(Microsoft PowerPoint - Wst\352p do literaturoznawstwa, wyk\263ad 2)

Wstęp do literaturoznawstwa
WYKŁAD 2
Współczesna teoria literatury
Do najważniejszych źródeł współczesnej teorii literatury
należy zaliczyć poetykę, retorykę i komparatystkę
literacką (tzw. literaturę porównawczą), a także filozofię,
na gruncie której, począwszy od starożytności ,stawiano
pytania o źródła literatury i o jej naturę.
Począwszy od XX wieku teoria literatury, korzystała też z
doświadczeń innych dyscyplin humanistycznych i nie
tylko – językoznawstwa, historii, historii literatury, teorii
kultury, antropologii, teorii sztuki, muzykologii,
psychologii, socjologii i wielu innych, w tym politologii,
teorii mediów czy informatyki.
Współczesna teoria literatury
XX wiek w wiedzy o literaturze zdominowany był przez
refleksję teoretyczną, ta zaś z kolei stała przede wszystkim pod
znakiem pytań natury filozoficznej. Były to zwłaszcza:
1. Pytania ontologiczne: czym jest literatura?
2. Pytania epistemologiczne i metodologiczne – jak poznajemy
dzieło literackie? Jak można czy też należy je badać
3. Pytania o interpretację – czym jest interpretacja dzieła
literackiego? Jakie są jej granice i możliwości?
4. Pytania o podmioty – a więc o wszystkich uczestników życia
literatutry (pisarzy i czytelników) oraz o wszelkie role
podmiotowe wpisane w strukturę dzieła literackiego: kim jest
autor?, kim jest czytelnik?, jak komunikują się poprzez dzieło
literackie?
Współczesna teoria literatury
Wiek XXI konsekwentnie przekształca tradycyjną teorię
literatury w poetykę kulturową. Za najnowsze tendencje w
wiedzy o literaturze uznać można:
- wyraźne przesunięcie ciężaru zainteresowań w stronę
praktyk interpretacji;
- odwrót od esencjalizmu i zwrot w stronę pragmatyzmu – a
więc rezygnacja z poszukiwania odpowiedzi na pytania
esencjalne (a zwłaszcza na pytanie: „czym jest literatura?”) i
przejście ku pytaniom pragmatystycznym (a w szczególności:
„jak literatura działa?”);
- poszerzenie obszaru interpretacji poprzez uruchamianie w
praktykach interpretacji wszelkich możliwych kulturowych
odniesień dzieła literackiego i włączanie rozmaitych
dyskursów kulturowych (np. politycznych, etycznych,
rasowych, etnicznych, płciowych, seksualnych).
Psychoanaliza
Psychoanaliza podaje w wątpliwość kartezjańską
koncepcję podmiotu, który jasno i wyraźnie rozpoznaje
się we własnych wytworach. Podmiot wg Freuda i jego
kontynuatorów jest przesunięty wobec samego siebie i
nie wie nigdy, kim jest ani co mówi. Istnieje bowiem sfera
niepoddana kontroli podmiotu i tą sferą jest
Nieświadomość. Jest ona odgrodzona od świadomego Ja
cenzurą, która tłumi niewygodne treści.
Nieświadomość potraktowana jest jako dyskurs. Freud
nie odkrył nieświadomości, ale pierwszy wskazał jej
dyskursywną naturę: to, że mówi ona poprzez naszą
mowę, że odzywa się we snach i odsłania w pomyłkach
języka.
Psychoanaliza
• Twórczość literacka przypomina obronną działalność
psychiki, bowiem w obydwu wypadkach między światem
a Ja umieszczony zostaje filtr fantazji, który zapobiega
doznawaniu przykrości. Tekst literacki nie jest
autonomicznym artefaktem, lecz odsyła do twórcy, a
ściślej, do jego nieświadomych fantazji, dzięki którym
rozwiązuje on dotkliwe problemy własnej psychiki;
• Tekst literacki traktowany jest jako symptom, na
podstawie którego dociera się do ukrytego sensu. W
wypadku psychoanalizy Jungowskiej rolę symptomów
odgrywają symbole, zaś rolę ukrytego sensu – archetyp,
jako element zbiorowej nieświadomości;
Psychoanaliza
• Tekst literacki wykazuje strukturalną analogię z
marzeniem sennym. Oznacza to, że analiza snu może
stać się wzorcem analizy literackiej, a wówczas jej
celem staje się odkształcenie zniekształcenia,
jakiemu zostaje poddana ukryta treść snu w procesie
pracy marzenia sennego;
• Zarówno sny, jak i teksty, charakteryzują się
odpowiednią siłą oporu przeciwko interpretacji,
dlatego interpretator skazany jest jedynie na
stawiania hipotez;
Psychoanaliza
• Tekst literacki można traktować jako element
interpretacyjnej transakcji między pacjentem (pisarzem)
a terapeutą (czytelnikiem). Interpretacja polega na
skonstruowaniu opowieści, która odsłania sens
niedostępny pisarzowi. Relację między autorem a
czytelnikiem można opisywać w kategoriach
przeniesienia, kiedy to czytelnik odpowiada na
pragnienie autora wpisane w tekst;
• Tak jak „ten sam bodziec może mieć wiele przestawień”,
tak też „każdy prawdziwy twór poetycki jest rezultatem
więcej niż jednej pobudki ożywionej w duszy poety i
dopuszcza więcej niż jedną interpretację” (Z. Freud,
Objaśnienie marzeń sennych).
Fenomenologia
• Fenomenologowie odrzucili psychologiczną i
biograficzną kategorię autora, zastępując ją
podmiotem aktów intencjonalnych, utrwalonych w
tekście i domagających się twórczej aktywności
czytelnika.
Sartre: „Autor pisze, by odwołać się do wolności
czytelnika, i domaga się jej, aby jego dzieło
zaistniało”.
Czytelnik zaczął więc odgrywać główną rolę w
teoretycznoliterackich rozważaniach.
Fenomenologia
• Lekturze nie zagraża jednak niebezpieczeństwo dowolności
odczytań, ponieważ sens dzieła powstaje na przecięciu dwóch
perspektyw: tekstu i recepcji, czyli złożonego oddziaływania
samego dzieła oraz recepcji historycznie uwarunkowanego
czytelnika.
• Największy wpływ na fenomenologię w teorii literatury
wywarł Roman Ingarden. Opowiada się on za czytaniem dzieła
literackiego, które nie jest skupione na tym co w dziele
jednostkowe, nie ma nic wspólnego z doświadczeniem, lecz
stara się uchwycić samą ideę dzieła literackiego. Chodzi więc o
to, czym dzieło literackie jest jako „przedmiot artystyczny” w
swojej istocie oraz o to, co zawsze musi zostać spełnione w
jego poznawaniu jako „przedmiotu estetycznego”
(uchwytywanie znaków i brzmień, rozumienie znaczeń słów i
sensów zdań, konkretyzowanie przedmiotów przedstawionych
i aktualizacja wyglądów, wiązanie warstw w całości i
uchwytywanie idei).
Fenomenologia
• Dzieło literackie wypełnione jest quasi-sądami. W teorii
Ingardena są to zdania typowe dla dzieła literackiego,
które nie orzekają niczego wprost o rzeczywistości, lecz
ustanawiają osobną rzeczywistość fikcjonalną. Nie będąc
sądami logicznymi, nie podpadają pod kryteria prawdy i
fałszu.
• Wg Ingardena każde dzieło literackie składa się z
czterech warstw: 1. brzmień słownych i tworów
brzmieniowych wyższego rzędu; 2. jednostek
znaczeniowych (słów i zdań); 3. uschematyzowanych
wyglądów, dzięki którym pojawiają sie przedmioty
przedstawione; 4. przedmiotów przedstawionych,
wyznaczonych przez sensy zdań.
Fenomenologia
• Ważną kategorią w koncepcji Ingardena jest
schematyczność , czyli podstawowa strukturalna
właściwość każdego dzieła sztuki. W dziele sztuki
pewne jego cechy (miejsca niedookreślenia, wyglądy
uschematyzowane) są prezentowane schematycznie i
domagają się aktualizacji (dookreślenia) przez
odbiorcę w procesie konkretyzacji.
Schematyczność domaga się więc konkretyzacji,
czyli wypełnienia przez indywidualnego czytelnika
schematycznej struktury dzieła literackiego podczas
aktu lektury.
Formalizm rosyjski
• Przeżycie artystyczne to „przeżycie formy” (Wiktor
Szkłowski), która stawia „opór” (Roman Jakobson);
• Literaturę robi się nie z myśli, lecz z języka,
Materiałem poezji są nie obrazy i nie emocje, lecz
słowo;
• Istnieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i
proza. „Poezja to język w jego estetycznej funkcji”
(Jakobson). Proza to język w funkcji komunikacyjnej.
Poezja uniezwykla komunikację językową.
Formalizm rosyjski
• Przedmiotem teorii literatury jest literackość, czyli
dominanta funkcji estetycznej. Teoria zajmuje się
funkcją języka w dziele literackim, a nie jego
pozajęzykowym uwarunkowaniem (genezą);
• Literackość definiuje się poprzez „odczuwalność
formy” (Boris Eichenbaum), czyli chwyty;
• Chwyt to konstrukt artystyczny utrudniający
widzenie rzeczywistości. Zadaniem poezji jest
„wyzwalanie rzeczy z automatyzmu percepcji”
(Szkłowski);
Formalizm rosyjski
Chwyty, które uległy systematyzacji, to formy
literackie (tropy retoryczne, strategie narracyjne,
gatunki, style), uzależnione od kontekstu
historycznego. Chwyt jest jedynym „bohaterem”
badań literackich (Jakobson);
Literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych
odniesień intertekstualnych. Oznacza to, że „nie da
się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich
wzajemnych odniesień” (Jurij Tynianow).
Hermeneutyka
• Wg teorii hermeneutycznej sztuka interpretacji dzieli
się na dwie szkoły: odtwórczą, która zakłada, że
trzeba wypracowywać szczegółowe techniki
egzegetyczne pozwalające na odtworzenie
pierwotnego sensu, oraz twórczą, która zakłada, że
sens rodzi się w każdym kolejnym akcie interpretacji.
Pierwsza opiera się na przekonaniu, że istnieje
wierna i prawdziwa wykładnia tekstu, zgodna z jego
źródłową intencją. Druga stoi na stanowisku, że nie
istnieje gotowa prawda tekstu do odkrycia, zaś
interpretator narzuca tekstowi sens zgodnie z własną
postawą i sytuacją.
Hermeneutyka
• Ważną kategorią w szkole hermeneutycznej jest „koło
hermeneutyczne”. Figura ta mówi o tym, że nie można
zrozumieć części tekstu bez odwołania do całości i
odwrotnie: całość pozostanie niezrozumiała, jeśli nie
odwołamy się do poszczególnych części. Interpretator
musi krążyć nieustannie między częściami i całością.
Inną wykładnię koła zaproponował Martin Heidegger,
który dowodził, że każde rozumienie musi być
poprzedzone przez swoiste przed-rozumienie, co
oznacza, że interpretator, zanim jeszcze zacznie
interpretować, posiada własne rozumienie świata i
dysponuje określonymi poglądami na temat tego, co
przyjdzie mu interpretować. Figura koła zakłada, że
rozumienie nie rozpoczyna się od zera, lecz jest procesem
uwikłanym w światopogląd interpretatora.
Strukturalizm
• Wczesny strukturalizm w wiedzy o literaturze
rozwinął się głównie dzięki inspiracjom
językoznawców – przede wszystkim badacza
szwajcarskiego Ferdinanda de Saussure’a;
• Idąc tropem de Saussure’a, strukturaliści
literaturoznawcy również interesowali się
systemowymi właściwościami języka literatury,
koncentrując się na jego wewnętrznej organizacji –
niezależnej od rzeczywistości pozajęzykowej,
użytkowników języka, zmian historycznych, a także
indywidualnych wypowiedzi.
Strukturalizm
• Pierwsza ze szkół powstałych na gruncie
strukturalizmu – Praska Szkoła Strukturalna –
postawiła sobie za cel adaptację koncepcji de
Saussure’a do literaturoznawstwa. Prascy
strukturaliści przyjęli więc, że język poetycki
skonstruowany jest analogicznie do języka ogólnego
(tzn. występują w nim poziomy: fonologiczny,
morfologiczny, leksykalny i składniowy), różni się
jednak od języka ogólnego swoją autotelicznością (tj.
zdolnością do uwydatniania samych znaków
językowych) oraz możliwością aktualizacji któregoś z
poziomów (wysunięcia go na pierwszy plan).
Strukturalizm
• Istotne dla strukturalistów było ujmowanie literatury
w aspekcie komunikacyjnym. Dzieło literackie miało
dla nich charakter znakowy, a jego specyfikę
określało pełnienie rozmaitych funkcji językowych w
podstawowym układzie komunikowania: nadawcakomunikat-odbiorca + kontekst, kontakt, kod
(Jakobson);