H” H

H
H”
t
-4-
.
VI
niach ~ ~ n a ~ d z ~a ~j s ez e~
jeden
y f tea s a m stosunek wierzeniowy; jeieli dla kaidego niemal przypadku godlowego
da sie odszukae formule potwierdzajqcq z iyjqcego folkloru;
Sig dajeieli luki w materyaleheraldycznyrnunupelniajq
nemi folklorycznemi i naodwrdt - todowohoSb
rnetody
pracychybajest
wykluczona.Wreszcie
dedukcyaostatesie przenieg6
czna z danych jednej i drugiej kategoryi dala
n a materyalhistoryczny - pierwszych.legend - i w caYoBci stwierdzie oraz poglqbib. A co najciekawsze i najrnniej
spodziewane, metoda ta, wychodz3c z ealkiemodmiennych
zaloie5 i doprowadzajac do zgolaprzeciwnychrezultatiiw,
sltwierdaa tgsarna, prawidlowofib w ugrupowaniu godel polskich i zawolah, ktdrq wykryl przy pomocy run, i na pod~ b ~ d ~ w
pierwszy
a l swdj
systemnaukowy
stawiektdrej
heraldyki polskiejPiekosifiski.
Mniej powolujqc Sig na lliteraturg i nie zaleiqc od niej
w zaloieniu ani w rnetodzie badania, autor musiprzyznab,
ik w rdinych czasach ur6inychbadaczytrafiajq
Sig napornknienia moiliwsBci rezultatu,do j akiegosamdoszedl.
W cafej jednakswejprostocienagosei
i
kwestya,zdaje
sie, dotychczas nie byYa postawiona w naszej nauce - c z y
godfa i zawolania mogq mie@ swdj podklad relig i j n y w i e r z e n i o w y , BeiBlej mdwiqc, k u l t o w y ; a jeBli
tak - jak dalece sigga on wglqb urzqdzeri socyalnych, nao poczqtkukrdlestwa). Mdwiqc
wet politycznych(legendy
wiqc ex post - bo w zaloieniu cel badania by1 zgola odmienny i nie wchodzi nawet w ramyrozprawysbecnej
- gdyby, co moiliwe, we wszystkich: czy poszczególnych
wypadkach dowddchybil,to
jednak ze stanowiskainteres6w samejnaukiprdbata
poszukiwafi bylaby koniecznq.
Z calym przeto spokojem pozostawiam sam przedmiot
i materyal do prdb dalszych, a mam nadziejq, szczgfiliwszych
Z ogloszeniemniniejszyehwynikdw
skuteczniejszych.
i
swoje zadanie uwaiam zaspefnione.
Winienem
doda@,
rie jakikolwiek
wypadlby
rezu
m j3 li tylkoza ow06 z drzewa,zasanas w Polsceprzezdwdcb
fiskiego i 8. p. Jana
VI
nis
r zE
da
j ei;
nel
plri
ezr
na
I. Teorye nazw topogmficznych,
YO8
SP(
z a4
stv
Ski
sta
hel
"Y
s6v
irr
i s
SW(
W nauce naszej dotychczas imiennictwu, zwlaszcza topograficznemu, przypisywano ogrornneznaczenie,aletylko
ze stanowiska glosowego, nigdy za6 lubbardzo malo ze
stanowiskawyobraieniowegolub znaczeniowego. Do66 powiedzied, i e na podstawie koficdwek (nazwy wsi dzieriawcze
lub patroninliczne)budowano
unasschematrozwojunie
tylko osadnictwa pierwotnego wogdle, ale i stosunków spolecznych w szczegdlno$ci, przyczem gdyjsdni wsie o nazwach dzieriawczychuwaiali
za najstarsze (Piekosifiski),
inni wsiom o koficdwkach patronimicznychprzypisywali
Charakter osadnictwa pierwotnegs(Wojciechowski). Obiedwie
hypotezyjednak
okazaYy sie indukcyjnieniesprawdzalne,
a raczej sprawdzenie warto6ci koficdwek odnoBnie do charakteru osadnictwa w obrgbienazwpdiniejszyeh
(XV-XVII
wiek) dalo wynik ujemny. To spowodowalo zarzucenie teoryi
kohcdwek i zwrot do teoryi znaczeniomej, na razie do nazw
wsi o charakterze topograficznym (w dawnejteoryi
Wojciechowskiego wsie, tz w. przysidlki). Wreszcie prof. Euj ak,
opierajqe sie nastatystyeznern obliczeniu kaidej z kategoryi tych wsi, przyszedl do wniosku, i e ta ostatnia kategorya
(przysiólki), jak0 najliczniejsza,musistanowidinajstarsze
osadnictwo w Polsee. Lecz pomijajqc nieokreSlono86 takiej
charakterystyki, jak wsie o nazwach topograficznyclh (n. p.
pod Krakowem wsi
Czyiyny, Luboeza,
wlaBnie te nazwy
ienion
(j
~~~~~~~~~~
__C-_____
1)
x
I
Fr. Bujak. Studya nad
S7cl~go~skl
-
.
- -.
Wied i Topor9
sad, podlegajq prawu k o n k u r e n c y i czyli d w u w y k l a n io w o B c i 1). Opierajqc Sig na paraleliimie zawolah, imion
osdb i osad, moiemy sprawdzaé brzmienie zawokah przy pomocy nazw osdb i miejscowoSci i odwrotnie, a wobec identycznoBci imion osdb i wsi, tzw. rodowych (czgsto nawet w liczbiepojedynczej)bgdziemyuwaiali
szczeg6lnie nate wsie
- co odrazunaleiy
podnie86 - jest
ostatnie,ktdrych
liczba najwigksza na Mazowszu. I tak, jeieli rzekomo chrzeBciafiskiej proklamie Geralty (od BW. Gerarda) odpowiadajq
nazwytopograficzneobokGeratyiJarluty,Jarnulty,Jarnuty, to ta dwuwykladniowoB6 nazwypodkopujezaufanie
w bezwzglgdng chrzeBciahsko96 proklamy. Idqc za tq samq
teoryq dwuwykladniowoSci, musimyuwzglgdnia6odmiany
gwarowe, i dlatego proklama Bienia(wsi Bienki i BieniGdzice)
niekoniecznie musi pochodzid od skrócenia nazwy BW. Benedykta,skoroodmianqgwarowqwyrazu
Bienia jestwyraz
Wienia (proklama Wieniawa, wsi Wenaty itp.). Ta dwuwykladniowoBd obala teoryqPiekosifiskiego, i e zawolania od
wieku X I nie ulegly zmianie 2). Lecz przy cakej tej metodzie
etymologicznej,pytanie, ktdra z tych nazwdwuwykladnioch jest pierwotna, a zatem wlahiwa, ktdra
zag jest przecona,nie
moie by6 rozstrzygnigte bez wytlumaczenia
czenia symbolicznego proklamy czyli godla. Od stosunku
zatem zawolania do godla zaleiy rozwiqzanie kwestyi znaezenia proklamy, tudziei pochodzenia imion osdb, roddw i osad.
1111. Teorye godeZ.
Piecz Cie, sluiqce do objacnienia naszych znakdw herrali w naszej name dwaj uczeni: Malecki i Pie, prpsIugujqc Sig tym materyalem sfragistycznym,
go na XII1 wieku, zrzadka tylko i niekiedy wyza tg ramg ezasu, dlatego : 1) ie tylko z tej epoki
ateryal s ~ ~ a g ~ s ~ ymoie
c z rok56
~ y pretensye
do pewnej
calogci i kompletno6ei, i 2) ie tylko dotegoczasunasza
gliptykaposiada
mniej wigcej pewnqniezaleinoS6 w stol) Karlowicz. O imionach wiasnych poPakich miejse i ludzi. (Pam.
fizyograf. dzial IV. Antropologia t. V.) str. 313.
z) Piekosifiski, j. w., t. HI., str. 175.
5
sunku do heraldyki. W zapatrywaniach swoich nacharakter tychgodelistosunek
ich do herbdw obydwaj uczeni
przychodzqdo
wrgcz przeciwnychwynikdw.Piekosifiski
widzial podobiefistwo pomigdzy znakami pieczgtnymi a herbamiisprowadzaljedo
wspdlnego typuwizerunkowego
runy; zbierajqc za6 godla z herbdw i sztucznie je rozmnajak z za:
iajqc, tworzyk z nich genealogie roddw tak samo,
wokali dedukowal imiona ich zaloiycieli. Dla Maleckiego
godXa napieczgtne byYy to albo wizerunki rzeczowe (piergCiefi
wyszczerbiony, krzyi, obuch),albo tei godla
n i e m e, to
znaczytakie,
ktdresameprzez
Sig niemajq iadnegoznaczenia; takich goder, jak przyznaje, bylo do kofica XII1 w.
najwigcej, i one mialy stanowi6 w tym przeciqgu masu r e mdwiqcym znakiem jest
g u l g . W tychostatnichjedynym
litera. Do tego tei charakteru - monogramu imienia albo
tei monogramuoddziedziczonego
iprxeobraionego w godlo - Marecki sprowadzal znaki najliczniejsze, napieczgtne.
Idqcdrogq,niezaleinqodobydwuchteoryi,otrzymujemyprzy
bacznymrozglqdziewszystkich
cech godel, i e
dajq Sig one sprowadzi6do trzech rodzajdwznamion: k r z y i a ,
l a s k i i w i d e l lub r o s o c h y , przyczem kaide z tych znamion moie istnie6 p e r s e, a wigc laska, lub rosocha, nawet
krzyi. Natomiast jest psawie regukq, i e laska jest w polqczeniu z rosochq, chyba i e laska sama ksztaltem swym stanowi
prosty krzywaB, jeden lub dwa. Odrzucajqc krzyi, jako znak
ehrzeBciafiski, rnoienly wigc sprowadzid godlo do jednej powszechnej zasady laski lub rosochy, a wka8ciwie laski c z y l i
rosochy, gdyi laska-krzywa8jesttylks
uproszczeniem godla laski rosochatej. Otdi ten
wywdd czysto o b s e r w a c y j n y
przy calej swej rozbieinoBci od teoryi, dotychczas panujqcych, wyraia zadziwiajqcq zgodnoSé z poglqdami dawnymi.
Jakdo ugwigcenia godlapotrzebnyjestkrzyi,podobnie
Piekosifiskiemu do zrunizow ania czyli zarchaizowania godla potrzebna jest
runa t y r. Ot6i
tagermahskarunatyrniejest
wizerunkowo
niezem innem, jak laska, widty lub rosoeha, a idqc za zdaniem Grimma, znak 6w w niektdrychanglo-saskichalfabetach pssiada znaczenie Tyra
Eara,
i ear
zag oznacza
B
tos, wlaBciwie galqzkg(arista,spica,anglo-saskieearh
=
strzala 1). Wynik wigc runiczny Piekosihskiego jest ten Sam,
co Ya’asz godtowy(laska,rosochaalbo
wie).
Ale nie inaczej jest iz teoryq monograrnowq Maleekiego.
Uiywanie liter na godlach w XII1
w. jest stwierdzone pie*ML. Ale w jakim
czqciq kasztelanakruszwiekiegoLupusa.
charakterzeliteryte
sq n a pieczqciachumieszczone,czy
moie
sluiq za samo godlo, czy tei za jego uzupelnienie, na to
da6odpowiedijedyniepordwnanie
pieczgci Lupusa z innemi godlanni monogramowemi. Z badaniasfragistycznego
i genealogioznego u Maleekiego wynika, i e n a s i m godel lipo6r6d r6inychroddwprzyterowych u r6inychos6bi
pada zawsze litera M w r6inej pisowni dyplomowej i sfragiT oraz E, ktdrej
stycznej, i tylko w jednym wypadku litera
postaé epigraficzna w tych czasach zupelnie zgadza Sig z pisowniq litery M lub T w odmiennem tylko pdoieniu (tutaj
t e i to E w pieezgci Wacl‘awa, kapelana prxy koBciele 6w. Wojciecha w Krakowie w r. 1250, jest przewrdcone poziomo). Ale
na kwestyg literowego pochodzenia godel w Polsee rzucajq
ciekawe Bwiatlo herbyruskie,kt6rychpokrewiedstwogodlowe ze znakamiherbdwpolskich
dalo pow6dPiekosiliskiemu do wciqgniqcia ich w zakres heraldyki polskiej. Nie
wchodzqcwkwestygheraldykiruskiej,kt6rajest
do dziS
poldnia tak samo ciemna, jak kwestya wgdr6wki szlaehty
skiejna RUB zaKazimierza W., zwracamuwaggtylko
na
znane pieczgcie ruskie literowe,w ktdryeh dobbr liter przedstawia Sig zupelnie tak samo, jak w pieczqciach literowyeh polo <<Herbachgpierwszy
skich2). kelewell w swejrozprawie
zwrócit uwagg n a podobiehstwo godel ruskich do liter alfabetu slowiaiiskiego i za takie! podstawowe litery uznal trzy:
M (myslietie), II (pok6j) i T (twierdo).Jablonowski3) stuszniezwracajeszczeuwaggnaliterg
O, ale o tymznaku
(k6Yko), ktdry Sig spotyka i na pieczeciachpolskieh,bgdzie
mowajeszczeniiej.
PrzekonaliBrny Sig zatem, ie zar6wno
w godlach ruskich, jak
i na dawnyeh pieczqciachpolskich,
Grimm. Deutsche Mythologie T. 4. str. 182, 183.
Por. tablicg u Darowskiego. Znaki pieczetne ruskie. ParyZ 1862.
3 ) d. Jablonowski. K X ~ I I Q W S Z
teorye
~
~ ~ e ~ a ~ Wiska
~ ~ ct.z ~
V e .
str. 3135.
l)
a
Wici i TQPQ~Y
A. Szelqgonrski
litery uiywane sq tylkote,kt6rychposta6
czy toskoropityr
sowa czy epigraficzna jest podobna ksztaltem do runy
wedlugPiekosifiskiegoalboprogeiejwedlugznaczeniajej
symbolicznego
do
godl’a galqzi,
laski
rosochy, czyli wici (la-
l
I
l
w
l
“I
l
l
l
ì
1
i
I
-
cifiskie M, T, E albo
staroslowiafisltie
M, T, II). Innych
godel
literowych
wcale nie
znarny
d o kohea XIHI w., i nie
do charabylo tei dalszego rozwiniqcialiter(monograrnu)
kteru czy to godla, czy tei p6iniejszego herbu ani na Rusi,
ani w Polsce
Wyw6dnaszcharakterusymbolicznego
godla ze stanowiska w i z e r u n k o w e go uwaiarny za skodczony. Ale tek
czyistniejezwiqzek
rniqdlzy tq postaeiqgodla - r z e c z q a zawolaniem czyli jego n az w q ? W liczbie znanych zawolalí
moiemy naturalnie znale66 itakie,ktiireswem
znaczeniem.
odpowiadajq
charakterowi
laski,
wici lub
rosochy.
Bgdq to
zawolania takie, jak KrzywaSnia i Krzywaknicz, Laska i Leszczyc, Rozprza (?) i t. p. Ale l) naprziid nie znamy stosunku
godel
wczesnych
napieczgtnych
do
herbciw, 2) stosunku
nazw
herbdwdo zawolafi. Piekosihski u w a i a godlozaprawz6r
herbu, za znak przedherbowy (stqd m o h o 6 6 pomnaiania godet z p6iniejszych herb6w), a biorqc godla za runy, tem samem odrzuca wszelki zwiqzek gode1 z nazwarni p6iniejszemi,
proklamami, kt6rych znaczenie redukuje do prostego opisu
herbu. Wrqcz inaczej’ Matecki, przyjmujqc tworzenie sie herb6w niezaleinie od godel, w nazwie herbu widzi tylko opis
jego (blazonowarnie), w proklamie za6 widzi rzeczywistq nazwq
rodu. I jedna, i druga teorya usuwa
siq od sprawdzenia indankcyjnego, przenoszqc czy to przyjrnowanie run,czy to dobieranie proklam do czas6w przedhistorycznych. P jedna, i druga
przenoszqc tylko zwiqzek migdzy rzeczq a nazwq do czas6w
wczesnyeh, tacite przyjmujq postulat, i e przeciei w naturze
godla (czy to bgdzie runa, czy monogram, czy herb) leiy graficzne przedstawienie tego,co jest wyobraione,i czemu musiano
daé wlaBciwq nazwg. Na tej samej linii stojq i badania dzisiejszenad alfabetami, oraz pismemlinijnem i obrazowem (Evans).
Dlatego pomimo ujemnych rezultatdw dotychczasowych
musimyszuka6zwiqzkumigdzygodlem,jego
a
nazwa,
~~~~~~~~~~~~~,
a ddej w i @ q
i ~~~~~a~~~
czyli inaezej rn6wiqtc, musilaig sig zapatrywa6 na g o d f o ,
~~~~~~~~~~~~
~~~~~~
8
A. Sselqgontski
jaks na p i k t o g r a m. Dalszy zag ciqg badafi ma nas przekona6, o ile ten clmarakter godYa piktogramudasieprzeniè% lub rozciqgnqe i na herby. Za podstawe do analizy bierzemy herb T o p 6 r, kt6ry z powodu archaizmu swego, i liczbyzawolah ( S t a r i a , S t a r y kofí, ‘ Z a p r z a n i e c ) , oraz
pokrewiehstwa z innymi herbami (K o Y k 6 w, P aYu k 6 w) dostarczanamnajobfitszegomateryalu.Dopier0p6iniej
bgdziemy mogli sprawdzie, czy i o ilewnioski nasze, zaczerpnigte z analizy godla Topdir i jego zawoYafi, dadz9 Sig przei sluiyb,jak0renie66 inainnezawolaniaorazherby
gula,dlacalejheraldyki
polskiej, a takie dla
imiennictwa
ssobowego i osadowego.
IV Zawolanie StarBa.
S t a r i a jest zawolaniem herbu Topbr. Ale forma tego
wyrazuniejestprzymiotnikowa(stary,stara,stare),
lecz
rzeczownikowa (Stari l), Z tego powodu aie moina domyBlah Sig przyzawolaniuStariajakiegosrzeczownikaopuszozonego (Stary kori), jak przypuszczalPiekosifiski z), ani
%ei skróconej
nazwy
osady
(Stara
wieg), jak mniemal
Malecki 3). WedYug Miklosicha od przymiotnikowejformy
Stara mamy nazwy miejscowe, jak kr. Starin, Starjak, czes.
Stara, rus. StarykP), podczas gdy nazwy
miejscowe takie,
jak pol. StarzyÏí,Starzewice,
czes. Stafi5, wywodzi onod
formy irniennej osobowej, dla której nie umie tylko znale86
odpowiedniego
rzeczownika
wsp6Yczesnego 5). Ta, form3
imienno-osobo wq w polskich ir6dYach gredniowiecznych j est
Staria, od ktdrejpochodneformytopograficznepojawiaja,
Sig nietylko w nazwach wsi dzieriawczych,jakStarzyn,
lubpatronimicznych,jakStarzyce,alei
rodowych (wieg
,Starie, pars. Slawk6wc na Mazowszu). Wyrazten
wigc
i Top6r.
$taria jesttakimsamymrzeczownikiem,jak
A teraz pytanie, co onoznacza.
l)
2,
3)
Tg wiadomo3 zawdzigczam ustnejinformacyiprof.Tretiaka.
Ryc. pol. t. II, str. 104.
St. heral. t. I, sfr- 129
enkschrift.
d e r Wissensci~.in Wien T. XXIIT str. 23%
Tanlie T. XII?-str. 61.
L % k v
5)
n:
l
Herb Topór (lab. bipennis) ma godYo topdr
jednosieczny w helmie i na tarczy. (fig. l). Klejnot S t a r y kofi lub Z a p r z a n i e c , ma n a t a r ezykonia,atopdrtaki
Sam w szczycie. I to
jest wszystko, co dwa rody Stariów i Zaprzaficów Yqczy. Dla Palukdwposiadamy godlo z pierwszej poYowy XII1 w. -pieczg6 SYawnika. PrzedFig. 1.
stawiaonaistotnietopór
dwusieczny(bipennis), ktdry MaYecki dlaodrdinienianazywal
mlotem lub obuchem (fig. 2). W XV w. tymczaju2 szereg pieczeci notorycznych
semmamy
PaYukBw, osdb Swieckich i duchownych, kt6rych
godlo topór jest wyrahie to samo, co na wspdiyczesnejprawie,anotorycznienajstarszej
pieczgci Topor6w (komesa
Nawoja
z Morawicy,
Fig. 2.
z r. 1320, taki Sam
kasztelanakrakowskiego
jestherbZbiluta,syna
SYawnika, z r. 1343 1).
Poza tem podobiehstwemgodlowem
wszelkie
pokre wiefistwo genealogiczne nzigdzy rodem
wielkopolskim PaYukdw, a malopolskim Staridw
pod wpYywem zimnej krytykj Maleekiego dziB
juk sienie ostoi. Moinaostateezniegenealogie
cofnq6 o pare wiekdw wsteez, ale jak to zauwaFig. 3
iyY Sam Piekosihski, z tych czasdw >>rodowod6w niemamy<(.
Dla rodu Stari6w-Toporbwgodlatopora,
tak starego, jak mlot PaYuk6w, nie mamy. Z pewnem prawdopodobiefistwem na podstawie genealogii Mal‘ecki
okre8liY
godlo
napieczgtne
dwuch Topor6w: ZbrosYawa, kanonika wroclawFig 4..
skiego (8278), ktdremjestdobrzenamznana
wie albo runa tyr obrdconastrzalq. na d6Y (fig. 31,
i Sulka, kasztelana krakowskiego(1286), ktdrym jest sama ga%gS:rosocha (fig. 4), a wigc piktogram 2). Ale wedlug Piekosifi-
skiegos)qniklsjnot,aniproklamatej
pieczgci Zbroslawa
nie 'sq znane. Co za6 do Sulka, to ma by6 to raczej herb Cielepala albo Ostrzew (pniak z dwoma sgkami), winnejzapiscezwany
takie Rqgal).
Istniejeprzecieijeszczetrzeei
wizerunek godla Stari6w-Topor6w o wiele od
tamtych starszy. Jest to znany denar Siegociecha (fig. 5), okazjedynynietylko
dlawczesnego, tzw. runieznego,aleinaFig. 5.
pisuotokowego, z nian zwiqzanego.Napis
ten nie pozwala wqtpi6, ri;e mamy tu do czynienia z potginym
wojewodq za Wladyslawa Hermana, Siecieehem, kt6rego i r d dta pdiniejsze zgodnie uwaiaja, za glow?rodu Toporczykdw.
a
b
Q
cl
C
F,
k
i
l
l
,
l
?,
l
il
i
l
I
~
czyliski), to
na tych wYa6vaie brakteatach wobec ich mnogoBci
(okslo 1600) da sie wy6ledziB pochsdzenie
Charakter
i
owych
godel czyli znak6w niemych, z ktdrymi
one
maja, zupehe
powinowactwo (por. fig 6 a-f). Z psr6wnania
godel
niemych,
w kt6rych jui Stroficzyfiski dopatrywat sie powinowactwa ze znakami naszymi herbowymi, jak Szeligq,
Syrokomla,,
Koicieszq, Jasieficzykiem,
znakami
a
m6-
,;t
"J:,
iig,
7.
Fig. 8.
wiqcynli, (tamie fig. 6 g-m), okazuje siq, i e jedne,
i drugie
i
przedstawiajqd r z ew o albo g aY a, i d r Z ewnatakie
#ame
f
e
1
l
I
Fig. 9.
Pig. 10.
Fig. 11.
Fig 12.
ytz
Fig. 6.
Ten znak przeta rnusimy wziqi3 za punkt wyjBcia do okreiileniacharakterugodlanajstarszegoroduStaridw-Topor6w.
Dla pordwnania wciqgamy w zakres badania brakteaty
tzw. miseczkowe (wykopalisko wielehskie). Swem pochodzeniem nie wybhodza, one po za wiek XIH, raczej przeciwnie
cofajq Sig wstecz conajmniejdo XII w. Aczkolwieknie d a
Sig utrzyrnae teorya co do*ich polskiego pochodzenia (Strofi-
Fig. 13.
f
znakispotykamy i na pieczgciaeh jak Michala, kasztelana
krakowskiego (1243) (fig. 7) albo Grzegorza, proboszcza skalmirskiego (1234) (fig. 8). A nadito nalogicznyznakistnieje
n a monetach czeskich Brzetyslawa l), jako ksigcia dzielnicowego Moraw (fig. 9-10> i pdzniej, jak0 ksiqcia Czech (fig. Il).,
___.
~~~~~~
'i F i a h
m>51
str. 4x4,
Beschreibnng b6hrnischer Miinzen und Medaillen i;. I
wici i topory
Na innych denarach czeskich z tego samego czasu, migdzy innymi na denarze z napisem Wszebor, ktdry PiekosiÏíski nieslusznie przypisuje Boleslawowi Chrobremu, zamiast Brzetyslawowi, wystgpuje na jednej stronie krzyi anglo-saski, na
drugiej rgka (fig. 12-13). Qt6i rgka ta jest uwaiana przez
- czy
numizmatykdwzagodlochrzeiciahskíeQpatrznoici
slusznie, o tem przekonamy sie niiej.
Ze znakten
galgzialbo
wici lqczyl Sig godlowo ze
o tern moina sie przekoznakiemTopora,
na6 z niewiadomego herbu, znajdujqcego sie
na grobowcu Bolka Swidnickiego (zm. r. 1368).
Herb ten sklada Sig z dw6ch skrzyiowanych
topor6w i galgzi drzewnej, umieszczonej miedzyninli czyli wici.(fig. 14)
Jak poprzednio i w charakterze znak6w
Fig 14.
polskich napieczgtnych, i w zawolaniach udswodniliimy charakter d r z e w n y godla - laski, krzywaini,
rosochy, tak teraz i na podstawie denardw polsko-czeskich,
ibrakteat6w miseczkowych wielefiskich wywiedliSmy charaktertenie roSlinny, drzewnygodel niemych,zastqpiony
z czasem przez krzyie, kotwice i rece.
Tak samo wigc powinna Sig mied rzecz i z godlem denarowem Sieciecha. Uprawdopodobnilismysobiezatem,
ie
znak na denarze Sieciecha jest galqziq, rosochq, wiciq, i i e
nazwategoznakujestStaria.Aiebytoprzypuszczenie
uzasadni6, trzeba wytXumaezy6, skqd wogdle znak drzewny
m6gl Sig wziqd, jak0 godlo napieczgtne, i jaki moze by6 jego
stosunek do zawolania. Jak widzimy zatem, kwestya godla
i zawolania wykracza daleko poza zakres rodowodu Topor6w lub genealogii szlachty polskiej, chodby najstaroiytniejw sferg znaczeniaogdlnegowyobraieri
szych, awkracza
drzewa, roSlin, galgzi, rosochy, slowem wici, oraz zwiqzanych z niemi wierzeli.
13
dzo archaiczny i utrwalil j u i nie tylko w znaczeniu powszedniem, ale i symbolicznem, o tem Bwiadczy instytucya Wici.
Wici w Polsce byla to laska albo ierd8, na kt6rej przywiqzywano listyiinnerozkazykrdewskie,
obnoszone po
kraju. W jqzyku kancelaryjnym zwano je u nas restes albo
bo
litterae restium (doslownie sznury albo listy sznurowe),
temandatybylysznurami
przewleczone(Kromer).
Ale te
resty byly to nie tylko mandaty sznurowe, ale i ognie zapalane (wici wojenne). W jaki spos6b na
teognieprzeniosla
Sig nazwa wici, moienam wytlumaczy6analogiczny
zwyczaj w Niemczech tzw. nodfyr (Notfeuer), pod nazwq Bognia
iywego<< znany i u nas dzisiaj w Polsce. Jest to ogieb, który
dobywa sieprzeztarcie dTlv6chkawalk6wdrzewa,aktóry
pala, w róinych uroczystych chwilach roku, przeciwko czemu wystgpujq juk synody w VI11 w. (Indiculus superstitionum et paganiarum, art. de igne fricato de
ligno, i. e. nodfyr).
Tutaj jesteSmy j u i w sferze pojg6 religijnych,zwiqzanych z kultem wici. Jest to kult roSlinny lubdrzewny.
Przechowal sie ondo dziS dnia w postaci Swigta Gaiku,
Maiku lub Nowego Latka. Zwyczaj ten polega na zatykaniu
w zagonyalboumieszczaniu
na zewnqtrndomuzielonej
galqzki(majeniealbogajenie
na ZieloneSwiqtki). Jestto
uroczystoS6- powitanialata ; z drugiejstrony wiadomo, i e
z uroczystoiciq tq jest polqczonq albo tei odpowiada jej obch6d poiegnania zimy -Marzanny. Qpisal go nam
jui Bielski
w XVI w.,’jako zwyczaj Br6dpostny, i podal pieifi, Spiewanq przytem: >>$mier@
Sig wije poplotu, szukajqcyklopotu<<.NajczgSeiej topieniu balwana ze slsmy, sdpowiadajqcego Marzannie, towarzyszy wprowadzenie do wsi drzewa,
ozdobionegsrozmaitemiwstqikarni,
czyli Gaikualbo Nowego Latka. MdwiSig tei >>Marzannaze wsi, a lateckodo
w poluwypada w obch6d
wsic. Na Rusigrzebaniekukly
na czeS6 Jaryly w okresie g6rowania slofíca (29-30 czerwea).
W guberniach penzehskiej i symbirskiej kuklg tg zowiq Kosstroma, (wedlugAfanasiewaod
kostra,kostrier,kostiera,
porwn.polskie
gwarowe : kostra,kostrzyca = paidzierze,
kostrzewica, kostera i iartobliwe kostusia = gmierd).
a
&
,
,
,
~ ~ ~ - mitofogiczna
u 1 1 ~
wyrazu Marzainna jest znana u nas
w historyi (Dtugosz:Marzanna-Dziewanna,
takie Kromer
-
R
a
Il l
20
Wici i l’opory
A. Szelqgomski
21
~
rycerza. U SYowian polabskiehiuSerbdw
dolno-Yuiyekich
w ogdlnogci klasgaposredniq mieoznaczawasala,lennika,
dzy szlachtq (eldeste albo suppan) i chlopami
- (zesmurtb)
rodzajministeryaldw(serbski
viéaz podobnie,jaknazwa
lenna viéezstwo 1).
Szafarzyk
przyznaje,
i e niemoiliwem
jest
okreslié,
do jakiegobyjgzykanaleial
- gockiego
(vithingi)czy
slowialiskiego 2). Etymologiczny zag wywód nastrgcza dwie
sprzeczne opinie. Miklosich twierdzi przy wyrazie witQzb, i e
wzglgdy etymologiczne j u i nie tyle tematowe, co suffiksowe,
nie pozwalajq na wywód jego
odskowiadskiego viti3). OdmienniePerwolff utrzymuje, i2 wyraz witgzb jest urobiony
z tematu viti za posrednietwem suffiksa -gzb, -eg%, (na wzór
jak koii, konik, konjaz’, ros. jeidziec 4). ,Ale jeSli wywdd etymologiczy jestwqtpliwy,tohistorycznakombinacya,dorobionadopochodzeniategowyrazuprzezfilologów,jest
absolutnieniedoprzyjecia.
Szafarzyk (a zanim Miklosich iMetzgauer)uwaiajq
tenwyrazzaappelativumodnazwyludugermaliskiego
Vithingi. Naz wa tego plemienia (Vithungi, Vittingai) istotnie
pojawia sie u pisarzy rzymskich (Sydoniusza Appolinarego,
Aureliusza Wiktora, Ammiana Marcelina), ale tylko w liczbie
plemion geermadskich, ktdre pustoszq prowincye rzymskie.
Aby przoniesé ich nad Baltyk w sqsiedztwo Slowian, trzeba
bylo tg nazwgskombinowa6 z nazwqVividariiludugeermafiskiego nad Baktykiem, o ktdrem w parg stuleei pó8niej
lornandes wspomina5). Aby uzasadnié lepiej jeszcze
tg kolebkg Wittyngbw nad Baltykiem, dopatrywano sie ich
imienia w nazwie owych zagadkowych luddwWitdw i Chimabdw
ktdrych anonim raweliski wyprowadzaz ojczyzny SYowian Scytyi ”. Ale jui stary historyk niemiecki Zeuss byl na tyle
aumienny i ostroiny, i e w owej zagadkowej nazwie luddw
W i t 6 w i Ghimabów dopatrywal Sig przekrgconej przez ko\
l)
2,
8)
4,
5)
6)
Pfuhl. Slownik serbsko-luiycki
StaroiytnoBci sZowiaÏískie, przekl. pol. t. I, str. 562.
Denk. Ak. in Wien T. X, str. 255.
Arch. f. slav. Phil. t. VIII, str. 16-17.
Mon Germ.hist. Auct. antiquiss. t. V. rozdz. XXVIIw.
Ravennatis anonymi cosmographia
str. 28.
k
l
,
l
,
l
~
I
k
pistdwnazwyWenddwiAntdw
l),
Historyczny wigc wywdd nazwy witeg od
ludu
germadskiego
Vithungi
jest
jeszczeslabszyodetymologicznego.Natomiast,jeielietymologicznie wywdd nazwy witeg od tego samego pierwiastku,
co i wié, bylbymoiliwy,natenczassamoprzez
Sig nastrgczalby Sig wywód innej nazwy ludnogci, mianowicie smerd6w
od smrt lub Srnieré, zresztq zdawna uznany za niemoiliwy.
Ale j u i niezaleinie od nazw-y polabskieh i pomorskich
witeziów spotykamyklasg ludnogci u SYowian zachodnich,
co
ktdra swq nazwg wywodzi od tego samego pierwiastku,
i wici. Sq to rycerze mignijscy, z wani po sfowiafisku Wethenici (satelites..... dicti sclavonice Wethenici). Mieszkali oni n a
podgrodziu (in suburbio), i do obowiqzkuich naleiala obrona
grodu mignij skiego 2).
Czy
tutaj
Charakter
i
owych
rycerzy
odpowiadak ministeryalom, o tem trudno jest sqdzie. Najlepiej jednak odpowiadaé on musial charakterowi owego rycerstwa polskiego,
które Boleslaw Chrobry mial rozmiescié
po grodach w Poznaniu, Gnieznie,Wlodzislawiui
Gieczu s). J a k o i wimiennietwie
topograficznem
polskiem
posiadamy
nazwy
wsi,
które,nietylkoodpowiadajqcharakterowirycerstwaszeregowego, jakSzczytniki(Gallusowiclipeati),aleiserbskim
Witnikom (Wethenici, Wetennici), jak ‘Witki, Witinie n a Mazowszp, Witowie w inowroclawskiem, chociai jednym z nich
naukanaszaprzypisywaladotychczasCharakter
wsi narokowych,
drugim
topograficzny,
innym
wreszcie imiennoosobowy.
Jedyniegwoliwyczerpaniatejkwestyiirzuceniana
niq wiqcej gwiatla ze stanowiskapor6wnawczegododam,
ie iródla ruskie od XV do XVII w. uiywajq wyrazu >>wyt’<<
(mm) w temsamemznaczeniu,
co w ziemimoskiewskiej
socha, w ziemi nowogrodzkiej obia, a wiec udzial, czeié, polwYa6ciciela tegoobskiegreb’ (lab. sors), Taksamoidla
szaru istnieje nazwa ,>wytnikc(>>BLITHHICT,<~.Od ksiica XVI w.,
ziemig
tj. z reformqpaiiszszyinianq,chlopomrozdawano
m aw y t ’ ~ ,j a kr d w n i e i
obowiqzkiswoje
peYnili i daninc
Die Deutschen u n d die Nachbarstämme str. 668.
Thietmari Chronicon, j. w. VI, 55, VI& 23.
s) Galli Chronicon I.8.
l)
94-96.
z)
22
plaeili B Z wytiG. >>Wyt’cweszla irozpowszechnila Sig, jak0
jednostka ziemi uprawnej podobnie, jakpoprnedniobyla
sie,
ni3 soeha, obia, czet’. Jednostkqgospodarczqzostal
jakipoprzednio,dwór.Takformulujeswójpoglqdostateezny na znaczenie>>wyti<<Sergiejewskij l). Co do ogólnego
eharakteru >>wyticidg za terni Bródlami, któreautorprzytaeza na podstawiemoskiewskich
regestrbwpoborowych,
qzyli tzw.>>piscowych knigcc.
gródla te nie siqgajq poza
wiek XV wsteez. Co do pochsdzenia)>wyti<<autorniezadajesobiepytania,izdaje
Sig, i e sklonnyjestjeuwaia6
zawytwórprzystosowania
Sig donowegoposiadania
ziemi na wzór zachodnio-europejskiministeryalów, czyli tz w. przezniego)>prekarnoje
wladieniecc.
k
VIL Wi6 w mitologii sXowia6skiej.
WyszliSmy z podstawowychzaloiefíkulturoslinnego
i na nich o p a r l i h y Charaktersocyalno-religi-jny zaró wno
godla, jak i zawolania. Z natury rzeczy te same pierwiastki
powinny by6 i u innych ludów w pojgciach mitologicznych,
w pierwszym rzgdzie u Slowian zachodnich.
Nie o przenoszenie wigcpojgd tzw. mitologicznych, lecz o zrównanie ich
pod wzglgdem wierzeniowym z naszemigodlami i zawolaniamichodzi namtuta].Rezultattegozrównania(wierzeniowego, nie jqzykowego) powinien nam rozSwietli6 kwestye
powstania samego godla i zawolania.
W calej mitologii u Slowian zaehodnich pierwsze miejsee naleiy Sig bóstwu S wiqtowitowi (Zuantewith u Helmolda,
SuantovitusuSaxoGrammatyka),
czczonemu na Rugii,
a takie i przez innyeh Slowian, wobee którego nawet inne
bóstwa uchodzily raczej za pólbogów z). Wyobraienie jego
W formie
numenalne mamy
opisane
bardzo
dokladnie
etymoiogicznej jest tylko pewny staroiytny wyraz slowiafiski BSwigty<((svgtu-c6rna.h). Drugapolowategowyrazujest
aiewyjaSnIona. Miklosich powiada: >>Das Wort ist aus
dem
slavischen unerklärbar ; man deutet es als heiligen Siegercl).
Filologslowiaiíski
akceptuje bajeezkguczonych
mnichów
XII w., i e Swigtowit pogabski jest deprawacyq Bultu Rzy836
mianina Sw, Wita, patronaKorbei(Svantovitistder
von St. DenisnachGorvey
gebrachte hl. Veie), tylkoprzeocza uwagq Sbxo Grammatyka, ie gdy Slowian naklaniano
do przyjqeia chrzeSciafistwa, odpowiadalina
to, i e majq
swego rodzimego Wita, nie potrzehuja,
wig0 sluchad obcego
czyli z Korbei2).
Nie jest to prosty zbieg okolicznogci, co Yiekssihski ju2
zauwaiyl, i e jak w godlach runa tyr, tak w imionach koiicówka w i t uchodzi za wyraz szczegó1nie dostojny. Miklosich od pierwiastku witi nalicza 39 form osobowych oprócz
topograficznych,urobionych
od imienia3). Z polskich na
pierwszyplanwysuwasieSiemowitanalogiczniedo
$wietowit oprócz tego Witomir, Witoslaw, WisYaw, Briwitan (czeskie). Z nazw miejscowyeh spotykamy wies na Mazowszu
Wicie lub Wiczie (woj. rawskie pow. gostyfiski) i Withy (woj.
mazowieckie pow. srdiafiski), wsi o charakterze tzw. wlodyczem, nie mówiqc juk o Witowie, Witicach (czes.) iWitowicach (pol.), Witocjnie, Witkach, Witkowie, Witkowicaeh,
Witoehowie, Witaszynie, Witoslawicaeh.
Lecz msietenazwyosad
- miqdzy innymirodowe,
jak Wity, Wicie, zostaly urobione od imion chrzeSciafiskich
wlagcicieli? Na toodpowiemy, i e miejsce, gdzie stala Bwiqtynia Swiqtowita, zwalo sieposlowiaiiskuWitowa
(Withoua4), nawetnie
Witów (z kohuówka, dzieriawcza,), leez
z kobcówkqiefiska, na wzór zawolafi, jakBorowa i t. p.
W XIHI w. byYa to niewielkawyspa,oddzielona
wqzkim
przesmykiem, jakby ramieniem rzecznem,odwyspyRugii.
DziS jesttopólwysep,najbardziejna
pblnocwysunigty
w morze, który zachowak starokytnq nazwg Witów (po niem.
Wittow). Sam wyraz Wit ma dzib hrzmienie w jgzyku ser
skim wi6 (wiee), w pomorskim witka, Zuiyckim wig (wiszar,
1)
2,
1)
2)
z)
23
Wici i T Q ~ Q ~ Y
A. SZda@WUSki
Drewnosti russkago prawa, t. III, str. 367.
Helmold Chronica Slavorum ks.
I, roz. 52.
Saxo Grammaticus. Gesta Danorum, ed. Holder, str. 565.
3)
4)
5)
Slav. etymologisches Wörterbuch pod wyrazem
Saxo Gr., j. w. str. 568.
Denk. Ak. in Wien T. X. str. 255.
Saxo Gr. str. 568.
Pfuhl. Slownik serbskoluiycki.
vitti.
4
l
25
A. Szelqgontski
Wici i Topory
trawawodna6). Ale co ciekawsze, i e i w niemieckim istniejewyrazwitu
(st. gdrno niem.) na oznaczenie
lasu,
drzewa(Baum, Holz, Wald) 1). Moieto wigcej uprawdopodobnipochodzsnienazwygldwnegobóstwaSlowianzachodnich swigtowita od kultu wici albodrzewa.
W kaidymrazieudowodniliimy,
i i najstarsza topograficzna nazwa slowiafiska (Witowa)ma formg dzieriawczq,
ktcira zakoficzeniem swem odpowiadanajlepiejformie
za.,
wolafi z reguly z koficdwkq iefiska, o w a , jakBychawa,
D%browa, Gozdowa, Kaniowa,
Lubiewa
itp., chociai j u i
w zawolaniach jestwahanie
koficdwkowe migdzy formq
iefiskq(owa)inijakq(owo)np.LubiewaiLubiewo,
Gozdawa i Gozdawo2), i’ i e pierwszym historycznie udowodnionym patronem tejwsi o nazwie dzieriawczej bylnie kto imny,
jak bdstwo czczone przez SYowian, Syigtowit, a j u i obojgtnem jest, jakie przypisywa6
bgdziemy pochodzenie tej nazwie : rzymskie, germafiskie czy tei slowiafiskie.
Jeszezebliiszystosunek
migdzy nazwqtopograficznq,
a imieniem bdstwa okazuje Sig w nazwie drugiego bdstwa
i drugiej iwiqtyni pogafiskiej, tym razem j u i u Slowian poYabskich.Ale i co do tej nazwy miejscowoici i co do nazwy
bdstwa w Sr6dlach nie ma zgodnoici. Podczas gdy u Adama
bremeriskiegoi u Helmoldabdstwo to zowie Sig Radigast,
a miejscowoBE Redra (Rethre) i lud Radarów (Riadzi,Redezi,
Riedere, Redares, Redarii, Retharii i
t. d.), to Thietmar, 8rodlo o wiele wczegniejsze i o wiele powatniejsze, m6wi nie
o bdstwie, lecz o miejscowoBci Radgohie (Riedegost).Ze
tutajniepotrzebadla
uniknigcia sprzecznoBci ucieka6 Sig
a i do tworzenia dwdch rdinych bdstw i kultbw, jak to uczysq zardwno liczne nazwy
nilGiesebrecht3),tegodowodem
miejscowoici
zakoiíczone
na goazcz (serbska
Radagosta,
czeskaRadahostica, pol. Radogoszcz, jakiTrebgost,
Zaligoszcz, Wologoszcz, Ugoszcz), jaki
irniona osobowe Gostek,Goicislaw,Goicinliritp.
Tutaj trudnoBB jestjedynie
w brzmieniu etymologicznem i znaczeniu religijnem owego
drugiegowyrazuRad,ktdry
snad pdiniejprzeszedli
na
nazwg miejscowoici Redra i na pewien lud (Radzdw, Redr6w
itp.). Otdi jeielimigdzy bóstwarni slowiafiskimi a zawolaniami
jest
kultowe
pokrewiefistwo,
natenczasna
charaKter
tych
b6stw
muszg rzuci6 iwiatlo
zawolania. Takich zawolaii w heraldy ce polskiejjest
d w a : jedno Radzicz, ktdrejak0
majqcegodlo na sposdbzachodnio-europejski, narazie pornijam, drugie Radwan (fig. 17).
Zapiski
sqdowe
Sredniowieczne w rozmaity
Fig. 17,
sposdb opisujqtogodlo:jedneuwaiajqje
za chorqgiew koicielnq, inne za szubiennicg 1). Tak sprzeczne
opinie co do ksztaltugodlaniepopierajqzapatrywania
o pochodzeniuzawolah z opisuherbu, tem mniej staroiytnej
nazwy
godla
Radwan,
tudziei
jego
zawolah %Wierzbowai Kaja2). I: tutaj odrazu
trzeba zaznaczy6, jak wielkq krzywdgczyni
swejteoryiPiekosifiski,
ktdryjedng
z najstarszych proklarn polskichi godYo o wyraSnem znamieniu runicznem wyprowadza z moFig. 18.
nogramuPiotrka Wlosta (z papierdwDlugoszowych Petrus), zamiast przeciwnie ten monogram (fig. 18) sprowadzi6dotypugodlaRadwan.Czyni
onto w celu ratowania dufiskiegopochodzenia potginego
komesapalacowegoza
BolesYawa Krzywoustego,chociai
j u i Mosbach poprawil przydomek jego z Dunina na Donin
(pisownia Sredniowieczna), i tej etymologiitrzyma6 Sig bedziemy. Ten uchrzeiciafiszczony monogram
Piotrka Wlosta
jest to wYaBnie identycznegodloWlodzimierza,wojewody
krakowskiego.
na
dwdch pieczgciach z r. 1237 i 1238. Tylko
ine a
pieczqci tego
Wlodzimierza,
ktdrego
Piekosiliski
na-
l)
Schrader. Reallexicon der indogermanischenAltertumskunde
str. 934.
z) De clenodio Lubewo. Inscriptiones 1341, 1342 (1396). Proclamacio
Gosdawo. Potkafiski.Zapiski
nr. 37 (1415).
Wendische Geschichte. t. I, str. 68.
c
t
l
l
1) Patibulum cum cruce superius et proclamacio Kaya. Inscr. 1240
(1407); crux super vexillo proclamati0Radwany, tamie 676(1433); suspendium etdesupercrux,tamie
1106 (1469):; de clenodio Radwan ...
vexillum templi, de proclamatione Kaya, tamie 1314 (1472).
2) Zawolanie tego herbu Wierzbowa, patrz Ulanowski. Matesyaly
nr. 353 (1547) Radwan seu Wierzbowczyk, tamie nr. 443 (1583).
m
Sb
U.
u
s
N
O
Q
N*
CD
B
CD
u2
CCD
z.
K
P,
s
9,
p3
8
3
a
O
2
C
D
U.
a
Oh
k!
P,
Yì
a
O
O
3
Nr.
28
wici i
A. Szetqgorvski
Swarzqdz (w Wielkopolsce); Swaroczin (na Mazowszu). Cala,
trudnoBb jest w etymologii, anastgpnie w znaczeniutego
wyrazu. My bgdziemyposlugiwalisieetymologiqgwarowq
polska co do pochodzenia nazwytopograficznej,adopier0
z wywodem etymologigdy okaie sie, i e jestonazgodna
cznym nazwy zachodnio-slowiahskiego bdstwa Zuarasici
wywód dalszyetymologiczny
jej znaczeniazastqpimy wywodem rzeczowym, czyli i e zrdwnanie etymologiczne zastqpimyzrdwnaniemwierzeniowem.
W gwarachludowych rnamy wyraz>szwary<<(>>zatrqbili strzelcy na szwaryc w piosnce o zajqcu). Ale gwarowe
>>szwary<<jesttonicinnego,jakurobioneliterackiesfory,
albo jeszcze lepiejswory. I tenostatniwyrazjestbardza
archaiczny i nadzwyczaj w znaczeniach swych (rzeczowych,
a pdiniej oderwanych) urozmaicony. Swora, jak0 drqg w Brodku wozu; jako, rzemieh, ktdry wiqie kapice
cepów ; swolqrzehlubswornik,jak0grubyidlugigwdidiielazny,
czqcy przodek wozu z poiladkiem; swora, sfora, zwora, jako
powiqzanepsy, konie. itp. We wszystkich tychwypadkach
>>sworowab,sforowabc znaczy spajab, spinab, sprzggab, jednoczyb, lqczyé, kojarzyd(stqdodczasownika
i rzeczowniki
abstrakcyjne,
jak
>>swarnogb,niesworno$@c<,przymiotnik,
= zgodny w gwarachludowych>>szwarnie, h a r >>sforny<<
nie<<
= zrgcznie, gladko, latwo, albo >>szwarny<< ladny, gladki,
zgrabny l). I ten nasz rzeczowy wywód nazwy topograficznej
z wywodem etyzgadza Sig, ehob niezaleiniejestpodjqty,
mologicznym nazwybdstwaZaurasiciprzezJagifia,który
widzi dwa wyrazy pokrewne: w rosyjskim wwar'ba<< w znaczeniu swadiba, i to samow dolno-serbskìm )>swarba<<
w znaczeniu wesele". Dalej wywdd etymologiczny, za JagiEem,
co do znaczenia bóstwa
jui nas nie prowadzi (>>swar'ba=
wesele). Musimy przetozrdwnanieetymologicznezastqpi6
przez zrdwnanie rzeczowe i objagnib go wierzeniowo. Takim
r6wnoznacznikiem na pojqcie >>sworowab~lub>>swarowa@<<
jest polski wyraz gwarowy >>drqikowa&, i ten wyraz ,>drqgc
zarówno etymologicznietlumaczypokrewiehstwoswoje
ze
1)
9)
Por. Slowniki KarZowicza i Lindego.
Arch. f. slav. Phil. t. IV, str. 426.
l
!
l
Toporg
29
>sworq<(
1) (drqikowae, drqiyé i pochodne droga
= dolina,
brózda), jak i rzeczowo kojarzy Sig z maliefistwem, swadfibq,
a takie z otrzymywaniempierwotnemprzeztarcieognia.
Jegli wigc nia mamydowodu na to, i e ruskiSwarog-HefajstosiSwaroiyc-Helios
XII1 w. orazSwaroiyc= ogieh
(XIV-XV w.) byli pojgciami ludowymi,to w kaidyrnrazie przekonywamy sig, i e mnisi ruscy koncepcye mitologicznq, zapoiyczonq z literaturyzachodniej,Zaurasici, t h maczylisobieetymologiczniecalkiem
wiernie, (swara =
swadiba = ogief¡ = slofice), a i e rozumieli jego znaczenie,
najlepszym dowodenz jest, ii koncepcye bdstwa Swaroga rozszerzali na bóstwa rzekome z Egiptu (latopis hypacki 2).
Natomiast na tej samej ziemi, gdzie bylo w X i XI w.
[(a echo tego-jeszcze jest w XII w.) gldwne bóstwo, Zuarasici,
w Radgoszczy czy w pdiniejszejRedrze
(miejsce wcale
dokladnie nieokrgSlone topograficznie : obwdd stargardzki
czy strelicki), w gl6wnym grodzie ludku o haniebnie zepsutern przezkronikarzy
niernieckich imieniu slowiafiskiem
(Radzów czy Redardw)mamydowodyhistoryczne
j u i od
VI11 w. istnieniapotginejdynastyislowiahskiej
ze stolicq
w X w. w Wieleniu czy Welehradzie (Megalopolis = Meklemburg), którego miejsce znowui nieokreilone wedlug itinerariumIbrahimaodpowiadabardzo
Zwierzyfícowi, siedzibie
w X I I w. zaloionego pierwszego biskupstwa. I tg dynasty9
ktdra stanowi cxolo zachodniej slowiahsznzyzny od VI11 w.
do Niklota w XII, - a ktdra nawet po
przyjqciu chrzegcijafistwa utrzymala sie na tronie,Piekosifískimqdrze
i sYuaznienazwaldynastyqDragdwna
wzór polskichPiastów
Sig uksiqiqtpolabskich
imienia
odstalepowtarzajqcego
Drag(Drag,Dragowit,Draiek,Cedrag,
Mizydrag,Dragogw. WaeYawa).
mir i Dragomira, ksigina lutycka, matka
Natomiast 2) imig to Gudrac (zapewne zepsute Cedrag)
1) Por. u Miklosicha dorg-: czes drgiiti = aushölen; dorga st. slow
-draga,thal,ns.dragafurchein
wiesen, thal,engpas,
art fischnetz;
draha weg; drag-:st. st. i now. SZ. dra2iti reizen (popolskudraini6).
Q tymostatniem M. powiada ndie Slavische Urform fcstzustellen, will
mir nicht gelingenu : Etym. Wörterbuch.
2) P o h sobr.letop.t.
II, str. 5.
s.
l
CL
W
P
. .
l
ec
D
N
Y'
1
w
I'
I
WiCi i TOPQTY
l
l
63
l
ralcteru glównego bóstwa Merkurego*). Ale tutaj mamy wiadomoBci ju5 obszerniejsze, ktdre zawdzigczamy przewainie
samemuTacytowi.
Tacyt,opisujqc
gaj Bwigty u Gernnanów, w ktdryrn
przynssili na ofiarg jehcdw wojennych, podaje,
i e obok oltarzy staly tam
kYody drzew z przybiteminanichmaskami (truancis arborumantefixaora
2).
Takisam sYup wielki,
wkopany w ziemie, ozdobionygodlami(stirpsmagnusdiversisimaginibusfiguratus)
byX przedmiotem czci jeszcze
w VB1 w. (w iywocieWalarycha -f- 622). Ale szczegdlnego
rozglosunabral
slup albo piel'a drzewny aa Sasbw,kt6ry
zburzyl Karol W. w czasie swej wyprawy (772). ir6dYa germahskie zgodnie nazywajq go Irminsul, odnoszqc
tg nazwg
raz do gaju, albo do gwiqtyni, to znówwreszcie do samego
idola. - I toostatniezdajesie
by@jedynie Beisle. Tuodnosi sig jeszczewzmiankaRuodolfaPuldajskiego
o ltulcie
Irnlinsula pod postaeia, pnia wysokiego (truncum... ligni non
parvaealtitudinisinaltum
erecturn), ktdry po lacinie t h maczy mniversalis columna<< i wiadomo6d Widukinda o bhstwieSasów,któremupozwyciestwieodniesionemskladali
ofiarg,akt6rekronikarzopisuJe,
ii wedlug irnienia jest
Marsem, wedlug' ksztaltu kolumno wego Herkulesem, a wed h g oryentacyimiejsca
Slodcern czyliApollinem, i takke
nazywa to bóstturo Irmin (Hirmin -vel
Co do znaczenia tego wyrazu Prmin, Irminsul, w którym
tylko druga ca;@@(Sänle = columna) jest zupelnie zrozumiala,
to do Sazi6 dnia niema zgodyrniqdzy germanistami. Grimm pierwszy zebral wielkq liczbg. gloss staroiytnych, w których wystqpuaje, jako cze6dskXadowa, w y r a z i r m i n , i r m a n , i ö r m u n
r m e n (prw. imig kr6la gockiego Ermanaricus, oraz ludu
w nim znaczeniawielki, potginy
rmunduri) i dopatrywal si9
(maximus5). Mogk wskazuje na nazwg bóstwa germadskiego
Er, Ear, alerzeczdziwna,zamiastpoprzesta6
na realnem
Deorum maxime Mercurium colunt. Germania,
roz. 1X.
Annales I. 61.
') Pertz Ss. II. 676.
4, nomine Martern, effigie colurnpnarum imitantes Herculem,
Solem, quem Graeci appellant Apollinem. Rer. sax 1. 12.
') Deutsche Myth. t. I, str. 107.
l
1
I
l
~
l
~
,
,
l
znaczeniugermahskiem(runa
Er, E a r i runa Tyr) zwraca
sie do wedyekiego epitetu bóstwa aryà - Xaskawy 1). Meyer
upadabni a Hrminsula sasltiego do wiecznie zielommego drzewa,
czczonego w Upsaai (a wjgc Swierku 2). Dla nas wainy jestetymologicznywyw6dMogka od E r a ,E a r a czyli wici izrównanie
runy
ear
z tyrern, gdyi
stqd
przekonywarny
sig, i e powyisze runy sa, wyobraieniem plnia drzewnego, który ksztaltem. swoim
odpowiada
pojqciw. b6stwa
lacifiskiego
Merkurego, wedtug ckmalpakteru za6 swego,jakob6stwo
wojany,
nosi miano laeifisskie Marsa. To nam tlumaczy, dlaczego wtorek, dzieh pogwigcony Merlcuremu (dies Mercurii) w niektórych olr;olicach Niemiec, (jak n. p. w Bawaryi), nosil miaano
Erestag,
gdzieindziej
zn6w
(jak u Sasów) by1 po6wigcony
Wotanowi,
kt6ry
wyparl
z ezasem CQ do znaczenia Era lu
Ears, stqd
nazwa
gwiazdozbi
wielkiej
niea2
wiedzicy
otansvcragen
Widzimy
jest r a z Irmenswagen to znów
zatem, ie o ile kultWuotanalubEara
maCharakter
Wdinray, drzewny, to odpowiada on W zupeYnobci charakterowi kultu drzewnego IA Slowian czy to Swigtowita,czy to
Zuarazici, i bez potrzeby wiekania sie do hipstezy jakiegob
zapoiyczenia, moina przypuszcza6, i e i tu i tam byYa wsp61CO i dla kaidej
na podstawa wierzeniowa, ta sama zresztq,
religii przyrodniczej.
W mitologii germahskiej Odin czyli Wuotan, kt6ry wypar1 lubusun@ na drugiplan resztg Mstw, jestbogiem
burzy, wicbru i
Bwiata podziemnego. Jest on jednooki, nosi
okrqglykapelusz i szerokiplaszez.Als
g1ówme jegosymbole sq to kopia cudowna Gungnir i kofi siwy, na którym pojawia sie n a polubitwy - Slejpnir. Otók ciekawejest, i e
gdy h a i ten tak zespolil Sig z charakterem Odin%, ii w Völuspasadze nazwa konia (Drasil) jest nazwa, wiecznie zielonego drzewa Odyna (Hgge), z pod ktbrego wytryska cudowlne
ir6dlo - woda iycia (to drzewo, >>zielony jasion<, zowie Sig
Yggdrasill*), to w sadze akandynawskiej o Eryku Zwycigzcy
l)
2,
1)
loco
2)
3)
4)
Paul. Grundriss der germ. Phil.
t. 111, str. 316.
Nithol. der Germanen str.
318, 319.
Grimm t. I, str. 138. Paul. Grundriss t. III, str. 316.
Meyer, str. 451.
66
A. Sxe@p~vshi
To samoznaczenie,
eo wiadomo6ci kronikarskiedla
SYowian zachodnich, ma dla nas folklor wspdlezesny, a role
sag skandynawskich w mitologii Germanów spelniajq u nas
godYa i zawolaraia zawszewtemrozumieniu,
i e mamy do
czynienia nie ze skoficzonemi i okreSlonemi postaciami mitologieznemi, Bem z pierwiastkami wierzeh religijnych i z obrzgdami kultów pierwotnych.
Na podstawie badania porównawczego stwierdzilihy,
i e kult ro6linny przybral forme kultw. klody, i i e teryomorficznym'wyrazemtogokultudrxewnego
(kYody) jest kult
konia, przyczem kofi jest zwierzgciem chtonicznem.Jeieli
zatem kon, spotykany w naszej hsraldyee, ma zwiqzek z kultem pierwotnym, to ten Charakter jego chtoniezny musi sie
odbi6 takie i w zawolaniach,jakkultroglinnywkulcie
kbdgr.
Kofi w heraldyce naszej jest znane
Obok godla Stary
godYo Koniowa
szyja.
Jest
to
zawolanie
herbu
Bielina,
(fig. 26), który istotnie przedstawia koniowq szyjg 1). Piekosihski z wraca przytem
uwagg, i e n a S14sku w XIII w. spotyka
sie dw6ch rycerzy: jeden Strzeiywtij, drugi
noszqprzydomek,
(a wigc
byleglowy, i i.e wherbie
swym istotnie nosza, kobyle glowy czyli, CO
Fig. 26.
najedno wynosi,kofiskieszyje
2). Ale wigcej, botakiesame
godlo (kobylaglowa
albo koniowa sxyja) nazywa
Sig Alabanda. EyYabywiqc to
ama wyraBnie cudzoziemska,gdybyniejejdruga
Yaz przekrecenialub
nazwaAlbaluna,niewqtpliwie
w Elad
ienianiemieckiejAlabandapowstah,ale
ga, nazwq
zjawia
sie w god
bialy
p&sigiyc,
ktbrsgo
zwyziera
ezarny
ekosifiski
leb cafkiem
slusznie uwaia proklamg Ala
ienionq Koniowa,
,
67
WiCi i TOpQTY
szyjg (Halsband) i poiycza sobie p6lksigiyca do restauracyi
h. Bielina, ktdry calkiem slusznie
uwaia za prastare godlo.
Ale istnieje jeszcze drugi opis tego herbu
w zapiskach sqdowych,gdziezamiastpblksigiyca
i koniowejszyi
wystgpuj3trzypodkowy,albotrzypodkowy
i krzyialbo wreszcie podkowa, w 6rodku ktdrej krzyi oraz rohatyna 1)). Biekosifiski,
aczkolwiek
sq toidentyczne
zawolamia, tworzy
z nich herb dlrugi Bieliny, ktdry calkiemsluszniespokrewnia co do ksztaltu z Czewojq, jak zndw r6ina, tyhko od
prokliama BiaYa,
Bieliny p6ltora ramiennymkrzyiemjest
(za-woxanieherbu Ciolek), proklama Biel zn6w rdini sie tylko
potrójnem rozszczepieniem u dolu od
Tak pokrewne co do brzmienia s3 te zawolamia, i talc
szyj?, do znanychnam
zbliione, poza opisowqKoniowq
i omawianych j u i powyiej wyobraiekn runicznych KoBcieszy
i Gzewoi sq ich godla.Nasuwa sig stqdpytanie, czy mimo
tych riiinic herbowych i rodowych nie zachodzi rnigdzy niemi
wierzeniowy zwiqzek.
Istotnie Bielina %),jak tego dowodzq nazwy topograficzne
yel, Bielice, Bielany, Bieliny), jest to lproklarna, utworzona
nazwybardzostaroiytnej.Opr6czpojeeiatopograficznego (biel = mokradlo, nizina, bYoto), wyrazy, pochodne od
h i el, maja, bardzo szerokie znaczenie folkloryczne i to z a r 6
wnowobrzgdachwiosennych,
j a k , iswadziebnych. A naprz6d nazwa kobiety, w pierwszym rzgdzie niewiasty, iony,
- biaYogYowa. Napoz6r
wydaje
Sig to
kobietyzamginej
prostyzbieg okolicznoEci. i e takniejest,
gwiadczy o tew
zwyczajswadziebny, i e po oezepinach, gdy pannie mYodej
zdejmuj3 korong, a
wkYadajq n a glowg chYopk9, wtedy wykrzykuja,, >>bieli sie<<. (Przedtem wykrzykujq, >>OjdziB, d z i k ,
i >>OjBwieci Sig<<,ale o znaczeniu tych ~ y k r z y k n i kpatrz
~~
niiej 3). Podobniei skladka dla mYoduchy (prw. posag), zbie1) Bylyna, tria babata. Ulanowski. Materyaly 299 (15%).
Bilina,
trzy .podkowy y krzyi, Garnie 491 (ih96), sagitta cum cruce in babato et
proclamacio Byelina. Potkafiski. Zapiski 68 j1428), babatum et intus babati crux cum rogaczina, tamie 76 (1434).
2) Odmiany tekstowe:
Belina, Byelina,
iala), Byeleye, Biel.
8 ) Lissowski. Obrzgdy weselne, Wisla t. VIII, str. 195.
h*
',,
68
A. Sxelqgowshì
rana przy oczepinach, zowie sig Bbialy wieniem, a wigc przez
tg nazwg rozumie sietakie ))c"nopka<<, a nie wieniec paniehski.
W zwyczajach
znów
rocznych
ognie
Bwigtojaliskie
albosobótkanazywajq
sie (w niektórychokolicachlubelskiego)ogniami
beliezllerni 1). W botanicenaszejludowej
ikredniowiecznejistrlieje
eaky szlereg nazw od tegoi pojecia(biel,biela, bieleai, bielik itp., oraz bylek, bylica)
i majq
one róine wlakciwoBci lecznicze, czarodaiejskie (bielik) i wr6ibiarskie 2), przytern bylek oznacza t0 samo, co dziewanna 3),
bylica zag, iyciel (od rzyci)albozielemacieznejestto
>>matka wszystkich zi6h
- m ar z an na 4). J a k bialoglowa jest
ionq, tak >>biaYygwiat<<oznacza zimg. Dla tern silniejszego zestawienia pojqcia swadziebnego biazoglowy (iony-niewiasty)
a pojgciempolnembylicy
- marzanny,dodam
jeszcze, i e
w zagadceludowej
o roku >>PO suchejbylicycnastgpuje
Brnsdry kwiat, co rszweselil caly Bwiat<<
Ale jaki z wiqzek O W Q za wolanie Bielinaczywznaezeniu pory roku (zima), czy w znaezeniu polnym (bylica marzanna), czy w znaczeniu s wadziebnem (bialoglowa, biaYy
wieniec), anawetkultowem(beliczneognie)
ma z kultern
chtonicznym konia ?
Aieby zwiqzek ten zrszumie6, trzeba Sig znowui uciee
jui nie wiodoobrzgdównaszychludowyeh,tymrazem
sennyeh, lecz godowych (okolo BoiegoNarodzenialub
po
Nowym Roku) i zapustnych. Obrzqdy
te sa, niemniej waime,
jak wiosenne, lecz Charakter ich jestcalkowicieodmienny.
iast gaika lub maika, chlopey ehodzq 1) z szopkq, gwiaalbo te2 2) z kozq, konikiem, turoniern. - Gdzieindziej
ebierajq Sig zg dyabla, za Bmier6, za niedzwiedzia, konia
o d a . Gzasem wreszcie 3) obnoszq podobnedo turonia stras z y ~ l o , ~ y l ~ o p r z e p a s a ~ e p o ~ ~ ó s Y e ~ , i ngaoz yd w
z iaa jdqe m6)
ubelskie t. I, str. 119.
ostafiïíski. Symbola t. I, str. 115,134
9 jw. t. I, str. 298,
4, j. w. t. I, str. 327, 328
5, Karzowiez. SI. gwar , prw. Bylica.
6, ROZ. XX, 427, Zb. wiad. do antr. kraj. XIV, 165.
Wici i topory
69
albo
wystepujq
sami w tych
obchodach,
przebrani
za
d z i a d a i babg').
Pokre wnsB6 tychtrzechkategoryiobrzgdównarzuca
sie samaprzez sie. Nas tylkoobehodzi ta trzeeia i druga.
Go do obchod6w zwierzqcych naleiyzauwaiyb, ie obchód
czy to z turem, czy to z koz3, czy z niedzwiedziem lub koniem w niczenn prawie nie róini si9 od obchodu opisywanego
ju2 koniarza alho nawet konika z wierzynieckiego. Wszgdzie,
czy to przebranie,czy to obnoszony przedmiot przedstawia rzeczonq posta6 z wierzgcia, a wigc turon (turufi, toruli) - glow9
tura, a wlaBciwie byka z rogamina wierzchu2); koza-osadzony
nakijulebkozi
z dzwonkiern na sayi 3)9 alboprzedstawia
jq c h h p czy chlopak z dorobionq trzeciq nogq i ogonem
kohskim 4). Taka sarna jest zabawa w niedzwiedzia 5). Wszedzie do przebrania naleiy koiuch, przewr6eony
wlosem do
góry, czasem takiefartueh
niewieSci, zwany )>burelk<<
6);
wszgdzie obok Bpiewbw, prawierytualnyeh, ch06 iartobliwychzwierzg, (chlopakprzebrany),skaczeigonidziewki,
i wszgdzie gospodynimusiokupywa6
mu Sig pewnym d a tkiem. Zamiast tei nazwy od poszczególnychzwierzqtspospotykanly nazwg dla nich ogólnq z w i e r z y n y.
A zatem mamy tutaj do czyniania tylko z róinemi formami jednego i tego samego teryomorficznego kultu. Wszystkie te2 tepostacie zwierzeoe sq dobrze nam znane i
z godel. Ale co nam rn6wiq o nich zawolania?
Turzyna jest proklamacy3 herbu Prus, który ma takie
o,pr6cz Turzyny i inne odrniany ezyli zawolania, jak
Wilcze
kosy (Prus II) i Nagody (albo Prus IIIT).Sama nazwa herbu
Wisla, t. XII, str. 51.
Kieleckie I, 44 Ulanowska. Boie Narodzenie u g6rsli, Z W . Zagórzarrami. Wisla t. JI, str. 107.
3) Zb. wiad. do antr. kraj. t. X, 219c.
4) Krakowskie I, 263.
5 ) Poznaiìskie t.
II, str. 198.
6) Prw. Wisla VIIT, str. 268, tamie rysunek
7) Tak u Paprockiego, str. 530. Prw. babatum et crux intus. Inscriptiones. 671 (1433). Wlagciwie Nagody jest to proklamacya herbu Jelita,
prw. de clenodio trium hastarum et proclamacione Nagody, tamie 168
(1408).Ale nie chodzi nam tutaj o systematykg godel, jedynie o pokre
wieïístwo ich wierzeniowe.
1)
2)
\
"'W
U
I
e@
b
V .
.a.
N
o e
? ? s
N
w.
84
A. Sxelqgorvski
z figurq
szachowq.
0 eiekawej
odmianie
Pogoni
polskiej w ksztalcie lilii bgdziemowajeszcze
niiej, a tem saoch zawolanie, mniejsza, czy w sensie od imienia
od nazwypospolitej,
cbrze6ciaiiskiegozapoiyczonem,czy
oznaczaten Sam kloc, pniaklub klodg, co kotwica,awygadkowe kleraldyczne Rocha Bub X ~ l u m n ypoleamn litewskichpokrywa siq cafkowicie z treieiq
i znaczeniemltolumnyjulijskiej,zagadkowego
TrzygYowa
szczeciriskiego lub germahskiego Iggdrasila albo Irminsula.
Co wiqcej, w polskiejheraldyce mamy gsdloRadwan lub
Radzica, ktdre temucalkowicie odpowiadajq.
Jni z samegoprzedstawieniategokultuprzodkbw
y wynika, (co6my zresztq n a posqgu zbruckirn
epordwnawczejmitologiistwierdzili),
ii ta
klodajest
to b6stwodwuplciowemeskie
i iefiskie. 1 nie
inaczejrzeczta
sama przedstawia Sig w obrzgdachdzisiejszyeh. 1 w folklorzedziad,czyto
w znaczeniu ~ Z W Z Q W B ~ ~ ,
czy to wwierzeniowemma
analogon w babie. M d w i l i h y
o kamieniach, ktdre nazywajqrazdziadem,
to zn6w babq.
jest to gramby kawal drzewa do wbijania pali,
wytYaa oleju; baba, nazywasiestara
soma. Baba jest to
pgk szmatlub wiqzka sYomy do zatykaniakomina,a
wyodek czyli h f t od komina' zowie Sig habka albo dziadek.
stataai snop na poluzebranyraznazywasie>>dziadem<
albomtarym<<, to znbwnazywa
Sig >>babkq<<albo>>stamch%<<albo>>kogutem<<.Przydoiynkach
te nazwy jui Sig
rbinicujq. Jeieli dziewezyna ostatni snop zwiqie, to dostanie
Bdziada<\,ajeielikto
z mgiczyzn,to>>babe<<.Zmuszajq tg,
t6ra ostatni snop zwiqzala, zabraé go na grablisku, a wtedy
6wiq: >>idqz babqc 1).
Takie i owa lalka albo straszydlo ze sYomy, obnoszone
w kofieu zapust albo w popielee, zowie sie i dziadem, ibabq z)>,
Ale tutaj przyclnodzq ju2zwyczajezapustnealbo
migsopustne
tak
tyczne,
i e o nich naleky w zwiqnku
z godlami i
i sY6w parg
odrgbnie
powiedziee.
postern zowie sie Za~ i a ~ o m o , okres
i e czasuprzed
wici i TopoYy
iesopusty. Filologia wyprowadza pierwszy
wyraz od fasten = po$ci@, drugi od puscid migss (tak doslownie!)'), alewiadomojest
rdwaaiei, ie idziadaalbobabg,
wszystltojedno,iywego,chodzqcegozadatkiem,
czy martwego - klom, balwana zowiq takie Zapustem. Natomiast balwan 6 w domiany zowie Sig u ludu inaczejjeszcze.Niesopust, l??iesapa;lst<<,taksamojakNiesopustamilubNiesapustaminazywa
Sig czaszapustalbomigsopusty2).
W krakowskiemobrzqdtenjesttakdaleeeupstrzonypaplaninq
iakdw, ie Zapust figuruje tw. w oracyach pod nazwq >>mantpaiaskie ksia,iq<c,a migsopustypodnazwq)>Bachuskbw<< 3).
Inaczej w stronach, bardziej oddalonyeh od
wpZy w u bakau ludu istniejenie
larstwa, jak np. wRadomskiem;tutaj
tylkoobrzgdowa
forma obnoszenia lialki Niesopusta,ale
istnieje takie ibabskazabawa,zwanaCzomber,podobna
do tej, jaka istniala niegdyg
w Krakowie.Polegala olla n a
tern, i e w tfustyczwartek z przedrniebcia Piasek wleczono
balwana ze slomy, ktdregonarynku,przed
Sukiennicanli,
Dalo topow6daupelnie,jakprzy
pospdlstworozrywalo.
konikw. zwierzynieckirn, do wyprowadzeniatejzabawy
od
osobyjakiego6wdjta
czy burmistrzaCzqbra,ktdrymial
rzekomoniegdy6 s w q siedzibg n a przedrnie8ciu Piasek i t u
wykonywalnazbyt
surowo jurysdykcygnadogrodnikarni
sig oni z jego Brnierci i na
i przekupkami.Dlategocieszyli
parniqtkg jej pBiniej przez dhgie lata odbywali owe zabawy,
wolajqc:>>zdechl Czomber, zdechY<<
". W okolicach Qstrowca
(W Radomskiem) trudno jestznale8éanalolubDenkowa
gicznego burmistrza, tyrnczasem zabawa w Czomber istnieja
ipolega na przebieraniu Sig bab zarnqiczyzniokupywaponiu sig dziewek i kawaler6w tym babom, ktdre je bijq
wrdslami.
mloJeieli wspomng, ie w Krakowiebabyehwytaly'
dych ~hlopcdw i przywiqzywaly ich do tego balwanza-kloea,
strojqc ich w grochowy wieniec i zmuszajqc ciqgna$ go tak
Prw. SI. Warsz.
Yrw. Sbwnik gwar.
5 ) Mrakowskie P. str. 264.
') Krakowskie I. str. 262.
i?
Nadmorskiego, Kaszuby i Kociewie str. 94, 95.
Pleszczyhski,Bojarzemiqdzyrzeccy str. 85.
2,
l)
z)
85
I
N.
K
O
N
88
A. Sxelegoruski
~~
graficznej, nie znamy. I imig praojea tego rodu Niesdb jest
nieslusznie i z krzywdq wielkq dla wlasnejteoryi
przez
Piekosidskiego skonstruowane. Natomiast znamy nazwy wsi
i. odpowiadajqce im bezwarunkowoimiona,jakNaseband
(naPomorzu w XII1 W.)^ NiesiebqdyalboNiesiobgdy
(na
azowszu w XVI), jak Niebgdzino (pow. Lglborski), jak wreszcie miejscowoSci Bqdzyn, Bqdzin i IQdzeb, Bqdkdw i Bgdkdw,BgdziemySl i Bqdziemirowo.Tak wigc dla formy archaicznejzawolaniaOdrzybandamamy
drugq analogiczna,
wzawolaniuNiesobanda.
Ale wyraz>>bandy<<jestrdwnoznaczny z baldy(baldy,boldy,bd'dy),takiebandy
czyli
baudy zwq Sig nagie skaly gipsowe l), a ten ostatni wyraz mniejsza o jego pswinowactwo etymologiczne --jest identyczny CO do znaczenia z baba, (balda = worek na kijudo
zatykaniakomina ; baldyga = kijniezgrabny,nierdwny,
a wielki, to samo o parobku wielkim niezgrabnym). U Mazurdw pruskich do dziB dnia >>boiki<<, do ktdrych Sig zwracajq z prs6bami, z ~ w i qsig ))baldanamicc2)7 a w takim razie?
i owe baldy czyli bandy sq rdwnoznaczne z balwanem, wyznanym we wszystkich jezykach slowiafiskich i w rzeczowym sensie: drqga, klom, slupa, posqgu, i w szydebnynl
(drqgal), wreszcie jako nazwa boikdw pogafiskich. Forma nazwy proklam - Odrzyband i Niesoband- jest oczywi6cie d o niej da powiedzieE, i e Niesobqd odpowiada
bok Odrzybanda, istnieje i zawolanie Odrza,
ale czy Niesobanda, jak i Odrzybanda moina rozurnied doslswmie, jak0 obdzierad, szarpa6, targa6 balwarna (= cqbrzyb),
albo obnosie Zapusta, jest to kwestya
nie tyle folkloryczna,
co etymologiezna, Ia ktdrej o odpowiediniekusimy
Sig,
Potwierdzenie naszego wywodu co do charakteru obrzgowego Niesobi iOdrzybandajestzawolanie
Niesobi rzywosqd (i analogiczne zawolanie Zlodziej) 3), jak rdwniei
godlo, ktdre w obydwdeh jest prawie identyczne: Odrowqi.
SZ. gieogr. I. 95.
Toeppen. Wierzenia mazurskie. Wisla t. VI. str. 162.
8) Go do zawoZania Zlodziej (Slodzey) herbu Niesobi prw.Relcel
St. pr. pol. porn. t. HI. zapiska nr. 1991 (1424).
1)
2)
(fig. 41), Krzywosqd (fig. 42). Tenpierwszy niczem nier6i n y od Ogofiezyka (fig. 43) (zawol'anie Dowaly czy Bowaly1)
tworzy grupg analo-
8
4
j u i nam godla Zimy,
grnierci,MarzannyKoBcieszy,na
ktBrej to pods t a w i ej u i
Fig. 43.
Pig. 42.
Fig. 41.
Piekosifiski polqczyl
wszystkie
godla
te
w genealogie
jednego
slawnego
rodu
Popielid6w. Ale o Ogonie - ChwoScie bgdzi6 mowa jeszcze
w zwiqzku z legendarnym Popielem-Chwostem.
Na teraz rnusimy zwrdciE Sig do innejstronykultu
animistycznego kYody, jaka nastrqczala sig j u i w tolru ornawiania obrzgddw Dziada lub Baby (comber, koziol, kogutek,
dziecie), a ktdra ma zamotyw strong generacyjnq, rozrodczq zardwno czlowieka, jak calej natury.
Xoda,, j&o g~dXogeneraeyjne.
d
W opowiadaniu o nawracaniu wyspy Rugii Saxo Grammatyk podaje wiadomo66 o trzeeh kontynach u Karentandw.
W jednej z nich stalo b6stwoRugjiwit,balwanwyeiosany
z debu, rnadnaturalnejr wielkogei, o siedrniuglowach na jednym tulowiu, z tylomai mieczami u pasa i dsmym mieczem
obnaionym w rgku. W drugiej stal posqg Borewita Q pigciu
gYowach. Trzecia i ostatnia
miegcila posqg Porenuta (Porenutii) o ezterechglowach z piqtq napiersiach, rgkq lewq
dotykajqcy Sig czola, aprawqpodbrddka.RronikarzobjaBnia tylkoCharakterRugjiwita,powiadajqc,
i e byl to' bdg
wojny, i identyfikuje go z Yacifiskim Marsem. O dwdch ostatnichniemdwi
nie,wogóle
jednakkaie przypuszczab, i e
znaczenie tych bdstw daleko stalo poza powagq
b6stwa ar2) Go do opisuherb6wOdrowqi
i Ogon, to sa, one prawie identyczne, jak widaé z zapisek sqdowych, które je tei czgsto migszaja,. Prw.
Ulanowski. Materyaly nr. 415 (15'72). Z e w opisie Odrowqia krzyi i strzala
(rohatyna) czgsto Sig migszajq, o tem Bwiadcza, napiski, jak nr. 397 oraz
pieczgé Jakuba z Dgbna. Patrz Piekosiiíski.Heraldyka Bredn. fig. 163.
91
A. Sdqgorvski
Wici i Topory
kol'mskiego, ktbremu przyslugiwal clharakter bóstwa powszechnego,podezas
gdykarentafiscybyliraczejbogamilokalnymi l).
Z tych samych prawie czasbw dochowal sie opis
Bwiqtyniupoganskandynawskich
w Upsali. ByYy tutajtakie
trzy posqgi: Thora, Wodana i Frikka
(= Freyr, Frey). Thor
albo Donarzajmowalpierwsze
miejsce poBr6d nich; trzymalonwswychrgkachberloJowisza.Wodan
by1 przedstawiony w zbroi na podobiektwo Marsa; kronikarz objaBnia tutaj, i e Wodanjestto
wscieklo86 (idestfuror);tak
&ei tlumaczy i do dzib dnia ten wyraz wielu gerrnanist6w (=
wiitend) o ile slusznieto wiemycho6by
z etymologiigerahskiegowyrazu - las, b6r, drzewo (witu). Frikkaznaionowak olbrzyrnipriapus,
jakoi wedlug kronikarzabyl
to b6g p ~ k o j ui dawca wszelkiej rozkoszy (pacem voluptatemque Bargiens m ~ r t a ~2).~ Analogia,
~ u s ~ jak widzirny, migstwami skandynawskiemi a karentahskiemi udem a r , tam Porelaut -- bogowie grornu, tu Wojiwit - b6stwowojny. Jasno okre8lony m e szcie iprzedstawionygermahskiFrikkoodpowiadanieokreSlonemu i zagadko wemu slowiafiskiernu Porewitowi 3).
iorqc pod uwagq sqsiedztwo Rugijczyk6w z poblizka,
Bmialo, jeSli niezapoiyczenie, to
Skanig,moinabyprzyjq6
o d ~ z i a ~ y w ~ n ~siebie
e wzajemne
kult6w
poga6skich.
Mbwili6my juk o
luruanie, albo Rochu wolifiskim, a germahw ni3zatknigtej,ktbrajest
j akby legeladarny
sag shandynawskich.
Jako2
ie z mitologiq, lecz z kultem
u Slowianidentycznobekultowa
djesli nieetymologiczna)
odana ze gwiato witem, a raczejwsp6lny kult drzewny,
jestrzeczq dowodnaie ustaloaq.Obydwietereligie
wyrosky
najednem podYoiu wierzeniowem i dlatego dajq sig nie-
tyllko porównywae ze sobq,alei
z kaidyrninnymkultem
przyrodniczym.
W tym wypadku jednak wiadomoB6 o trzech b6stwach
karentafiskichpoza ich dziwacznymiksztaltami,którenajbardziejuderzalymitologbwslowiahskich,aktbre,
mbwia,c
nawiasem,doszczgtniezdyskredytowalyw
n a m e rozmaite
artefakty p68niejsze rzekomyeh bbsltw sYowiaiiskiclh, nie daje
namdla kultw. u SYowian nie, prbcz innion Rugjiwita, PorenutaiPorewita,ktbremajqwszelkie
cechy autentycznogei. Z nieh w Porenucie z samejetymologiiwyrazu
zawsze
dornyBlano Sig Pisruna,megoubocznempotwierdzeniem
jest takie osoba upsalskiego Donara.
Dwa innemajqcharakterystyeznezakofiezeniana
wit, przyezemRugjiwit ma
imiq urobione od nazwywyspyRugii.NajbardziejzagadkowymjestPorewit,ktbrqtonazwgtrzebar6wnieiprzyjq6 zaautentycznq.Poehodzenietegoimienia
wyprowad
wadzano od ))boru<<,
nazwy lasu albo gruntu torfiastego, moczarowatego. (To znaczenie wedlug Rostafikhskiego maby6
nnwet pierwotniejsze. Gbrale do
dzib dnia nie uiywajq wyrazu b6r w znaczeniu lasu).
U Thietmara rzeczywjScie jest
wzmianka o krukie $wigtego ora, kt6rego jednak wyrainie
nazywa borem = gajem albo lasem1), a jak przekonaliSmy
sie, wkulcietakimlasu
nierna nie osobliwego. Tu nastrecza Sig uwaga, i e i w heraldycenaszejistniejqzawolania
od b6r, jak Borowa, Borzyma, moie Bork i Borek, a takie
Borys 2) analogicznie o wierzefí ludowych w zlego ducha
pod nazwq:Borowy,orowicz,Boruta.
'Pen ostatnijest to
naturalnie duch bor6w, duch puszczy, duch lasbw, podobnie
90
Saxo Gr. st;. 577.
Adami. Gesta Hammaburgensis ecclesiae ks. HV. rozdz. 26.
3) Hnny pisarzskandynawski(Ordericus
Vitalis. Hist.eed. € III.
ad 1069) podaje, i e Lutycy czcili Wodana, Thora i Freyg. (Pertz. Ss. rer.
germ. t. XX, str. 55). J u i Grimmdomyslal Sig wsp6lnego podloiaarchaicznego kultu Slowian i Germanów.
x
1)
x)
l
1) Lucum Zutibure dictum ab accolis ut Deum in omnibus
honoratum et ab aevo antiquo nunquam violatum VI. 37.
2) Sa, to wszystko zawofania, które wheraldyce
pógniejszej nie
rozwingly Sig (Dlugosz o nich wcale nie wspomina). Borowa wedlug dokumentu z r. 1443. Piekosifiski domyela Sig w aiej Qsgków Bronikowskich
(Her. gredn. str. 207). Bork ma by6 ostrzew, z kaidego boku ma on po
jednyrn liSciu wimogradowym (tamie fig. 344, 346). Inaczej Borek -tres
lupi albo duo lupi sub monte viridi. Ulanowski. Materyaly nr. 248 (Isla),
nr. 410 (1571). Borzyma - trzy golenia zlote. Inscriptiones 1345 (1400)
Borysowicz in clipeo duo cultelli una, tamie, nr. 973 (1452).
w'
E
o
N
m
d
o
w
Wici i Topor$!
'ednakjesttojedeniten
Sam wyraz,ijednoito
samo
a znaczenie. A wigc przekonaliimy sie, i e Ger0 i Gieralt s3
to nie tylkoproklamystaroiytneidentycznezrnitycznym
Gerowitemi h d o w y m JaryYq, alenawet, i e ich znaczenie
pierwotne(giera)jestidentyczne
z >prawdq<<, awigc Gerowit i JaryZa zestawione by6 winny z Prowem. WedYug tego
z a i znaczeniapierwotnegomoiemytottumaczenierozszerzy6 i nazagadkowqnieobjainionqdotychczasproklam9
Zyrzawg l) i na bardziej odstqpnq pospoliternu rozumieniu,
ale niemniej eiekawq proklamg
Lubowlg albo Lubomlg i
na
herbjej Ogniwo2).
Jeieliterazodstrony
prolclamowej przejdziemy do
strony godlowej, to stwierdzimy, ii Ogniwo= Lubowla czyli
Lubomlamatosamo
kolco czyli ogniwo (a wigc ogieb)
w szczycie, co Prawda
i
n
(fig. 45). Piekosifiskioderwawszy od godla jego znaczenia proklamy
chwiaje
sie tutaj iniewie, czy ogniwo
jest opisem herbu, a Lubowla zawolaniern,
czy
tei
Fig. 45.
Fig. 46.
Qgniwoimieniem pradynasty, a Lubowla proklamq topograficznq -miastem na Spiiu3)erb za8 Gieralt, inaczej zwany Osmordg (fig. 46), rzeraezej
a cztery
rogi
czywigeie przedstawia oBrn rog6w,
krzyiarozdartealbojak
Sig domygla Piekosihski z pieikolaja (1402), iiziekana u i w . Floryana w Krakowie,
YO O o h i u szprychach bez dzwona, czyli to sarno, co
gniwo i Prawda. Nazwa tego herbu smordg oraz
p6Znie-j
~
lugosz.Lib.
benef. t. I. str. 355.
ignile et crux et proclamacio Eubowla. Inscriptiones 1243 (1411)W jednej zapisce Lubomla. Helcel II. nr. 1453. Dlugosz to ignile zastqpuje wyrahie Ogniwem. Woyak de armis Ogniwo. Lib. ben. t. II. s. 253.
3) Rye. pol. tom II. str. 91. Wizerunku tego herbu nie znamy. Piekosihski rekonstruuje go (Her. Bredn. fig. 398) oraz domyila -sie go
w dwuch pieczgciach: MBciwa wojewody wiBlickiego z r. 123%fig. (399),
i Mikolaja, wojewody krakowskiego z r. 1257, fig. (400).
4) Geralt de clenodio Osmorog. Inscriptiones. nr. 12.45 (1411).,. crux
cum octo cornibus proclamacio hosmorog, tamie nr. 1047 (1459).
2)
99
skrdcona >>Rogi<c
jastoczywiicieopisowax).
Ale wipej, bo
iwsamymopisieherbuGieraltznajdujemydowody,
ie
Gieralt nie jest 6w. Gerardem, leez istotnie gierq - prawdq,
Herb Gieralt ma w helmie cietrzewia, a Paprocki wspomina, co potwierdzajq i zapiskiz), ie dawniej cietrzew znajdowal Sig i w szczycie. Jako2Piekosifiski widzinie tylko
rdinicg herbdw Gieralta i DzieraYta, ale dopatruje sig takie
dwdehodrnian
herbu Ciecierza 3). Ot6i nietylkonazwa
Cieciora godzi sig z pojgciem kola (od o ciek, tok = otoka,
jak ogar lub ogniwo), ale i dla eieeiora - cietrzewia istnieje
inna nazwa, wskazujqca na pokrewiefistwo jego z Gieraltem.
Jest tojuracz = golqb,samicaciqglegruchajGca.
I tento
zatemgieralt - juraczfigurujenaszczycie
heYmu Osmoroga, a nie
BW. Gerard4).
1) Crux ad octo cornua sub tribus
insigniis, Pusch dictis, proclamacio Rogi. Helcel t. II. nr. 245, 249.
2, Avis Czerzei cum delaniata cruce,
proclamacio Os'morok. Inscr.
nr. 969 (1456) ; crux Osmorog et Czeczerza in galea et proclamacio Geralth. Ulanowski. Materyaly, nr. 24 (1399). Clenodium Geralth et pro signo crux Osmorog et avis sic dicta Czeczerza super galea nr. 46 (1402).
Godlo Geralth crux osmorog, czeczerza na helmie, nr. 52, (1403).De
clenodio Osmoroget proclamacio Dzeralth etde clipeo czeczerza. Potkahski - Zapiski, nr. 91 (1445)3) Tak w Her.
Bredn. str. 211, 212.Na innem miejscu Piekosifiski
wspomina, i e ród Ciecierzów (Cietrzewi) utrzymd ciecierza whelmie,
a w szczycie kladzie pólksigiyc roikami do góry, w Brodku dwie gwiazdy. Ryc. pol. t. II, str. 160.
4) Niezaleinie
odemnie i innemidrogamidr.
H. Polaczkówna,
stwierdzila identycznoB6 godlowq Ciecierza i Gieralta(alboDzieralta)
(Mies. her. t. I, str. 281, z góry przezernnie postulowanq, jak poprzednio
Tadra i Gryfa. Czy i herb rnusial by6 koniecznie jeden i ten Sam, to
pozwalam sobie wqtpi6 do czasu, pókisystematykanaszychherbów
Sredniowiecznych nie znajdzie innego oparcia,
jak to, które jej dal Piekosihski.I
tuznowuijakprzyTadrach
imig chrzeBciahskie, z góry
suponowane (Gerhard), znajduje swoje potwierdzenie w nazwie wsi z polowy XIV w. =villaGerardic dziBwie6
Geraltowice pod Zatorem (WL
Semkowicz, O poczqtkach rodówGerartów. Mies. her. t. II, str. 17), co
nietylkoniejest
dziwnem, ale wrgcz koniecznem, skoro imig Gerart
brzmialo po la6. Gerardus,jednaktutaj
nazwa wsi ,>villa Gerardia powstala od imieniaGerardus (w XIV w,), a nie odwrotnie od >>villaGerardia poszlo zawolanie Gerarthw, przetonajdalszywniosek,jakistqd
da Sig wyprowadzi6, jest ten, i e w XIV w. zawolanie Gieralt upodabnilo
Sig do imisnia chrzeBciahskiego zachodniego Gerharda. Jego forma 7 :s
10%
Wici i Topory
.
H tak cietrzew odgrywa tutaj rolg kultowq tak9 samq,
jak zwierzgta - kofí (ogier), pies (sgar) lub iwinia (giera)
Ale analogicznyBlejnot
do Ciecierzama i Luba
albo Lubicz (fig. 47), ktdrej odmianq uszczerbionq
jest Krzywda (fig.48) oraz
Lubcza, kubiewa lub kubiewo, ktdrej herb jest
Fig. 47.
Fig. 48.
Fig. 49.
Trzaska (fig. 49), ajak
iekosifiski slusznie domyila siq i Lubomla-Ogniwo l).
W takimraziewjednemi
tern samern gsdlemamy
wyraiona, jedngi
te sama, formg kultu pod odrniennemi
tylko zawolanianmi, ktdrejednakzesobqlogicznieirzeczowo siewiqiq.
Ogiefí bowiem (takiezawolanieoddzielniestojqceFlomieli)taksamonaturalniewiqie
Sig z kultern Lubowli, jak Trzaska (kawal drzewa, ociosek kamienny
takie grom) z kultem Luby, jak Gieralt wreszcie albo
Ciecierz z kolcem lub z otoltiem.Ale
o tejgrupie
zawofafi
Luba,Lubicz,Lubiewo,Trzaskai
t. d., ktdrych godko wywodzi Sig odBoleszezyca-Jastrzgbca,bgdziejeszczemowa
przy omawianiu kultu klody w zwiqzku ze zjawiskami atrnosferycznemi.
i proklam
racajqcdomitycznegoGerowita-Jaryly
naszych Gero, Zyrzawy i Gierakta, to jeszcze jedna proklama
zdradzalabypochodzeniesweodgiery(gierygi).Jestto
proklama Mzura albo Bzura 2), o ile ta ostatnia nazwa jest
o ile Mzura m s i e by@
prosta,zmianqzgloskowqMznry,i
skrbcsna, Magiera, (ma@+giera). Mamy wyraz w polskim
jqzykumagierka - znanytypczapki
z okrqglymwierzehem ezasem o sze8ciu rogach (rogatywka polska), rzekomo
pierwotna (moie gieron 2) odpowiadajqca juraczowi-ciecierzowi j u i siç nie
BW. Floryana w radzie
dochowala. Ale ciekawy jest istotnie fakt kultu
GieraMw,naktóry
zwracauwagg autor. Czy moinaby przypuszcza6,
i e ma on jakj zwiqzek z zawotaniem?
l ) Ryc. pol. t. H
I. str. 220.
2, Tak Piekosiííiski restytuujeproklamg
Murzg herbuLis, znana,
z niekt6rych rgkopisów Dtugosza, herbarza arseaalskiego i herbarzyka
Ambroiego. Her. Bredn, sir. 93.
-
zapoiyczony z wggierskiego od magyar (tak!). Mamy i drugi
wyraz,niemniejstaroiytny,Megiera,ktdry
cachodzi zazapoiyczony od irnienia jednej z Erynii greckich - Megairy.
Nie wiedziee tylko, dlaezego do tej jednej bogini jqzyk pollski
poczulby predylekeyg z poffr6d tylu znanych (jak Teisiphone,
Alekto, Pandora,Hekate l)); natonliastznaczenietegowyr a m , powszechnie przyjgte nie tylkoW literaturze, ale iw ludu,
j gdzy, wiedgmy, czaro wnicy calk0 wieie Sig tlum acay j ej. 'wywodem etymologicznym .od ma (mama) giera, i magiera posiada tei w jgzyltu polskim calltiem poprawny rodzaj meskimagier = galantktdrylepiejtlumaczyrodzajieiiskimagiery,aniieliMegairagreeka.Jeieli
fqczy zatemnaszq Iudowq par? Magra i Magierg jakiei powinowactwo etymoloz Eryniami,bdstwarni
podaiemmerni,
giczneiwierzeniowe
topowinowaetwotopowinnobyby@znaczniewezehiejsze
odzaznajomienia Sig ]Polakdw z .literatura,imitologiqgreckq. Samosieprzez
Sig rozurnie, i e w MzurzelubMagierze mieBciYaby sie w takimrazienazwaplemiennaMazur,
ktdra zapoirednictwerngiery
w jejkultowemznaczeniu
z Magurzanámi na Spiiu
lepiejtlumaczypowinowactwq
jakza
poSrednictwem
topograficznego
charakteru
kraju
(Mazowsze - nizinaMagura
i
- gbra)
Ale
o zwiqzku aazw plenliennych i topograficznych (melca Mzura, Bzura) z kultempierwotnym bqdzie mowa jesxcze niiej. Tutaj odnognie
do zawolania Mzura albo Bzura trzeba jeszcze
zauwaiyE, i e godlojego-Lismarzeczywigcie
lisa w helmie, ale
ltlejnot
jego
archaiczny
nie50.
ma nie wspdlnego z lisenra; wrgez przeciwnie posiadaCharakter
wici czyliruniczny (fig. 50), typnajezystszy, taki jak Koiciesza, Pilawa,
Brus i t. p.
Moinabywprawdzie
widzieE w temgodloListeryomorficznqformgkultuMzury,aletensamwyrazbardzo
rozpowszechniony u ludu w formielesica,leseeaalbolasa
+
Gruppe j. w t. I. str. 574.
>>Niemówimy teraz z wami, jedno z magry z galantami<<. Dziewoslgb dworskimiqsopustnyz
czasów królaWladys%awa IV. cyt. Si.
warsz.
4)
5)
102
wici i Toporg
A. S~slqgorvski
dooznaczeniaklody
x okrqglqdziurq,klopota
w iarnach,
przetakulub
plecionki z wikliny, nawetkojcanakury
lnndstwo
i
pochodnychdowodzi,
i e w godleLismamy
prgdzej do czynienia z lesicq, las8, gierq, jak ze zwierzgciem
lisem, ktdry jest przerbbkq pdiniejszql). To samo naturalnie w proklamach LeSniów i Leszczycu- Brodzieu, ktdrycin
Charakterchtoniczny(dziada)
j u i by1 wyiej omówiony2)
w Broniczu (bronicy - branie, a nie jelcach skrzyiowanych,
kt6re sie znajdujq w godle herbowem).
Ale poniewai we wszystkich tych wypadkach, j a k J a r a - jar, Lasa - las, Brona brana itp., kYoda - giera ma swoje odpowiedniki w ksztaltach ziemi, musirnyprzeto
zwróci6 sig doposzukiwania
z pojgciami
zwiqzkukultowegonaszyehgodelizawolah
i wierzeniami co do ziemi.
teem, i e kult iefiski, kult pYodno6ci jest kultem ziemi,
dobrzezar6wno
z dziej6wreligii,jak
i mitologii
por6wnawczej.
Ten Sam statek - dzieia, o ktdrymbyla
ju2 mowa
wyiej, np. u Germanciw, by$ czczony t a k i e pod forma, wozu
(vehieulum) na jednej z wyspoceanu w gaju Bwigtym (doyBlna Zelandya). Tacyt nazywa to bdstwo >>macierz ziemi<<,
>>terra matem prawdopodobnie przez analogig do kultu
6wezesnegowcesarstwie
rzyznskiem 3). Nazwg lacifiska, tego
bóstwa Nerthuas uwaia sie za pokrewnq, ze skandynawskim
Njord, kt6ry jest niczem innem, jak Preyem (w sagach syn
Ng'orda), a niemieckq Izydq - Freyq 4). U Mars6w taka, byYa
ogini Tanfona, Tamfana,(ilmie znane u Tacyta zi imskrypcyi),
5).
Ten
kt6rej kult obchodzonoprawdopodobnienajesieni
*) Prw. zawolanie h. Lisa Kozieglów w roli marszalkowskiej. O innych zawolaniach Lisa, jak Strzempaczu, Orzy bgdzie mowa jeszcze niiej.
z) Prw. wyraienie: )>DoieliBmyiytka do leszczy<<analogicznie, jak
)>dodziadeczka< czyli do szczgtu.
3) Germ. 40.
4) Paul, t. III. str. 318 i n.
5 ) j. w. t. III. str. 374. Wyraz st. p&.
)>tafncrównoznaczny z górno
gierm. >>zebarcc
= >>ofiara<< wedlug
Miillenhoffa (prw. zabawg analogicznq
u na8 zapustna, Czqber).
103
kult ziemi, jak widzimy,wszgdzie
przybieraltutajposta6
klody,kultudrzewnego
czyli wici.
JuieBmywskazywalinaanalogicznyiunaszwiqzek
kultudrzewnego z kultem ziemi, jak Borowa (b6r w dwojakim sensie drzewnym i ziemnym - moczar), Leszczyca Legna (las drzewny i lasa) -Bronieza-(brany),a tu moina by doda6 jeszcze i Dragdw (drqgi draga, dranica- brana, dragiMota). Ale najbardziejrozpowszechnionq, ch06 ciemnqcalkiem postacia,mitologii sYowiahskiej jestLada,Ladon
czy
Ladona
BYqkajqca Sig u nas po balamutnych wzmiankach kromq
nikarskich (u Kromera,Stryjkowskiego),jak0bdstwo
skie czy t e i ieriskie grnierci (SmrtonoB), czy miloBci lub
makiefistwa - posta6 ta znana jest u wszystkich luddw sYowiafiskich z okrzyku,towarzyszqcegoobrzgdomludowym
swadziebnymczy t e i wiosennym. U Litwindwb6gDzidzis
Lado, na czei6 kt6rego obchodzono
Swiqto w lecie od (didis
wielki - lado) ma by6 zapoiyczony ze slowiahskiego 1). Ten
( ~ 0 Lado,
j
okrzyk Lado znany jest i u nas jak0 przyspiew
&ado, draxika z weselern<<itp. >>>Rozple@ie
mi, tatulefiku, Oj
Yadoj,Yadoj jeszcze z raz<( itd). W kubelskiem, wracajqc od
Slubu, ipiewajq: ,>Ejkado, Lado! beztelubelskiepola,
poIamaYy Sig, pokruszyly si$ pod ltorowalern kola((z), takie przy
oddawaniu wiefica starogcie i mYodym w polqczeniu z Mum,
(>>lelurnladom; lelom, ladom<o, ktdre w odmianach j u i przekrgca Sig na wielom (przy ukYonach pafistwa d o d y c h rodzicorn: .Oj, irataj ie nas,mojamatulu,
wielom Lado! Niech cig Bdg brataje, co olg rozdaje, wielom L a d o b 3).
i e pierwotnebrzmientegowyrazujestLada,
moi n a wnosi6 nietylkookrzykuludowego,alei
z nazw
v. Lada,Liadowsi, jakkadomierzadomirowa,
i
Lada,
ruez. Istnieje nawet zawolanie bliiej nieokreilone Landi
".
Q znaczeniutegowyrazu
>)ladacc w sensietopograficznym
rozpisywano sie szeroko,bo z niegowyprowadzanonawet
1)
2)
3)
4)
Usener, j . w. str. 90.
Lubelskie I, str. 213. m . 255.
j. w. t. I, str. 219, nr. 277, str. 221, nr. 279.
Ulanowski. Materyaxy nr. 284 (1524).
4
+*
a,
o
e
N
7
m
O
e-t-
r"'
3&.223
u1
w
H
ì-i
N
=;:
P,
k-
$1
124
,
l
c i s k a j a p g o piorun w ksztalcie ocellci l)? aby d o j E do przekonani'a, i e 6w fulmentrisulcumjestto
wie, galei drzewna,
k t d r a p ~ s l u i y kza prawzdr ognia niebieskiego
- pioruna,
zanimto fantastyczane wierzeniepierwotneniszostalozast9pione z cza'sem przez bardziej realistyczne - kamienia,
strzalkipiorunowej. O symbollu bogaonara
wiei - runie
tyr, jak i o cudownejkopii
J%iotana - Gungnirze, ktdra
jest pierwotnie witka, (die Rohrstiingel), jui byla wyiej mowa
Tutaj wspomng jeszcze tylko o analogicznyeh piorunochronnych wlaSciwogciach snopkbm, zatykanych czy to naBoie
Narodzenie,czy na wiosnq n a domach,ynkachina
polach (od gradu)przeznaszych
wieSnia
(BrQnowiCe pod
e i swastyka, syagmboli prawie powszechno-ludzki,oraz
pol~rewny meander,poza swoja, stronqdekoracyjnq ma charabter bultowy - generacyjny i zarazem
slsneezny, jak chce Gobrlet d'Alviella, to wida.6 cho6byze statuetkihissarlickiej,
na ktdrejsy
bol tenfigurujetamie,
gdzieBrawda,aszaba
l u b Paprzyca; stqd
wla6ciwosci z wf zczaafrod-jzjfackie gr6ckie-j
germairskiej alruny, polskiego pokrzyku
mq5
samca, niew'îesciego ziela2)'. Nie jestnawetwykluczone,
ie
i safia 'Zeus o epitecieGromowfadh
ia1 pierwotni'eposta6
drzewa-da,bu,jak 6w Zeus W X T Q ~ w
donie i jeszczelepiej
znany Zeug c p q p v ~ ~ ~ 3).~ i o g
U Slowianwprawdzienakaidym,krbku,spotykamy
ltu drzew, zat0 kult niebieski a ~ m o s f e r y c z ~nie
y ma
takwyraSnych przedstawicielll.
ej natomiast tlradycya tego ostatniego przechowala
w baltyckich, Tutaj, jako Mg atmosfery, figuruje
lubPerltuns (pruski erkunis) >>b6ggronlu ibug n u r q deuna tonitruu ac tempestaturn(<),a irddka
wyrainie powiadajq, i e owym bogiem Perkunem bylo drzewo
dqb Auifilas, przyczem jak mgiczyini przynoszq ofiary de*) Collignon.Hist.delasculpturegrecque
t. I, str. 318, 319
,") Gruppe, t. II. str. 852. Grimm, t II, str. 1153. Rostafiiíski, t. I. 297.
3) Meyer. Gesch.Alterthums,
t. II, str. 99, Grup,;-e tltmaczyten
ostatni wyraz
,,w dgbie iyjqcycc t. II, str. 78
Wici i T o p o ~ y
i
A. Sxelagouuski
i
i
I
i
1
t
j
J
I
~
~
i
1
~
,
l
--
125
bom, tak kobietylipomna porny8lno66 ,domowa,i naurodzaj l).
Tutajteobydwarodzajekultudrzewnego
nie tylkonie
wyltluczaj q sie, %eczw z jemnie uzupelniajq: d%b,j alto ?;p6navov,
lipa zag, jako ioxdpa; co wskazujenietylkona
charaliter
generacyjny, lecz iniebieski obydwluch k d t d w . A paleuie
na czeBd Psrkuna wiecznego ognia w lasach i n a wzg&zach,
(jak na 2mlxdzi), wslrazuje na ir6dro tego kultu atmosferycznego, jak zn6w ciekawy ~ b k z ~
obnoszenia
d
polei. sloniny
po roli,kiedygrzmi(oczywista7
w celu sprowadzenia urodzaju),
wskazuje
na
identycznoS6
kultu
atmosfergrmanego
z kultem ziemi.
.
Zabytki
tego
kultka u Xlowian przechowaly sie jedyniewnazwacll, jak mniej wyrainej Porenuta, boga Pioruna karentaniskiegonaRugii,
i ca1kien.n wyraznejbdstwa
Pollan naddnieppzahskich - Pioruna, kt6rego balwanl, wzniesioragi przez ksigcia Wkodzimierza w Kijowis, mia31 przedstawiab p ~ s q gz drzewn (lcurnira) z gfowa, srebrna,
i wqsami
rzadkie
Polsee
sq nlazwy topograficzne od.
pioruna, jak Piorunowo, natomiast od rnazwy grom (odmiana
grzela?, $rZ$lTl), SpBQtyk ynazwytopograficznebardzo
czqsto, jak Grzirnki (na
zowszu),
oraz
formg proklamovl.3
Grzymala (imiona jak GrzymisYaw, GrzymisYawa i t. p.3).
Do analogicznych z Grzynaalq,prolidam, przedstawiajqcych zjawjskaatmosferyczne,naleiyzawolanie
PoBwist,
kt6rego herb nazywa Sig Ossoryja 4). Godlo to, lrt6re przed1)
Rostowski. Cytujq za Brücknerem. Archiv. fdr slav. Phil. t. IX.
str. 35.
P. 5.L. t. I. str. 341
Czy rzadkieoraznieobjahionezawolanieGryzima(Gryzina)
moie byé równiei sprowadgone do formy topograficznej: Grozimi, Grozy
(Mrozy), a ta ostatnia do nazwy zjawiska atmosferycznego (groinica
=
wielka chmura) - trudno powiedzieé wobecrzadkiegouiywaniatej
pro inproklamy. U Dlugosza czytamy nawet Brizina alias Lupus, que
signi defert tres vulpes in campo rubeo (Klejnoty str.
450). PiekosiÍíski
wedlugzawolania(Lupus)
sqdzi, i e powinnytubyé
wilki, anielisy
er. Bredniow. str. 57), ale w takimrazie, czy Brizinaniejesttylko
- tres lupi. Ulanowski, Materyaky nr. 248 (l512), a moie
orzymq, w której figurujq trzy golenie.
4) Rota sive Svono etproclamaeioOssorijaInscriptiones
nr 237
[14l5) ~ o t asive Svono et cruxetproclamaci0Ossorija,nr.
3% (14?0).
2)
3)
J.
f28
.
.
A. S2elqgowsli;i
Sreclnich inawetnazywanote
’ rokling
))barbajovis(<albo
,>herbs jovis:<1).
,41e u raas tg roglinq zowia, jeszcze>>lib i us z c z k i em czyli m a tk a, wszystkiego zielacc 2>, a na Ra’ szubach nazywajq tei gromowe
ziele<<L a j k i em 3)). O zmaezeniukultowymczerwia
-- clhrobaka *) bgdziemowajeszcze
nìiej.
Mamy wicc w tern pojqciu chrobota -- gruchota grzmota calq game przej66 wierzemiowych wfolklorze: od
starego spróchnialego drzewa poprzez formy roBlime i zwierzqce (gromowe ziele - Lajk i Ealkonili: - konik zwierzyniecki) a i do pioruna - grzmota -oraz wywód folkloryczny
naz wy plemiennej Chrobatbw, terytoryalnej Chrobacyi i zawolania Chorqbaly. T u trzebatylkozaznaczy6,
i eg d y b y
nawet wytkumaczenie zawokania ChorqbaYy od chrabq6cie =
chrobotaé bylo myhe, to’ caly szereg nazw topograficznych
wskazuje, i e od tego pojeeiachrabota6 i chrobota sie wywodz3, jak Chrzaszezewy i Chroszczewy, ChroBle i Chrzczom
(konhrencyjne Chrczony,Chrzcony,Ghrzesne)
n a MazoGhrosno, GhruBliee,
wszu;Chrobacze,Chroberz,Chroszezai
ChrzqstBw i ChrzustBw w Malopolsee,
Chrzqbliee,
Chruehowo w Wielkopolsce i t. p. A tern samemzupelniejest
obojqtne, ez-y nazwa plemienna Chrobat ma iwiqzek
z chrobotem - gruchotern, skoro wierzeniowowtejnazwiesplotly sie pojeeia i atmnssferyczne grornu, i kultowe - starego
pnia, drzewa lub klody.
Analogicznym godlow0 do herbu BYoiyna -- Chorqbaka
jest herb Ratuld (fig. 63), który DYugosz nazywa Szeliga 5),
(fig. 64, 65), a Piekosifiski tak samo sprowadza dynastycanie
do rodu Staribw.Odmiana iawoYaniowa Ratuldajest Dulicz, ale poniewai nazwy topografiezne,
jak RduYtbw,
n a -Mazowszu, Ratuków
tow0(przezkonkurencyqRdutdw)
1)
2,
3
Rostafiiiski, str. 185.
Zb. wiad. do antr. Br. IT, 20.
Hilferding.Ostatki Slowian na juinom bieregu Baltyckago mo-
ria, str. 77.
4) Rostafiiiski, str. 373, 374.
5 ) medium lune et in
medio crux. Ulanowski. Materya’ly254(151*5),
luna defectuosa cerullea in euius medio crux. in rubeo campo Dlugosz.
Klejnoty, str. 444.
w Malopolsee, a taltie Rdultdw i Rdultowo
w Wielkopolsce,
wskazujq n a to,
i e forma
Ratuld jest pochodna od formy
Rdula,
przeto
i zawokanie Duliez moina
uwapig 63.
Fig. 64.
Fig. 65.
ia6 zaidentyz forma, zawolaczne z Ratuldem, a prawdopodobnie takie
niowa, Gdula, kt6ra sig zn6w mienia z Bodula, 1).
O duli - dudze(dqndze),duce -- tylerazy j u i byYa
mowa, i e nietrzebaprzypomina6,
i i wyrazten
oz13acza
wyilobienie,wydrqienie wogdle, czy w stepie, czy w i a r (od
nach, czy w gdrach (przelqcz = dukla).Dukwreszeie
duca)oznaczastarywypróchniaty
piefí (identyczne z dziupla, Jako6wszystkieteformy
maja, swojewsp6lodpowiedniki w nazwach topograficznych : dula - Dulowa, Duliabka
(DoYembki), Dulcza w Malopolsee, Dulsk w Wielkopol- Duga,Dukla
w Malopolsee, Duki,
ace; duk,duga,duca
Duezoly n a Mazowszu; dziupla’ (dupa) - Dupie,Dupicze
w MakopoYsce, Duplice,Duplijcze,Dziubiele,
moie DibYa n a
Mazowszu, Dupice, moie Dzewle (Dziewule) w Wielkopolsce.
O nazwie szydebnej duleb (ros.), dulub (bulg.), dulgba (pol.),
kt6ra wszedzie jednakowooznaezaczlowiekaglupiego,
tepego, a wlaiciwie niezgrabnego, a
w i p ma ten Sam podklad
m6wierzeniowy, co piefi, kloda, dziad (did), nie potrzebujq
wie, a przeciei jak c h r b o t dla Chrobatdw i Chrobacyi, tak
d u1 e b stal sie identycznq
nazwa, dla wielu lniejscowoBci oraz
--- Dulib6w.
dla zagadkowego ludu Nadbuian
O wiele ciebawszeodRatuldajestzawolanieSzeliga,
1) W zapiskach sqdowych Godula. Prw. Inscriptiones 201, 2811.
U Dlugosza Godula, quod pro insigni defert tria
lilia alba cum radicibus (Klejnoty, str. 451) Jedna zapiskapodajeproklamgjej
Nlozgawa:
lilium Godula et proclamacio Moskawa. Inscr. 220 (1414); unurn liliurn
e t godula et proclarnacio !*osgawa, 429 (1424). Godulya proclamacio Mo-
zgawa, 757 (1439).
2) Prw. SI. warsz , gdzie kaidy wyraz ma inne pochodzenie, i jak
niekthre wyprowadzoae s q z laciny (np. od ductus).
A. Szelagowskl
9
132
A. SB.etqgowski
wici i topory
gnika jest nazwa wsi Plefina, Plesna tamie. Taltie i zawolanie
w topografii:Czwalinina
Cwalinyznajdujesw6jwyraz
azowszu. O konkurencyjnych nazwach topograficznych dla
ychzawolai1niembwirny,
gdyispotykajqsi?takieodmiany nazw, jak
ob&: Blegni - Pozna, Pliecz (Plee); Ra,szyno obok PlanBnyi, jak równiei Plucice obok Pmymczicne.
bo iznaczeniemwszystkiete
Ale nietylkogodlowo,
zawolaniaodpowiadaja, sobie wzajemnie:Pniejnia od piefi
niak),Piestnik od piasta, PleSnik od plegfi l). Zawolanie
iefiska
estnik
forma
rnqska, kt6rej
odpowiada
forma
plasta(piazda,piauzda),
Q tylenie ma w sobie nieosobliwego, o ile spotykamy Sig z ta, samq rzeczq i z tem samemwierzeniempod
formq zawolafl,ezyto
Prawdy, czy
usmby,Paprzyeyi
t. p., a to samoidentycznezawok n i e Pniejnia,kt6re ozzhaczakYodq, Piasta, jak0 wyraz na
oznaczenietej czg%cikola,nakt6rej
umocowame sa, szpice,
jest o tyle ciekawe, ie nosi jeszcze inna, nazwe Baran.
Ale rnamy takieiobrzqd
wiosenny,kt6ry sie przeowalpodnazwqBarana.Jesttoobrzqdwielkanocny,
Q kt6rymjuiegmyrazwspominali,zwanyinaczejTraezem
czykiem. Charakter wierzeniowy tego Tracza juieBrny
li. Co do Piasty lub Barana, to tylkotyle naleiy wspoo, jakgdzieindziejkogutek,
w Brakonie6, ie taksa
figuruje baraltlek drewniany, umajony choinka, i buk, ktbrego -obwoia, chlopcy w drugie Bwigto Wielkiejdyszlu zag w6zkaosadzonyjesttraez,kt6ryza
iem k6Yek kiwa Sig, jakby ci@ drzewo2). O tem,
co oznacza Tracz, byla j u i mowa wyiej, ale i e i Baran nie
a nicc wsp6lneg.s z chrzegciafiskim barankiem, na to wskanki
recytacye,
i
towarzyszqcetemuobchodowi.
w jednej z tych piosnek
Caly szereg poje6 ludowych, ktdre
znalazly sw6j wyraz,wskazujenajejstarodawnyobrzqroso, drzewolipowe, Yyko wierz-
bowe ; dziad,czarownica,ktdra
maslo robii t. d., a tak
samo i baran to
zapewme uchrzekiafiszczone cielg lub Ju6,
czyk(>)ojty cielg niechroboc, bo janiespat
calq not(<).
Po skombinowaniusbrzgduTraeza
z analogicznyrn dansig tutaj temsamern, czem tamkokot.
gusa,baranwydaje
Jakoi po wyjgciu chlopcbw z Traczemrozlegasienatychmiast okrzyk dmigust<c i rozpoczyna sie oblewanie woda, l).
Baran wigc bylby
to
taki
Sam tradyeyjny
obrzqd
Piasta - Dangusa, jak i Kokot, co nie znaczy wcale, iebyhny przeprowadzali jaka,$ klasyfikacyeobrzgd6w i kult6w
rzeciwnie, wszystkie one maja, jedno i to
we, igdzieindziej tg sama, role, co tu
OB. Ta ostatniazalubTracz,spelnia
Kokot, nawet
a
bawa,
znana
pod
nazwa, Koniarza,
kt6rej
juiegmy
zreis Rosztq mbwili, zasluguje o tylejeszczenawzrniankg,
je niekiedypod
nazwa, Puchernikalub Putesamq pioslak$, ktbrq przy obrzgdzie Traz maczaSpiewajq naielkanoepodKrakowem,slyszyrny
lymiwaryantarniprzyobrzgdziePuchernika
w kwietnia,
niedzielg w okolieach BlkuszaiTrzebinP),itutajznowu
tak samo jak przy Koniarzu, i Traczu ‘mowa jest
o koniku,
s i p , ale >sie piqknie na nim
który mkakal, wierzgal, rzueal
jechaloc
O identycznoSci zabawKoniarza
i Konikazwierzynieckiegobyla juiwyiej mowa. Tutajnaleiy wspornnie6,
i e j a k w obrzqdzie Konika z wierzynieekiego figuruje w rgkach wlóczka bulawa,takKoniarz,lubPuchernik
czy Pucherak,jeidiqenakoniuwystruganym
z drzewa,trzyma
wrecekij
w ksztakie rnalegopociasku,albogdzieindziej
o w pociapaleczkq n a malym kiju albo mlotek drewniany.
sek (pociesek lub pociesk, taltie poeimek), przyrzqd do
wyw 1tsztaYcie ierdzi z urnieszezonym na
garnianiachleba
kolicu odcinkiem kola, jest Q tyle eiekawy, i e jest to jedno
z najbardziejsymbolicznychnarzgdziczarodziejskich.Tak
lub na
czarownice naucztydyabelskieje8diqnalopacie
pociosku (takie oiogu lub kociubie). WedYug wierzeh ludo-
l)Hstnieje wyraz pleka6 w znaczeaiu pielqgnowaé, a wiqc to samo,
i piastowa6. Prw. Karlowicza. Slownik gwar. Ale czy jest jaki zwiazek rniqdzy tym ezasownikiem a eczownikami, jak plegh, plecha takie
ples, nie urniem
odpowiedzieE !
slownikuwarszawskim
zaznaczono,
i e dla wyraxu pleka6 slowor6d nie jest many.
2) Krakowskie, P, str. 283 n.
CO
1)
2,
Krakowskie, I, 268 11
Krakowskie, I, str 276 n.
133
U.
P,
s
C-'.
P,
o
P,
cb
N
T
Wici i Topor9
1.37
agrodq w wygcigach dla zwycigsey jest tytuY krdla
czy grafa. O tem, i e tenobrzqdgonitwstal
sie izwyezajem swadziebnym, byla mowa juk wyiej. Ale i e ten obrzqd
znaczenie t a k i e socyalne, na to wskazujq legenczebkowa o wyborze Leszka, jak i Przemygla
Bmy, a z podrdiy Wulfstana wiemy, i e b y l to
ziczenia u Litwo-Brus6w 4). Nazwy tego obrzgdu,
z klodq,jak
zawolaniach, i polqczenieich
@ia, Pierzchala - Roch, Przegonia - Ostoja i K O litewska przekonywajq nas, i e b y l to obrzqd
polqczony takie z kultem roBlinnynl albo ltlody l). Lecz ten
ostatnizwiqzekwskazuje
takie i nacharaktertegokultu
atmosferyczny. J a k o i w dalszychrnetamorfozaeh mitologicznych kofí staje Sig widomym znakiem zjawisk niebieskich
- wiosny i jesieni, slofica iksiqiyca)
(jutrzniizmierzchu
n. p. w mitologii Wedy - Açviny (od açva = lcofi), w mitolocaYym szeregu bajel< wegii greckiej - Kastor i Pollux i w
drownych 2). Ten z wiqzek atmosferycznyuwidocznia
sie
takie i w zawolaniachpolskich.
Obok Pogorni litewskiej w heraldyce znanq jest u na8
Potakie Pogofipolska. Godlo jejuchodzizaupogledzonq
go6 litewska, (rgka z nlieczembezjezdzca).
Mdwiq uchodzi,
g d y i wedlugDlugosza jui Ludwik wegierski nadawal ten
herbPogoni.
Nie bylobyzresztqzrozunliale,gdybynie
bylopodobnegogodlaiwPolsce,skqdsi?
wzigla sama
nazwaalbozawolanie
Yogofi. Dhgosz pódajenalngodlo
PogonipolskiejzaWladyslawaWarneAczyka cakkiem odmiennie od pdiniej przyz sobq
jqtego: sa, toczteryliljekrzyiem
pol’qezone (fig. 70), ktijre Pielrosifiski odrzuca - nieslusznie - zdaniem moim, g d y i
blazonowanie to ch06 nieodpowiadaznanej Pogoni litewskiej, zat0 odpowiada znaFig. 70.
3).
Czy
nemuherbowiKolumnlitewskich
jednakjestpolskiej
czy litewskiejproweniencyi,towkaidym razie druga Pogofi istnieje i ma zawolanie Zdarzbog
lub Boiezdarz.
W zapiskach sqdowych sq to zawsze dwa ksigiyce i krzyi, podczas gdyPrzeginiamadwaksigiycei
miecz Inscr 212 (1388) i 167
(1404) Takie u Dlugosza, Klejnoty, str. 4.44, 451. A wigc j u i wheraldyce iredniowiecznej sa, to dwa róine herby -- jednak godlowo niema
migdzy uiemi iadnej róinicy, co rozumial nawet Paprocki, powiadajqc
o przodku, i e by1 towlasny Ostojczyk itegoiherbuuiywal.Herby,
str. 374.
21 Piekosifiski brzmienie zawolania Przegoni odrzuca
- opierajqc
sig na brzmieniu topograficznem Przegini (Her. Bred. str. 135). W istocie
Przeginia i Przegonia sq to nazwy konknrencyjne (por. nazwy wsi Przeginia i Przegonina w Malopolsce).
3) Prw.Mannhardt,
t I, str 382, 396.
4,
KrolaAlfreda. Opis Europy, wyd. Boswortha roz. 12, str 22.
l) U Kadlubka
jest
ciekawa apostrofa, dotyczqca sposobu tego
obioru króla za pomoca, wyBcigów: sVitis, inquiunt, propagatissima petulantibuset maculosis equorumcalcibusexterritur,vitishocregnum
est; equi frenes vestra elatioc( .. . Mon. Pol. t. IT, str. 263. Tu drzewo wi6,
sa,
zostalo przerobionena
winnicg, królestwo,jakkonieprzeroljione
w pychq i t. p. i cala legendado czasów póiniejszychprzystosowana.
3) Gubernatis,Thiere,
roz. II, das Pferd.
3) Klejnoty, str. 431. Motywacyg tego odrzucenia u Piekosiiískiego
(w Heraldyce Bredniowiecznej str. 28-31) zbija Sam przez Sig dokument,
w którym Pogoií jest wyraznie oznaczona jak0 Boiezdarz, mimo i i w tym
wypadku ma ksztalt zwykly Pogoni -- rgka wyciqgnigta wraz z mieczem
(t. ZW. Pogoií polska czyli mniejsza).Dokumenttenjestwydrukowany
u Piekosiiískiego w pielrwszej edycyi ksiqiki: O dynastycznem szlachty
polskiej pochodzemiu, nr. 53 (1520).
gode?, ktdregmy polninqli. Jestto zawolanie Pniejni-Cwaliny.
Znaczenietejproklamyodpowiadazardwno
lroniowi(cwalek = kofi rqczy), jak i gonitwie (szczwal od szczwa6; szczak06 chudy,szkapa,takiesztabrqga).
Z zawrggajestto
wolaniem tego rodzaju o znaczeniu gonitwy spotylcamy sic
nietylkowylqcznieprzyherbiePniejni.AnalogieznezawolanieposiadaherbRoch,kt6regoznaczenieklodyjuiel)
$my objasnili. Jestto zawolanie Pierzchala. Podobnie Ostoja
posiada odmiang godlowq Przeginia, konkureneyjnq
z Przegoniq z)), i to samo herb litewski Kolumny - znane dobrze
zawolamie Pogoni.
Ale gonitwy albo wygcigi, czy to piesze czy to l-ionne,
sq to staleakcesoryaobrzqddwzardwnornajowych,jak
idoiynkowych - czy d o d u p a majowego, czy dobrody,
broga,ostatniejkgpkizboia,
niegciqtego w polu 3). Objahienienajprsstszetegomajowegoobrzqdujestatmosfe-
1)
138
Wici i Topory
A. Szelqgowski
Jest to nareszcie pierwsza i jedyna proklama- o czysto
chrzebiafiskiem brzmieniu, - o kt6rej wywód ani osobowy,
ani topograficzny nie polnusil Sig iaden z heraldykdw. A poniewainieda
Sig z niejuczyni6imieniaprotoplasty,ani
nazwy miejscowoSci, przetoPiekosifiski
cofa jejpowstanie a i do XVI w. My musimy jednak swierdzi6, ie istnieja,
wy topograficzne,
jak
Daezbogi
(pow.
analogiczne
naz
lub
wyiniefisko - wqchocki, par. SYuck) i Smolyen Daczbogi
Daybogi (pow. ciechanowsko - przasnyski,par.wggrska).
Formazdarz
bogodpowiadatutajformiedam
lub
bog nmiejsza o to, czy etymologicznie ta ostatnia jest
daj
prawidlowq. Irniora utworzonych od wyrazu b6g jest hardzo
wiele, (jak Ch walibdg i t. p.). Powinna wigc w tym wypadku
by6nietylkonazwatopografiezna,aleiosobowa:Zdarzbdg, Daczbdg lub Dajb6g. Jakoi imig to istnieje, feez w mitologii slowiafiiskiej. Jest nim Daibog, wymienisny w latopisie
Nesiora,i
D a io g krolniki hypackiej,kt6ragothmaczy
grecka,nazwa, HeliosaorazczynisynemSwaroga,a
wigc
Swaroiycern (ogniern) p6iniejszych Sriidelkogcielnyeh. Na
w podaniuludowem pokudnioanalogicznebbstwoDabdg
wo-slowiafiskiem zwr6eiY uwagg Jagit l), i ta ostatnia forma
maby6
nietylkoetymologicznieprawidlowa,alenaji
prostsza.
J a k o i DadSbog, Zdarzbog czy Dajbdg moga, by6 pojgciami chraeSeiafislniemi, ale D a b 6 g naleiy do wierzeli maiprostszych i najpierwotniejszych slowiafiskich. NaprzBd wyr a i a Sig w okrzyltu, kt6ry pomtarza Sig u wszystkich luddw
slowia-kaskich do dzig dnia w piegniach ludowych.Jestto
okrzyk: da, dada, dadada albo dana, da-dana. I ten ostatni
okrzykznajdujezapewneswdjwyrazwproklamacyi
Denaw 2), o ile bgdziemy ja, uwaializa zepsuta, Denawglub
proDanowg.Piekosihski,
mimo brzmieniaosobowegotej
y7ani etyrnologicznie, aniheraldycznienie
o niejpoie6 nie unnie. Tymczasemistniejecalyszeregnazw
topograficanych, ktdre stwierdzaja, jej glgboko zakorzenione
+
+
+
Myth.Skizzen II. Arch. f. slav.Phil. t. V, str. 11.
Jestto zupelnie osobno stojqce godlo izawolmie:duaerosae
et prodarnatio denav. Ulanowski, Materyaly nr. 121 (1414).
l)
z)
139
rozpowszechnienie,
jak
Danowo,
Daniewice
obok
i tego
Duniewice,Daczki,Damigty
(na Mazowszu),Danice
iDaw Ma.
mice a obok Damiany, Damianice, Dunosy (Donosy)
Daniszewice,
Daniszewo
lopolsce, a Damecz, Danaborz,
i Daniszyno w Wielkopolsce.
DlawythmaczeniaznaczeniatejproklamacyiDenaw,
domniemanej Denowa lub Danowa, moiemy ugrupowad caly
szereg wyrazbw o charakterze tak samo Seigle obrzqdowym,
jak i te, 1r;tcSre sig grupuj a, okolo piasty : donica = naczynie,
dana = statek i dona sidlo na ptaszki (donia = nazwa dziewczyny). Czy dana = 8wierk musi by6 koniecznie niemiecki
wyrazTanne,aniemoiebyéidentycznegopochodzenia,
co danastatek, o tem nie unlieln powiedzieb, jakr6wniei
istotnie pochoczy wyraz dzianet na oznaczenie konia jest
dzenia hiszpafiskiego ').
Natomiast calkiem oltreglony kultowy Charakter posiadaja,wyraz
d n a , dmaalbodennob6<:,inaczej>>dnia
lub
dnawa niernoccc = darcie [w kogciach, a wigc to samo, co
gosti gogciec, oraznazwa sta,d pochodna roglinyukywazielg (lilium montanej na tg chorobg:dennikalbqdenne
num,anemonesilvestris2),Nareszciedzienia,zowie
sie bar6
w sognie wyrobiona,adziankiem
- drzewo z ulem lub
tg
barciq, Pozostaje wigc tylko kwestya etymologiczna, czy
grupg wyrazdw .od danyc< (zawolanie Deaaw) moina sprowadzi6 do tego samego pierwiastku, ktdry ma wyraz >>dziefic
A tenpierwiastekog6lnoaryjskistal
siq iródlem na pojgCie boga: ka6. deus = dies3), (sanskryckie: dêv%,lit. dievas,
ir.dia,pblnocno-niem.tivar).Wyw6dtenetymologiczny,
jezeliniewprowadzanowejpostaciboga
do mitologiislowiafiskiej wrodzajutacifiskiegoDeus,niemieckiegoZiu
(Tivaz),totlumaczyzarównookrzyk,przygpiewda,dana,
proklamgDenaw,jakiznaczenieBadiboga,któregonie
bezzasadykronikarzhypackiczyniHeliosem
synem
i
Swaroga. i e itutajkultreligijnyatmosferycznylqczysie
l) W Slown. warszaw. demnego.; prw. niezrozumiale wyraienie kaszubskie za Hilferdingiem: Bdamy my ci pi6 psimgnatg, kobylim donotqcn. SI. gwar+
2) Symbola, I, str. 166.
3) Schrader, t. 11, str. 439.
140
A. Szelagomkiv
z ltultern klody, h a to wkazuja, by6 Inoie,wyrazy,jak
dana =statek, dzienia =bar6 i dana =swierk, mniejsza o to
germsfiskiego ezy
slowiafiskiego
pochodzenia.
Natomiast
slowiafiska nazwa bdg jest, jak
wiadomo, wyrazem, pdiniej
zapoiyczonynl od Iraliczylcdw (bhaga); analogiczny zag jego
wywód od nazwy drzewa (fagus), za Thorpem, stwierdzalby
tylkoogdlnyCharakterpodstawowy
liyody czyli kulturow poglimego - wwytiarzaniu sie pojq6 religijnychi
wstawaniu nazw bóstwa. Rozunliemy teraz, jak dalece religijnyCharaktermaprzydomekDuninalboDoninPiotrka
Wlosta, ktdry stat Sig powodem jego pochodzenia rzekomo
duniskiego. Ale obok tego wyjagnia si9 kwestya przydomka
jego Korek oraz wsi rodowej Skrzynno.
To samo bowiemznaczenie, co proklamaPniejnia Piestnik
Plegnik,
i
posiada
herb
i Rornic,
korniak
=
piefï, tylko zawolanie, dlali sluiqce, jrai zo1). Ale anawie siq nieDabog,aleRiesy
logiczny z nazwydo K'ornica herb Korczak ma proklamqBoiezdarz,sqdzqcpo
Luprzydomku
Dymitra,
podskarbiego
dwikawggierskiego. Na herbie zachodnioeuropejskim
figuruja,
trzy
kkody t. ZW.
Fig. 71.
wrgby 2) (fig. T l ) , sama, nazwg zag herbu.
tlumaczykorzee albo korczyk w hekmie.
Sq i nazwy topograficzne, jak Bisewo (na Mazowszu), Biesna,
Biegnik (w Malopolsce), Bieslino, Biesiecz (w Wielkopolsce). Oczywista bies
nie ma tutaj wsobie nic chrzekiafiskiego i nie odróinia Sig niczem od boga.
U Dfugosza Mornicz alias Biessowie : Hi ex Russia ducunt genus et ortum,et dum CUM eorumgenerevenissentin
Slesiam etexRutenica
consuetudine freqnenter biess i. satanam nominarent a comuni populo et
vulgo Biessovye appellantur (Eilejnoty str. 449). Oto przykfad,wjaki
sposób Dlugosz wyprowsdza genealogig swoich rodów, która wedlug
mnielnania nawet wspólczesnych heraldyków opiera6 Sig ma na tradycyi. Wiadomo, i e ród Biesów-Korniców byf osiadlyw ksigstwie o8wigcimskim iwkrakowskiem,
caty przeto wywód Dfugoszowy poczatków
jego z Rusi opiera Sig na rzekomo ruskiej proklamie
Riesy.
2) Wfasciwie wedtug
zapisek sqdowych ma byé bochen chlebas
Curnicz deferentes panem Bochnecz prensium. h s . 826 (1445), albo pólbochenek mediuspanisaliasmedius
bochnecz. Hel. II, 3277. U Dkugoszn
duospanesrotundos n
i alitum, Prw. rysunek w herbarzu arsenalskin1.
PiekosiÏíski fig. 110.
Oto zreszta, inne jeszcze proklamy, urobione od pojqcia
religijnego boga. Pobóg wYaBeiwie Pobodzq lub Poboiq, ktdry
godtowostyka sie z Nagodami - Prusami;Odrzybandem
i Qgonem - PowaYa, (lub Dowalq), jak Boiawola z Jastrzqbcem - Bolestq. Dwa te godla polqczone, albo dwie strzaly
-- jedna do góry,druga
wdólskierowane
-sa, znakiemherbuBogoryi
(fig. 72), litbrego
nazwasqdzqc po analogicznychgodlachobrzqdowych, jak korowaj = koloraj, rajskie drzewko,
rakituch lub rajtuch = chusta, zostala utworzona
z wyrazów bóg iraj, tenostatni w znaczeniu
Fig 72.
godowem
i
swadziebnem
i
wesela,
(przygpiem
rajtum), bqdqc jednym z najstaroiytniejszych
wyrazdwkultowych,jak
bóg i bies,zaciemnionychprzez
inaczej ol-lreslone pojqcia chrzeBciafiskie.
Lecz na tem nie wyczerpuje Sig znaczenie kultowe i religijne piasty - klody i zawolaki, sluia,cych do jej okreSlenia.Przeciwnie,godlotonabierajeszczeszczeg6lniejszego
z innemzawolaniem,rnianoznaczeniaprzezzwiqzekswój
wicie Topdr.
A
XIX. Kult Hody i godXo Topór.
'
RozszerzyliBmy pojqcie kultu roglinnego wogdle na bardziej wyrainy i okreglony kult
kkody. Teraz zatem i zawod o kultu
lanieStaria
nnoienzy odnieEniebezpogrednio
- do
galgzi - wici, ale do jego formy pospolitej drzewnej
piasty -- pniejni czyli klody wog6le, a tem samemi godlo napielczqtne Stariej
zbliiymy
godla
do
Pniejni.
POtem okr egleniu
bliiszem
zawolania
Staz innym
aawolar itya k iie
zwia,zek
jego
niem,dotychczas mierozwiqzanem Topór,staje Sig nie wylqczny,anijedyny, lecz czggciowy iszczegdlowy, gdyi tak
-KoYda
salno, jakStaria,istnieje
jeszczeinnezawolanie
czyli KYoda, ktdremarómnieizagodlotenie
Eam Topór,
tutajzwanyjeszcze
zkaciliska Qksza(=hascial).Qbydwa
l) De armis Qksey, qui in
clipeo securem,alias Okscha, deferunt
Inscr 1064 (1464). U Dlugosza Oxa sivc ascia, quesecurim caraificiam
Q42
A. Szelayowski
y_
teE godla Topdr, i Okszn,
sq calltiem jednakowo na sposbb
zachodnio-europejski ublazonowane. Tutaj naleiy jeszcze igodloPaluków
- Kolkbw Topbr,orazherblitewskiSiekierz
(fig. 73).
Wewszystkichtpchwypadkachmamy
do
czynienianie z pokrewiefistwamiani ze stosunltawigenealogicznymi,
lecz z pojqciami
wierzeniowemi, ktbre wiqiq klodg czy Starig
Fig. 73.
z Toporem i Okszq. O rozwiqzanie tego charakteru ltultowego,a
co zatemidziegodlowegoTopora
nnusimypolzusid Sig z kolei.
Topbr, czy to jak0 instrument techniczny,
czy to jako
narzgdzie wallti, naleiy do jednyoh z najstarszych zabytkdw
cywilizacyi. W tym charakterze broni Topór podobnie, jak
Ale aniTopbr
iBelty, m6g1 przejB6 dogodelrycerskich.
aniOkszanie
sq to nazwypolskieczyslowiaiiskie
: nie
majq wiec niestaroiytnego.Podobnienazwalacifiskadla
= ostry) - niezgadza
Topora, - bipennis(bisipinnus
Sig z jego wyobraieniem godlowem, litórem jest topbr jednosieczny,takim
i
jest
juk wpolowieXIV
w. n a pieczeci
Zbiluta z r. 1343. Pieczq6 Slawnika z XII1 w. z rodu Paluk6w przedstawia istotnie, topbr o dwuch ostrzach, ale jestto
raczej obuch (prw. fig. 2). Z tego wida6, i e zawolanie Oksza,
jakiTop6r,niejestpierwotne,
tem mniejzatabiemoie
by6urvaiane godlo zawolaniomtymodpowiadajqce.
Topbr by1 jak wiadomo ulubionq broniq Frankbw i lud6wp6lnocnychgermafiskich,jakDunbw,Anglbw,Sasbw
i Normanów. Za czasbw Karola
W. jest opiewany w sadze,
a i póiniej wyobraiany przy boku wojowników angielskich,
jak na kobiercu z Bayeux 1). Zrbdl'a t e i zachodnie, jak i bizantyjskie, nieustannie wspominaja, Q uiyciu -tej broni, nazywajqcjq
z Yacifiska bipennisalbo
z grecka nshsxóç, nshexbs oipcpiazopo~, (glówna
broh
Franków
wedlug
Prokopa
' i Agathiasa w VI st.). Jakieibylojednakrozczarowanie
l
in campo rubeodefert,quamPoloni
oxam, Bohemi bredaczyczam vocant, Klejnoty str. 439. A druga nazwa jestto berdysz, lub bardysz, uiywany w polskiem (gr. la6. barducium).
1) May Lansfield Keller, The anglo- saxon weapons names, treated
archeologically and etymologically s. 56 n.
._
. .
Wici i
TO~OTY
1.43
archeologbw, kiedy w grobach wojennych epoki merowingowej nazwie
slciej ani jeden topbr ksztaltem nie odpowiadal
toporadwusiecznego.Tosamosprawdzilo
Sig w grobach
Anglo-Sasbw.Wszystltietopory,znajdowane
w nich, byly
jednosieczne, chociai nazywano je dtwusiecznymi. To naprowadzilo n a domysl archeologbw, jak Lindenschmidta, Roach
Smitha,AkermannaiRigollot,
i e nazwatatopbrdwusiedokaidegotopora
cznyodnosila Sig w wieltachSrednich
bezwzglgdu na jego ksztalt. Nazywano takie ten topbr po
lacinie franciska od ludu Frankbw, u ktdrych
byY gl6wnym
orgiem.W Zrbdlach X I Iw , odnoszqcych sig do Slowian
o toporze,jako
pomorskich,spotykamyistotniewzmianki
broni siecznej, pod wszystkiemi temi nazwalni -- francisca, securis bellica i bipennis l). Ale oboktegosyotykarnytaltie
wzmianki o kiju lub palicy (baculus, phalanga z ) , jalto o narzgdziu walki.
J a k o i - ltij,palica lub rnaczugawydaja, Sig najbardziejrozpowszechnionym
i najstaroiytniejsz,ymrodzajem
ielaznaniezostalazapoiybroni u SYowian, zanimbrofi
czona w. Sas6wlub Duficzyków. Za tern przypuszczeniem
przernawia olbrzynlia il086 narzgdzi ltamiennych,, jakie znajdujemybqdiw
Pelsce, bqdZ nainnychziemiach
slowiafiskich z czasbw przedhistorycznych, nligdzyinnemi okrzeski
w ltsztalcie topora z przewierconq dziurq
w Srodku dla osadzenia %drzewca3)- Takie same toporki krzemienne znajdowanounaswruinachzamków,ktdrychpoczqteknaleiy
z pewnoBciq do doby historycznej.Kronikizawieraja,
tei
liczne wzmianki o narzgdziach kamiennych (takie .z kogei),
4)s
uiywanych jeszcze w pierwszej dobie historycznej
Ten wYaBnie top6rkrzemienny,osadzonynapalicy,
dal poczqtek toporowi dwusiecznemu (hache double), i stqd
prawdopodobnienazwanaszegotoporalaciliskabipennis,
by6 moie
jeieli to byljeszczetopbrkrzemienny,chociai
byYa tozwyczajnakulaalbokol(stqdnazwaKdków
1)
~
2)
3)
4)
str. jd.
Mon. Pol. t. II sir. 67, 119.
j. w. t. II, str. 87, 133.
Prw. Hadaczek. Dzial przedhistoryczny muz. im. Dzieduszyckich.
Hadaczek. Killca uwag o czasacll przedhistorycznych Galicyi
144
l
l
i
5
,
l
l
/
t
l
,
~
f
l
l
I
wici i Top09.y
A. fketqgowski
Toporów), drqg, prgt zalcoficzony hakowato, czyli maczuga.
Lacifiskiwyraz
n a oznaczenietakiejpalki
- jestclava
(lit. khlti = bid), a niezawodnie stqd i nazwa klukwa (górpóln. niem. ldfr, kylfa
Ta
palica
dala
no-niem.
kolbo,
zapewnepowódupodobnienin.bogagermariskiegoTora
2)
z rzymskim Herkulcsern3), a istnieje nawet specyalna nazwa
bdstwagermafiskiegoSaxnot,która
wzigla swójpoczqtek
od wyrazu >>sax<<
oznaczenie
na
toporka
krzemiennego
4).
Najpierwotniejszajednakposta6tegonarzgdziakaz archeologii okrzeski
miennego sa, to znane dobrze dzisiaj
1:Ib ocioski(silextaille),kawalkikamienialupanegolub
szlifowanego, czy to w ksztakiestrzalki,ostrza
czy noiy.
Ocelka lub oselka jest jeszcze dziS nazwa, krzesiwa od wychorw. otzel),
razu ocel (czeskie ocel - stal, wggier.atzel,
itemu pojgciu zda Sig odpowiada6zawolanie Ocele, której
herb
jest
Krzywasnia
albo
Sreniawa
Jakoi
posiadarny
nazwy topografiezne takie, jak Oczesali, Oczasali albo Oczesuly na Mazowszu, Ociosgki, Oczqssqly w Malopolsce, Oei@,
Ociosny w Wielltopolsce, i irniona, jak w bulli Innocentego
z roku 1136 - Ucad i Ose1 (prgdzej Ocel, jak Osiel).
Tutaj naleiy sig zapyta6, czy i Oksza nie jest zlatynizowana,
okrzeska,,,
okrzejq,
takie
nazwy
botopograficzne
istotnie sa, znnne: Okrzesin (Okrzeszyn na Mazowszu, Okrzeja
w Malopolsce). Natomiast
analogiczny
wyraz
n a pojgcie ocellci - brusek
musat
i lub
musatek,
ma swój
odpowiednik
w zawolaniuiherbieBrzuska,któryPiekosi6skiwywodzi
od Brzozy, a godloodrunybjarken.Jesttojedynywypakiedy
dek,
Piekosifiski
zawolanie
thmaczy nazwa, runy,
czyli godlojestuniegopiktogramem.Tylko,
i e wnazwie
1) Prw.
Schrader. Reallexikon der indogermanischenSprachen
pod Keule.
2, Saxo I, 118.
3) Tacyt. Germania rozd. 3; prw. Mogk wPaula,
Grundriss der
germ. Philologie, t. III, str. 357.
4) Grimm, t. I, str. 185. Meyer, str. 343.
5 ) TortuositasaliasCrziwasn
cum crucealiasSrzenyewa
proclamatione Oczele Inscr. 918 (1448). Bopiero póiniej zjawiajq sie; zamiast
Krzywagni w znaczeniu tortuositas, a wiqclculi. klukwy, policy - rzeki
fluviialiasChrzenyawa. Ulanowski, Materyaly nr 32 (3536).
l45
tej niema nic skandynawskiego,a w nazwachtopograficznych konkurencyjnych od Brzozy da Sig odszukae brzuskq,
(v. Brzoza)naMazowszu,Brzysz6w
jakBrzosk,Brzuze
]lub Bris6w
w
Malopolsee, Bruzica,
Brzyków,
Brzysk
vv Wielkopolsce. Czy Muskata, znane nazwisko biskupa kra= krzekowskiego, nie jest przydomkiem od musa (musat
siwo; musa6 = krzesid ogieh 1) tego nie srniern rozstrzygae
wobec pozytywnego twierdzenia, i e wyraz ten pochodzi od
tureckiej nazwy miecza (masad); istnieja, wszakie wsie, jak
Mus-uly, Mosaki i Moszaki na Mazowszu, którympowinno
odpowiadad takie analogiczne
i
zawolanie
Musa,
Muska
czyMusata.
Nie trzeba nawet mBwib, i e owe krzesiwo, czy tei nalrzgdzia kamienne,jak
mlot, okrzeski, ocelki, musat, mgja,
wlaSciwoSci ogniste, a przez to samo staly Sig przedmiote
kultu. W mitslogiipólnocnej 6 w mlot urósl do postaci cudowaego mlota
rozbijacza
Mjöllnira,
ktdry
ukuli
karly,
a który sluiyl za narzgdzie walki boga Thora z olbrzymami,
uderzeniu
d o t wracal do K&
przyczern po kaidym
jego ”. Ale jui Saxo Grammatyk wspomina o kulcie kamieni
niezkyklej wielkogei u Germanów, zwanych jowiszowymi s),
którezresztq do dniadzisiejszego zowiq Sig w Niemczech
strzalami
piorunowemi
(donnerkeil,
szwedzkie
åskwigg)
albotoporkami, mlotami i t. p. (donneraxte,donnersteine,
donnerhämmer,albschosse,Strahlsteine,teufelsfinger
”. Sq
to dobrze ‘znane i u nas strzalki piorunowe
(belernnity), co
d o kt6rychistniejemnóstwoprzesqd6w.Taknaprzyklad,
jest wiara, ia gdy sie dotlmqd strzalki takiej, to piorun z niej
wystrzeli; z tem wzwiqzku sa, przesqdy Q ogniupiorunowym, któregonienaleiygasi@,równiei
o ogniu w ogóle,
n a kt6ry, naprzykhd, grzechem jest naplues). Te wlahiwo6ei
‘ognistekamienia la,czq kultjego z drzewe
kt6re równiei
W SI. war. wyyaa musat podany, jako pochodny od tnreckiego
miecz.
2) Paul t. 111, str. 357.
3) inusitati ponderis
malleos, quos joviales vocabant, prisca virorum religione cultos, str. 236.
4) Grimm, t. I, str. 164.
5) Skrzyiiska, Krynice, Wish, t. IV, str. 109.
1)
asad
=
A. Saelpgowskl.
I
Wici i T Q ~ O T Y
osiada WlaSciwoSci niecenia, ognia,aGruppezgromadzil
szereg przykladów z mitologii greckiej, w której pewne gatunkidrzewposiadajqszczególnyCharakterognisty,
jak
cyprysowe, oliwne i t. p. Q wici )>fulmen trisulcumc, zastgpujqcej wniektórychraznch
oeiosek w rgkuZeusanamalolowidlach waz greckich, juieSmy mówili. Znane sa, legendy
o drzewach,ktdrekamienialy.
A iunaswborachPotylickich istnialy Rosny, których galgzie czy tei pieh, wedlug
po obciqciu zaraz krzemienialy 1).
a tych wYaSciwoSci swoich ognistyeh kamiefi, czy t o
zalka piorunowa, czy jak0 prosty krzemieii, jest najw przesqdachzabobonach,
i
pswszechniejszyrn-amuletern
a niemniej i przedmiotem kultu, jako fetysz 2). W póiniejszej
olice ów kamiefi - krzesiwo - kula piorunowa zmiey sie w stal gorejqcq (ocel), czy jak u anglo sasów w ognisty mlst
Ale wjgcej, bo sam mlot, niemiecki wyraz hamar, ma oznaczad wedlug Grimma pierwotnie nic wiçcej, jak
wardy kamiefi (st. kamiefi, lit. akmfi, kam ‘= ham *), a Schranietylkopotwierdza
te etymologig,alejeszczerozszejq nasanskrycki5çman
== kowadloigrecki
dixpwv =
fi, kowadlo. (Tak w Rig-VedzieIndraciska
6çman;
eus zag w Theogonii .u Hezioda - dixpov 9.
J a k o i iwnaszejheraldyceistniejeodmianaproklamaamiona 6)). Piekosihski, kt6ry zapiskami he:
ierdzaniewqtpliwiejej
odrgbnog6 od Ka&
niowej, waha Sig, czy Kamiona w herbie Jastrzgbca u Dlugosza
nie
zastqpila
opuszczonej
przez
niego
Kaniowej.
oina i to pominigcie wytlumaezy6 poprostu tern, i e zawoaniowa jest identyczne z Jastrzebcem i oznacza tylko
p
”).
2
1) Bronislaw
Grabowski. Wisla, t. IV, str. 44. (za Dlugoszem)=
8 skamienialo8ciach w okolicach Potylieza czyt. art. w Slown. geograf,
t. VIII str. 880.
2) P.rw. art. Charms and amulets: stone
w Hastingsa Ene. %ofreligion end ethics.
3) Meyer, str. 349.
”) Deutsche Myth. t. I, str. 165.
5 ) Schrader, t. I
CI, str. 106.
6) O Hamionej wspominaja, zapiski u Potkahskiego li, 15, 17, 28?
(1401). takie zapiski sieradakie i, lqezyckie (Laguna).
l
647
odrniangwyrazunajednoitosame
pojqeie (kania = jastrzqb,takie
oblok).Tem
w y r a h i e j zatemodmianaKaiona wystgpuje obok zawolania Jastrzgbiec
(= Kaniowa).
Natomiast nazwa mlota i zarazern jedyna nazwa broni
siecznejnietylko
w polskiem,alei
w ogóho-slowiafiskich
narzeczachniejestuwidoczniona
w naszychproklamach.
Mam na mygli wedlug Ficka - czekan l), rodzaj palicy z mlotem n a koficu, a wiqc identycznyprawie z dzisiejszqsiekierqzakopiafiskq lub ciupaga,(takiegoisamegoksztaltu
znane narzgdzie muzyczne stalropolskie, rodzaj fletu - czedotegogatunkubroni
kan). Otói niech mi wolnobgdzie
dodadjeszczeogólno - slowiafiiski wyraz tegoi samego pochodzenia - tasak, tesak (czes. tesak, Serb. teszak = szpada,
ros. tesla = topór, niem. Dusak) w znaczeniu i topora, i szabli,
i narzgdziatechnicznego;stqdteszarzlubtesarz
(cz. tesaf,
serb. teszer, niem. Tischler=cieSla ”. Stqd pochodzi zapewnce
i nazwa rogliny -- tesznik = rozbikamieh, lomikamiefi (spiSw. Jana. Rostafifiskiwyraeafilipendula),takiekropidlo
wodzi go od tgskni6 = tuiebnik Ten tesznik czy tuiebnik,
Yomikamieh albo kropidlo B w. Jana jest tern ciekawszy, ie
terminologianaszabotanicznaSredniowiecznazna
takie
ktdra
innq roSling czekankq, czekarag, z lrodzajucicorea,
nositakie’ nazwgslsnecznika,krdlewnejlubpodrdinika.
I tutaj, jak przy teszniku
- tuiebniku - - od tesknié, nazwgezekanki wywodzi Sig (prof. RostafiBski) od czekaé i uwaia Sig
za tlumaczenie z niemieckiego (Wegwarte). Jakoi legenda na
o dziewczynie,któraprzez
Slqskuaustryackimopowiada
siedm lat czekala na powrót ulubionegoz wojny i zmienjla Sig
w kwiatprzydroiny.Innelegendyopowiadajq
o z
ksieiniczki,
opuszczonej
przez
mçia,
w
kwiat
cz
Blqskim folklorze - wedlugGubern
uruje, jako cdrka czarodzieja Butyra,
po zabdjstwie Bochanka, Wrawanca, (a) zmienila sig
1) W aw. EakuS - sWurfsharnmercc, st rus.
Cekanu= (Wurfaxt)?)
prw.Schrader, j. w. t. II, str. 106. W Sl. warsz. wywód od csákány
z wggierskiego, zdaje Sig, blqdny.
2) Prw. Slownik Lindego.
3) Rostafihski, Symbola t. I, str. 189.
10*
'i
w
U
U
e+
Wici i Topory
klody - nazwata przeszl‘a ina osobg czarodzieja,to sie
tlumaezy personifikacyq przedmiotu kultu, analogicznie,
jak
inna nazwzi, takie rosyjska- wokhw (=- wokzebnik) od naszeptu czarsdziejskiego (vlusnati= szeptae, belkotae). %nana
czar6
jestzresztqi
dzi6 jeszcze w folklorzepredylekcya
na
wnie dopniów i klód spr6chnialych,gdzieprzesiadujq,
ykYad na nowiu,zawodzzp pie6ni iwymawiajqc
zaklg
, aby gMd i nieurodzaj sprowadzid 19.
ziwnymzbiegiem
okolicznogci w Polsce tanazwa
przeehowala sig li tylkodooznaczeniarzekomejchoroby
czyli koltuna (plicapolonica). Jsstto wla6ciwie taka sama
choroba?jakgokiee:kaidy
czlowiek posiadaswego
koltuna,którypozostajewstanieutajonym,dopdkisienie
stanie to, i e ,>kolturn c z e g o 8 n i e p o l u b i < ,i d o p ó k i Sig
on nie z r u s z y < ( .
Ten koYtun lubkolton (w odmianachgwarowych kulon, gulon lub kujon) sluiy nie tylko na oznaczenie tlustej
grnbejnieksztahejfigury,brzucha(koldun,kaldun),ale
i na oznaczenie drzewa, kt6rego galezie sie splqtaly. Jakoi.
za 6rodek leczniczy,
rozumie sie, sympatyczny, uchodzi bielizna, wyprana w Yup, zrobionyrn z drzewa k o l t u n o w at e g o , t. j B nosz3cego na sobie t. Z W . k a n i e g n i a z d o , w i c la e r lub czapkg, t. j- wielki pg% galqzek, splqtanych ze sobq,
czywiSeie boltunprzypominajqcych z ) . Równieizdjgcie
tuna d o 6 p i a l e g o - nigdy narzqdziem, lecz ogniem jest rzecza, czlowieka, posiadajqcego t. ZW. cig i k q r g k
t. j. takq, od dotknigcia której n a w e t t r a w a n i e r o 6 n i e .
I: nie niemabardziejrozstrzygajqcegodlastosunku
wierzeA ludowyeh do xawolaii, jak to? i e calatazresztqniei rozbytskonnplikowanafilozofiaanimistyezna,lecznicza
glinna, a nawet zwierzgca koltuna
znalazla
sw6j
wyraz
w herbieJastrzgbiee.
Tenherbzarbwno,jak
i godlo (fig. 74), jedno z najroiytniejszych, posiada caYy szereg zawsl’afi, jak Bolesta,
aza,Kaniowa,Kamiona,Kudbrza
czy Lubrza,Eazgka,
uwagq, i e >chodzi¿%znaczy to samo, co .straszy6<.Czerny.Istoty
mityczne, Wisla, t. XII, str. 189.
1) Piqtkowska. Z iycia ludu,
Wisla, t. III. str. 765.
z) Qsipowicz. Lecznictwo ludowe Poszukiwania. Wisla, t. XI. str. 775.
157
Nagora l), o ktdrychjuie6my w czg6ci mdwili, [jak to, ie
Kania(Kaniowa)jestidentyczna
z Jastrzqbcem, aLazqka, by6 moie, z Lagodq. Ale
i Bolesta czyli Boleszezyc, ó w slynny Piastowicz PiekosiAskiego, jest niczem innem,jak
bolestq - koldunem(boleeha = tYusty, otyly), bulq, gulq, albo wspomnianym ju2 boldqco nieprzeszkadzamu,
ie
Fig. 74.
nem,balwanem,
jak koltun i goSciec, jest t e i b 6 1e m i zarazem dyablem (Bidi do bóla<<, przeklefistwo), a stqd zapewne
i Zarazq (nie Zarazem,tem rnniej Zarasem). Go dozawolaniaKudbrzalubRubrza,tooznaczaonozapownenieinnego,jak KudYy, tosamo, co cetyna - wlosy albo szer6d.
Jako2istnieje i dyabel>>kudyS<<,identyczny z Bkudlatyrn<<.
- kanie gniazdo
Nawet nazwa ludowa koltuna na drzewie
- wskazuje n a to, skqd sie wzigl’o zawol’anie Maniowej Jastrzgbca, nie mówiqc j u i o tem, i e kania (= oblok) jest idenz cgtq (oblokiemlub tgczq). Kamiona
tycznawierzeniowo
za6 jest ognista, wlabci wobciqkYody, jak Nagora - ziemi.
We wszystkich wigc tychzawolaniach marny rdineformy
jednego
tego
i samegokultupierwotnego.Jeielizatem
juri PaprockiJastrzgbcauwaialzaptaka
wysocemitologicznego 2), to o ilei wiqksza, skuszno6d a i a l fiekosiliski,
uwaiajqc Jastrzebców za r6d identyczny z Piastami. Jakoi
nie mylilsie w tern, i e Bolestajest tem samem, co piasta
lubpiestnikalbo
kl’oda czypniejnia,ale
czy niemoina
równieiprzypuszczae, i e i ów kujon - koltunjestpraojCern nazwynaszychKujaw,i
czy niemoinategosamego
powiedzie6 o znieksztakonenl zawolaniu herbu Radwan
Maja? (nazwytopograficzne
Caim Kaki
i
na
Mazowszu).
*) Wzapiskach sqdowych niespotyka
sie aniKudbrzy,ani
Lubrzy. Tg ostatniqprzyjmujePiekosiiíski
za Dlugoszem - Liudbrza.
(Klejnoty, str. 435), u Paprockiego - Kudbrza. (Herby,str. 140), i tg
ostatnia, prayjmujq,poniewaiPaprockipodajeto
zawolanie ziywego
sluchu (prw. nazwg wsi na Nazowszu -- Kubra, i Kudrowice w Wielkopolsce). Natomiast z opisugodla crux in babato godlo Jastrzqbca zgaNagora, Potkaiíski,
dza sig jeszcze z podanq w zapiskaehproklamq
nr. 49 (14192).
2) Herby str.
140.
CB
$2.4
z9.
o
CD
U.
2
UZ
-I68
A. Szelqgorvski
strakcyjne, ale i rzeczowe: przedewszystkiem topograficzne
(trzebisko, wypalenisko), a dalej symbolicznie pierwsze plody
natury (po zwaleniu siana z pierwszej fury wolajq: ~0-j
nowina, nowinacc), jak i pierwsze zjawisko atmosferyczne: ksi$o czem byla
i y c n a nowiu. Z tq nowinqnietylkoleina,,
sa, zwiqzanebardzowaine
j u i mowa,aleiatmosferycznq
praktyki kultowe:przedewszystkiempraktykiczarodziejskie, odbywajqce Sig na nowiu. N6w jest chwilq dla ,>dania<(
Sig krowy
czarownic lcrowom, i na nowiu r6wniei odkadza
o d >>dania<(czarownic.Wszystkich
praktyk i aabobon6w
miesiqca
nie wyliezarn tutaj.Ze
polqczonych z nowiem
i w heraldyee ta Nowina jest rozumiana w formie ksigiyca,
to wida@ z ublazonowaniaZlotogoleficzyka,ktdryistotnie
przedstawia w helmie jak0 godlo nogg od kolana w ksztalcie
p6lksieiyca. Ale czemie jeet za wolanie Zlotogolehczyk? Ublazonowaniejegowformiecalejnogi
wlagciwie niezgadza
sig nawet z pojqciemgoleni, kt6re obejmuje tylko nogg od
kolana.
Hdqc metodq wskazanq odtworzenia zawslah przy
poocy nazw topog
- wprawdzienieotogoleficzyk6w,aniGoleni,
letz Golcbw,
p. - J a k o i
Goljank6 w, Goljan6w i Golachbw: Golin6w i t.
zawolanie Golce istotniepojawia Sig w zapiskach l), atym
dziesiqtkomnazwtopograficznychodpowiadajqpojqcia
i
ludowetakie,jakgolecnietylko
w znaezeniudoslownem
(goYy) lub przenohem chudopacholek (golas), lecz i w znaczeniu okreglonem chlopca(holec, holeczek), mlodego drzewka
(golas, golak,takie gajek i skrzek:>> wyrdsl, jak golak w borm)
albo cienkiejwysmuklejsosny,atowszystkodaje
j u i nie
Notylkodrzewne,aleiantropomorficzneprzedstawienie
charakterze Zlotogoleficzyka.
znaczeniu j u i nie tylko doslownem Nowiny
- Golea
leliczyka), ale i obrzgdowem - postrzyiyn czyli nowlos6w obcigtych, takjakjestnowina
z siana skogolub ze zboiazigtego, bgdzie je cze rnowa przy
y o klodziewhistoryi.tylkowspomng
1) W zapisGe z r. 1393. Lekszycki. Die ältestengrosspolnischen
~ r Q d b ü c ~ et.r ,II. nr. 284.
wici i Topovy
161
jeszcze o jednymznakuczarodziejskimnarbwniwainym
z wiciq (pliszkq, birkq), jak i z szeptem (momotem), a takie
weodgrywajqcym wielkq role nietylkoprzyzwyezajach
selnych(Mutina)
i wiosennych(Nowina), lecz i przy postrzyiynach. Ten znak czarodziejski jestto i rn i &,czyli doslownie to, co oznaeza lacifiski wyrax p r o c l a m a t i o albo poiski
z a w 0 1 a n ie. To imig jest samo prmz sie silq czarodziejsk3,
u ludu.Tego dowoijakotakie,zachowalosweznaczenie
dem jest ukrywanie imienia dziecka, aby duchy
zle mu nie
szkodzily,
sanlo
i nadawanietegoimienia,jak0irodka
ochronnego, jak dziS jeszcze pmiekqd rozumie sie to u chrzeieian w przenogni, a u ludu faktycznie w sensie ezarodziejskim.
J a k wyraz imig przechowal Sig w nazwachtopograficznyeh - Mianowo, Mianówko, Mienia, podobnie sam obrzgd
mi an o w a n i a, kt6ry w gwarze ludowej doslownie znaczy to
zielg posamo, co czarowanie,zaklinanie(>>Gdybyrnjato
rnianowala, wszystkimbynl mlodzieficom poczarowalacc) przechowal Sig i w nazwachtopograficznych,jakPomianowo,
i w zawslaniu Pomian (albo Bawola takie Zubrza glowa) l)?
Pomiany oznaczajq dziwy, cuda (moie to samo, co odmiany),
ale w wyraieniu mysliwskim slow0 p o m i a njest rbwnoznacznezpojqciem
e c h o, i jakotakie,calkowieiesdpowiada
nazwie lacifiskiej proklamy, M r a jest,jakby echem innej
nazwy czyli samegogodla,stqd
te2 moiedorobione
zostalodoproklamyPomiantakieinnejeszczezawolanie
Proporczyk 2).
Ot6i z ta, proklamqPomian,którajestzarazem
oddzwigkiem naz wy staroiytnego zawolania polskiego, wiqie
Sig jeszczeinnyfaktniezmiernejdoniosloici,kt6ry
sluiy6 poniekqdzazwornikcalejnaszejbudowy,a
z innejstrony jeszczekwestyg
namoswietlizarazem
wstania j u i nie gade& ale herbbw polskich w
ogblnog
ostatnie poza znakanli napieezgtnynzi t r a k t o w a l i g ~ ydotych~~~
1) Caput bubali cum gladio capiti inter cornua inpresso.Inscr. 1622.
(1455); bawola glowa a mecz przesz rogy, proclamacio Poman. Ulanowski.
MateryaZy 175 (1426), arma capitis bawoley cum gladio, 211 (1503), arma
Pomyanydefert Bawola glova, 240 (1510), caput z a ~ b o r i n u mcumgladio. Potkakki. Zapiski 90 (1445).
2) Arma proporczik
alias Pomyany. Ulanowski, n r . 294 (1
A. Szclqgowski.
l1
165
Wici i Topory
l
wie czy w' Pomianie odnajdujg sie zardwno kult wici (pierSciefi), kult topora (miecz) i kult zwierzqcy (iubrza glowa),,
a wigc wszystkie te pierwiastki wierzeniowe, które skladaj4
si9 na Charakternaszychgodel
i zawolaii. Mimowigc,ik
dlaunikniqcia blgddw w analizienaszychherbówprzyjq.
liinly od poczqtku, i e blazonowaniegodlajestzachodnioeuropejskiestosowniedo
wartoki proklamy,analizasama
bezwzglqdnie narzueila nam ostateezny wywód, (ch06 zbgdny
dla poprzedniego rozunlowania),
i e nie tylko godla niema, jako.
znakdw napieczgtnych, alei e i godla obrazowe musialy istnie6
w Polseeprzedherbami
tak samo, jak zawolania.Inaczej
bowiem niezrozumiale byloby, skqd i poco w Pomianie wziqlsie miecz, a w Wieniawie - iubrza glowa,gdyby to byly
tylkoformulkiheraldykizachodnio-europejskiej,anie
Bciwierzeniowe, jakegmy
gle spojone z sob3godlapierwotne
towykazali. Slowern, wbrewteoryomprzeciwnymmusimy
stwierdzi6, i e nie tylko proklama, lem i godlo (uwzglqdniajqc zmiany i przeobraienia konieczne, t. j - zatratgstarych
cech i przybycie nowych pierwiastkdw zachodnio-europejskieh)
sq pozostalogciq z dobyPolskiprzedhistorycznej.
iadne
a
bombinacye heraldyczno-genealogiczne, nawet.
opis zawolaki niestworzylybygrupy
polqczonej : - wieikolca, glowy turai miecza (zamiasttopora) w dobierozIkwitw. heraldykizachodnio-europejskiej,gdybyto
godlo.
w jego ksztalcie pierwotnym obrazowym nie utrzyrnalo
sie
dzih z pokolenia na pokolenie.
esztq sprzeeiwia6 sie przyjqciu tej tezy, 'otrzybezpogredniej indukcyi, skoro wiadomoBci irdeeznyehpotwierdzajquSlowianzachodnich
to w gwiqtyniaeh, jakRadgasta
wita, jak w Witowej (u Saxo Gr
i znamion - choragwi, jak u
welan (uEbbona). Saxo Grammatykpodalnawetnazwg
s l o w i a ~ stych
~ ~ gode1 - s t n n n i c a, którq przyjql Piekosihaia@ zaautentyeznq z t3 poprawkq,
uny,lemgodla
- obrazowe.Stanz pospolity, na nazwg godla i w POIczowie. Stgd nazwy wsi,
zowszu), Stany, S t a ~ i ~ ~ ,
*
>
I
Staniqtki,
Stanowice
(w Malopolsce), Stalaiewo, Stanowo
(w Wielkopolsce). Odmiany za6 tegozawolania,jakNabra,
nie wylqczaj qc niemieckiej Walldorff l), wskazujqzgodnie
na gnaczeniestannicy, jak0 godla nie tylko rodu,
ale i zaw jakiemto
grody oraz jednostki terytoryalnej osadniczej,
znaczeniuwyrazstaje,stajenie
(kawa2 pola)do dziS dnia
sie utrzymal.
1) desanguineetarmisipsorum
dicti Stanczowye proclamacio
autem ipsorurn Nabra, deferentes
in clipeo tres lineas wlg. Trzy polye
in longitudine clipei. Inscriptiones: 1622 (1456). OdmianaNabraalias
Waldorf,prw.Lib.
ben. t. II, s 144; i wkronice soboru konstancyjskiego. (Piekosiïíski. Herby, fig. 878). Ów Waldorf niemiecki analogicznie
zreszta, do Eabgdzia, który w roli marszalkowskiej z r. I461 jest zatytulowany Swambek.
I
T
l
.
0 ;l-\
-,
2
;
i
_.
I
I
- >
'1 >
/
_r
.
1
/
1
j
,
-
, -
8
*
j
\
I
I
. ,
i
~
\
-
v
,
r
j
,
c
'
. .
O
L
T
l
172
A. SahgowsXcz
_ .
173
Wici i T o p o ~ y
~~
Czy formaPopieletymologicznie
d a sie wywieiéod
formyPqpel,jesttopytanie,wktórenie
wchodzq, ani na
rozstrzygnigciu którego takiem
czy owakiem nie mi nie zal e i y l). Dla nas nazwa króla Pqpel czy Pepel jest tak samo
dobrzehistorycznieuwierzytelniona,jaknazwa
i
Popiel.
A w takim razie nie potrzebujemy szukaé
j u i zawolaniowo
tego Popiela, gdyi znamy tak jego zawolanie, jak
i godlo. Jest
to Bybel zawol'anie berbu Kosy,czylipojqcie kultowe ana'logiczne do BrodyalboOgona.OtodlaczegokrólPopiel
nazywal' sie równoczegnie ChoBciszkiem albo Chwostem, morinaby powiedzie6 rbwniei dobrze brodq, brogiem, dziadem,
bobern, kozq, turoniem a i d o Bybla - P.gpla, Plona wYqcznie. A te@samemistosunekPopieladoPiasta
- rzecz
ani filologicznie(Wojciechowski);
anigenealogicznie
(Piekosiriski) nie dajqca sie
wytYunlaczy6, jest ealkiem logiczna
i e stàn0wisk.a
diisiejszego
folklorü
dawnych
i
kult6w,
o ils! w P6pEelu-l.!ChwoBcie mamygodlozarnierajqcejna;
tury, iycia zagrobowego,i bóstw podziemnych duchów przod?
kóm, ,jakliwPiaBcip - klodxie lubrjego ionie IRzepce -- i r &
dl-o, odTo'dienia: sigr tejié n a t u r y i rozbudzenia iycia, tutaj
poczqtelr. -,nowego panowmia, czy ,mowego krdlestwa, - syn
1
-Sieinowit-.,
;
:Jeieli przy, rpookliocysku1to.wego charakteruPepla - PS:
pielawyjahiliBmystosunekjegodoChwosciszka,tudziei
Piasta;który, ealkowicie zgadzasie z dziwnqjegogenealogiq, z jak3nawetGallniemóglsobjedaérady,tonie
to samo przeinazapornnijmy, i e i kultowy Plon albo Pepel ma
*czenie, i ten s'am las go mekal, z jakim spotkal big i legen:
,darny Popiel w .historyi, Mówilifimy; ie przy kaidyrn:obrzqdzie h d o w y m cz@@plouiów przeznacza Sig dla duchów podr-
I
j
.
I
'
1) Naturalnie liczq sie z uznanym poglqdem, ii Popiel - Pompilius
(ale nie Pumpil!) jest zlaciiíszczony wyraz polski podobnie, jak Krak Graccus, Krak6w - Graccovia u Wineentego Kadlubka. Ale co jest sluszne
w jednym wypadku, nie moina stawiaé, jako regule,w kaidym, gdyi naprzeciw jednej formy zhcikiszczonej moina przytoezyé w brzmieniu polskiem kilka u Kadlubka, (jak Lestco), a wszystkie (jak u Galla). Natomiast
zatrate dzwigku .nosowego nawet w mowie ludowej w wyraieniu Pqpel
FopielL moinastwiesdzi6 takiemi historycznymi nazwami, jak Wawel:
pierwotnie Wqwel (prw. wie6 dzisiejsza Wqwolnica).
-
ziemnych lub dla duchów przodków, i
i e w tym celu zostawia sie zarówno owq gar% klosów niezigtych w polu (bróg,
broda czy koza), jak i obcina SigwYosy (obrzgd postrzyiyn)..
J a k wiadorno, Popiel legendarny zostal zjedzony przez myszy,oblegajqcego,aido
dzig dnianaten
Sam losskazany jest pgpel
czyliklosy niezigte, t. j. wedlug wyraienia
miejscowego (na Mazowszu) przeznacza Sig je )>dia m y s z k ó w ~ .
Oto jaka jest najprostsza forma kultowa owego podania o królu(grafie,biskupie
itp.) i mysxach, które go zjadYy, - podania, lctóre w formie bajki wgdrownej znane jest
prawie caYej Europie, a w które i u nas legenda ubrala kulsie nietowegoPepla - Popiela. i e temyszyzmieniajq
kiedy w Bpiqee wojsko, które wystgpuje z pod ziemi, i przy
którego pomocy nowy wladca zwycieia starego, o tem wspomina bajka o Lokietku. A i e ten Lokietek nie ma nic wspólnego z Wladyslawem Lokietkiem, lecz jest identyczny z Piastem, to najlepiej wskazuje tlumaczenie nazwy Piasta
w kronicewielkopolskiej:)>hic adhocdictusestPasth,quiaerat
statura brevis, sed robustus corpore et decorus
aspectmc l).
Z wyj3tkiem ostatniego pochlebnego epitetu wszystkie inne,
>jak mal'y wzrost i krgpa budowa<c, nadajq Sig zarówno d o
imienia Piasta, jak i osoby Lokietka. To swojq drogq, i e ów
Piast-Lokietek, wybrany na cesarza przez
1 2 czarnoksiginiz ksiggi, i którernua potrzykroékorona
ków,czytajqcyeh
spadala na gYowe, jestprzynajmniejwedlugdrugiej
czgfici
brzmienialegendy(sposóbobiorunakróla)nie
wielkopolskimpniakiem
- piastem, lecz maloolskqkrokwlq-krakiem. Widzimyzatem,
i e tu,
i
i tam - wWielkopolsce
iw Malopolsee - podkladkultowylegendhistorycznyc
jest identyczny.
g4óAle wigcej, bo mimo róinicy w sposobiewyboru
wna jego racya, podstawa jest i tu, i tam jedna i ta
sama..
ybór Kraka - Lokietka dokonywa Sig > z ksiggi<<m a stole
>ze s k i b y o-da lw o nje<c, tymczasem naj wainiejszy szczegól
biograficzny Piasta jestto, i e byl r o 1n i k i me (arator). I znosig pogowui,owakategoryasoeyalnaPiasta,niedajqca
dziéani
z jegogenealogiq,ani
z eharakterem
l)
Mon. Pol. t. II. str. 479.
3 74
A. Sxelqgowski
zaloiyciela dynastyi, mieSci Sig folklorycnnie calkowicie w pojqciu Piasta, jako klody.
J u i Gutschmidzwracal niegdyS uwagg n a pokrewieft&wo Iegendy polskiego Yiasta z legenda,
o zaloiycielu rodu
królewskiego u Frygów Gordiosie, który tak samo
by1 rolDikiem.
U tychostatnichzresztq
od czasówarchaicznych
ai
'doczasówpóho-rzymskichprzechowal
Sig kultnatury
w formie Papasa i Ma lub Attysa i Cybeli.
QbrzqdowokulttenPiasta-rolnikautrzymal
Sig ido
.dzisaaj w postaci t. Z W . objazdówplugiemwróinychporach roku, a zwlaszcza na
wiosng lub zapusty, w celach zaz nim
równo profilaktycznych, jak i syrnpatycznychl). Walczy
koSciól wwiekach
Brednich (indiculus VIII w. > d e sulcis
.circa villis<<)z), a n a zwiqzekjego z kultemswadziebnym
wskazwj9 takiezwyczaje,jakzaprzgganiedziewczqtdo
plug matutajtakiesameznaczenie,
plugu,przyczernten
jak
kiedyindziej
kloda,
do której
wiqie
Sig parobk6w.
u nas
ten
kult
pierwotny
rolnictwa
w
postaci
kultu
ici przechowal sie do dziS dnia. Tak na wiosng, wyprowadzajqc po raz pierwszy plug w pole, przyczepia Sig do niego
'Swigcone ziele, zwanepluinikiem,którewKieleckiemkla&iesiepodskibq.Yodobnieirózgg
Swigcon? do obnoszenia bydla, aby sie nie bodlo, zowiq pluinikiem i -- w og61nosci wyraz ten w polskiem ,>pluiy5, pl6iy5 lub pkaiy& stal
Sig synonimern polnySlnoBci tak samo, jak wyraz radlo.
Oto W jaki sposób i Piast kloda stal sie rolnikiem.
i e tenkultrolnictwapozostawalwblizkimstosunku
z wladzq
naczelnq
u Slowiantaksamo,jaku
iranych
lud6w, - tegociekawymzabytkiemjestobrzqdkoronacyjny (wYaSciwie inwestycyjny) w ksigstwieKaryntyi,kt6rego spis z XIII-go w. przechowal Sig w kronikach niemieckich Polegal on na
tem, i e ksiqig odbieral (wkasciwie wykupywak) swa, wladzç od chlopa. Lecz znowui nie sarra wyMannhardt j. w. prw. rozdz. >Das Pflugumziehenc t. I str. 553
Zíbrt, j. w. str. 125.
3, Qttokars,QesterreichischeReimchronik
(wyd. Jos. Seemüller)
n. Germ. Deutsche Chroniken,t.
V, Johannis Victoriensis (1211G).Fontes rer. germ. (wyd. BGhmer), t. I ks. II roz. 7.
1)
')
wici i
TopoTy
175
kup (kopa groszy) jest istotq archaicznq tego obchodu,
lecz
akcesorya jego 1). Chlop siedzi na kamieniu, który jest w tym
wypadku stolcem ksiqiqcym.Tutaj kamiefi odgrywaprzy
intronizacyi ksiqcia tg sama, role, co iwSzwecyi(napolu
2), a i e niebyltenzwyczajobcy
Mora wpobliiuUpsali)
i Czechom, tego dowodem jest wzmianka u kronikarza (Vincentius r. 1142) o podobnym kan~ieniu w grodziepraskim:
,>principalis thPonus, quoddamsaxum,quodestnuncin
medio civitatis<< (prw. zawolanie Kamiona). Ksiqig nie tylko
od
chlopa
odbiera
swoja, inwestyturg
(uderzenie
lewicq
w policzek),ale sam tei przybiera na
tq uroczystoS6 ubiór
chlopski:siermiege,postoly,czapkq
chkopskq i t. p. Zblika
sie on do kamienia, trzymajac laskq (baculum), podczas gdy
obok
niego
prowadzq
z jednej
strony
srokatego
wolu,
z drugiejtakiegoikonia
8).
Jeieli jeszczedodamytorbe,
w której mieScï Sig chleb,ser
i przyrzqdyrolnika 9 , to
w akcesoryachobrzgduinwestycyjnegoksiqiqtKaryntyi
bedziemy mieli odmalowanqcalko witq posta5PrzemySla
z legiendy o Libuszy(patrzniiej).Qczywista,
i e te zwierzqta, póiniej podarunek dla chlopa, sluiyly z poczqtku za
ofiare, jak to wida5
z analogicznego zwyczaju przy obiorze
króla u Szwed6w (zarzynanie konia) wedlug sag pólnocnych
9.
Takie formuly slowne, uiywane przy tym
akcie, które na1) Najszczególowiej rozebral iródla, odnoszqce Sig do
skladania
holdu ksiqiqt Karyntyi, i wyja6nil tg kwestyg ze stanowiska prawnego
P.Puntschart(HerzogseinsetzungundHuldigunginKärnten
(1899).
Tam te2poclana jest cala literatura. Do wniosku, analogicznie z moim
brzmiqcego, o sakralnym eharakterze aktu intronizacyjnego ksiqiqt
Karyntyi, dochodzi takie i E. Goldmann (Die Einführungder deutschen
HerzogsgeschlechterKärntensindenslovenischenStammesverband.
1903). Rozprawa ta wpadla mi wrece jui w czasie drukutej pracy,
i jestem zresztq od niej w metodzie badania calkowicie niezaleiny.
2) Grimm. Deutsche Rechtsaltertümer, str. 236.
7 Te akcesorya podane sq rozmaicie: w kronice rymowanej brak
laski, matomiast u Jana Vetryfiskiego - wolu i konia trzyma chlop
(oczywista te szczególy sa, mylnie przeniesione na chlopa, poniewai odbiera on te zwierzgta w podarunku).
3 Ten szczegól miesci Sig wniektórychtylkorgkopisach
Szwabskiego zwierciadka, które posiadajq osobny ustgp o ksiqiqtach Karyntyi,
prw. Puntschart, j. w., str. 67 nn. Grimm, j. w. str. 263.
5, Grimm, j. w., str. 234.
9
P-
wstecz, ale nigdy punktem
wyjgcia dla badania poeza,tk6w
historyi Bredniowiecznej czyli wYaBciwie nowoczesnej Polski.
I to jest jej rdzefi historyczny,stokro@ pod wzglgdem
naukswym donio8lejszy, aniielii stwierdzenie autentycznsgci
jednej lub drugiejQsoby, albo nawetwytlumaczenieprzy
omocy niejinstytucyi, kt6ra wraz z osoba, doanniernanego
iasta pojawik Sig i sama z nim zgasla.
l
SPRQSTQWANIA I UZUPEkNIENIA.
(Do str. 11). Nie zwrócilem uwagi na to, i i krzyi, rozszczepiony
u wierzcholka albo podstawy w
ksztalcie dwuch krzywaini, jest znany
juk w numizmatycy merowingskiej, np.
na triensach kolofiskich. Jestto
katakumbowysymbolchrzeiciafistwa
- kotwica, przecigta poprzeczna,
belkq, jakna
epitafium z krypty Lucyny lub zcmentarzaKalliksta
(prw. A. Pératé. L’arch6ologie chr6timne, fig. 52, 53), sta,d nazwa tego
symbolu francuska la croix ancr6e (pr. Lénormant. Monnaies et médailles, str. 209). Do numizmatykimerowingskiejprzeszedl
on zapewne
z numizmatyki bizantyfiskiej. Jakoi spotyka sie on takie na pieczqciach
bardzostaroiytnych,jak
zwyobraieniembarankana
licu pieczgci
i z napisem E‘mpavrou, albo jak na pieczqci zwyspyCypru
z glowa, BW.
Tornasza, gdzietasama
kotwica jestprzerobionana monogram(prw.
G. Schlumberger.Sigillographie
de l’empire byzantin, str. 722, fig. 4
i str. 727, fig. 10). Jestto ten Sam znak, który widzimy na monetach
czeskich Brzetyslawa z X I w. (fig. 9, 10, Il), kotwica w ksztalcie krzyia,
a nie wié uchrzesciariszczona. Ale jaka, droga, dostal Sig on do numizmatyki czeskiej: czy przez zapoiyczenie z zachodu od wczesnej merowingskiej, czyze wschodu od wspólczesnej bizantyfiskiej, na to niekusz?
Sig odpowiedzieé.
(Str. 19). Do okre3eniasakralnegocharakteru belki poprzecznej,
podtrzymujqcej powalq - krokwi, sosrgbu, swoloka, maticy albo kniazia -przyszedlem droga, samodzielna, i niezaleinie od analogii z germaiiskim
(X. 6, 7) lub magansûl (Notker, Boetius 5).
firstsû1zlexBaiuuariorum
Róinica migdzy kultem belki poprzecznej u powaly, jak u Slowian, a kultem dupa-pala, podpierajqcego prostopadle tq powalq, tlumaczy Sig choéby
samqróinica, budowy chatydrzewnej,odmienneju
Germanów, - na
pal lub na slup, t. ZW. reglówka, a u Slowian na z q b , t. ZW. wieiicówka,
(prw. Moklowskiego. Sztuka ludowa).
(Str. 54). Dla heraldycznej nazwy Eabgdziów poza legendowa, postacia, bajecznej Libedi, siostry Kija, Sczeka i Choriwa (prw.str. 149)
moglibycmy szuka6bliiszegowyjasnienialitylkowobfitejnomenklaturze botanicznej dla lebiody (lobody), jak biala lebioda (calamentum)
albo kamienna migtka czy kamienny polej, i czerwona lebiotka (origanum),
t. ZW. inaczej swalnik lub macierza duszka leina. Prof. Rostafifiski naznaczy
zwg tg tlumaczy z czeskiego (lebiednik), a po czesku >lebediti<<
A. Szel9gowski.
l3
J
T
A. Szelcgpvskji
Beieszyé s i p (Symbola t. I, str. 288). Ale i w polskim jest wyraz gwarowy
>>labs, labjacw sensie uciecha, wesolo86 (wedlug Slown. warsz.z niem.
laben = rzeiwié). Jest i gwarowy wyraz >>labuSniakcw sensie rozpustnika.
Lecz pornjjajqe te wqtpliwe co do pochodzenia wyrazy gwarowe, najcharakteryezniejszem jest Barno wolanie na tabgdzia u ludu: >>labu,labusiea. Otói to wolanie zachowalo Sig w zwyczajaeh ludowych w wigilig
Boiego Narodzenia i ma byé polqczone z czekaniem na przyjBcie kawaBera do dziewki (Poznaiískie, t. III, str. 141). A ten kultowy znów labgdS
odpowiada, jak widzimy, naj 8ciSlej heraldycznemu, który ma zawolanie
gwieboda lub Wesele.
(Str. 68). Nie powinieniem przemilczaé, i e jak dla kolgdy i rusaljów podobniei i d a obrzgdu ludowego wielko- i bialoruskiego Radunicy
dopatruja, Sig dzi8 pochodzenia obcego, tylko nie z zachodu, lecz ze wschodu - z Bizancyum. Wyraz raclunica ma pochodzié zgreckiego po6wvia
i odpowiadaé znaczeniem Bwigtu rói na zachodzie (lac. rosalia).Autor
przytem jednak zastrzega Sig: ))in wieweit po6"wvir in verschiedenen Gebieten und Zeiten in Byzanz selbst ein ausgesprochenes Rosenfest war,
(darüber) mir keine Angaben zur Verfügung stehen. (N. Murko art. das
Grab, als Tisch w Wörter und Sachen t. II, str. 153). Nawiasowo wtrqcg,
i e i pohdniowo-slowiaiískie nwile((maja, pochodzié z laciiiskiego dies vioh e (prw. Wissowa: j. w. str. 367 n. 5) dnie obrzgdów po zmartych
u Rzymian (V. I. Mansikka art. Slavic demons and spirits w Hastingsa
Encycl. t. IV, str. 629)
(Str. 137). QdnoBnie do zmaczenia staroiytnej nazwy Pogoni pominqlem okrzykrzekomownarzeczu
slowiariskim >>Hennil<,co ma ozna@zaé))czuwaj<<
(vigila), którym goniee z laska, (cum baculo), a wige z wyi
wzmiankowana, j u i kulg (prw. str. 19) wital kaidego(ThietmarVIII,
69), a to dla trudnej etymologii tego wyrazu. W prawie czeskiem pozostal Sig jeszcze jednakpdiniejwyrazpóhonw
znaczeniu pozwu (citatio, exactio). Wpolskimfolklorzepozostal
Sig jeszcze wyraz Gony na
sznaczenieboginki,
ale wcharakterzeimieniawlasnego(Krakowskie
t. HIP, str. 45). Z nazw topograficznych moina wskazaé na takie, jak
Gonigeino, Goniembice w Wielkopolsce i moie przerobione na Gumki,
Gumin, Gumowo i Gumnino na Mazowszu lub Goriczyce (v. Ganczyce)
w Malopolsce.
a
c
,s
Str.
Przedmowa.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
XV.
XVI.
XVII.
XVIII.
XIX.
XX.
. .
. . . .
.. ..
.
.
. . . .
. . .
.
. . . . .
.
. . . . .
. .
.
.
.
..
. . . . . .
. .
. . . . ,
.
.
. ...
.
. .
.
. . . .
.
. . . . . .
. ... .
. . . . .
Teorye nazw topograficznych
. . . .
Teorye zawolaìí
.
. . . . . .
Teorye
godel
. . . .
Zawofanie Staria
, . . . , .
.
Wié, jak0
godlo
religijne
. . . .
Wi6, jako godlo socyalno-polityczne . . .
Wié w mitologii slowiaiískiej .
. . . .
Wié, jak0
symbol
generacyi
. . . .
Obrzgdy swadzielne, a wiosenne
. . . .
Kult
konia
i zawolanie BStary Koks
. .
Kloda, jako posta6 kultu
drzewa
(wici) . .
Kult klody i godla zwierzgce .
.
Kult klody i kult duchów
. , . .
Kloda, jak0 godlo generacyjne
. .
Kult ziemi .
. , . . .
Kult
klody
uchrze8ciafiszczony
. . .
Kloda i kult zjawisk
atmosferycznych
.
Kult klody i pojecie bóstwa
, .
.
Kult klody i godlo
Topór
,
. . .
Wié (kloda), jak0
znak
czarodziejski
.
.
e
a
a
a
w
e
.
.
s
e
s
e
a
a
o
e
n
D
a
o
o
o
a
~
D
e
a
e
o
e
e
D
o
~
e
o
e
m
. .
e
8
a
o
o
a
e
o
h
o
o
a
a
e
s
e
o
e
a
e
s
D
e
s
n
D
o
s
a
e
.
a
o
.
s
e
q
8
12
17
22
30
36
47
59
66
77
89
102
115
122
131
e
s
e
4
s
Dodatki: Legenda o wici (klodzie) w historyi.
, . .
. .
. .
. . . . . , . . .
. . . . . . . . . . .
I. Legenda o Piascie . . .
.
PI. Legenda o Piahie-Przemyilu .
III. Postrzyiyny
. . . . . .
1
3
o
.
. . . .
a
v
o
141
151
166
187
l89
ZR6I)EA DO ILUSTRACYI.
E. F i a l a. Beschreibung b6hmischer
Münzen und Medaillen, cz.
I, r. 1891, fig. 9,10, ll.
L u c h s H. Schlesische Fiirstenbilder des
fig. 14.
Mittelalters, 1868-72,
P a p r o e k i B. Herbyrycerstwa
polskiego (wyd. Turowskiego
1858), fig. 16, 22, 24, 30, 31, 36,45, 48, 52,63, 66, 67, 73.
P i e k o s ifi s k i Fr. Rycerstwo polskie wieków grednieh t. II, r.
1895, fig. 12, 13, 68,69.
T e n i e. Heraldyka polska wieków grednich, 1899, fig. 1, 2, 3, 4,
5, 7, 8, 15, 17, 18,19,20,21,23,25,
26, 27,28,29,32,
33, 34, 35, 37, 38,
39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59. 60, 61,
62, 647
659
'709
717 72,747 75, 76, 7'7, 78, 799 80, 81, 82, 83,84.
S t r o n c z y 6 s k i . Dawne monety polskie cz. I, 1883, fig. 6.
t
j'
' 1 ;,
_,
'l