Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne

Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocj
Barbara Jacennik 2
Rok: 2006
Czasopismo: Nowiny Psychologiczne
Numer: 2
W artykule dokonano przeglądu badań międzynarodowych dotyczących związku
między promocją farmaceutyków a przekonaniami i zachowaniami zdrowotnymi.
Celem przeglądu była m.in. próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu
promocja farmaceutyków zbliża się do celów promocji zdrowia (informowanie,
perswazja i wskazywanie skutecznych sposobów dbania o zdrowie i leczenia).
Przedstawiono najważniejsze kierunki badań i omówiono główne zagrożenia
wynikające z szybkiego wzrostu promocji farmaceutycznej, takie jak
samoleczenie, medykalizacja oraz promowanie stylu dbania o zdrowie typu
medycznego.
Leki mogą pomagać, szkodzić lub nie mieć żadnego efektu leczniczego.
Czerpanie zysków z ich sprzedaży bez korzyści dla pacjenta jest nieetyczne.
Reklama i inne formy promocji farmaceutyków podlegają regulacjom
ustawodawczym, kodeksom etycznym bądź regulaminom, które mają na celu
zabezpieczenie interesów pacjenta-konsumenta, a pośrednio - zwiększenie
efektywności systemu opieki zdrowotnej. Charakter i szczegółowość tych
przepisów różnią się w skali międzynarodowej. Celem artykułu jest przegląd
badań nad związkiem między promocją farmaceutyków a przekonaniami i
zachowaniami zdrowotnymi. Pośrednio wskazane zostaną związki pomiędzy
regulacjami ustawowymi dotyczącymi promocji farmaceutyków a zachowaniami
zdrowotnymi.
W Polsce w ostatnich kilkunastu latach obserwujemy wzrost sprzedaży leków. W
roku 2005 Polacy wydali na farmaceutyki niemal 19 mld złotych - o 7,3% więcej
niż rok wcześniej (eGospodarka.pl, 2006). Najszybciej rośnie sprzedaż
1 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
preparatów bezreceptowych (OTC). Od stycznia do listopada 2005 roku jej
wartość wyniosła 3,2 mld złotych, czyli wzrosła o ponad 8% w stosunku do roku
ubiegłego (Podgórska i Walewski, 2006).
Producenci i dystrybutorzy farmaceutyków i parafarmaceutyków przeznaczyli w
2005 roku ponad pół miliarda na reklamę telewizyjną, całość wydatków na
reklamę sięgnęła prawie miliarda złotych (eGospodarka.pl, 2006; Trade Press,
2006). Przepisy dotyczące reklamy w Polsce nie zezwalają na powszechną
reklamę leków na receptę. Pojawiają się jednak głosy za zmianą przepisów w
kierunku dopuszczenia reklamy takich leków adresowanej do zwykłego
konsumenta. Powstają też apteki internetowe. W związku z tym można się
spodziewać, że problemy związane z traktowaniem leków jako jeszcze jednej
kategorii produktów mogą wzrastać.
Badania nad promocją farmaceutyków w Polsce to przede wszystkim badania
rynkowe, prowadzone z punktu widzenia producentów i dystrybutorów leków,
dlatego też w artykule oprę się na wynikach badań międzynarodowych
prowadzonych przez organizacje konsumenckie, ośrodki akademickie i
organizacje międzynarodowe (np. WHO). W szczególności spróbuję
odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu reklama farmaceutyków - poza swoją
funkcją marketingową - spełnia również funkcje promocji zdrowia (np. Jacennik,
2000).
Zasadnicze elementy promocji zdrowia to: informowanie, przekonywanie i
wskazywanie, jak radzić sobie z problemami dotyczącymi zdrowia, tzn. jak
skutecznie dbać o zdrowie i leczyć się w chorobie. Ponieważ obrońcy promocji
farmaceutycznej często wskazują, że jej celem jest zwalczanie chorób przez
propagowanie wiedzy o nowoczesnych metodach leczenia, przyjrzenie się
promocji leków z punktu widzenia promocji zdrowia jest uzasadnione.
Informowanie
Reklama leków bezreceptowych skutecznie pełni funkcję informowania
konsumenta o dostępnych lekach. Przykładowo, badania ankietowe OBOP (za:
Wirtualna Polska, 2005) wskazują, że źródłem informacji o lekach dla Polaków są
(w tej kolejności): własne doświadczenia (np., informacje od rodziny i znajomych),
reklama oraz lekarze.
Skuteczność marketingowa, polegająca na informowaniu o marce i potencjalnych
2 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
korzyściach terapeutycznych dla konsumenta, nie zawsze idzie w parze z
rzetelnością. Przekaz informacji, jak w każdej reklamie, często odwołuje się do gry
słów, presupozycji, niedomówień i implikacji wizualnych, co prowadzi do
nieporozumień lub przekłamań, wprowadzających konsumenta w błąd. Zjawisko
nieuczciwej reklamy narasta wraz ze zwiększaniem się rynku leków 3 .
Eliminowanie tych zjawisk jest regulowane różnie, zależnie od środowiska
prawnego i ekonomicznego; zazwyczaj są to przepisy o charakterze ustaw,
zarządzenia wyznaczonych agencji rządowych oraz kodeksy etyczne branży
farmaceutycznej.
Materiały promocyjne i reklama leków receptowych tylko w niektórych krajach (np.
USA) są kierowane do konsumentów, natomiast w większości państw ich
odbiorcami są lekarze. Wiele badań poświęcono kwestii, czy i w jakim stopniu
przekonania lekarzy na temat efektów farmakoterapii są kształtowane przez
komercyjne źródła informacji, takie jak materiały promocyjne, publikacje
sponsorowane, konferencje finansowane przez przemysł farmaceutyczny i inne.
Badania wskazują, że materiały promocyjne zawierają selektywne i często
niedokładne informacje (Drug Pomotion Database, 2003a, 2003b). Badania
przeprowadzone w niektórych krajach rozwijających się wskazują, że lekarze
często opierają swoją wiedzę o lekach na materiałach promocyjnych i
informacjach od przedstawicieli handlowych; na przykład w Karaczi 95%
pediatrów wskazało promocję jako główne źródło swojej wiedzy o farmaceutykach
(Ahmad i Bhutta, 1990). Badanie Tomsona i Angunaweli (1990) ujawniło podobną
sytuację na przykładzie czterech instytucji opieki zdrowotnej w Sri Lance - lekarze
pracujący w przychodni wskazali jako główne źródło informacji o lekach
przedstawicieli farmaceutycznych i materiały promocyjne, podczas gdy lekarze
pracujący w szpitalu opierali się przede wszystkim na rozmowach z
konsultantami.
Znaczący wpływ marketingu farmaceutycznego na wiedzę lekarską nie dotyczy
wyłącznie krajów rozwijających się. Avorn, Chen i Hartley (1982) zbadali
przekonania lekarzy bostońskich dotyczące dwóch leków, co do których
informacje ze źródeł naukowych i komercyjnych były rozbieżne. Wyniki nowszych
badań naukowych wskazywały na nieskuteczność lub niewielką skuteczność tych
leków, natomiast materiał promocyjny przedstawiał je zgodnie z wcześniejszą
wiedzą jako skuteczne i pewne. Okazało się, że przekonania lekarzy na temat
obydwu leków były bardziej zgodne ze źródłami komercyjnymi niż naukowymi.
3 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
Stopień, w jakim lekarze polegają na informacji promocyjnej, zależy nie tylko od
dostępności źródeł informacji naukowej. Innym czynnikiem jest długość praktyki
lekarskiej. W badaniu McCue, Hansena i Gala (1986), przeprowadzonym w
Północnej Karolinie na próbie 119 lekarzy (internistów, chirurgów i lekarzy
ogólnych), wykazano, że praktykujący dłużej niż 15 lat częściej korzystali z
informacji dostarczanych przez przedstawicieli handlowych, pomimo iż uważali je
za mniej dokładne. Abate, Jacknowitz i Shumway (1989) w swoim badaniu
stwierdzili, że lekarze praktykujący poza klinikami uniwersyteckimi opierali się na
informacji komercyjnej częściej niż ich koledzy praktykujący w szpitalach
uniwersyteckich. Gaither, Bagozzi, Kirking i Ascione (1994), opierając się na
danych kwestionariuszowych od 108 respondentów, pokazali, że lekarze
pracujący w klinikach zatrudniających mniej niż sześciu lekarzy byli bardziej
skłonni do korzystania z informacji promocyjnych niż pracujący w większych
placówkach.
Według nieco starszych badań Williamsona (1975) postrzegane przez lekarza
ryzyko stosowania danego leku ma wpływ na wybór źródeł informacji przy
podejmowaniu decyzji o jego przepisywaniu. Przedstawiciele handlowi są
najważniejszym źródłem informacji o nowych lekach, gdy postrzegane ryzyko ich
stosowania jest niskie.
Perswazja
Nieodłącznym elementem promocji jest perswazja. Strategie oddziaływania
perswazyjnego w promocji farmaceutyków mają niejednokrotnie złożony
charakter. Można wyróżnić co najmniej trzy scenariusze lub łańcuchy
oddziaływania.
Promocja-konsument-lek. W przypadku tego scenariusza promocja jest
skierowana do konsumenta i ma na celu nakłonienie do zakupu określonego leku
bezreceptowego. Jest to tradycyjna reklama w mediach, aptekach, przychodniach
i gabinetach lekarskich. Z uwagi na ograniczenia formy przekaz reklamowy bywa
bardzo lakoniczny, z reguły pomija się informacje dotyczące przeciwwskazań oraz
skutków ubocznych, dla których właściwym miejscem jest ulotka dołączana do
leku. Na skuteczność tej formy promocji wskazują wyniki sprzedaży. Sprzedaż
leków bezreceptowych w niektórych przypadkach rośnie po każdorazowej emisji
reklamy (za: Federacja Konsumentów, 2002).
Promocja-konsument-lekarz-recepta. Ta forma dotyczy leków na receptę i opiera
4 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
się na założeniu, że konsument pod wpływem informacji komercyjnej poprosi
lekarza o określony lek, a lekarz przepisze receptę zgodnie z życzeniem pacjenta.
Ten mechanizm marketingowy (tzw. DTCA - Direct-To-Consumer-Advertising) jest
stosowany w krajach, w których reklama leków na receptę może być adresowana
do konsumentów, na przykład w Stanach Zjednoczonych lub Nowej Zelandii. W
przypadku Stanów Zjednoczonych wydatki na reklamę kierowaną do konsumenta
wzrosły z 48,3 mln dolarów w 1990 roku do 1,3 mld w roku 1998 i 2,47 mld w
2000. Zwolennicy tej formy reklamy twierdzą, że zwiększa ona świadomość
nowych metod leczenia w społeczeństwie, natomiast krytycy - że nadmiernie
wzmaga popyt na nowe, drogie leki, zachęcając pacjentów do zgłaszania się do
lekarza z prośbą o leki, które nie są im potrzebne; ponadto wprowadza
konsumentów w błąd, przekazując minimalne, często mylące informacje o leku,
jego zastosowaniach i skutkach ubocznych (Hollon, 2005; Mansfield, Mintzes i
Richards, 2005).
Ilustracją efektów DTCA w postaci zachowań medycznych 4 są wyniki badania
Perii i Dicksona (1987), dotyczącego związku między ekspozycją na reklamę a
zachowaniem pacjentów w rozmowie z lekarzem. Spośród 155 pacjentów, którzy
bezpośrednio przed planowaną wizytą u lekarza otrzymali pocztą elektroniczną
reklamę nieistniejącego leku, 8,4% zapytało lekarza o reklamowany lek. W
kwestionariuszu pacjenci wyrażali się pozytywnie o bezpośrednich reklamach
leków. Badanie Mintzes i in. (2002) przeprowadzone w Kanadzie i USA, oparte na
analizie 1431 wizyt u lekarzy pierwszego kontaktu, również poświęcono wpływowi
DTCA. W badanej próbie pacjenci poprosili o receptę w 12% przypadków, z czego
42% na leki reklamowane bezpośrednio konsumentom. Pacjenci, którzy poprosili
o receptę, częściej je dostawali. W tych przypadkach, gdy pacjent prosił o receptę
na lek (reklamowany lub nie), 40% lekarzy było niezdecydowanych co do wyboru
metody kuracji; gdy prośba dotyczyła reklamowanego leku, 50% lekarzy było
niezdecydowanych. Gdy pacjent nie wyraził prośby o receptę, lekarze mieli
wątpliwości tylko w 12% przypadków. Późniejsze badania nad wpływem reklamy
DTCA na interakcję pacjent - lekarz potwierdziły ogólne wnioski z tego badania
(Gilbody, Wilson i Watt, 2005; Robinson i in., 2004; Weissman i in., 2004).
Promocja-lekarz-recepta. Promocja leków na receptę skierowana do lekarzy to
trzecia droga oddziaływania, stosowana również w Polsce. Opiera się na
przesłance, że lekarz częściej przepisuje to, co jest promowane. Promocja taka
może przybierać różne formy: reklama w czasopismach medycznych, kontakty z
reprezentantami handlowymi, sponsoring sympozjów i badań naukowych,
prezenty wręczane przy okazji prezentacji leków lub przesyłane pocztą, publikacje
5 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
sponsorowane przez przemysł farmaceutyczny i inne.
W reklamie leków w czasopismach medycznych wykorzystuje się językowe i
wizualne środki perswazji, podobnie jak w reklamach innych produktów (np.
Messaris, 1997; Myers, 1994). W zastosowaniu do reklamy farmaceutyków
analizy 26 reklam z British Medical Journal przeprowadzili Scott, Stanford i
Thompson (2004), ukazując, jak reklamodawcy wizualizują wątki mitologiczne dla
stworzenia mylących skojarzeń pomiędzy chorobami i reklamowanymi
produktami. Najczęściej badacze skupiają się jednak na treściach językowych i
podejmują kwestię zgodności twierdzeń zawartych w reklamie z wiedzą naukową
(np. Wilkes, Doblin i Shapiro, 1992).
Reklamy w czasopismach medycznych często spotykają się z zarzutem
niedostatecznego udokumentowania twierdzeń w nich zawartych. Badanie, które
przeprowadzili Lankinen, Levola, Marttinen, Puumalainen i Helin-Salmivaara
(2004), ujawniło, że argumenty medyczne użyte w reklamach skierowanych do
lekarzy w czterech fińskich czasopismach medycznych miały słabe oparcie w
badaniach naukowych. Badanie Cooper i Schrigera (2005) oparte na analizie 438
reklam w 10 amerykańskich czasopismach medycznych pokazało, że tylko w 71%
reklam cytowano źródła dokumentujące argumenty medyczne użyte w reklamie, z
czego 58% cytowanych badań było sponsorowane przez firmę produkującą dany
produkt farmaceutyczny bądź jeden z autorów badania był powiązany z
producentem leków.
W wielu badaniach wykazano istotne związki między promocją a wystawianiem
recept przez lekarzy. Lekarze, którzy częściej korzystają z działań promocyjnych,
przepisują więcej leków (np. Williams i Cockerill, 1989); stosują mniej racjonalne
zasady przy przepisywaniu leków (np. Haayer, 1982); wcześniej zaczynają
stosować nowe leki (np. Peay i Peay, 1988; Strickland-Hodge i Jepson, 1982).
Badania ekonometryczne wskazują na istnienie związku między promocją a
popytem na określone leki (np. Krupka i Vener, 1985); w tego typu badaniach
trudniej jest jednak wykazać związki przyczynowo-skutkowe między zmiennymi.
Wskazywanie sposobu radzenia sobie z problemem
Jakie sposoby radzenia sobie z problemem wskazuje się w reklamach, zwłaszcza
skierowanych do konsumenta; czy zachowania promowane przez reklamę
zawsze przybliżają jednostkę ku zdrowiu 5 ? Podstawowy sposób radzenia sobie z
chorobą, propagowany przez reklamę farmaceutyczną, to stosowanie leków, co
6 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
poza oczywistymi korzyściami niesie ze sobą pewne zagrożenia.
Pierwsze wiąże się z samoleczeniem 6 . Samo w sobie jest to zjawisko korzystne,
gdyż zakłada zaangażowanie jednostki w swoje zdrowie - szukanie informacji
dotyczących zdrowia, choroby i leczenia oraz samodzielne podejmowanie decyzji
związanych z leczeniem - pod warunkiem, że opiera się na wystarczającej wiedzy
o chorobach i leczeniu. Jeżeli informacja reklamowa jest przyjmowana
bezkrytycznie, samoleczenie może być szkodliwe. Potencjalne niepożądane
skutki to: nadużywanie leków nieskutecznych, opóźnianie wizyty u lekarza i
diagnozy, nieodpowiednie łączenie leków. Skutkiem negatywnym, choć nie
zdrowotnym, jest niepotrzebny wydatek, który ponosi pacjent, bez istotnej korzyści
dla zdrowia.
Funkcją reklamy, oprócz promowania konkretnej marki, jest również promocja
danej kategorii produktu (np. Kwarciak, 1997). Promowanie farmakoterapii jako
skutecznego sposobu radzenia sobie z chorobami może stymulować styl dbania o
zdrowie cechujący się nadmiernym korzystaniem z leków i usług opieki
zdrowotnej 7 . W odniesieniu do życia społecznego jako całości mówi się o
8.
procesie medykalizacji (np. Domańska, 2005)
Przekonania zdrowotne przeceniające skuteczność leczenia farmaceutycznego
(np. przekonanie, że istnieje magiczny lek na każde schorzenie) stanowią
konkurencję dla profilaktyki i terapii opartej na zmianach stylu życia lub szukaniu
pomocy psychologicznej (w przypadku chorób psychosomatycznych). W praktyce
medycznej przekonania te mogą kreować specyficzne oczekiwania w relacji
pacjent - lekarz. Interakcja w gabinecie lekarskim to rodzaj rytuału społecznego,
mającego utarty, częściowo sformalizowany scenariusz. Wzajemne oczekiwania,
niekoniecznie zwerbalizowane, prowadzą do powtarzających się efektów na
poziomie zachowań, jednym z nich jest właśnie rytuał wystawiania recepty (np.
Barry, Bradley, Britten, Stevenson i Barber, 2000). Materiały promocyjne i
reklama, poprzez swoją wszechobecność w środowisku pacjenta i lekarza, mogą
podtrzymywać nastawienia jednych i drugich, że prawidłowo przebiegająca wizyta
u lekarza powinna zakończyć się wypisaniem recepty.
Podsumowanie
Promocja to niezbędny element komunikacji marketingowej, mający niestety
również skutki uboczne. Perswazyjny charakter reklamy skłania do przeceniania
skuteczności terapii farmaceutycznej i przesuwa w cień znaczenie profilaktyki i
7 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
terapii opartej na zmianie stylu życia lub szukaniu pomocy psychologicznej.
Reklama adresowana do pacjentów może kształtować fałszywe przekonania
dotyczące działania i skuteczności leków. Oddziaływanie promocyjne skierowane
do lekarzy może stanowić zagrożenie dla interesów pacjenta, gdy zastępuje
publikacje naukowe jako źródło informacji o skuteczności leków. W skali
międzynarodowej wiele badań poświęcono wpływowi promocji na przekonania i
decyzje lekarskie oraz zachowania medyczne pacjentów, nieco mniej uwagi
poświęcono wpływowi promocji farmaceutycznej na ogólne przekonania
zdrowotne dotyczące zdrowia, choroby i sposobów leczenia.
1Wstępną
wersję tego artykułu zaprezentowano w marcu 2006 roku we Wrocławiu
na konferencji poświęconej komunikacji społecznej (Jacennik, 2006).
2Adres
do korespondencji: Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul.
Stawki 5/7, 00-183 Warszawa, [email protected]
3Główny
Inspektorat Farmaceutyczny usunął w 2005 roku 54 nierzetelne reklamy,
dwa razy więcej niż w roku 2003 (eGospodarka.pl, 2006).
4Zachowania
medyczne to część zachowań zdrowotnych, które wymagają
kontaktu ze służbą zdrowia lub korzystania z leków (np. wizyta u lekarza, prośba o
receptę, zakup leku, stosowanie szczepień, wykonanie planowanego zabiegu,
stosowanie się do zaleceń lekarza).
5Por.
koncepcja salutogenezy Antonovsky’ego (1987) mówiąca o tym, że zdrowie i
choroba stanową rodzaj kontinuum.
6Używanie
lekarstw przez konsumenta w leczeniu chorób lub objawów
rozpoznanych samodzielnie; zazwyczaj przez to pojęcie rozumie się również
leczenie rodziny i znajomych.
7Ostrowska
(1997) rozróżnia dwa prozdrowotne style życia "medyczny", polegający na korzystaniu z opieki medycznej i
"środowiskowy", skoncentrowany na realizowaniu zdrowych
8 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
zachowań.
8Medykalizacja
zachowań zdrowotnych objawia się i może zostać zmierzona w
skali społeczności za pomocą różnych wskaźników, na przykład: częstotliwości
korzystania z wizyt lekarskich, liczby wypisywanych recept, domagania się przez
pacjentów określonych leków, częstotliwości stosowania poszczególnych
procedur medycznych.
Bibliografia
Abate, M. A., Jacknowitz, A. I., Shumway, J. M. (1989). Information sources
utilized by private practice and university physicians. Drug Information Journal,
3820, 304-319.
Ahmad, S. R, Bhutta, Z. A. (1990). A survey of pediatric prescribing and
dispensing in Karachi. Journal of Pakistan Medical Association, 5690, 126-130.
Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health: How people manage
stress and stay well. San Francisco: Jossey-Bass.
Avorn, J. , Chen, M., Hartley, R. (1982). Scientific versus commercial sources of
influence on the prescribing behavior of physicians. American Journal of Medicine,
73, 4-8.
Barry, C. A., Bradley, C. P., Britten, N., Stevenson, F. A, Barber, N. (2000).
Patients’ unvoiced agendas in general practice consultations: qualitative study.
British Medical Journal, 320, 1246-1250.
Cooper, R. J., Schriger, D. L. (2005). The availability of references and the
sponsorship of original research cited in pharmaceutical advertisements.
Canadian Medical Association Journal, 172(4), 487-491.
Domańska, U. (2005). Medykalizacja i demedykalizacja macierzyństwa. W: W.
Piątkowski, W. Brodniak (red.), Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna.
Tyczyn: Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza.
Drug Promotion Database (2003a). What impact does pharmaceutical promotion
have on behaviour? Uzyskane 20.03.06: www.drugpromo.info/read-reviews
9 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
Drug Promotion Database (2003b). What impact does pharmaceutical promotion
have on attitudes and knowledge? Uzyskane 20.03.06:
www.drugpromo.info/read-reviews
eGospodarka.pl (2006). Nierzetelne reklamy leków. Uzyskane 7.07.2006:
www.egospodarka.pl/article/articleprint/13618/-1/11
Federacja Konsumentów (2002). Reklama leków, paraleków i preparatów
witaminowych. Uzyskane 7.05.2006:
www.federacja-konsumentów.org.pl/story.php?story=133
Gaither, C. A., Bagozzi, R. P., Kirking, D. M., Ascione, F. J. (1994). Factors
related to physicians’ attitudes and beliefs toward drug information sources. Drug
Information Journal, 650, 817-827.
Gilbody, S., Wilson, P., Watt, I. (2005). Benefits and harms of direct to consumer
advertising: a systematic review. Quality and Safety in Health Care, 14, 246-250.
Haayer, F., (1982). Rational prescribing and sources of information, Social
Science and Medicine, 2070, 2017-2023.
Hollon, M. (2005). Direct-to-consumer advertising. A haphazard approach to
health promotion. Journal of American Medical Association, 293(16), 2030-2033.
Jacennik, B. (2000). Koncepcje i metody marketingu społecznego a promocja
zdrowia. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 19, 88-100.
Jacennik, B. (2006). Wpływ reklamy farmaceutyków na przekonania i zachowania
zdrowotne. Referat wygłoszony na konferencji "50 lat badań nad
komunikowaniem i mediami w Polsce: Stan obecny, wyzwania i
perspektywy", Wrocław.
Krupka, L. R., Vener, A. M. (1985). Prescription drug advertising: trends and
implications. Social Science & Medicine, 20, 191-197.
Kwarciak, B. (1997). Co trzeba wiedzieć o reklamie. Kraków: Wydawnictwo
Profesjonalnej Szkoły Biznesu.
Lankinen, K. S., Levola, T., Marttinen, K., Puumalainen, I. , Helin-Salmivaara, A.
(2004). Industry guidelines, laws and regulations ignored: quality of drug
advertising in medical journals. Pharmacoepidemiology and Drug Safety, 13(11),
789-795.
Mansfield, P. R., Mintzes, B., Richards, D. (2005). Direct to consumer advertising.
British Medical Journal, 330, 5-6.
McCue, J. D., Hansen, C. J., Gal, P. (1986). Physician’s opinions of the accuracy,
accessibility, and frequency of use of ten sources of new drug information.
Southern Medical Journal, 3540, 441-443.
Messaris, P. (1997). Visual persuasion. Thousand Oaks, California: Sage.
Mintzes, B., Barer, M. L., Kravitz, R. L., Kazanjian, A., Bassett, K., Lexchin, J.,
Evans, R. G., Pan, R., Marion, S. A. (2002). Influence of direct to consumer
10 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
pharmaceutical advertising and patients’ requests on prescribing decisions: two
sites cross sectional survey. British Medical Journal, 21270, 278-279.
Myers, G. (1994). Words in ads. London: Arnold.
Ostrowska, A. (1997). Prozdrowotne style życia. Promocja zdrowia. Nauki
Społeczne i Medycyna, 4(10-11), 7-24.
Peay, M. Y., Peay, E. R. (1988). The role of commercial sources in the adoption of
a new drug. Social Science and Medicine, 4500, 1183-1189.
Perri, M., Dickson, W. M. (1987). Direct to consumer prescription drug advertising:
consumer attitudes and physician reaction. Journal of Pharmaceutical Marketing &
Management, 3350, 3-25.
Podgórska, J., Walewski, P. (2006, 14 stycznia). Lekożercy. Polityka, 2(2537),
4-11.
Robinson, A. R., Hohmann, K. B., Rifkin, J. I., Topp, D., Gilroy, C. M., Pickard, J.
A., Anderson, R. J. (2004). Direct-to-consumer pharmaceutical advertising.
Archives of Internal Medicine, 164(4), 420-425.
Scott, T., Stanford, N., Thompson, D. R. (2004). Killing me softly: myth in
pharmaceutical advertising. British Medical Journal, 329, 1484-1497.
Strickland-Hodge, B., Jepson, M. H. (1982). Identification and characterization of
early and late prescribers in general practice. Journal of the Royal Society of
Medicine, 4050, 341-345.
Tomson, G., Angunawela, I. (1990). Patients, doctors and their drugs: A study at
four levels of health care in an area of Sri Lanka. European Journal of Clinical
Pharmacology, 39, 463-467.
Trade Press (2006). Reklama w TV - Aspirin i Cholinex na ekranie. Uzyskane
8.05.06: www.tradepress.com.pl-default.asp?show=page&lang=6&id=3981
Weissman, J. S., Blumenthal, D., Silk, A. J., Newman, M., Zapert, K., Leitman, R.,
Feibelmann, S. (2004). Physicians report on patient encounters involving
direct-to-consumer advertising. Uzyskane 8.10.2006:
http://content.healthaffairs.org/cgi/content/abstract/hlthaff.w4.219v1
Wilkes, M .S., Doblin, B. H., Shapiro, M. (1992). Pharmaceutical advertisements in
leading medical journals: experts’ assessments. Annals of Internal Medicine, 116,
912-919.
Williams, A. P., Cockerill, R. (1989). Report on the 1989 survey of prescribing
experiences and attitudes toward prescription drugs of Ontario physicians
(abstract). Uzyskane 29.03.2006: www.drugpromo.info/risweb.asp?id=16460
Williamson, P. M. (1975). How general practitioners assess risks in using new
drugs. Journal of the Royal College of General Practitioners, 3420, 383-386.
Wirtualna Polska (2005). Niezdrowy jak Polak. Uzyskane 17.10.2005:
http://wiadomości.wp.pl.drukuj.html?kat=8171&wid=8043908
11 / 12
Promocja farmaceutyków a przekonania i zachowania zdrowotne - rozważania z punktu widzenia promocji
12 / 12