docMigdał - Cum reverentia - tom 02-1.indd
download 
Reklamacja Transkrypt
Migdał - Cum reverentia - tom 02-1.indd
3 Cum reverentia, gratia, amicitia... Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Walczakowi pod redakcją Jolanty Migdał i Agnieszki Piotrowskiej-Wojaczyk II Poznań 2013 4 Projekt okładki: Wydawnictwo Rys Lista recenzentów: Prof. dr hab. Mieczysław Balowski Prof. dr hab. Władysława Bryła Doc. PhDr. Ivana Dobrotová, Ph.D. Prof. dr hab. Jolanta Ignatowicz-Skowrońska Prof. dr hab. Dorota Kozaryn Prof. dr hab. Bogusław Nowowiejski Prof. dr hab. Małgorzata Peisert Prof. dr hab. Andrzej Sieradzki Prof. dr hab. Elżbieta Skorupska-Raczyńska Copyright by: Wydawnictwo Rys and Autorzy Publikacja ukazała się dzięki dotacji Jego Magnificencji Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Prof. dra hab. Bronisława Marciniaka, Pani Dziekan Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej Prof. dr hab. Bogumiły Kaniewskiej oraz Pana Dyrektora Instytutu Filologii Polskiej Prof. dra hab. Krzysztofa Trybusia Wydanie I, Poznań 2013 Tom: II ISBN 978-83-63664-08-4 Wydanie Wydawnictwo Rys ul. Różana 9/10 61-577 Poznań tel./fax 048 61 833 16 03 kom. 0600 44 55 80 e-mail: [email protected] www.wydawnictworys.com 219 Tadeusz Lewaszkiewicz Poznań Problemy Romana Jakobsona z uzyskaniem habilitacji i profesury w Brnie Romana Jakobsona (1896-1982) uważa się za jednego z najwybitniejszych uczonych w historii językoznawstwa; często nazywany jest on „papieżem” XX-‑wiecznej lingwistyki. Jakobson wsławił się w wielu dziedzinach lingwistyki, teorii literatury i folklorystyki. Pracował jako profesor (rusycysta, slawista, językoznawca ogólny) na wielu uniwersytetach: w Brnie (1933-1938), w Nowym Jorku: École libre des hautes études (1942-1946), Columbia University (1946-1949), w Harvardzie (1949-1958) i od 1958 roku w Cambridge (Massachusetts Institut of Technology). Jakobson rozwijał wraz z N. S. Trubeckim (1890-1938) teorię fonologii praskiej szkoły strukturalistycznej; po 1940 roku wzbogacił ją o matrycową klasyfikację fonemów. Stworzył podstawy teorii przypadków gramatycznych i precyzyjnie ustalił podstawowe kategorie gramatyczne morfologii czasowników rosyjskich. Uściślił istotę związków między diachronią i synchronią w opisie języków. Opracował naukowe podstawy teorii powstawania i rozwoju mowy dziecka oraz utraty mowy w wyniku afazji. Zajmował się teorią znaków językowych i funkcjami języka (mowy). Ma wielkie zasługi w rozwoju teorii literatury (głównie teorii i analizy wersyfikacyjnej, teorii języka poetyckiego itd.) i w folklorystyce. Choć o dorobku naukowym Jakobsona pisano wielokrotnie na całym świecie, to brak do dzisiaj rzetelnej monografii o jego zasługach w lingwistyce światowej. Najważniejsza jest chyba publikacja L. R. Waugh i M. MonvilleBurston1. Zainteresowanych czytelników odsyłam także do publikacji następujących autorów: S. Żółkiewskiego2, M. R. Mayenowej3 i A. M. Lewickiego4. Jakobson – później wybitny uczony – dosyć długo tułał się po świecie, w młodości nie miał optymalnych warunków do rozwoju naukowego, niektórzy 1 2 3 4 L. R. Waugh, M. Monville-Burston, Introduction to Roman Jakobson – Selected Writings, t. I: Phonological Studies, Berlin – New York 2002, s. V-XCVIII. S. Żółkiewski, Roman Jakobson (11 października 1896 - 18 lipca 1982), „Pamiętnik Literacki” 74/1, 1983, s. 381-389. M. R. Mayenowa, Roman Jakobson – uczony i człowiek, w: R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, Warszawa 1989, s. 5-39. A. M. Lewicki, Jakobson Roman, w: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993, s. 238-239. 220 Tadeusz Lewaszkiewicz czescy językoznawcy i filologowie przeszkadzali mu w uzyskaniu habilitacji i profesury. Związane z tym wydarzenia odczuł z pewnością jako wielkie upokorzenie. Po zajęciu Czechosłowacji przez wojska niemieckie w 1938 roku wysłano go na tzw. bezterminowy urlop. W 1939 roku musiał wyemigrować (a właściwie uciec) z Czechosłowacji, ponieważ jako Rosjanin żydowskiego pochodzenia był narażony na prześladowania ze strony nazistów. Jest mało prawdopodobne, że uczony przeżyłby wojnę w Czechosłowacji. Sprawa profesury i habilitacji Jakobsona jest od pewnego czasu dobrze znana w literaturze dotyczącej historii językoznawstwa i literaturoznawstwa dzięki publikacjom czeskich filologów – M. Zelenki5 i I. Pospíšila6. W niniejszym artykule zamierzam jednak nie tylko zreferować najważniejsze ustalenia Zelenki i Pospíšila, ale także m.in. omówić i przeanalizować dokładniej ocenę dorobku naukowego Jakobsona przygotowaną przez komisję habilitacyjną, zreferować treść recenzji jego pracy habilitacyjnej pióra E. Polivanova7, jak również przedstawić własne przemyślenia na temat osiągnięć naukowych uczonego do 1933 roku oraz wypowiedzieć się w sprawie uwarunkowań ocen naukowych stosowanych w nauce (zwłaszcza w językoznawstwie). Najpierw przypomnę najważniejsze fakty z życia i rozwoju naukowego Jakobsona do 1933 roku, tj. do zakończenia procedury habilitacyjnej. Jakobson urodził się w Moskwie w 1896 roku, gdzie w latach 1905-1914 uczył się w gimnazjum klasycznym, skąd wyniósł zapewne bardzo dobrą znajomość łaciny i greki, francuskiego oraz literatury rosyjskiej i światowej. Uczył się też prawdopodobnie niemieckiego. Następnie w latach 1914-1918 studiował na uniwersytecie w Moskwie filologię rosyjską, folklorystykę, gramatykę porównawczą języków słowiańskich oraz językoznawstwo ogólne. Do grona jego nauczycieli akademickich należał m.in. Trubecki, pełniący od 1915 roku funkcję docenta. W 1915 roku Jakobson założył Moskiewskie Koło Lingwistyczne i przewodniczył mu do 1920 roku. W latach 1915-1916 uczestniczył w badaniach dialektologicznych i folklorystycznych w okolicach Moskwy. Przez pewien czas (w 1917 roku) studiował również w Petersburgu sanskryt, gdzie nawiązał kontakt z Opojazem (=Obščestvo izučenija poetičeskogo jazyka), z którym łączy się początki tzw. formalizmu rosyjskiego, tj. kierunku stanowiącego podstawę przyszłego strukturalizmu literaturoznaw 5 6 7 M. Zelenka, Několik poznámek k Jakobsonově habilitaci na Masarykově univerzitě v letech 1932-1933, „Slavia“ 1992/1, s. 73-81; idem, Roman Jakobson a literárněvědná slavistika v transformační etapě Pražského lingvistického kroužku, „Slavia“ 1997/3, s. 293-308. I. Pospíšil, Razance a citlivost: k fenoménu střední Evropy v meziválečném období (Tři vybraná vota separata k brněnské habilitaci Romana Jakobsona), w: Slovensko-české vzt'ahy a súvislosti, Bratislava 2000, s. 49-60. E. Polivanov (rec.): R. Jakobson, Remarques sur l’évolution phonologique du russe comparée à celle des autres langues slaves, Praha 1929, ss. 118 – „Slavia“ XI, 1932/1, s. 141-146. Problemy Romana Jakobsona z uzyskaniem habilitacji i profesury... 221 czego. W 1918 roku zdał egzamin państwowy i został kandydatem nauk filologicznych pierwszego stopnia. Tytuł ten nie był jednak traktowany w krajach europejskich jako odpowiednik doktoratu. W lipcu 1920 roku Jakobson przybył do Pragi jako pracownik radzieckiej misji Czerwonego Krzyża, w której pełnił głównie funkcję tłumacza. Już jednak w październiku tego samego roku zrezygnował z pracy w tej instytucji8. W latach 1920-1921 studiował na Uniwersytecie Karola slawistykę, m.in. u O. Hujera i F. Trávníčka. Skąd czerpał środki na utrzymanie, nie wiadomo. Pod koniec 1921 roku podjął pracę jako kontraktowy rzecznik prasowy w radzieckim przedstawicielstwie dyplomatycznym – z pracy zwolniono go dopiero 1.11.1928 roku. Prawdopodobnie miał status dyplomaty. Nie wiadomo, jaka była przyczyna utraty pracy. Może Jakobson, intensywnie pracujący naukowo, nie wywiązywał się należycie ze swoich obowiązków służbowych. Nie można też wykluczyć, że kierownictwo przedstawicielstwa radzieckiego nie darzyło go zaufaniem politycznym. Praskie Koło Lingwistyczne rozpoczęło działalność w 1926 roku. Głównymi organizatorami jego pracy byli V. Mathesius i Jakobson; w pewnym sensie duchowym przywódcą szkoły był Trubecki. Pod koniec 1928 roku Jakobson został członkiem komitetu redakcyjnego czasopisma Slavische Rundschau. Doktoryzował się 9.04.1930 roku na niemieckim uniwersytecie w Pradze na podstawie pracy o porównawczym badaniu słowiańskiego dziesięciozgłoskowca9. Prawdopodobnie podstawę doktoratu stanowił obszerniejszy maszynopis, trudno bowiem przyjąć, że dysertacja doktorska liczyła tylko 14 stron druku. Choć Jakobson doktoryzował się dopiero w kwietniu 1930 roku, to jego koledzy i przyjaciele z Brna – członkowie i sympatycy Praskiego Koła Lingwistycznego – już w styczniu 1930 roku wystąpili z wnioskiem o powołanie Jakobsona na stanowisko profesora. Komisja w składzie: S. Souček, Trávníček i B. Havránek wystosowała 5.06.1930 roku odpowiednie pismo do władz wydziału10. Wcześniej uzyskano zgodę Ministerstwa Spraw Zagranicznych na przeprowadzenie odpowiedniej procedury, ponieważ Jakobson nie był obywatelem Czechosłowacji. Ministerstwo pozytywnie oceniło stosunek Jakobsona do państwa czechosłowackiego oraz narodu czeskiego i słowackiego11. Taką informację znajdujemy w recenzji komisji habilitacyjnej. Według Pospíšila (op. cit.) fakt ten miał miejsce w październiku 1921 r. 9 R. Jakobson, Zur vergleichenden Forschung über die slavischen Zehnsilbler, „Slavische Studien“ V – Franz Spina zum sechzigsten Geburtstag, Reichenberg 1929, s. 7-20. 10 M. Zelenka, Několik ..., op. cit., s. 74. 11 Podczas pobytu w Czechosłowacji Jakobsona obserwowała tajna policja (M. Zelenka, Roman Jakobson a literárněvědná slavistika ..., op. cit., s. 297). Interesował się też nim prawdopodobnie wywiad wojskowy. Jest sprawą oczywistą, że podejrzewano uczonego o działalność szpiegowską. 8 222 Tadeusz Lewaszkiewicz Podczas głosowania na posiedzeniu Rady Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu w Brnie wniosek o profesurę Jakobsona spośród 20 głosujących poparło 12 profesorów, 6 głosowało przeciw i 2 wstrzymało się od głosu. Jakobson otrzymał zatem 60% głosów pozytywnych i 40% niepozytywnych (głosy wstrzymujące są w zasadzie głosami przeciwnymi). Nie był to dobry wynik głosowania. Gdyby jeszcze dwie osoby się wstrzymały, to wniosek komisji by nie przeszedł (10 głosów pozytywnych: 10 przeciwnych i wstrzymujących się). Jeśliby choć jedna osoba głosowała przeciw lub się wstrzymała, to wniosek o profesurę przeszedłby zaledwie jednym głosem (11:9). Po głosowaniu A. Beer, profesor germanistyki, zgłosił votum separatum12. Protestował przeciw wnioskowi o profesurę, ponieważ Jakobson nie posiadał habilitacji i nie miał doświadczenia w pracy dydaktycznej. Beer uważał też, że Jakobson uzyskał zbyt mało pozytywnych głosów, a także był zdania, że przedstawiona przez komisję ocena jego dorobku naukowego jest niewiarygodna, ponieważ nie uwzględnia w wystarczającym stopniu opinii A. Mazona i Trávníčka o jego artykule. Chodzi tutaj o publikację Vliv revoluce na ruský jazyk13. Beer wręcz twierdził, że komisja ukrywa krytyczne uwagi Trávníčka o zrecenzowanej publikacji Jakobsona14. Trávníček zarzucił Jakobsonowi w swojej recenzji m.in. „pustą frazesowość” („prazdnou frázovitost’”). Havránek, jako przewodniczący komisji, argumentował, że z prawnego punktu widzenia habilitacja nie jest konieczna15. W staraniach Jakobsona o profesurę decydujące znaczenie miało stanowisko dziekana prof. F. Novotnego, który stwierdził, że brak habilitacji i doświadczenia dydaktycznego jest jednak sprawą istotną. Ministerstwo zwlekało z podjęciem decyzji. W tej sytuacji Jakobson zdecydował się wystąpić w czerwcu 1932 roku z wnioskiem o przeprowadzenie habilitacji. Jako pracę habilitacyjną przedstawił wspomnianą już wcześniej książkę Remarques sur l’evolution phonologique du russe ...(1929). Oprócz tego jego bibliografia obejmowała przed 1933 roku łącznie 60 pozycji, niektóre spośród sześciu publikacji wydrukowanych w 1933 roku autor ukończył zapewne w 1932 roku. W skład komisji habilitacyjnej weszli: Havránek, Trávníček i F. Wollman (literaturoznawca i kulturoznawca). Ocenę dorobku Jakobsona M. Zelenka, Několik ..., op. cit., s. 74. R. Jakobson, Vliv revoluce na ruský jazyk, „Nové Atheneum” III, 1921, s. 110-114, 200-212, 250-255, 310-318; Zvl. otisk z „Nového Athenea” II. V Praze 1921. Stran 32. W artykule tym Jakobson w kilku miejscach skrytykował pracę Mazona Lexique de la guerre et de la révolution en Russie (1914-1918), Paris 1920, ss. VI+63. Mazon odpowiedział ostro w „Revue des Études Slaves” 3, 1923, s. 144. Trávníček zrecenzował obie prace (tj. Mazona i Jakobsona) w czasopiśmie „Listy filologické” 49/4-5, 1922, s. 244-246. 14 M. Zelenka, Několik ..., op. cit., s. 74. 15 Ibidem, s. 75. 12 13 Problemy Romana Jakobsona z uzyskaniem habilitacji i profesury... 223 komisja w powyższym składzie przedstawiła 21.10.1932 roku. Zelenka niezbyt obszerną opinię komisji (6 stron maszynopisu, tj. 4 strony druku) określa jako ważny naukowo tekst z zakresu dziejów nowoczesnej lingwistyki i teorii literatury16. Wartościową częścią artykułu Zelenki jest – zamieszczony na jego końcu – pełny tekst opinii komisji habilitacyjnej. Zelenka i Pospíšil (literaturoznawcy i kulturoznawcy) przywołali tylko najważniejsze ustalenia komisji dotyczące merytorycznej oceny habilitanta. W niniejszym artykule znajduje się dokładniejsze streszczenie opinii Havránka, Trávníčka i Wollmana. Niektóre sformułowania recenzji przekładam na język polski i ujmuję w cudzysłów. Rosyjskie tytuły artykułów przytaczam w transliteracji zastosowanej przez członków komisji habilitacyjnej i w bibliografii prac Jakobsona17. Odnotowano najstarszą, drobną publikację z 1916 roku – recenzję pracy z dialektologii rosyjskiej. Za istotne w dorobku Jakobsona uznano dwa artykuły z 1922 roku: Zamětka o drevne-bolgarskom stichosloženii; Brjusovskaja stixologija i nauka o stixe. Pierwszy artykuł członkowie komisji potraktowali jako ważny w badaniach nad wersyfikacją starobułgarską i staroruską, drugi zaliczyli do istotnych w poznaniu wersyfikacji rosyjskiej. Wymienione publikacje oraz dwie następne z teorii wiersza (Novejšaja russkaja poezija z 1921 roku oraz O češskom stiche ... z 1923 roku) uznano za podstawowe w kształtowaniu głównych tez szkoły rosyjskich formalistów. W powyższych pracach szczególnie wartościowe było ustalenie związku między iloczasem a akcentem dynamicznym oraz ukazanie znaczeniotwórczej funkcji tych zjawisk w systemach wierszowych różnych języków. Wysoko oceniono również inne publikacje dotyczące teorii wiersza: Zur vergeichenden Forschung über die slavischen Zehnsilbler (1929), Základy českého verše (1926), Staročešskie stichotvorenija (1924). Przechodząc do oceny czysto lingwistycznych prac habilitanta, członkowie komisji stwierdzili, że zajmuje się on głównie językiem rosyjskim i zagadnieniami ogólnojęzykoznawczymi. Najpierw wymienili artykuł Vliv revoluce na ruský jazyk (1921). Wzmiankowali, że publikacja ta zawiera krytyczne uwagi o pracy Mazona na ten sam temat, jak również poinformowali, że Trávníček (jeden z członków komisji) dostrzegł w niej „często bardzo wartościowe objaśnienia”. Znalazła się tutaj też uwaga, że językoznawcy (P. Uspenski i S. Jaszuński) pozytywnie ocenili ten obszerny artykuł, a Jaszuński wyraźnie podkreślił, iż Jakobson słusznie skorygował teoretyczne objaśnienia Mazona18. Ibidem, s. 77. R. Jakobson, A bibliography of his writings. With a foreword by C. H. van Schooneveld, Mouton-The Hague-Paris 1971. 18 S. Jaszuński, Najnowsze zapożyczenia z polszczyzny w języku rosyjskim w świetle książ16 17 224 Tadeusz Lewaszkiewicz Ogólnikowo, ale pozytywnie oceniono niewielką książkę Fonetika odnogo severno-velikorusskogo govora s namečajuščejsja perexodnost’ju (Praha 1927, ss. 82), którą uznano za pracę „dobrze wyszkolonego dialektologa”. Jako publikację „dotąd najbogatszą w treść” („Nejobsažnější je dosud jeho práce...”) recenzenci wyróżnili książkę o rozwoju fonologicznym języka rosyjskiego, która stanowiła podstawę przewodu habilitacyjnego. Stwierdzili, że autor objaśnił – na podstawie teorii fonologii – rozwój rosyjskiego systemu fonologicznego od rozpadu prasłowiańszczyzny do czasów współczesnych. Podkreślili fakt zweryfikowania i rozwinięcia teoretycznych zasad fonologii. Praca rozstrzygnęła – zdaniem komisji – wiele spornych problemów językoznawstwa rosyjskiego i słowiańskiego. Po raz pierwszy w językoznawstwie zastosowano teorię fonologiczną do objaśnienia historycznego rozwoju; habilitant ukazał zmiany fonetyczne, uzasadniając je „celowością i koniecznością ze stanowiska systemu danego języka”. Jakobson przekonująco pokazał m.in. zmiany fonetyczne w rosyjskim spowodowane zanikiem jerów słabych, objaśnił rzetelnie powstanie prasłowiańskich dubletów fonetycznych, zmianę nagłosowego e>o w rosyjskim, słusznie skrytykował poglądy A. Šachmatova i N. Durnovo o dysymilatywnym charakterze akania w dialektach rosyjskich. Po pochwałach przedstawiono uwagi krytyczne o rozprawie Jakobsona. Oto przekład odpowiedniego fragmentu tekstu recenzji: „Z nielicznymi jego poglądami członkowie komisji się nie zgadzają, również niektóre objaśnienia teoretyczne autor dokładniej wyjaśniał w późniejszych publikacjach. Ale ta różnica poglądów w szczegółowych kwestiach nie obniża pozytywnej oceny tej pracy Jakobsona. Ta praca, chociaż jej postęp był spowodowany ważnymi pracami Šachmatova i Durnovo oraz w teorii pracami Trubeckiego, oznacza ważną ich kontynuację i wzbogaca zasadniczo lingwistykę rosyjską i teoretyczne badania językoznawcze”19. Recenzje książki habilitacyjnej Jakobsona, opublikowane przez wybitnych językoznawców, tj. A. Meilleta, N. v. Wijka, S. Karcevskiego, L. Tesnière’a, Polivanova, komisja potraktowała jako „powszechnie życzliwe”20. Negatywną opinię Mazona określono jako „krótkie uwagi”, w których nie dostrzeżono „ani jednego konkretnego przykładu”. W dalszej części znalazło się stwierdzenie, że „komisja uważa jednomyślnie tę pracę jako całkowicie spełniającą warunki stawiane pracom habilitacyjnym”. ki prof. S. Sjeliszczewa „Язык революционной эпохи”, „Prace Filologiczne” XV, 1930, s. 169-212 (przedruk w: S. Jaszuński, Prace językoznawcze, Warszawa, s. 41-68). 19 M. Zelenka, Několik ..., op. cit., s. 80. 20 Rocznik Slawistyczny odnotował tylko recenzje: Mazona, Meilleta i Polivanova. Karcevski, v. Wijk i Tesnière wypowiedzieli się o książce Jakobsona prawdopodobnie w publikacjach innego typu niż recenzje. Problemy Romana Jakobsona z uzyskaniem habilitacji i profesury... 225 Komisja zwróciła uwagę na powiększenie dorobku naukowego habilitanta po 1929 roku. Odnotowała kilka ważnych artykułów o strukturze fonetycznej języków słowiańskich: K charakteristike evrazijskogo jazykovogo sojuza (1931), Die Betonung und ihre Rolle in der Wort- und Syntagmaphonologie (1931), Über die phonologischen Sprachbünde (1931), Prinzipien der historischen Phonologie (1931). Artykuły te odegrały – zdaniem komisji – dużą rolę w językoznawstwie teoretycznym i słowiańskim. Za ważne osiągnięcie badawcze uznano także artykuł z morfologii: Zur Struktur des russischen Verbums (1932). Szczególnie istotne są w nim rozważania o rosyjskim rozkaźniku. Przegląd dorobku naukowego kończą uwagi o publikacjach z dziedziny folklorystyki z lat 1929-1932 oraz o licznych recenzjach i przeglądach badań, które Jakobson opublikował m.in. w Slavii, Indogermanisches Jahrbuch, Slavische Rundschau. W konkluzji recenzji zwrócono uwagę na fakt, że habilitant dba zarówno o stronę teoretyczną, jak i materiałową badań. Cechuje go zdolność abstrakcyjnego myślenia i syntetycznej oceny faktów językowych; jego znajomość praktyczną czeskiego – niezbędną w pracy dydaktycznej – oceniono jako „bardzo przyzwoitą” („velmi slušná”). Komisja zaproponowała dopuszczenie Jakobsona do następnego etapu przewodu habilitacyjnego. Ostateczny wniosek poprzedziła jednak krytyczną uwagą dotyczącą sposobu formułowania poglądów: „Można wprawdzie powiedzieć, że w jego pracach przydałaby się niekiedy bardziej zrozumiała forma i że jego abstrakcyjne myślenie doprowadza je czasem do jednostronnego spojrzenia na fakty, ale nie można tego traktować jako kwestionowanie znacznej wartości naukowej [prac]”21. W przewodzie habilitacyjnym Jakobson miał mniej przeciwników niż w staraniach o profesurę w 1930 roku. Przeciw stanowisku komisji wystąpiło trzech profesorów: A. Beer (germanista), F. Chudoba (anglista) i F. Novotný (filolog klasyczny). W krytyce szczególnie aktywni byli Beer i Chudoba. Zelenka informuje, że wymienieni filologowie bardzo ostro atakowali następujące artykuły Jakobsona: O dnešním brusičství českém (1932) i Romantické všeslovanství – nová slavistika (1930). Chudoba twierdził, że w pierwszym artykule Jakobson („obcokrajowiec, który dopiero niedawno nauczył się trochę czeskiego”) kpi sobie z troski filologów o czystość języka czeskiego. Zdaniem Beera drugi z wymienionych powyżej artykułów znieważa slawistykę jako dyscyplinę naukową. Komisja odrzuciła krytykę Beera i Chudoby. Podkreślono, że w sprawie czeskiego puryzmu – reprezentowanego głównie przez redakcję czasopisma „Naše řeč” – habilitant ma w dużym stopniu rację. M. Zelenka, Několik ..., op. cit., s. 81. 21 226 Tadeusz Lewaszkiewicz Gdy chodzi o ocenę współczesnej slawistyki, komisja stwierdziła, że autor nie negował wyników dotychczasowych dociekań naukowych, lecz chciał zwrócić uwagę na to, że metody strukturalne przyczynią się do pogłębienia badań slawistycznych. Przeciwnicy habilitacji Jakobsona próbowali zdyskredytować go także z innych powodów. Zwrócili uwagę na braki w dokumentacji metrykalnej (chyba chodziło im o dowiedzenie, że habilitant nie jest chrześcijaninem) i dotyczącej nauki w szkole średniej, o niejasny status obywatelski. Chudoba posunął się jeszcze dalej, gdyż stwierdził, że „Jakobson ani nie chce się przyznać do bolszewizmu, ani z niego zrezygnować”22. Dzięki poparciu A. Nováka i Součka nie było problemu z dopuszczeniem Jakobsona do kolokwium habilitacyjnego, które dotyczyło struktury rosyjskiego rozkaźnika. W artykule Zelenki brak informacji, jaki był wynik głosowania tzw. grona profesorskiego (profesorský sbor) w sprawie habilitacji. Prawdopodobnie Jakobson otrzymał 5 głosów pozytywnych (Havránek, Trávníček, Wollman, Novák i Souček) i 3 głosy przeciwne (Beer, Chudoba, Novotný). Ministerstwo zatwierdziło habilitację 5.09.1933 roku. Jakobson został zatrudniony w roku akademickim 1933-1934 jako docent, a od 1.10.1934 roku jako profesor nadzwyczajny. Sporo dodatkowych informacji o habilitacji Jakobsona zawiera artykuł Pospíšila, który przeanalizował dokładniej niż Zelenka vota separata Beera, Chudoby i Novotnego, jak również porównał opinię komisji z 1930 roku w sprawie profesury kontraktowej z opinią komisji habilitacyjnej z 1932 roku (Havránek, Trávníček, Wollman). Okazało się, że recenzja habilitacyjna to nie tylko nieco rozszerzona wersja opinii z 1930 roku, ale że niektóre oceny zmodyfikowano. W 1930 roku wypowiedziano się krytycznie o książce Základy českého verše (1926); w recenzji z 1932 roku brak takich uwag. Wykreślono z niej część niepochlebnych wzmianek o pracy habilitacyjnej uczonego, zwłaszcza sformułowanie, że Jakobson „w zasadzie wykorzystuje wyniki pracy Trubeckiego”. Dodano też, że bardzo krytyczna recenzja Mazona nie jest poparta „ani jednym konkretnym przykładem”. Trudno się zgodzić z emocjonalnymi wypowiedziami Chudoby, który atakował Jakobsona jako krytyka czeskiego puryzmu. Uważam jednak, że Chudoba częściowo miał rację, ponieważ niektóre sformułowania współtwórcy praskiego strukturalizmu (np. porównanie akcji usuwania germanizmów z nacjonalistyczną polityką i rasizmem) były demagogiczne. Beer zarzucał Jakobsonowi m.in. to, że napisał pracę doktorską po niemiecku i obronił ją na niemieckim uniwersytecie w Pradze, że pracuje w redakcji niemieckiego Ibidem, s. 76. 22 Problemy Romana Jakobsona z uzyskaniem habilitacji i profesury... 227 czasopisma „Slavische Rundschau”. Miał za złe habilitantowi, że walkę z germanizmami nazywa rasizmem. Twierdzi też, że Jakobson był zwolennikiem poglądu, iż „filologię należy uprawiać w duchu leninowsko-marksistowskim”. Nie wiem, czy gdzieś w publikacjach uczonego znajduje się wzmianka uzasadniająca sformułowanie takiego wniosku. Trzecie votum separatum, przedstawione przez Novotnego, dotyczyło głównie sprawy przynależności państwowej Jakobsona, któremu zarzucał to, że nie jest „ani wygnańcem, ani emigrantem”. Novotný uważał, że Czesi i Słowacy nie mają szansy na profesurę w Związku Radzieckim, a w Czechosłowacji jest to możliwe. Chodziło niewątpliwie o uniemożliwienie przeprowadzenia habilitacji z przyczyn pozanaukowych. Przejdźmy do przedstawienia zasadniczej treści obszernej recenzji Polivanova23 (ucznia Baudouina de Courtenay), którą nie zajmują się Zelenka i Pospíšil. Określił on pracę habilitacyjną Jakobsona jako pionierską, tj. należącą „już do nowej epoki” w językoznawstwie. Z uznaniem odniósł się do poglądu habilitanta, że nie można faktów fonetycznych rozpatrywać w izolacji; docenił zasługi w uściśleniu istoty ewolucji systemów fonologicznych. Recenzent wątpił jednak, czy autor ma zawsze rację, gdy jeden z wariantów kombinatorycznych fonemu traktuje jako wariant główny (podstawowy). Podał przykłady z języka estońskiego, które nie potwierdzają pewnego poglądu ogólnojęzykoznawczego Jakobsona. Nie przekonało go stanowisko, że czynnik akustyczny ma nadzwyczajne znaczenie w ewolucji fonologicznej. Zastrzeżenia i uwagi krytyczne Polivanova nie obniżają jednak ogólnej oceny pracy. Z pewnością recenzję można uznać przynajmniej za dobrą. Komisja bardzo ogólnikowo odniosła się do niepozytywnej recenzji pracy habilitacyjnej Jakobsona, której autorem był Mazon24. Rocznik Slawistyczny (t. XI, 1933, s. 152) zamieścił notatkę oddającą jej treść: „Niepochlebnie: niejasność, zawiłość, przeładowanie zbyteczną terminologią, brak przykładów ilustrujących teorię. Konkluzje niepełne i przedwczesne”. W tym samym miejscu poinformowano lakonicznie o pozytywnej opinii Meilleta25. Recenzenci książki habilitacyjnej oceniali ją prawie wyłącznie z punktu widzenia rusycystyki. Uważam, że jest ona ważną pozycją również w porównawczym językoznawstwie słowiańskim. Warto się zająć ponownie recenzją Trávníčka, ponieważ komisja habilitacyjna nawiązała wybiórczo do jej treści. Uczony czeski bardzo pozytywnie ocenił pracę Mazona o leksyce epoki rewolucyjnej (1914-1918) w Rosji. Stwierdził, że slawista francuski wnikliwie ukazał rozwój leksyki w obrębie skrótowców, Zob. przypis 6. A. Mazon (rec.): „Revue des Études Slaves” 10, 1930, s. 104. 25 A. Meillet (rec.): „Bulletin de la Société de linguistique de Paris” 31, 1930, s. 19-20. 23 24 228 Tadeusz Lewaszkiewicz derywatów, wyrazów złożonych, nowych znaczeń haseł wyrazowych i środków stylistycznych. O publikacji Jakobsona napisał, że dopełnia ona przede wszystkim materiał Mazona o leksykę z lat 1919-1920, ale też wprowadza sporo uzupełnień dotyczących okresu przed 1918 roku. Dlatego jego objaśnienia materiałowe uważa za „często bardzo wartościowe”. W krótkiej recenzji znalazły się jednak również dwie bardzo krytyczne uwagi. Członkowie komisji habilitacyjnej przypomnieli zarzut Trávníčka dotyczący „pustej frazesowości”, ale nie wypowiedzieli się, co się kryje pod tym sformułowaniem. Otóż zarzucał on Jakobsonowi „rewolucyjną pustą frazesowość”, tj. używanie sformułowań typu: extremní noviny, kontrarevolucionář, šovinistický, bílý (terror, tisk), które wyrażają mentalność partyjną. Wydaje się, że autorowi recenzji chodziło o to, że Jakobson używał tych wyrazów w taki sposób, że można by sądzić, iż identyfikuje się z bolszewicką/marksistowską/komunistyczną ideologią26. Recenzent skrytykował również czeszczyznę tej publikacji. Wymienił kilkanaście przykładów błędów lub niefortunnych sformułowań, ale jest ich w rzeczywistości więcej. Winił za to nie tylko autora, ale również redakcję czasopisma. Nasuwa się pytanie, jakie stanowisko powinien zająć historyk językoznawstwa w sprawie problemów/trudności Jakobsona w uzyskaniu habilitacji i profesury w Brnie. Uważam, że komisje (zarówno profesorska, jak i habilitacyjna) rzetelnie oceniły dorobek naukowy Jakobsona. Nie uznano go ani za wybitny, ani za bardzo dobry, ponieważ przynajmniej w kilku pracach dostrzeżono istotne braki (w pracy habilitacyjnej27, w książce o czeskim wierszu, w publikacji o języku rosyjskim epoki rewolucji i w kilku innych artykułach), lecz za w pełni odpowiadający wymaganiom stawianym habilitantom i kandydatom na profesorów. Sądzę, że recenzenci habilitacji doszli do wniosku, iż osiągnięcia naukowe Jakobsona do 1933 roku zasługują na ocenę dobrą – w dużym stopniu dzięki wielotematyczności jego publikacji. Jakobson posiadał jednak znacznie większy dorobek (zarówno z ilościowego, jak i jakościowego punktu widzenia) niż wielu językoznawców, którzy bez problemów habilitowali się i uzyskiwali profesury od połowy XIX wieku do czasów dzisiejszych28. Warto w przyszłości przeanalizować tekst Jakobsona z punktu widzenia związku jego stylu z domniemanymi poglądami politycznymi autora. 27 W opinii o profesurę z 1930 roku komisja w większym stopniu niż w recenzji habilitacyjnej z 1933 roku wskazała na zależność pracy habilitacyjnej Jakobsona od wyników badań Trubeckiego. Warto tutaj przywołać ważny artykuł: N. S. Trubeckoy, Einiges über die russische Lautentwicklung und die Auflösung der gemeinrussischen Spracheinheit, „Zeitschrift für Slavische Philologie“ 1, 1924, s. 287-319. Jakobson niewątpliwie w dużym stopniu wykorzystał tę pracę. Wiele zawdzięczał też publikacjom A. Šachmatova i N. Durnovo. 28 Problem ten zasługuje na wnikliwe opracowanie. Będzie to istotny wkład do historii językoznawstwa. Wielu językoznawców – później znanych uczonych – habilitowało się i 26 Problemy Romana Jakobsona z uzyskaniem habilitacji i profesury... 229 Komisja doceniła fakt, że w twórczości naukowej Jakobsona zalety są znacznie ważniejsze niż braki i dlatego uznała, że zasługuje on na awans naukowy. W tym miejscu warto zauważyć, że od czasów powstania naukowego językoznawstwa zdarzały się kontrowersyjne recenzje, które dyskwalifikowały lub zbyt krytycznie oceniały kandydatów na doktorów, doktorów habilitowanych lub profesorów. Część z nich odegrała później ważną rolę w rozwoju językoznawstwa. Jakobson, którego pracę habilitacyjną Mazon ocenił negatywnie, jest w tym wypadku znamiennym przykładem. Opiniowanie prac naukowych (w tym również językoznawczych) wymaga odpowiedniego podejścia etycznego, które można określić jako imperatyw rzetelności. Nie powinno się traktować drobnych potknięć interpretacyjnych i braków materiałowych jako wystarczającego powodu do dyskwalifikacji konkretnej pracy i całego dorobku naukowego. Czasem recenzenci bardzo krytycznie oceniają prace autorów, którzy w analizie materiału poprawnie wykorzystują istniejącą metodologię, ale nie wnoszą do niej niczego nowego. Sądzę, że i takie prace (tj. interpretacyjno-materiałowe) zasługują na pozytywną opinię, choć powinna być ona umiarkowanie pozytywna. Najbardziej niepokojące jest włączanie do ocen naukowych czynników pozanaukowych. Również i to zjawisko zdarza się w nauce. Niektórzy recenzenci wypowiadają się niepozytywnie lub w różnym stopniu krytycznie (choć ogólnie pozytywnie) o konkretnych publikacjach lub całym dorobku ocenianych osób, ponieważ nie lubią lub nie cenią ich opiekunów naukowych, są tradycjonalistami i nie akceptują nowszych metodologii, nie podzielają poglądów politycznych, społecznych lub religijnych autorów recenzowanych prac, są ksenofobami lub rasistami. Roman Jakobson miał poważne problemy z uzyskaniem habilitacji i profesury w Brnie z kilku powodów. Po pierwsze, niektórzy profesorowie (reprezentujący inne niż habilitant dyscypliny naukowe) byli przeciwnikami strukturalizmu, który uważali za zbyt nowatorską i rewolucyjną (w pewnym sensie lewicową) teorię naukową. Aby obniżyć rangę naukową strukturalizmu, nadmiernie eksponowali braki publikacji Jakobsona, choć zdawali sobie sprawę z tego, że niedostatki pojawiają się w większości prac naukowych. Po drugie, starali się zdyskwalifikować Jakobsona, oskarżając go jawnie lub skrycie o sympatie komunistyczne29. Po trzecie, niechęć do Jakobsona jako człowieka otrzymało profesurę na podstawie dorobku skromnego ilościowo i jakościowo. Niektórzy opublikowali zaledwie kilka artykułów. Niekiedy podstawą habilitacji był właśnie artykuł. 29 Jakobson był oskarżany o sympatie komunistyczne również w USA po II wojnie światowej. W czasach działalności J.R. McCarthy’ego podejrzewano go o działalność szpiegowską na rzecz ZSRR. Zastanawiano się, czy w okresie pobytu w Czechosłowacji nie był agentem radzieckich służb specjalnych. Analizowano jego bardzo pozytywne wypowiedzi o nawią- 230 i naukowca (językoznawcy, literaturoznawcy i folklorysty) wynikała z antysemityzmu części profesury. Jest to problem bardzo wstydliwy. Tego faktu nie udokumentowano w publikacjach. O niechęci niektórych językoznawców do Jakobsona z powodu jego żydowskiego pochodzenia (co rzutowało na ocenę dorobku naukowego uczonego) dowiedziałem się z rozmów z wieloma językoznawcami i filologami z Czech i innych krajów. Roman Jakobson zasługuje na szacunek nie tylko ze względu na dorobek naukowy i dydaktyczny. Słowa uznania należą mu się również dlatego, że nie załamał się psychicznie po atakach konserwatywnych profesorów, którzy próbowali – z przyczyn naukowych i pozanaukowych – uniemożliwić mu dalszy rozwój intelektualny. Dzięki niezłomności charakteru znacznie przyczynił się później do rozwoju nauki – językoznawstwa slawistycznego i ogólnego, literaturoznawstwa i folklorystyki. Problem karier naukowych zależy od wielu czynników. Przykład Jakobsona z lat jego młodości dowodzi, że nawet wartościowy dorobek naukowy nie zawsze gwarantuje pełnię sukcesu w świecie nauki. zaniu stosunków dyplomatycznych między Czechosłowacją i Związkiem Radzieckim oraz o układzie o wzajemnej pomocy między tymi państwami z 1935 roku. Nie mogę się w tym miejscu powołać na odpowiednią literaturę. Informacje te zawdzięczam ustnym wypowiedziom językoznawców i filologów z różnych krajów europejskich i z USA. Osobiście uważam, że Jakobson nie angażował się w działalność antyradziecką, ponieważ bał się zemsty agentów wywiadu ZSRR.
