ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM W SYSTEMIE SAMORZĄDU

Marian Huczek
Akademia Krakowska im. A. Frycza Modrzewskiego
w Krakowie
Szkoáa WyĪsza im. B. JaĔskiego
w Krakowie
ZARZĄDZANIE BEZPIECZEēSTWEM W SYSTEMIE
SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO I SZKÓà WYĩSZYCH
MANAGEMENT OF THE SAFETY IN THE SYSTEM OF
LOCAL GOVERNMENT AND HIGHER EDUCATION
SCHOOLS
STRESZCZENIE
System bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej stanowi nieodáączną czĊĞü zabezpieczenia ciągáego
funkcjonowania i rozwoju tej organizacji. Zasadnicze znaczenie dla przebiegu procesu zarządzania
bezpieczeĔstwem jest to, Īe organizatorem i kierownikiem systemu bezpieczeĔstwa jest kierownik naczelny
organizacji edukacyjnej. Uczestnikami tego systemu jest caáy zespóá nauczycielski i administracyjny oraz uczący
siĊ studenci.
SUMMARY
The safety system of the educational organization constitutes an indelible part of protecting constant functioning
and the development of this organization. The primary importance for the course of the management process of
safety is the fact that a safety manager of the educational organization is an organizer and a manager of the
security system. An entire teaching and administrative team and trainee students are participants of this system.
SàOWA KLUCZOWE: bezpieczeĔstwo, system zarządzania bezpieczeĔstwem, kierownik ds. bezpieczeĔstwa,
edukacja, jakoĞü ksztaácenia
KEY WORDS: safety, safety management system, head of management system, education, quality of the
education
1. BEZPIECZEēSTWO JAKO WARTOĝû NADRZĉDNA DLA CZàOWIEKA
Poczucie bezpieczeĔstwa jest jednym z waĪniejszych skáadników wiĊzi spoáecznej.
W procesie rozwoju lokalnego wiĊĨ spoáeczna decyduje o zdolnoĞci spoáecznoĞci lokalnej do
samoprzeksztaácenia siĊ. Siáy dziaáające wewnątrz danej spoáecznoĞci mogą ją spajaü lub
przeciwnie – rozbijaü. JeĪeli wystĊpuje maáe poczucie bezpieczeĔstwa powstaje sytuacja,
w której wiĊzi spoáeczne ulegają osáabieniu i zawĊĪeniu.
W okresie szybkich zmian spoáecznych najczĊĞciej wystĊpuje podwaĪenie poczucia
bezpieczeĔstwa. Zachodzi to w wyniku poszerzenia sfery niepewnoĞci ryzyka i zagroĪenia
oraz zwiĊkszenie siĊ nieprzejrzystoĞci struktur i organizacji. W wyniku zachwiania siĊ
porządku spoáecznego rodzi siĊ kryzys zaufania do czáonków spoáecznoĞci lokalnej i do
instytucji publicznych.
BezpieczeĔstwo jest wartoĞcią naleĪącą do grupy najwaĪniejszych, jeĪeli chodzi
o egzystencjĊ kaĪdego czáowieka. W hierarchii potrzeb ludzkich opracowanej przez
A. Maslowa bezpieczeĔstwo jest drugą potrzebą ludzką. Podstawowym zadaniem paĔstwa
powinno byü stworzenie i doskonalenie systemu bezpieczeĔstwa tak, aby potrzeby spoáeczne
zapewniü. P. Tyraáa pisze, Īe „podchodząc w sposób kompleksowy do zagadnieĔ związanych
5
z bezpieczeĔstwem obywateli, naleĪy najpierw okreĞliü: co kryje siĊ pod pojĊciem
bezpieczeĔstwo, jaka powinna byü organizacja i zarządzanie systemem bezpieczeĔstwa” 1 .
Literatura przedmiotu bezpieczeĔstwo okreĞla jako wartoĞü wielorodzajową, jako
zjawisko spoáeczne, polityczne, ekonomiczne, kulturowe, prawne, ekologiczne, militarne
i czynnik jednostkowo egzystencjalny i Īyciowo indywidualny. Termin bezpieczeĔstwo
obywateli zastĊpowany jest czasem okreĞleniem: stany kryzysowe, zarządzanie
bezpieczeĔstwem, kryzys, zarządzanie kryzysowe.
Trzy elementy áącznie – ludnoĞü, terytorium i system wáadzy – powinny byü
przedmiotem szczególnej ochrony paĔstwa, jednoczeĞnie punktem wyjĞcia przy poszukiwaniu
konceptualnych, przyszáoĞciowych modeli bezpieczeĔstwa paĔstwa.
2. BEZPIECZEēSTWO W ORGANIZACJACH SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
BezpieczeĔstwo powinno byü wartoĞcią pozaideologiczną. Czáowiek niemający
odpowiedniej wiedzy na temat bezpieczeĔstwa nie moĪe byü dzisiaj kompetentnym
menedĪerem na odpowiedzialnym stanowisku, gdyĪ rozlegáe problemy zarządzania
kryzysowego wymagają znacznej wiedzy.
W szeroko rozumianym bezpieczeĔstwie paĔstwa moĪna wyróĪniü ĞciĞle skolerowane
ze sobą podsystemy:
x bezpieczeĔstwa politycznego,
x bezpieczeĔstwa gospodarczego,
x bezpieczeĔstwa militarnego,
x bezpieczeĔstwa publicznego,
x bezpieczeĔstwa socjalnego.
W tak przedstawionym systemie funkcjonuje wiele podmiotów – zaczynając od
organów wáadzy, organizacji rządowej i samorządowej, koĔcząc na organizacjach
(instytucjach, przedsiĊbiorstwach) i obywatelach. Istnieje wiĊc problem wáaĞciwego
formuáowania celów i zadaĔ, przypisywania ich odpowiednim podmiotom, koordynacji
dziaáaĔ w przestrzeni i czasie.
W ujĊciu przyjĊtym przez naukĊ prawa administracyjnego, wynikające z ustawy,
podstawowe sfery zadaĔ administracji publicznej, wypeániane są na rzecz interesu
publicznego. Dziaáania te moĪna podzieliü w nastĊpujący sposób:
x Zadania z zakresu porządkowo-reglamentacyjnego, które związane są z ochroną
porządku publicznego i zapewnieniem bezpieczeĔstwa zbiorowego.
x Zadania z zakresu administracji Ğrodowiskowej, które obejmują wszelkie uwagi
o charakterze publicznym (oĞwiata, kultura, ochrona zdrowia, pomoc spoáeczna).
x Zadania z zakresu administracji wykonującej uprawnienia wáaĞcicielskie (zarządzanie
majątkiem publicznym).
x Zadania z zakresu zarządzania rozwojem, co obecnie stanowi stosunkowo nowy
obszar dziaáalnoĞci wáadzy publicznej – jednak coraz bardziej istotny – zwáaszcza
wobec nowych wyzwaĔ wspóáczesnego Ğwiata 2 .
1
J. Szmyd, BezpieczeĔstwo jako wartoĞü refleksyjna aksjologiczna i etyczna, [w:] P. Tyraáa (red.), Zarządzanie
bezpieczeĔstwem, Kraków 2000, s. 46-52; P. Tyraáa, Zarządzanie kryzysowe, Wyd. Adam Marszaáek, ToruĔ
2003, s. 9.
2
H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna – zagadnienia ogólne, Warszawa 2004, s. 104.
6
Zgodnie z powszechną doktryną prawa administracyjnego, organy wykonujące
administracjĊ publiczną moĪna podzieliü na naczelne, centralne i terenowe organy
administracji rządowej oraz organy administracji samorządu terytorialnego 3 .
Literatura naukowa podaje model systemu bezpieczeĔstwa ludnoĞci na szczeblu
podstawowym (gminy). Model ten skáada siĊ z trzech nastĊpujących bloków:
x dziaáalnoĞü podstawowa obejmująca: rozpoznawanie, zapobieganie, wykrywanie,
orzekanie, informowanie, ochrona, ratowanie itd.,
x dziaáalnoĞü pomocnicza obejmująca: zabezpieczenie logistyczne, edukacyjne,
kadrowe itd.,
x kierowanie systemem: formuáowanie celów, zadaĔ, prognozowanie, planowanie,
organizowanie, przewodzenie, kontrolowanie, decydowanie itd. 4
Zgodnie z podziaáem administracyjnym kraju wyróĪniamy nastĊpujące poziomy
systemu zarządzania kryzysowego: centralny, wojewódzki, powiatowy, gminny. Trzy
poziomy zarządzania kryzysowego w kraju obejmujący szczebel centralny, wojewódzki
i powiatowy speániają przede wszystkim funkcje koordynacyjne, niekiedy wykonawcze.
W takiej hierarchii szczebel gminny jest poziomem wykonawczym 5 .
Jedną z waĪniejszych funkcji wspóáczesnego samorządu terytorialnego jest
zapewnienie mieszkaĔcom podstawowych realnych warunków obrony przed potencjalnymi
niebezpieczeĔstwami spowodowanymi siáami natury lub dziaáalnoĞcią czáowieka. Funkcja ta
wypáywa z uksztaátowanych przez cywilizacjĊ i przyjĊtych za powszechnie obowiązujące
norm zwyczajowych i prawnych, a których podstawowym celem jest umoĪliwienie
mieszkaĔcom (pracownikom) ich najwaĪniejszego prawa naturalnego, tj. prawa do
spokojnego Īycia i do przetrwania w sytuacjach kryzysowych.
W celu zapewnienia sprawnego dziaáania systemu ochrony ludnoĞci oraz stworzenia
organom administracji rządowej i samorządu terytorialnego odpowiedzialnym za
bezpieczeĔstwo moĪliwoĞci koordynowania lub kierowania w sytuacjach kryzysowych,
zachodzi koniecznoĞü utworzenia w tych instytucjach odpowiednich komórek zarządzania
kryzysowego. Zadaniem tych komórek jest wspomaganie dziaáaĔ oraz przygotowanie
infrastruktury technicznej oraz realizacja zadaĔ związanych z zarządzaniem kryzysowym
spoczywających na organach samorządu terytorialnego. Tworzenie takich komórek (centrum
zarządzania kryzysowego) jest spójne z organizacją ochrony ludnoĞci cywilnej przed
skutkami wojen, klĊsk Īywioáowych i katastrof, gdzie stosowane są specjalne programy
zapobiegania, przygotowania, reagowania i odbudowy. Wyznaczają one podstawowe zasady
zarządzania kryzysowego.
3. ZARZĄDZANIE BEZPIECZEēSTWEM SZKOàY WYĩSZEJ
W ostatnim okresie organizacje edukacyjne w róĪnych krajach Ğwiata niejednokrotnie
zagroĪone byáy atakami terrorystów i innych uzbrojonych przestĊpców. Tragedie, które zaszáy
w wyniku tych ataków, Ğwiadczą o tym, Īe problematyka zapewnienia bezpieczeĔstwa
organizacji edukacyjnych do chwili obecnej jeszcze nie zostaáa rozwiązana.
BezpieczeĔstwo organizacji edukacyjnych (w tym gáównie wyĪszych uczelni) naleĪy
bezwzglĊdnie rozpatrywaü z pozycji ich dziaáalnoĞci spoáecznej i finansowo-ekonomicznej.
Zarządzanie bezpieczeĔstwem organizacji edukacyjnej naleĪy gáównie do sfery
strategicznego zarządzania tą organizacją. BezpieczeĔstwo jest jedną z podstawowych funkcji
rozwoju organizacji edukacyjnej i zabezpieczającą jej ekonomiczno-finansową stabilizacjĊ.
3
J. Boü (red.), Prawo administracyjne, Wrocáaw 2005, s. 142.
P. Tyraáa, Zarządzanie kryzysowe...
5
A. Jakubczak, J. Marczak, Wybrane problemy obrony powszechnej paĔstwa, „Wiedza Obronna” 1995, nr 1.
4
7
Zapewnienie bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej to bardzo záoĪony proces, który
obejmuje praktycznie wszystkie sfery i kierunki dziaáania oraz rozwoju tej organizacji, w tym
gáównie:
x dziaáalnoĞü zarządczą,
x sferĊ finansowo-gospodarczą oraz pozostaáe elementy wpáywające na jej stabilnoĞü
i rozwój,
x dziaáalnoĞü w zakresie zabezpieczenia wysokiego poziomu nauczycielskiego
i personelu pomocniczego,
x system psychologicznego intelektualnego doboru abiturientów,
x dziaáalnoĞü w zakresie tworzenia i staáego rozwoju naukowo-materialnej oraz
technicznej bazy zabezpieczającej proces naukowo-wychowawczy,
x kompleksowy system wewnĊtrznego bezpieczeĔstwa,
x organizacjĊ wewnĊtrznego i zewnĊtrznego oddziaáywania przy zabezpieczaniu
bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej.
BudowĊ systemu bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej naleĪy zaczynaü od
okreĞlenia i analizy wszystkich zewnĊtrznych i wewnĊtrznych zagroĪeĔ, niebezpieczeĔstw
i ryzyka. PoniĪej przedstawiono zagroĪenia bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej. Do nich
naleĪą:
1. ZewnĊtrzne zagroĪenia bezpieczeĔstwa:
x zmniejszenie liczby potencjalnych abiturientów w wyniku demograficznej sytuacji
w kraju,
x konkurencja (nieuczciwa) w obszarze ksztaácenia,
x wysoki poziom korupcji urzĊdników instytucji odpowiedzialnych za edukacjĊ,
x zmiana popytu pracodawców na specjalistów konkretnych specjalnoĞci,
x stan gospodarki narodowej i poszczególnych ich narzĊdzi,
x obniĪenie poziomu Īycia ludnoĞci kraju,
x zagroĪenia aktami terrorystycznymi i przejawami ekstremalnymi,
x zagroĪenie ze strony przestĊpców indywidualnych i zorganizowanych przestĊpczych
grup,
x zagroĪenie ze strony psychicznie chorych.
2. WewnĊtrzne zagroĪenie bezpieczeĔstwa:
x nieefektywne zarządzanie zakáadem edukacyjnym, niski poziom procesu nauczania,
x obniĪenie poziomu jakoĞciowego zespoáu wykáadowców,
x zmniejszenie iloĞci studentów z powodu obniĪenia poziomu atrakcyjnoĞci danej
szkoáy wyĪszej,
x istnienie Ğrodowiska studenckiego z ukierunkowaniem antyspoáecznym
i odchyleniami psychicznymi,
x formalne zachowanie siĊ kadry nauczycielskiej w stosunku do studiujących,
x brak wĞród personelu nauczycielskiego i studiujących wiedzy i Ğrodków w zakresie
zabezpieczenia osobistego bezpieczeĔstwa,
x áapówkarstwo wĞród niektórych nauczycieli i personelu pomocniczego,
x nieefektywna praca z potencjalnymi i realnymi sponsorami, nieefektywna dziaáalnoĞü
reklamowa,
x brak lub niski poziom ochrony pomieszczeĔ wykáadowych i terytorium organizacji
edukacyjnej.
8
W celu efektywnego przeciwdziaáania tym zagroĪeniom naleĪy opracowaü politykĊ
i strategiĊ bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej. W tym celu powinny zostaü okreĞlone:
x cele systemu bezpieczeĔstwa,
x podstawowe wewnĊtrzne i zewnĊtrzne sfery realnych i potencjalnych
niebezpieczeĔstw, zagroĪenia i ryzyka,
x podstawy organizacyjno-prawne budowy kompleksowego systemu bezpieczeĔstwa
i jego podstawowe zadania,
x kadrowe zabezpieczenie systemu bezpieczeĔstwa,
x materialno-techniczne i finansowe zabezpieczenie budowy i dziaáalnoĞci systemu
bezpieczeĔstwa,
x zasady wewnĊtrznego i zewnĊtrznego wspóádziaáania organizacji edukacyjnej przy
realizacji przedsiĊwziĊü w zakresie zabezpieczenia bezpieczeĔstwa itp.
Przykáadem opracowanego modelu zapewnienia bezpieczeĔstwa pracownikom
i studentom wyĪszej uczelni jest model opracowany przez Instytut Zarządzania
BezpieczeĔstwem Uniwersytetu Kijowskiego w oparciu o praktyczne badania naukowe
(rys. 1.).
9
Rektor
Rada
bezpieczeĔstwa
Staáy i zmienny zespóá
pracowników
szkoáy wyĪszej
Zespóá
dydaktyczny
ZewnĊtrzne obiekty
zapewnienia bezpieczeĔstwa
szkoáy wyĪszej
Organy administracji
paĔstwowej
i samorządowej
Zespóá
naukowo-pomocniczy
Organy prawno-porządkowe
Zespóá
administracyjny
Rodziny studentów
Studenci
Rys. 1. Model systemu bezpieczeĔstwa szkoáy wyĪszej
ħródáo: Badnia naukowe Instytutu Zarządzania BezpieczeĔstwem Uniwersytetu Kijowskiego
NaleĪy podkreĞliü, Īe opracowanie efektywnego systemu kompleksowego zarządzania
bezpieczeĔstwem organizacji (np. wyĪszej uczelni) nie jest moĪliwe w oparciu o zasoby
wáasne danej organizacji. Dla zbudowania modelu zapewnienia bezpieczeĔstwa konieczne
jest uwzglĊdnienie wspólnego stanowiska, np. kierownictwa szkoáy, odpowiednich instytucji
porządku publicznego i organów samorządowych. Ponadto model ten powinien uwzglĊdniaü
koncepcjĊ i strategiĊ rozwoju organizacji edukacyjnej (w zaleĪnoĞci od rozwoju danej
organizacji zwiĊksza siĊ ryzyko i stopieĔ jej zagroĪenia).
Przy opracowaniu podstawy koncepcji modelu gáówną uwagĊ naleĪy zwróciü na
identyfikacjĊ zewnĊtrznych i wewnĊtrznych zagroĪeĔ i stopnia ryzyka niebezpieczeĔstwa. Do
10
zewnĊtrznych zagroĪeĔ i niebezpieczeĔstw naleĪy zaliczyü dziaáalnoĞü konkurentów
w Ğrodowisku edukacyjnym, niski poziom pewnoĞci partnerów i poparcia administracyjnego,
istnienie sytuacji konfliktowych z klientami, przedstawicielami instytucji kontrolnych,
kryminogennoĞü regionu, moĪliwoĞü pojawienia siĊ osób z dewiacyjnymi zachowaniami,
zachowania chuligaĔskie i wreszcie poziom zagroĪenia terrorystycznych zachowaĔ.
Do wewnĊtrznych zagroĪeĔ moĪna zaliczyü: istnienie wĞród personelu i pobierających
naukĊ w szkole wyĪszej osób z antyspoáecznym zachowaniem, konfliktogennych
i z psychicznymi odchyleniami. NaleĪy podkreĞliü, Īe zewnĊtrzne i wewnĊtrzne zagroĪenia
mogą oddziaáywaü na siebie.
ZAKOēCZENIE
Podsumowując rozwaĪania dotyczące systemu bezpieczeĔstwa organizacji
edukacyjnej, naleĪy stwierdziü, Īe system ten to kompleks organizacyjnych, zarządczych,
pedagogicznych, spoáecznych, prawnych i innych Ğrodków i przedsiĊwziĊü ukierunkowanych
na zapewnienie bezpieczeĔstwa personelu, kierownictwa i studiujących. System
bezpieczeĔstwa organizacji edukacyjnej stanowi nieodáączną czĊĞü zabezpieczenia ciągáego
funkcjonowania i rozwoju tej organizacji. Zasadnicze znaczenie dla przebiegu procesu
zarządzania bezpieczeĔstwem ma to, Īe organizatorem i kierownikiem systemu
bezpieczeĔstwa jest kierownik naczelny organizacji edukacyjnej, a uczestnikami tego systemu
caáy zespóá nauczycielski i administracyjny oraz uczący siĊ studenci.
LITERARURA
J. Boü J. (red.), Prawo administracyjne, Wrocáaw 2005, s. 142.
Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna – zagadnienia ogólne, Warszawa 2004.
Jakubczak A., Marczak J., Wybrane problemy obrony powszechnej paĔstwa, „Wiedza Obronna” 1995, nr 1.
Szmyd J., BezpieczeĔstwo jako wartoĞü refleksyjna aksjologiczna i etyczna, [w:] P. Tyraáa (red.), Zarządzanie
bezpieczeĔstwem, Kraków 2000.
Tyraáa P., Zarządzanie kryzysowe, ToruĔ 2003.
11