności. Podstawowa z nich to
taka, że decyzja o wskazaniu OZZ uprawnionej do poboru,
w przypadku nieosia˛gnie˛cia porozumienia, co do wspólnego wyznaczenia jednej OZZ, dotyczyć powinna nie tylko
praw pokrewnych. Zasada przyje˛ta w tym zakresie w ustawie jest zatem konsekwencja˛ przyje˛cia błe˛dnego założenia
różnicuja˛cego w ustawie status odtworzeń w sferze praw
pokrewnych od odtworzeń utworów. Po drugie, wymaga
zdecydowanego stwierdzenia, że postanowienie to jest
sprzeczne z konstytucyjna˛ zasada˛ proporcjonalności i prowadzi do niczym nieuzasadnionych decyzji ograniczaja˛cych suwerenność działaja˛cych na polskim rynku OZZ
oraz łamie możliwość zastosowania zasady one stop shop,
albo też narzuca wszystkim organizacjom, nie tylko działaja˛cym w sferze praw pokrewnych, konieczność pogodzenia
sie˛ ze wskazaniem, jako generalnie uprawnionej do poboru,
organizacji działaja˛cej w sferze praw pokrewnych.
Do powyższego należy dodać, że ust. 3 dotyczy jedynie
sytuacji, w której zainteresowane OZZ nie osia˛gna˛ porozumienia, co do wspólnego poboru za prawa pokrewne na
polu odtworzeń. Zagadnieniem szczegółowym w stosunku
do tego jest wa˛tpliwość czysto semantyczna, dodatkowo
wskazuja˛ca na nieproporcjonalność ust. 3 i na nie oparcie
go o zasady przyzwoitej legislacji. Literalnie rzecz biora˛c
ingerencja czynnika administracyjnego w zakresie wskazania organizacji uprawnionej do poboru powinna być naste˛pstwem nieosia˛gnie˛cia porozumienia pomie˛dzy wszystkimi organizacjami działaja˛cymi w sferze praw pokrewnych. Oznacza to, że każda z tych organizacji może
zablokować osia˛gnie˛cie porozumienia z tym skutkiem, że
administracyjne wskazanie organizacji wskazanej do poboru może wówczas nasta˛pić jedynie z kre˛gu tych organizacji, bez wzgle˛du zatem na to, czy zachodza˛ inne przesłanki,
zwłaszcza o charakterze organizacyjnym (dysponowanie
stosowanymi strukturami, personelem, doświadczeniami,
zapleczem informatycznym), rokuja˛ce możliwościa˛ należytego wykonywania poboru. Nie zmienia tej oceny konieczność wyczerpania obowia˛zku konsultacyjnego, zważywszy
na wa˛sko uje˛ty kra˛g konsultowanych podmiotów oraz to,
że sa˛ one jedynie ,,wysłuchiwane’’. Jest znamienne, że
wspomniany obowia˛zek konsultacyjny ograniczono tylko
do organizacji działaja˛cych w sferze praw pokrewnych
oraz do działaja˛cych w tym zakresie użytkowników. Z powyższego wynika, że dopóki jedna z organizacji działaja˛cych w sferze praw pokrewnych swoja˛ wyraźna˛ opozycja˛
nie zablokuje osia˛gnie˛cia porozumienia, co do wskazania
jednej OZZ obejmuja˛cej sfere˛ odtworzeń praw pokrewnych, OZZ zgodnie wskazana˛ może być każda OZZ, która
korzysta z zaufania wskazuja˛cych ja˛ OZZ w zakresie możliwości należytego wykonywania tych czynności, a wie˛c
niekoniecznie OZZ działaja˛ca w zakresie praw pokrewnych. Umożliwia to obje˛cie porozumieniem nie tylko praw
pokrewnych, ale i praw autorskich. Decyzja w tym zakresie
powinna być podje˛ta w cia˛gu sześciu miesie˛cy od dnia
zatwierdzenia tabel wynagrodzeń na polu odtwarzania. Jednak upływ terminu ustawowego uruchamia jedynie prawo
i obowia˛zek Ministra do dokonania administracyjnego wyznaczenia. Nie przeszkadza natomiast osia˛gnie˛ciu porozumienia przez OZZ, co do wspólnego poboru obejmuja˛cego
(ewentualnie także) pobór wynagrodzeń z odtworzeń praw
pokrewnych, dopóki nie nasta˛pi takie administracyjne
wskazanie.
Uprawnienie do administracyjnego wskazania traktować
należy, jako prawo i obowia˛zek zmierzaja˛cy do doprowadzenia do stanu, niestety jedynie fragmentarycznego, usunie˛cia skutków pluralizmu w odniesieniu do odtworzeń
i jedynie w odniesieniu do praw pokrewnych. Generuje to
dalsze pytanie, czy prawo Ministra do wskazania zamyka
organizacjom możliwości porozumienia sie˛, co do wyboru
jednej organizacji, także w późniejszym terminie?
Wskazanie przez Ministra naste˛puje w drodze decyzji
administracyjnej, co nakazuje stosowanie w tym przypadku
przepisów Kodeksu poste˛powania administracyjnego16 (dalej: Kpa). Kodeks ten nie uwzgle˛dnia możliwości modyfikacji decyzji administracyjnej moca˛ umowy zawartej przez
podmioty prawa cywilnego, a także sam organ administracji publicznej, który wydał decyzje˛ (w tym przypadku
Minister), jest nia˛ zwia˛zany od chwili jej dore˛czenia lub
ogłoszenia, o ile Kodeks nie stanowi inaczej (art. 110
Kpa). Oczywiście, ze wzgle˛du na zasade˛ dwuinstancyjności, istnieje możliwość podważania wydanej decyzji.
W przypadku decyzji wydanej w pierwszej instancji przez
Ministra strona niezadowolona z decyzji, w terminie dwutygodniowym, może zwrócić sie˛ do organu, który wydał
decyzje˛, z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy (127
§ 3 Kpa). Wniosek taki nie wymaga szczegółowego uzasadnienia, wystarczy jedynie, że z odwołania wynika, że
strona nie jest zadowolona z wydanej decyzji. W tym
wypadku jednakże bada sie˛ prawidłowość wydanej decyzji
w oparciu o przesłanki proceduralne i materialne — brak tu
miejsca na uchylenie lub zmiane˛ decyzji ze wzgle˛du na
okoliczności, które miały miejsce po jej wydaniu. Co do
NR 11 2015
zasady okoliczności takie sa˛ brane pod uwage˛ w przypadku
wznowienia poste˛powania. Sytuacja, o której tu mowa nie
wypełnia jednakże przesłanek, o których mowa w art. 145
i nast. Kpa.
Wydaje sie˛, iż jedyna˛ podstawa˛, na która˛ można sie˛
powołać, celem zmiany decyzji Ministra ze wzgle˛du na
zawarcie porozumienia przez OZZ, jest art. 155 Kpa —
trzeba bowiem przyja˛ć, iż moca˛ wskazania przez Ministra
jedna z OZZ nabywa wyła˛czne prawo poboru wynagrodzeń
w sferze praw pokrewnych z pola odtwarzanie. Zgodnie
z powołanym przepisem decyzja ostateczna, na mocy której strona nabyła prawo, może być w każdym czasie za
zgoda˛ strony uchylona lub zmieniona przez organ administracji publicznej, który ja˛ wydał, jeżeli przepisy szczególne nie sprzeciwiaja˛ sie˛ uchyleniu lub zmianie takiej
decyzji i przemawia za tym interes społeczny lub słuszny
interes strony. W sytuacji spełnienia powołanych przesłanek Minister wydaje decyzje˛ w sprawie uchylenia lub
zmiany dotychczasowej decyzji.
Na podstawie art. 1071 ust. 3 PrAut Minister może dokonać wskazania OZZ jedynie spośród organizacji reprezentuja˛cych uprawnionych z tytułu praw pokrewnych. Jest to
wie˛c regulacja szczególna wobec ust. 1 i 2 omawianego
artykułu. Wskazanie to powinno uwzgle˛dniać możliwości
organizacyjne działaja˛cych OZZ, pod ka˛tem faktycznej
zdolności do wykonywania funkcji, która ma być wskazanej OZZ powierzona — dysponowanie zapleczem organizacyjnym, w tym strukturami terenowymi. Należy do tego
dodać, że ewentualne obawy i kalkulacje zwia˛zane z rozstrzygnie˛ciami organizacyjnymi w omawianym zakresie
powinny w pierwszej kolejności brać pod uwage˛ sytuacje˛
organizacyjna˛ na polskim rynku zbiorowego zarza˛dzania
oraz element, który raczej nie był dotychczas doceniany,
a mianowicie, że wykonywanie czynności inkasowo-egzekucyjnych na rzecz OZZ nie pozbawia umawiaja˛cych sie˛
OZZ autonomii, bowiem niezależnie od tego, czy czynności te be˛da˛ wykonywane na podstawie porozumienia, czy
administracyjnego wskazania musza˛ być określone (a w każdym razie powinny być określone) zasady ich wykonywania oraz zasady kontroli prawidłowości wykonywania poboru wynagrodzeń na rzecz wszystkich OZZ działaja˛cych
w danym zakresie, a przede wszystkim zasady podziału
i redystrybucji pobranych kwot. Wskazanie administracyjne
przez Ministra nie zwalnia wie˛c pozostałych OZZ działaja˛cych w sferze praw pokrewnych z zawarcia porozumienia
dotycza˛cego realizacji tego poboru, w szczególności obejmuja˛cego określenie terminów rozliczeń, obowia˛zków dokumentacyjnych, a także uprawnień kontrolnych wynikaja˛cych z udzielonej licencji. Konsekwencja˛ wskazania OZZ
musi być bowiem także możność sprawowania przez OZZ
reprezentowane w ramach tego wskazania kontroli wykonywanych na podstawie wskazania czynności. Trudno przecież
przyja˛ć, że miejsce tej kontroli zajmuje jedynie nadzór
ogólny nad OZZ działaja˛cymi w sferze zbiorowego zarza˛dzania sprawowany przez MKiDN. W każdym razie trudno
przyja˛ć, że administracyjne wskazanie OZZ upoważniać ja˛
be˛dzie do samodzielnego decydowania o przyje˛tych metodach podziału oraz rozliczeń i zasadach wypłat poszczególnym OZZ zainkasowanych kwot.
Wspólny pobór wynagrodzeń, zarówno wykonywany
w wyniku porozumienia OZZ, jak i administracyjnego
wskazania określonej OZZ do poboru, wia˛że sie˛ z konstrukcja˛ ła˛cznej stawki i algorytmu jej podziału pomie˛dzy
XI
porozumiewaja˛ce sie˛ OZZ. Ważne jest, aby ła˛czna stawka
była suma˛ stawek należnych każdej z OZZ i aby wspomniany algorytm uwzgle˛dniał ta˛ strukture˛. Przy takim podejściu pozostaje jedynie ocena działania wyznaczonej OZZ
pod ka˛tem skuteczności w poborze oraz rzetelności rozliczeń z uczestnikami porozumienia.
Sam obowia˛zek poboru wynika z aktu wskazania organizacji, która, jak należy rozumieć, podejmuje sie˛ wykonywania tych obowia˛zków. Sformułowanie ustawy odnosza˛ce wskazanie (wobec nieosia˛gnie˛cia porozumienia, co
do wspólnego poboru) jedynie do poboru wynagrodzeń,
jest jednak regulacja˛ wysoce niefortunna˛, zważywszy, że
pobór jest czynnościa˛ wtórna˛ w stosunku do licencji, która
powinna być zawarta, jeżeli w konkretnym przypadku
prawo organizacji, na rzecz której działa taki poborca, nie
wyczerpuje sie˛ jedynie w prawie do uzyskania wynagrodzenia (por. np. art. 86 ust. 1 pkt. 2 lit. c PrAut). Powyższe
prowadzi do wniosku, iż art. 1071 ust. 3 PrAut, w odniesieniu do uregulowania poboru wynagrodzeń przez
wskazana˛ administracyjnie OZZ, nie jest należycie zsynchronizowany z prawami OZZ, na rzecz których ów pobór
naste˛puje. Odnosi sie˛ to nie tylko do zakresu zasad rozliczania wynagrodzenia (na przykład uregulowania kwestii
prowizji organizacji wskazanej do poboru), ale dotyczy
istoty zadań OZZ w omawianym zakresie, tj. poboru
wynagrodzeń bieża˛cych, udzielenia licencji i poboru wynagrodzeń zaległych. Należy do tego dodać, że nawet jeżeli
w odniesieniu do danego przedmiotu praw pokrewnych ma
miejsce odtwarzanie z wprowadzonego do obrotu egzemplarza (art. 86 ust. 3 PrAut) to działanie nie sprowadza sie˛
jedynie do poboru wynagrodzeń. I w tym wypadku zachodzi potrzeba postanowienia, co do dokumentacji obrazuja˛cej zakres odtworzeń, niezbe˛dnej do wyliczania jego
wysokości, a w przyszłości do dokonywania repartycji.
Naszym zdaniem wskazanie OZZ do poboru powinno być
interpretowane także, jako ustawowe umocowanie do zawierania umów licencyjnych opiewaja˛cych na stawke˛ zatwierdzona˛ w tabelach. Jest to jednak wykładnia celowościowa, wychodza˛ca poza literalne brzmienie przepisu.
Skutki wskazania, o którym mowa w art. 1071 ust. 3
PrAut, sa˛ daleko ida˛ce. Powoduja˛ one powstanie ustawowego umocowania do pobierania wynagrodzeń przez OZZ
wskazana˛ w odniesieniu do odtwarzania w zakresie praw
pokrewnych, które wyła˛cza tytuł pozostałych OZZ w tym
zakresie. Naszym zdaniem należy wie˛c przyja˛ć, że OZZ
wskazana, jako uprawniona do poboru wynagrodzeń z odtworzeń na podstawie art. 107 ust. 3 PrAut, w zakresie
odtworzeń, uzyskuje tytuł do obje˛cia poborem całości praw
pokrewnych na zasadzie wyła˛czności. W konsekwencji
tego, że art. 1071 ust. 3 PrAut odnosi zawarta˛ w nim
regulacje˛ do poboru wynagrodzeń, przyja˛ć należy zatem, iż
wskazana administracyjnie OZZ może dochodzić zapłaty
wynagrodzenia na drodze sa˛dowej, jak również może korzystać z roszczeń (uprawnień) OZZ, umożliwiaja˛cych,
w szerokim tego słowa znaczeniu, dochodzenie wynagrodzeń (roszczenie informacyjne z art. 105 ust. 2 PrAut) oraz
innych uprawnień umożliwiaja˛cych OZZ dochodzenie tych
wynagrodzeń (art. 105 ust. 1 PrAut), a także jest zwia˛zana
odpowiednio obowia˛zkami ustawowymi OZZ (w przypadku porozumień zawartych zgodnie z ust. 1 i 2 art. 1071
PrAut zagadnienie umocowania do dochodzenia roszczeń,
w szczególności regulacja wyła˛czności w tym zakresie,
powinno być uregulowane w treści porozumienia umawiaXII
ja˛cych sie˛ OZZ). Powyższemu nie stoi na przeszkodzie, iż
w omawianym przepisie posłużono sie˛ niejednoznaczna˛
terminologia˛. Przepis posługuje sie˛ terminem ,,pobór wynagrodzeń’’. Jest to określenie opisowe, odnosza˛ce sie˛ do
czynności maja˛cych na celu zrealizowanie prawa do wynagrodzenia w zakresie unormowanym w przepisach przyznaja˛cych to prawo właściwym OZZ.
Dodać do tego należy, że skutkiem omawianego wskazania jest powstanie po stronie wskazanej OZZ obowia˛zku
dochodzenia należnych wynagrodzeń. Wynika to z gramatycznej wykładni przepisu mówia˛cego o tym, że Minister
wyznaczy, w drodze decyzji (...) do wykonywania wspólnego poboru, o którym mowa w ust. 2, biora˛c pod uwage˛
konieczność zapewnienia efektywnego poboru wynagrodzeń i ich wypłaty uprawnionym (...). Co ma oznaczać
wspomniana tu ,,efektywność’’ poboru, trudno dociec.
Użyte tu sformułowanie nadaje sie˛ bardziej do tekstu
publicystycznego, niż jako kryterium ustawowe.
Z drugiej strony zbiorowe zarza˛dzanie nie wyczerpuje sie˛
w poborze wynagrodzeń, także, gdy jest on dokonywany
w sytuacji istnienia zatwierdzonej prawomocnie tabeli
wynagrodzeń, powoduja˛cej zreszta˛ skutek jedynie semiimperatywny. Obejmuje ono dokonywanie podziału, dokonywanie
kontroli rynku w odniesieniu do danego pola, pod ka˛tem
ochrony repertuaru danej OZZ, ściganie naruszeń. Umocowanie dokonane przez Ministra, wynikaja˛ce ze wskazania OZZ,
nie obejmuje tych działań. Przecież dokonanie wskazania,
w zakresie, w którym nie ma wyraźnego postanowienia
w ustawie, nie przekreśla skutków uzyskania przez OZZ
zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie. OZZ działaja˛ce w sferze praw pokrewnych na polu odtworzeń nie przestaja˛
reprezentować praw podmiotów, które powierzyły im
zbiorowe zarza˛dzanie. Innymi słowy wykładnia skutków
wskazania powinna mieć charakter ścisły.
Art. 1071 ust. 3 PrAut określaja˛c 6 miesie˛czny termin na
zawarcie przez OZZ porozumienia, z upływem którego
Minister może dokonać wskazania, posługuje sie˛ enigmatycznym sformułowaniem od daty prawomocnego zatwierdzenia tabel wynagrodzeń. Sformułowanie to należy czytać
zarówno w kontekście ust. 2 tego artykułu, jak również
w kontekście całości systemu zatwierdzania tabel.
W szczególności uwzgle˛dniać należy obowia˛zek wynikaja˛cy z art. 11012 ust. 2 PrAut, przewiduja˛cego obowia˛zek
przedłożenia do zatwierdzenia tabel wynagrodzeń, mie˛dzy
innymi na polu eksploatacji, odtwarzanie przez wszystkie
OZZ wykonuja˛ce zbiorowy zarza˛d w tym zakresie, jak
również ust. 3 art. 11012, według którego zatwierdzanie
tabel wynagrodzeń na polu odtwarzania wszystkich organizacji rozpatrywane jest w ramach jednego poste˛powania. Stanowi to cze˛ściowa˛ modyfikacje˛ zasad ogólnych,
jednak nie przekreśla znaczenia zasady, iż tabele sa˛ tabelami danej organizacji, a fakt, że dwie lub wie˛cej organizacji,
a nawet wszystkie na danym polu, złożyły wspólnie wnioski lub wniosek o wspólna˛ tabele˛ (nie sa˛ to sytuacje
tożsame) nie oznacza, że treść rozstrzygnie˛cia, co do
zatwierdzenia, nie może być zróżnicowana w odniesieniu
do poszczególnych organizacji lub kategorii dóbr obje˛tych
ta˛ tabela˛. Jak wskazano powyżej regulacje te zmierzaja˛
jedynie do synchronizacji tabel. Należy tu odnotować, że
OZZ maja˛ interes w tym, by tabele lub wspólna tabela były
skonstruowane tak, żeby ich stosowanie nie prowadziło do
trudności, a nawet do konfliktów, co do podziału stawki
pomie˛dzy zainteresowane OZZ.
Sens wspólnej tabeli i oczywista racjonalność polega na
osia˛gnie˛ciu pewności sytuacji prawnej użytkownika, co do
wysokości należnego od niego wynagrodzenia, ale jednocześnie i pewność, co do tego, w takiej wysokości poszczególne OZZ uczestnicza˛ w ła˛cznej stawce wynagrodzenia. Podział stawki zainkasowanej za korzystanie z określonych dóbr na danym polu, jest sprawa˛ pomie˛dzy zainteresowanymi OZZ. Jest jednak ich dobrym prawem takie
skonstruowanie tabeli, żeby przesa˛dzała ona w sposób
jednoznaczny zasady partycypacji poszczególnych OZZ
w zainkasowanych na jej podstawie wynagrodzeniach.
Dodatkowo pamie˛tać należy o tym, że do poste˛powania
w sprawach o zatwierdzenie tabel, w kwestiach nieunormowanych przepisami szczególnymi, stosuje sie˛ zasady ogólne
o poste˛powaniu nieprocesowym zawarte w Kodeksie poste˛powania cywilnego17 (dalej: Kpc). Oznacza to w konsekwencji, iż nie jest wykluczona możliwość wydawania
orzeczeń cze˛ściowych, których prawomocność w odniesieniu do poszczególnych OZZ obje˛tych wspólnym poste˛powaniem w konsekwencji be˛dzie oceniana z uwzgle˛dnieniem
takiej konkretnej sytuacji. Przesa˛dzenie, iż rozpoznawanie
zatwierdzeń tabel naste˛puje w poste˛powaniu, do którego
stosuje sie˛ odpowiednio przepisy o poste˛powaniu nieprocesowym, dotyczy jedynie fazy poste˛powania przed KPA.
W PrAut brak natomiast szczególnego rozstrzygnie˛cia, co
do trybu poste˛powania przed sa˛dem. Stanowi to poważna˛
luke˛, ze wzgle˛du na różnice istnieja˛ce pomie˛dzy dopuszczalnymi przed sa˛dem trybami poste˛powań (proces, poste˛powanie nieprocesowe) oraz zasade˛, że w braku przepisu
szczególnego rozpoznawanie naste˛puje w trybie procesowym (art. 13 Kpc). Naszym zdaniem wzgle˛dy racjonalności
oraz symetrii przemawiaja˛ za stosowaniem w fazie sa˛dowej
przepisów o poste˛powaniu nieprocesowym. W każdym razie
stosowanie trybu procesowego wpływałoby w sposób zasadniczy na pozycje˛ uczestników (stron?) poste˛powania,
w zwia˛zku z pozycja˛ sa˛du w ramach każdego z tych trybów.
Orzeczenie Komisji Prawa Autorskiego w sprawie zatwierdzenia może polegać na zatwierdzeniu albo odmowie
zatwierdzenia tabel w całości lub w cze˛ści (art. 11013 ust. 4
zdanie pierwsze). Według art. 11014 ust. 1 PrAut uczestnik
niezadowolony z orzeczenia Komisji Prawa Autorskiego
lub uczestnik w sprawie, która została umorzona przez
Komisje˛ Prawa Autorskiego wobec niezakończenia jej
w terminie ustawowym (art. 11014 ust. 3 PrAut), uprawniony jest do złożenia wniosku o zatwierdzenie lub odmowe˛ zatwierdzenia tabel w całości, lub cze˛ści przez sa˛d.
Otwiera to faze˛ sa˛dowa˛ poste˛powania zatwierdzeniowego,
w której prawomocność zatwierdzenia tabeli oceniana być
powinna w świetle Kpc. Innymi słowy, chwila uzyskania
prawomocności w tym przypadku naste˛puje z chwila˛ uprawomocnienia sie˛ orzeczenia sa˛du. W szczególności sa˛d
władny jest do odmówienia zatwierdzenia tabeli w całości
lub w cze˛ści (art. 11023 PrAut), co byłoby równoznaczne
z negatywna˛ ocena˛ treści tabel w świetle zasad zbiorowego
zarza˛dzania i stwarzałoby konieczność wprowadzenia do
tabel przez dana˛ OZZ stosownych zmian i przedłożenia
tabeli ponownie. Oczywiście w takiej sytuacji aktualizacja
umocowania Ministra z ust. 3 art. 1071 PrAut nie ma
miejsca, gdyż termin, po którym Minister może z urze˛du
wskazać OZZ naste˛puje z upływem terminu sześciomiesie˛cznego, liczonego od daty prawomocnego zatwierdzenia
tabel wynagrodzeń w zakresie odtwarzania praw pokrewnych (prawomocność przed KPA reguluje art. 11014 ust. 4
NR 11 2015
PrAut). Innymi słowy, w braku prawomocnego zatwierdzenia (w sytuacji braku dysponowania zatwierdzonymi
tabelami) organizacje działaja˛ce w sferze praw pokrewnych maja˛ otwarta˛ możliwość zawarcia porozumienia.
W takim wypadku porozumienie to nie ma żadnych ograniczeń, jeśli chodzi o organizacje˛ wspólnie wskazana˛ (wybrana˛ przez OZZ). Nie jest możliwe natomiast sie˛gnie˛cie
do sankcji polegaja˛cej na wskazaniu organizacji w trybie
administracyjnym. Komplikacje moga˛ za to wynikać
z przyje˛tego systemu zatwierdzania tabel. Art. 1071 ust. 3
PrAut uzależnia możliwość wyznaczania OZZ w trybie
administracyjnym od prawomocnego zatwierdzenia tabel
wynagrodzeń dotycza˛cych wynagrodzeń za korzystanie
z przedmiotów praw pokrewnych. Literalna wykładnia tego
przepisu uzasadnia wniosek, że do uruchomienia tej egzekutywy konieczne jest prawomocne zatwierdzenie całości (wszystkich) tabel za korzystanie z przedmiotów praw
pokrewnych na polu odtwarzania. Wynika z tego, że uzyskanie prawomocności jedynie przez niektóre tabele dotycza˛ce odtwarzania, zależnie od treści orzeczenia o zatwierdzeniu cze˛ściowym, może nie stanowić spełnienia tej przesłanki, czyli jest niewystarczaja˛ce do administracyjnego
wskazania. Uwzgle˛dnić przy tym także należy, iż, jak
wskazano powyżej, sprawy o zatwierdzenie tabel wynagrodzeń za odtwarzanie utworów i przedmiotów praw pokrewnych sa˛ wspólnie rozpoznawane przez KPA — art. 11012
ust. 3 PrAut.
Oczekiwanie na zatwierdzenie całości przedłożonych do
zatwierdzenia tabel dotycza˛cych odtwarzania może być
długotrwałe, a co za tym idzie rozważenia wymaga możliwość podje˛cia przez Ministra wskazania w sytuacji cze˛ściowego zatwierdzenia tabel — wskazania OZZ do poboru
jedynie w zakresie dokonanego zatwierdzenia. Przyje˛cie
takiego rozwia˛zania prowadziłoby jednak do rozczłonkowania pola eksploatacji, jakim jest odtwarzanie (podziału
pola na segmenty, np. na odtwarzanie w pokojach hotelowych, odtwarzanie w restauracjach, odtwarzanie w dyskotekach). Obowia˛zuja˛ca ustawa pole to traktuje zaś jako
jednolite. Ponadto ograniczanie wskazania do organizacji
właściwej do poboru wynagrodzeń np. wyła˛cznie z tytułu
odtwarzania (np. w dyskotekach), gdyż przykładowo tylko
w tym zakresie doszło do prawomocnego zatwierdzenia
tabeli, co w efekcie mogłoby prowadzić do wskazania kilku
organizacji, których zadaniem byłoby pobieranie wynagrodzeń z tytułu odtwarzania z poszczególnych segmentów
tego rynku. Stałoby to w sprzeczności z celem wprowadzonej regulacji, w szczególności nie prowadziłoby do umocowania podmiotu, który działałaby na zasadzie one stop shop.
Jest zrozumiałe, że ustanawiaja˛c wyja˛tek ograniczaja˛cy
prawa OZZ, racjonalny ustawodawca ujmuje go w zakresie
ściśle koresponduja˛cym z jego uwarunkowaniami. Jest przy
tym truizmem, że ustanowienie jednego poborcy na danym
polu jest ewidentnie jedynym racjonalnym rozwia˛zaniem,
do którego powinna da˛żyć także każda OZZ.
Powyżej przytoczone zastrzeżenia, jakie kierowane być
moga˛ pod adresem przyje˛tej regulacji, uzasadniaja˛ przedstawienie możliwych odmiennych kierunków rozwia˛zań.
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga przyje˛cie generalnego obowia˛zku porozumień o wspólnym inkasie i poborze w odniesieniu do sytuacji, w których na danym polu
działa wie˛cej niż jedna organizacja. Naszym zdaniem, przy
tego rodzaju rozwia˛zaniu zasada jednolitej reprezentacji
powinna być odnoszona nie tylko do OZZ działaja˛cych
XIII
w odniesieniu do poszczególnych kategorii dóbr (utworów,
artystycznych wykonań, praw nadawców i producentów
nagrań), ale w stosunku do wszystkich tych kategorii,
zgodnie z zasada˛ one stop shop, według której użytkownik
mógłby, na podstawie jednej czynności, uzyskać całościowe zezwolenie na korzystanie na danym polu eksploatacji,
umożliwiaja˛ce mu korzystanie z całości dóbr. Rozwia˛zanie
takie byłoby naturalna˛ (tzn. zgodna˛ z zasada˛ proporcjonalności) ,,cena˛’’ pluralizmu OZZ, o którym była mowa
wyżej. Drugie rozwia˛zanie mogłoby polegać na poprzestaniu na regulacji zawartej w ust. 1 art. 1071 PrAut, przy
założeniu, że istnienie obowia˛zku porozumienia jest elementem oceny należytego wykonywania zbiorowego zarza˛dzania na poszczególnych polach i be˛dzie przedmiotem
kontroli i ewentualnych zaleceń w ramach uprawnień nadzorczych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Pytanie jednak, czy Ministrowi nie trzeba byłoby w takim
przypadku wprost udzielić prawa kierowania do OZZ wia˛ża˛cych zaleceń, w tym zalecenia zawarcia porozumień. To
drugie rozwia˛zanie w demokratycznym państwie prawa
wydawałoby sie˛ bardziej właściwe, tyle że obecnie deliberacje na ten temat moga˛ mieć znaczenie jedynie de lege
ferenda. A szkoda, zmarnowano bowiem okazje˛ do całościowej normalizacji zbiorowego zarza˛dzania.
5. Porozumienie umocowuja˛ce podmiot trzeci
Poza obszarem przedstawionych wyżej wywodów pozostało uregulowanie zawarte w art. 1071 ust. 4 PrAut. Zgodnie z powołana˛ regulacja˛: Organizacje zbiorowego zarza˛dzania moga˛, w drodze porozumienia, wskazać spośród
siebie jedna˛ organizacje˛ upoważniona˛ do wykonywania
czynności, o których mowa w ust. 1, 2 lub 3, ba˛dź wyznaczyć podmiot, który w ich imieniu be˛dzie te czynności
wykonywać w oparciu o udzielone zezwolenia i pełnomocnictwa. Uste˛p ten dozwala wie˛c na wyznaczenie, moca˛
porozumienia zainteresowanych OZZ, także podmiotu niebe˛da˛cego OZZ, który w imieniu umawiaja˛cych sie˛ OZZ
wykonywać be˛dzie czynności składaja˛ce sie˛ na przedmiot
porozumienia umawiaja˛cych sie˛ OZZ w oparciu o udzielone zezwolenia i pełnomocnictwa.
Powyższe rozważania prowadza˛ do wniosku, iż współpraca OZZ, na podstawie zawieranego przez nie porozumienia, może być realizowana w ramach jednego z trzech
modeli, w których:
1) Porozumienie OZZ zakłada współdziałanie umawiaja˛cych sie˛ organizacji, które określaja˛ w nim zakres i sposób wykonywania poszczególnych czynności na rzecz
i w imieniu umawiaja˛cych sie˛ organizacji (współpraca
ła˛czna).
2) Porozumienie wskazuje jedna˛ z umawiaja˛cych sie˛
OZZ, jako maja˛ca˛ wykonywać czynności poboru lub poboru i licencjonowania oraz podziału pomie˛dzy umawiaja˛ce
sie˛ organizacje (reprezentacja umawiaja˛cych sie˛ OZZ).
3) Porozumienie tworzy lub wskazuje podmiot zewne˛trzny, niebe˛da˛cy OZZ, umocowany na podstawie pełnomocnictwa do dokonywania określonych w porozumieniu
czynności na rzecz i w imieniu umawiaja˛cych sie˛ organizacji (zlecenie usługi reprezentacji osobie trzeciej).
W tym kontekście komentarza wymaga stwierdzenie omawianego przepisu, iż podmiot taki, określony w nim jako
,,wyznaczony’’, czynności wykonywać be˛dzie w imieniu
XIV
porozumiewaja˛cych sie˛ w oparciu o udzielone zezwolenia
i pełnomocnictwa. Wskazanie pełnomocnictw, jako podstawy do działania w imieniu i na rzecz porozumiewaja˛cych sie˛, jest zrozumiałe i jednoznaczne, choć do tego,
żeby określone czynności OZZ (np. kierowanie wezwań do
zapłaty, formułowanie roszczeń) mogły być wykonywane
przez jej profesjonalnego pełnomocnika np. adwokata, nie
trzeba uregulowania w PrAut. Możliwość taka wynika
z zasad ogólnych prawa cywilnego i poste˛powania cywilnego. Można sie˛ domyślać, że sens omawianego postanowienia polega na dopuszczeniu wykonywania czynności
składaja˛cych sie˛ na zbiorowe zarza˛dzanie przez podmiot
trzeci, niebe˛da˛cy OZZ, działaja˛cy na podstawie umowy.
Nie jest natomiast jasne, o czyich i na co «zezwoleniach»
w przytoczonym sformułowaniu ustawy mowa. Literalna
wykładnia tego przepisu może bowiem prowadzić do wykładni godza˛cej w podstawy i istote˛ zbiorowego zarza˛dzania w rozumieniu ustawy, jako działalności podlegaja˛cej
reglamentacji i swoistemu ,,koncesjonowaniu’’ przez MKiDN
oraz szczególnemu nadzorowi MKiDN. Stwarza ona niebezpieczeństwo ekstensywnej wykładni prowadza˛cej do
przyje˛cia, że uprawnienia służa˛ce OZZ (tu umawiaja˛cym
sie˛) z mocy ustawy można, w ramach wspomnianego
umocowania, cedować na rzecz podmiotu trzeciego posiadaja˛cego dowolny charakter prawny (niebe˛da˛cego OZZ
i niepodlegaja˛cego reżimowi przewidzianemu w PrAut dla
OZZ). Dopuszczalność takiej sytuacji wymaga oceny zarówno pod ka˛tem wykonywania przez umawiaja˛ce sie˛ OZZ
obowia˛zków wynikaja˛cych z wykonywania zbiorowego
zarza˛dzania, jak również prawnej skuteczności umowy
faktycznie ceduja˛cej uprawnienia OZZ wynikaja˛ce z uzyskanego zezwolenia na zbiorowe zarza˛dzanie, a wreszcie
pod ka˛tem zakresu nadzoru sprawowanego przez Ministra.
Nie obejmuje on przecież osób trzecich. Szczególne uprawnienia OZZ uznać należy za nieprzenoszalne na podmioty
nieposiadaja˛ce statusu OZZ.
Art. 1071 ust. 1 i 2 PrAut uzasadniaja˛ wykonywanie
uprawnień OZZ w ramach porozumienia OZZ. Była już
o tym mowa. Dopuszczenie natomiast możliwości zawarcia
umowy ,,ceduja˛cej’’ określone prawa składaja˛ce sie˛ na
zbiorowe zarza˛dzanie (i być może obowia˛zki i odpowiedzialność z tego tytułu) przez umawiaja˛ce sie˛ OZZ na
rzecz podmiotu trzeciego stanowiłoby złamanie podstawowych konstrukcji zbiorowego zarza˛dzania, niemaja˛ce uzasadnienia w zasadzie proporcjonalności. Naszym zdaniem
prowadziłoby to do naruszenia zasady, iż umocowanie
przedstawiciela nie może prowadzić do naruszenia właściwości czynności obje˛tej umocowaniem. Należy tu przypomnieć, że umocowanie do zbiorowego zarza˛dzania podlega ,,licencjonowaniu’’ (konieczność uzyskania zezwolenia Ministra) oraz szczególnemu nadzorowi, który nie
mógłby być realizowany w stosunku do podmiotu umocowanego przez umawiaja˛ce sie˛ OZZ, niebe˛da˛cego OZZ.
Użycie w omawianym przepisie odesłania do zezwoleń jest
nie tylko mało fortunne. Stwarza niebezpieczeństwo nadużyć, które np. mogłyby prowadzić do wykonywania istotnych uprawnień z zakresu zbiorowego zarza˛dzania (np.
kierowania roszczeń informacyjnych z art. 105 ust. 2
PrAut, korzystania z domniemań z art. 105 ust. 1 PrAut)
w ramach działalności gospodarczej podmiotu niebe˛da˛cego
stowarzyszeniem, które nie dysponuje statusem OZZ oraz
poza ustawowym nadzorem Ministra właściwego do spraw
kultury.
W omawianym przepisie zastrzeżenia budzi również
zawarcie odwołania do ust. 3 art. 1071 PrAut. Regulacja
ust. 4 i 3 dotyczy przecież alternatywnych stanów faktycznych — możliwość wyznaczenia OZZ przez Ministra
aktualizuje sie˛ w przypadku braku porozumienia mie˛dzy
OZZ, a wie˛c regulacje dotycza˛ce treści porozumienia
mie˛dzy OZZ nie znajduja˛ tu zastosowania. Art. 107 ust. 1–3
PrAut dotycza˛ jedynie OZZ, w ust. 4 tego przepisu, w kontekście porozumienia o współpracy, alternatywnie mowa
o uzgodnieniu umocowania do czynności składaja˛cych sie˛
na zbiorowe zarza˛dzanie także dowolnego podmiotu trzeciego. Niespójność literalnego brzmienia tego postanowienia
z zasadami ustawy i racjonalnościa˛ jest raża˛ca.
Konkluzje
Z powyższych rozważań wynikaja˛ istotne konsekwencje.
Wynika z nich mianowicie, że nie ma przeszkód, żeby
doszło do uzgodnienia pomie˛dzy zainteresowanymi OZZ
umocowania jednej OZZ do licencjonowania i poboru wynagrodzeń, obejmuja˛cego zbiorowe zarza˛dzanie na wszystkich lub niektórych polach eksploatacji obje˛tych zakresem zezwoleń umawiaja˛cych sie˛ organizacji, w obszarze
prawa autorskiego lub praw pokrewnych. W świetle jednoznacznego, jak to starano sie˛ wykazać, zapisu zawartego
w art. 1071 ust. 1 PrAut zakres porozumienia pozostawiony
został do uzgodnienia pomie˛dzy porozumiewaja˛cymi sie˛
OZZ, z tym, że nakazem płyna˛cym z racjonalności jest,
aby obejmował on, co najmniej całe dane pole eksploatacji, w tym pole odtworzeń, bez wzgle˛du na kategorie licencjonowanych praw.
Art. 1071 ust. 2 PrAut nie daje, zarówno w swojej
warstwie literalnej, celowościowej, jak i systemowej,
podstaw do przyje˛cia, że moca˛ ustawy ograniczone
zostały podmiotowo możliwości zawierania porozumień
obejmuja˛cych odtworzenia przedmiotów praw pokrewnych jedynie do OZZ działaja˛cych w sferze praw pokrewnych. Nic wie˛c zatem nie stoi na przeszkodzie, aby
OZZ reprezentuja˛ce np. artystów wykonawców zawarły
porozumienie o wspólnym poborze wynagrodzeń z OZZ
działaja˛cymi w sferze np. prawa autorskiego i aby OZZ
umocowana˛ do poboru wynagrodzeń (a także licencjonowania, do którego art. 1071 ust. 2 PrAut sie˛ wprost nie
odnosi) z obszaru praw autorskich i pokrewnych była jedna
OZZ, która zarza˛dza np. prawami autorskimi. Przecież
stanem optymalnym byłoby, żeby w oparciu o porozumienie obowia˛zki te wykonywała jedna OZZ oraz aby porozumienie to obejmowało i inne pola, na których można
wykorzystać ten sam aparat organizacyjny. To, że pobór
wynagrodzeń w odniesieniu do odtworzeń przedmiotów
praw pokrewnych, realizowany na podstawie zatwierdzonych tabel wynagrodzeń przez uzgodniona˛ OZZ, jest obowia˛zkowy nie ogranicza OZZ w doborze organizacji maja˛cej dokonywać tego poboru na podstawie porozumienia
OZZ. Nie przesa˛dza to także zakresu porozumienia towarzysza˛cego uzgodnieniu jednej organizacji.
Art. 1071 PrAut określa minimum omawianej współpracy.
Minimum to nie wyczerpuje jednak racjonalności zawierania porozumień o współpracy. Stosowanie tu wykładni zażaja˛cej byłoby nie tylko sprzeczne z wykładnia˛ gramatyczna˛
art. 1071 ust. 2 PrAut, ale nadto z wykładnia˛ systemowa˛
i celowościowa˛. Osia˛gnie˛cie sytuacji, w której w stosunku
do użytkowników, działaja˛c na rzecz innych OZZ obje˛tych
NR 11 2015
porozumieniem zawartym pomie˛dzy nimi, działa tylko
jedna OZZ, odpowiada wzgle˛dom racjonalności składaja˛cym sie˛ na należyte wykonywanie zbiorowego zarza˛dzania.
Nie tylko pozwala na podniesienie efektywności, obniżenie
kosztów czynności oraz bardziej skuteczna˛ kontrole˛, a to
dzie˛ki koncentracji działań o tym samym charakterze, ale
ponadto pozwala na osia˛gnie˛cie jasnej i czytelnej sytuacji na
rynku, zdejmuja˛c z użytkowników ryzyko konieczności
indywidualnego negocjowania z każda˛ z zainteresowanych
OZZ z osobna, w tym zwłaszcza obowia˛zek angażowania
sie˛ w trudne i uzależnione od ocen jednostkowych spory
dotycza˛ce właściwości poszczególnych OZZ. Wskazać
należy, iż przyje˛te rozwia˛zanie służy eliminowaniu niepewności sytuacji prawnej użytkowników. Pełne zrealizowanie
tych celów wymagałoby jednak ustanowienia obowia˛zkowego pośrednictwa OZZ w odniesieniu do odtworzeń zarówno
w zakresie praw pokrewnych, jak i praw autorskich. Naszym zdaniem zreszta˛ wymogi współczesnego rynku uzasadniaja˛ postulat rozszerzenia obowia˛zkowego pośrednictwa
OZZ. Wówczas możliwa byłaby efektywna ochrona zarówno uprawnionych, jak i zapewniona zostałaby pewność
sytuacji prawnej po stronie użytkowników.
Powyższe zasady powinny obowia˛zywać niezależnie od
tego, czy umawiaja˛ce sie˛ OZZ maja˛ zatwierdzone tabele,
czy nie.
Według obowia˛zuja˛cego stanu prawnego fakt zatwierdzenia tabel ma znaczenie jedynie dla omawianego obowia˛zku w odniesieniu do praw pokrewnych, jeżeli organizacje, co najmniej działaja˛ce w sferze praw pokrewnych, nie be˛da˛ w stanie osia˛gna˛ć porozumienia, co do
wyznaczenia jednej organizacji umocowanej do poboru
wynagrodzeń z pola odtwarzanie. W tym wypadku, ale
tylko w tym wypadku, możliwe jest administracyjne wskazanie OZZ do (poboru) dochodzenia wynagrodzeń należnych z tytułu praw pokrewnych z pola odtwarzanie. Jest to
wie˛c uregulowanie szczególne (o wa˛skim zakresie), ewidentnie niekoresponduja˛ce z całościa˛ uwarunkowań zbiorowego zarza˛dzania. Wada˛ tego wskazania jest to, że może
być odniesione, jak z tego wynika, wyła˛cznie do bardzo
wa˛skiego zakresu korzystania z praw i to tylko pokrewnych. Konsekwencja˛ takiego uje˛cia jest przyje˛cie, że wskazana˛ w tym zakresie organizacja˛ be˛dzie mogła być tylko
organizacja z zakresu praw pokrewnych. Należy jednak
zwrócić uwage˛, że rozwia˛zanie to nie tylko nie zapobiega
dezintegracji systemu zbiorowego zarza˛dzania, ale utrwala
sytuacje˛ niekorzystna˛, a mianowicie segmentaryzacje˛ zbiorowego zarza˛dzania. Uzasadnia to niezbe˛dność weryfikacji
przyje˛tego rozwia˛zania, jako oczywiście wadliwego. Segmentaryzacja ta może być przełamana w drodze porozumienia OZZ wskazanej do wspólnego poboru wynagrodzeń
z obszaru praw pokrewnych z OZZ działaja˛cymi w sferze
praw autorskich w przedmiocie wspólnego poboru wynagrodzeń z obu obszarów, tzn. praw pokrewnych i prawa
autorskiego. Nie ma przecież przeszkód, żeby w wypadku administracyjnego wskazania przez Ministra do poboru wynagrodzeń organizacji działaja˛cej w sferze
praw pokrewnych doszło do porozumienia, co do tego,
że organizacja ta współdziałać be˛dzie z organizacjami
działaja˛cymi w zakresie prawa autorskiego we wspólnym dochodzeniu wynagrodzeń z odtworzeń, a nawet,
że wspólnie wykonywane be˛dzie zbiorowe zarza˛dzanie
prawami pokrewnymi i autorskimi na tym polu. Sprzyja
temu zasada dopuszczaja˛ca współprace˛ OZZ, bez wzgle˛du na
XV
zakres ich uprawnień, jak również zasada dopuszczaja˛ca
możliwość umocowania pełnomocnika. Jest to ważne w sytuacji, w której realizacja poboru wynagrodzeń wymaga dysponowania wyspecjalizowanymi strukturami organizacyjnymi.
Wykorzystanie możliwości poszczególnych OZZ w tym
zakresie może przyczynić sie˛ walnie zarówno do podniesienia efektywności realizacji poboru wynagrodzeń, jak
i wydatnego obniżenia kosztów wykonywanych czynności.
Realizowałoby to zasade˛ one stop shop. Konstatacja ta ma
szczególne znaczenie praktyczne. Minister wskazuja˛c OZZ
1
Tekst jednolity DzU 2006, nr 90, poz. 631 z późn. zm.
Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych oraz ustawy o kosztach sa˛dowych w sprawach
cywilnych, DzU 2010, nr 152, poz. 1016.
3
Por. art. 104 ust. 3 PrAut.
4
Zgodnie z art. 11013 ust. 3 PrAut w przypadku niezakończenia poste˛powania w terminach, o których mowa w ust. 1 (zgodnie z którym poste˛powanie w sprawie o zatwierdzenie przed zespołem orzekaja˛cym KPA nie może
trwać dłużej niż 6 miesie˛cy, chyba że wszyscy uczestnicy poste˛powania
wyraża˛ zgode˛ na określone przedłużenie tego terminu) i ust. 2 (zgodnie
z którym w szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgoda˛ uczestników
postepowania, zespół orzekaja˛cy KPA może przedłużyć termin, o którym
mowa w ust. 1, na dalszy czas oznaczony, niezbe˛dny do wydania orzeczenia
w sprawie) zespół orzekaja˛cy KPA umarza poste˛powanie.
5
Art. 104 ust. 3 PrAut.
6
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, t.j. DzU 2014,
poz. 121 z późn. zm.
7
W uzasadnieniu wyroku z dnia 8 grudnia 2000 roku, sygn. akt I CKN
971/98, LexPolonica nr 350690, Sa˛d Najwyższy wskazał, iż: Domniemanie
uprawnienia organizacji zbiorowego zarza˛dzania do ochrony praw autorskich lub pokrewnych zwalnia ja˛ od obowia˛zku wykazywania (w zakresie
pola eksploatacji określonego w zezwoleniu — art. 104 ust. 3 Pr. aut.)
upoważnienia do reprezentacji, zarówno w procesie o zapłate˛, jak i w ewentualnym procesie o ujawnienie informacji i dokumentów (art. 105 ust. 2 Pr.
aut.). Do zasady tej odwołał sie˛ Sa˛d Najwyższy w uzasadnieniu wyroku
z dnia 17 listopada 2011 roku, sygn. akt III CSK 30/2011, LexPolonica nr
2790722, uzasadniaja˛c, iż: Podje˛cie przez organizacje˛ działalności określonej w ustawie wymaga zezwolenia właściwego ministra do spraw kultury
i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 104 ust. 2 pkt 2 p.a.p.p.), który
również sprawuje nadzór nad tymi organizacjami (art. 104 ust. 2 pkt 3
p.a.p.p.). ródłem zbiorowego zarza˛dzania jest określona czynność cywilnoprawna, przepis ustawy lub prowadzenie przez organizacje˛ cudzych spraw
bez zlecenia. O obje˛ciu przez organizacje˛ określonych praw na oznaczonych
polach eksploatacji zbiorowym zarza˛dzaniem i ochrona˛ rozstrzyga treść
zezwolenia ministra (por. wyroki Sa˛du Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r.
I CKN 1139/97 OSNC 2000/1/6; z dnia 8 grudnia 2000 r. I CKN 971/98
OSNC 2001/6/97).
8
Tak np. Rozporza˛dzenie Ministra Kultury z dnia 2 czerwca 2003 r.
w sprawie określenia kategorii urza˛dzeń i nośników służa˛cych do utrwalania
utworów oraz opłat od tych urza˛dzeń i nośników z tytułu ich sprzedaży
przez producentów i importerów, DzU 2003, nr 105, poz. 991 z późn, zm.
9
Zgodnie z art. 20 ust. 5 PrAut Minister właściwy do spraw kultury
i ochrony dziedzictwa narodowego po zasie˛gnie˛ciu opinii organizacji zbiorowego zarza˛dzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, stowarzyszeń twórców, artystów wykonawców, organizacji producentów fonogramów, producentów wideogramów oraz wydawców, jak również organizacji producentów lub importerów urza˛dzeń i czystych nośników wymienionych w ust. 1, określa, w drodze rozporza˛dzenia: kategorie urza˛dzeń
i nośników oraz wysokość opłat, o których mowa w ust. 1, kieruja˛c sie˛
zdolnościa˛ urza˛dzenia i nośnika do zwielokrotniania utworów, jak również
ich przeznaczeniem do wykonywania innych funkcji niż zwielokrotnianie
utworów, sposób pobierania i podziału opłat oraz organizacje zbiorowego
zarza˛dzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi uprawnione do
ich pobierania.
10
Jak wskazał Sa˛d Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 17
listopada 2011 roku, sygn. akt III CSK 30/11, LexPolonica nr 2790722,
w odniesieniu do roszczenia informacyjnego z art. 105 ust. 2 PrAut: Celem
tego roszczenia jest ułatwienie dochodzenia innych zasadniczych roszczeń,
wynikaja˛cych z naruszenia autorskich praw maja˛tkowych, a także opłat
ustawowo przewidzianych (art. 20 p.a.p.p.), a tym samym uzyskania efektywnej ochrony praw ustawowo zagwarantowanych. Oparte jest na założeniu, że poszkodowany może natrafić na istotne trudności w uzyskaniu
koniecznych informacji, pozwalaja˛cych na dochodzenie roszczeń z tytułu
naruszenia maja˛tkowych praw autorskich. Do naruszenia tych praw może
dochodzić na ogół w taki sposób, że nawet przy dołożeniu należytej
2
z zakresu praw pokrewnych do poboru wynagrodzeń dokonuje oceny jej zdolności do należytego realizowania poboru, w szczególności dysponowania strukturami organizacyjnymi daja˛cymi re˛kojmie˛ efektywnego realizowania poboru. Wskazanie przez OZZ wnioskuja˛ca˛ o wyznaczenie
jej do poboru wynagrodzeń, że dysponuje porozumieniem
z innymi organizacjami, które sa˛ w stanie zabezpieczyć
efektywny pobór wynagrodzeń, powinno być brane pod
uwage˛ przy administracyjnym wskazaniu OZZ z zakresu
praw pokrewnych.
staranności nie jest możliwe stwierdzenie zaistnienia takiego faktu. Sformułowanie «zakresie swojej działalności» oznacza, że chodzi o wynagrodzenia zarówno zwia˛zane z korzystaniem z praw autorskich, jak i be˛da˛ce
naste˛pstwem ich naruszenia, dotycza˛ce praw obje˛tych udzielonym zezwoleniem. Jak dalej podkreślił Sa˛d Najwyższy: Uzyskane informacje i udoste˛pnione dokumenty be˛da˛ stanowiły podstawe˛ («niezbe˛dne do określenia»)
ustalenia wysokości świadczenia organizacji zbiorowego zarza˛dzania, bez
wzgle˛du na to, czy zamierza ona dochodzić go na drodze sa˛dowej.
11
Uchwała Sa˛du Najwyższego z dnia 17 września 2009 roku, sygn. akt
III CZP 57/09, LexPolonica nr 2077058.
12
Zgodnie z art. 1071 ust. 3 PrAut: Jeżeli w cia˛gu 6 miesie˛cy od daty
prawomocnego zatwierdzenia tabel wynagrodzeń w sprawach, o których
mowa w ust. 2, nie zostanie zawarte porozumienie dotycza˛ce poboru wynagrodzeń za korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych, minister właściwy
do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego wyznaczy, w drodze
decyzji, po zasie˛gnie˛ciu opinii organizacji zbiorowego zarza˛dzania prawami
pokrewnymi, które w udzielonym im zezwoleniu, o którym mowa w art. 104
ust. 2 pkt 2, maja˛ wskazane pole eksploatacji odtwarzanie, stowarzyszeń
artystów wykonawców i producentów oraz organizacji zrzeszaja˛cych podmioty korzystaja˛ce z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji
odtwarzanie, jedna˛ organizacje˛ zbiorowego zarza˛dzania spośród organizacji reprezentuja˛cych uprawnionych z tytułu praw pokrewnych, do wykonywania wspólnego poboru, o którym mowa w ust. 2, biora˛c pod uwage˛
konieczność zapewnienia efektywnego poboru wynagrodzeń i ich wypłaty
uprawnionym oraz ocene˛ skuteczności i prawidłowości działania organizacji
zbiorowego zarza˛dzania prawami pokrewnymi na polu odtworzeń.
13
W szczególności brak na ten temat wzmianki w uzasadnieniu projektu
nowelizacji. W uzasadnieniu tym wskazano jedynie, iż ustawa wprowadza
ułatwienia dla użytkowników praw autorskich i praw pokrewnych oraz
gwarancje, że zatwierdzony system stawek, w szczególności w wymienionych
przypadkach publicznego odtwarzania, be˛dzie przejrzysty i spójny. Przytoczone powyżej cele osia˛gnie˛to mie˛dzy innymi przez to, że: Po trzecie — co
jest nie tylko postulowane przez użytkowników, ale też stanowi realizacje˛
wymogu art. 8 ust. 2 dyrektywy 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz
niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności
intelektualnej (poprzednio dyrektywy 92/100/WE) — do poboru wynagrodzenia za określone wyżej przypadki publicznego odtwarzania zostanie
wyznaczona jedna organizacja (art. 1071 ust. 1). Nasta˛pi to w drodze
rozporza˛dzenia ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa
narodowego (art. 1071 ust. 3). Wyznaczona w ten sposób organizacja be˛dzie
musiała uzyskać od pozostałych organizacji właściwych w rozumieniu
ustawy pełnomocnictwa, niezbe˛dne do udzielania licencji i poboru wynagrodzeń (art. 1071 ust. 2). W przypadku braku woli współpracy ze strony
tych organizacji, be˛dzie ona mogła skorzystać z przewidzianych w prawie
cywilnym instrumentów prawnych, które pozwalaja˛ na wyegzekwowanie
obowia˛zku złożenia oświadczenia woli. — Uzasadnienie rza˛dowego projektu
ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz
niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 1628), LexPolonica.
14
Zgodnie z art. 11012 ust. 2 PrAut: Organizacja zbiorowego zarza˛dzania jest obowia˛zana do przedłożenia Komisji do zatwierdzenia tabel wynagrodzeń za korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych
w przypadkach, o których mowa w art. 21 ust. 1 i 21, art. 211 ust. 1 i art. 70
ust. 21, oraz na polu eksploatacji odtwarzanie.
15
Pomijaja˛c techniczne wa˛tpliwości dotycza˛ce omawianej regulacji (w
tym brak obowia˛zkowego pośrednictwa OZZ w przypadku odtwarzania)
nasuwa sie˛ generalne pytanie, dlaczego obowia˛zek składania tabel wynagrodzeń do zatwierdzenia ma dotyczyć tylko wybranych kategorii przypadków,
o których mowa art. 11012 ust. 2 PrAut. Naszym zdaniem obowia˛zek ten,
w obecnym stanie, powinien dotyczyć wszystkich pól, nie zaś być wyja˛tkiem
od przywileju OZZ składania tabel wynagrodzeń do zatwierdzenia.
16
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks poste˛powania administracyjnego, t.j. DzU 2013, poz. 267 z późn. zm.
17
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks poste˛powania cywilnego,
t.j. DzU 2014, poz. 101 z późn. zm.
————————————
XVI

plik pdf do pobrania - Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Sylabus

Polish - Undertakings, Information for Young People

Konkurs na stanowisko Kanclerza Uniwersytetu Pedagogicznego

To nie jest gra planszowa! - Związek Pracodawców Gospodarki