prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym kościoła

STUDIA TEOLOGICZNE
PRAWO KANONICZNE
NOWE ŻYCIE W CHRYSTUSIE
33(2015)
KS. PIOTR KAZIMIERSKI
PRAWA I OBOWIĄZKI ŚWIADKÓW W PRAWIE
PROCESOWYM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
Treść: 1. Obowiązek zeznania prawdy; 2. Prawo do odmowy odpowiedzi; 3. Zdolność świadczenia;
4. Powoływanie i wykluczanie świadków; 5. Przesłuchanie świadków; 6. Prawo świadka do zwrotu
poniesionych kosztów.
Wstęp
W artykule zostaną omówione poszczególne zadania świadków, które
w terminologii kanonistycznej nazywane są również prawami i obowiązkami świadków. Zwrócona zostanie także uwaga na miejsce i sposób przesłuchania świadka i towarzyszące temu elementy. Koniecznym wydaje się
również zaznaczenie obowiązków wobec świadka takich podmiotów jak
sędzia, adwokat czy strona zgłaszająca dowód z zeznań świadka.
1. Obowiązek zeznania prawdy
Pierwszym z podstawowym obowiązków świadków jest obowiązek
zeznania prawdy. Świadkowie, prawnie pytani przez sędziego, powinni
wyznać prawdę1. Chodzi tu o obowiązek wyznania całej prawdy w odniesieniu do faktów, które są przedmiotem dochodzenia sędziowskiego i mają posłużyć do rozpoznania danej sprawy. Świadek powinien
wyznać prawdę w takim zakresie, w jakim ją poznał. Podstawą tego
obowiązku jest dobro publiczne. Świadek, który dopuszcza się krzyKs. mgr lic. Piotr Kazimierski – (ur. 1982 r.), kapłan diecezji łomżyńskiej, doktorant na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie,
Notariusz Sądu Biskupiego w Łomży.
1
Por. KPK, kan. 1548 § 1.
Ks. Piotr Kazimierski
woprzysięstwa, powinien być sprawiedliwie ukarany2.
Znaczenie zeznań świadków wynika nie tylko z ich zdolności przypominania zdarzeń, lecz przede wszystkim z tego że są oni szczególnie
zobowiązani do mówienia prawdy. Prawodawca nakłada na sędziego
obowiązek przypominania stronom i świadkom o poważnym obowiązku „mówienia całej i tylko prawdy”3.
2. Prawo do odmowy odpowiedzi
Jednym z podstawowych praw przysługujących świadkom jest prawo do
odmowy odpowiedzi. Od tego obowiązku, są zwolnieni:
- duchowni w odniesieniu do tych faktów, które im ujawniono ze względu na ich świętą posługę; urzędnicy państwowi, lekarze, położne, adwokaci, notariusze i inni zobowiązani do zachowania tajemnicy urzędowej czy
zawodowej, nawet z racji udzielonej porady, w odniesieniu do spraw objętych tą tajemnicą;
- ci, którzy wskutek swoich zeznań obawiają się zniesławienia, złego
traktowania lub innych poważnych złych następstw w stosunku do siebie
lub współmałżonka bądź bliskich krewnych lub powinowatych.
Sędzia nie ma obowiązku badania słuszności przyczyny zwalniającej świadka od udzielenia odpowiedzi na pytania sędziego. Gdyby
świadek, mimo przyczyny tłumaczącej udzielił odpowiedzi sędziemu,
sędzia może te odpowiedzi potraktować jako materiał dowodowy, chyba, że chodziłoby o wiadomości zasłyszane ze spowiedzi lub z okazji
spowiedzi4.
3. Zdolność świadczenia
Każdy może wystąpić w charakterze świadka, chyba, że prawo nie
pozwala mu na to bądź całkowicie, bądź częściowo. Jest więc zasadą,
że każdy może być świadkiem, jeśli ma zdolność do postrzegania i ko2
3
4
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 4,Doczesne dobra
Kościoła, Sankcje w Kościele, Procesy, Olsztyn 1990, s. 263.
Por. R. Sztychmiler, Przesłuchanie świadków w procesie kanonicznym w: Dowodzenie
w procesach kościelnych (red. J. Krzywkowska, R Sztychmiler), Olsztyn 2014, s. 50; DC art. 167
§1
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…,dz. cyt., s. 263.
418
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
munikowania swych spostrzeżeń. W świetle ustawy nikt nie może być
zdyskwalifikowany jako świadek, chyba, że jego doznania psychofizyczne budzą zastrzeżenie. Ustawodawca kodeksowy jednak w stosunku do niektórych osób, mimo ich zdolności świadczenia, wprowadza
pewne ograniczenia co do możliwości składania zeznań w sądzie. Podstawą tych ograniczeń są względy etyczne oraz wzgląd na dobro dusz.
Ograniczenia sprawiają, że świadek nie może złożyć żadnych zeznań
w sądzie5 albo może je złożyć pod pewnymi warunkami6.
3.1 Zakaz dopuszczania do świadczenia ze względu
na psychofizyczne właściwości osoby
Nie powinno się dopuszczać do składania zeznań osób małoletnich,
którzy nie ukończyli czternastego roku życia, oraz osób upośledzonych
pod względem umysłowym; można ich jednak przesłuchać na podstawie
dekretu sędziego, zawierającego uzasadnienie takiego przesłuchania7.
Niedojrzałych uważa się za nieodpowiednich do świadczenia, gdyż
ich doznania psychofizyczne mogą budzić zastrzeżenia. Osoby takie
zazwyczaj mają ograniczoną zdolność skupienia uwagi, łatwo ulegają
sugestii, mieszają fakty, a ponadto są skłonne do fantazjowania. Niekiedy jednak sędzia, kierując się roztropnością, może przyjąć zeznania
od osoby niedojrzałej, która osiągnęła odpowiedni poziom rozwoju, jeśliby jej zeznania jako świadka bezpośredniego okazały się konieczne.
W takim wypadku sędzia powinien uzasadnić w dekrecie konieczność
przesłuchania. Osoby niedojrzałe składają zeznania z reguły bez przysięgania8.
To co wyżej powiedziano o niedojrzałych, odnosi się odpowiednio
także do osób upośledzonych pod względem umysłowym. Do właściwej oceny zeznań takich osób, w razie potrzeby, mogą przyczynić się
uwagi biegłego dotyczące osobowości świadka, w szczególności co do
jego rozwoju umysłowego oraz zdolności spostrzegania i odtwarzania
spostrzeżeń9.
5
6
7
8
9
Por. KPK, kan. 1550 § 2.
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt., s. 263-264.
Por. KPK, kan. 1550 § 1.
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt., s. 264.
Tamże.
419
Ks. Piotr Kazimierski
3.2 Świadkowie niezdatni
Jeżeli chodzi o świadków niezdatnych, za takich należy uznać tych,
którzy są stronami w sprawie lub występują w sądzie w imieniu stron,
sędziego i jego asystentów, adwokata oraz innych, którzy pomagają lub
pomagali stronom w tej sprawie; dlatego należy unikać, aby wymienionych urzędów w sprawie nie podejmowali ci, których zeznania mogą
w jakiś sposób wpłynąć na poznanie prawdy. Do drugiej grupy świadków niezdatnych należy zaliczyć kapłanów w odniesieniu do wszystkiego, co poznali w sakramencie spowiedzi, chociażby penitent prosił
o ujawnienie tego, co więcej, tego, co przez kogokolwiek i w jakikolwiek sposób zostało usłyszane z okazji spowiedzi, nie można w sądzie
przyjąć nawet jako śladu prawdy10.
4. Powoływanie i wykluczanie świadków
Świadków mogą powoływać przede wszystkim strony. Strona powodowa zgłasza świadków, aby uzasadnić swoje żądanie, strona zaś
pozwana, aby przeciwstawić się temu żądaniu. Świadków może powołać także obrońca węzła albo promotor sprawiedliwości, jeśli biorą,
udział w sprawie11. Świadków może powoływać również sędzia w sprawach dotyczących dobra publicznego i jeśli zachodzi taka potrzeba
w celu uniknięcia niebezpieczeństwa wydania niesprawiedliwego wyroku12. Zgłaszając świadków należy podać ich nazwiska oraz miejsce
stałego pobytu13.
4.1 Obowiązek zgłaszających dowód ze świadków
Jeśli strona jest przekonana, iż wystarczająco uzasadniła swoje żądanie lub zaprzeczenie innymi dowodami, np. dokumentami urzędowymi, nie musi zgłaszać świadków. Podobnie, jeśli strona pozwana jest
przekonana o tym, iż strona powodowa nie udowodni swoich roszczeń.
Jednak w tym ostatnim przypadku należy przestrzec stronę przed opie10
11
12
13
Por. DC, art. 196 § 2.
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt., s. 265.
Por. KPK, kan. 1452.
Por. KPK, kan. 1552 §1.
420
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
raniem się na takim niepewnym przekonaniu. Zgłaszający świadków
ma obowiązek dostarczenia sędziemu informacji koniecznych do właściwego przeprowadzenia przesłuchania. Strona zgłaszająca świadków
winna umożliwić sędziemu ustalenie, w jakiej parafii mieszka świadek
i pod jakim adresem można go zastać, aby doręczyć wezwanie na przesłuchanie. Strony winny przedstawić fakty, których potwierdzenia spodziewają się od zgłaszanych świadków14.
4.2 Obowiązki sędziego wobec świadków
Listę świadków sędzia powinien podać do wiadomości stron, a gdyby to było poważnie utrudnione, powinien to uczynić najpóźniej przed
publikacją15. Sędzia ma prawo ograniczyć zbyt wielką liczbę świadków16. Może to jednak zrobić tylko z dwóch powodów: gdy zgłoszeni świadkowie nie mają do powiedzenia czegoś istotnego dla sprawy
(a to sędzia pozna ze zgłoszonych kwestii do przesłuchania) oraz gdyby
zgromadzone już dowody przekonały sędziego o ich wystarczalności
do rozstrzygnięcia sprawy17. Sędzia w przypadku rezygnacji strony ze
świadka zawsze winien zbadać jej przyczyny. Zwłaszcza w sprawach
dobra publicznego nie powinien uwzględnić wniosku strony, gdyby zorientował się, że jego efektem byłoby oddalenie od wykrycia prawdy. Temu samemu celowi służy uprawnienie drugiej strony od żądania przesłuchania świadka. Ostatecznie sędzia rozstrzyga, której strony
wniosek należy uwzględnić18. Sędzia ma tylko możliwość duszpasterskiego oddziaływania na świadka, który odmawia składania zeznań,
ale nie ma podstawy do karania. Jeśli świadek rozumnie usprawiedliwi
swoje niestawiennictwo, sędzia albo wezwie go ponownie w innym terminie, wyznaczy inne miejsce przesłuchania, albo uzna niemożliwość
zeznawania za postawę stałą i uzasadnioną19.
14
15
16
17
18
19
Por. R. Sztychmiler, Proces sporny…, dz. cyt. s. 206-207
Por. KPK, kan. 1554.
Por. KPK , kan. 1553; J. Krzywkowska, Uzupełnianie materiału dowodowego w trakcie
trwania procesu o nieważność małżeństwa, w: Dowodzenie w procesach kościelnych (red.
J. Krzywkowska, R Sztychmiler), Olsztyn 2014, s. 141.
Por. R. Sztychmiler, Proces sporny w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, (red.
J. Krukowski), t. 5, Pallotinum 2007, s. 207-208.
Tamże, s. 206.
Tamże, s. 210.
421
Ks. Piotr Kazimierski
Przy ocenie zeznań świadka, sędzia, żądając w razie potrzeby świadectw kwalifikacyjnych, winien wziąć pod uwagę:
- stan osoby i jej uczciwość;
- czy zeznanie jest na podstawie własnej wiedzy, zwłaszcza z osobistego widzenia i słyszenia, czy jest to jego opinia, czy opiera się na
pogłoskach lub na zasłyszeniu od innych;
- kiedy poznał to, co zeznaje, przede wszystkim, czy miało to miejsce w czasie niepodejrzanym, czyli wtedy kiedy strony nie myślały
jeszcze o rozpoczęciu procesu;
- czy świadek jest stały i trwale ze sobą zgodny, czy też zmienny,
niepewny lub chwiejny;
- czy ma współświadków zeznania i czy jego zeznania są potwierdzone lub nie przez inne elementy dowodowe20.
4.3 Obowiązki adwokata wobec świadków
Jeżeli chodzi o obowiązki adwokata wobec świadków to pierwsza
czynność podjęta przez adwokata powinna dotyczyć weryfikacji osób
zgłoszonych przez stronę pod względem ich zdolności do bycia świadkami w sprawie. Kolejnym zadaniem adwokata przy doborze świadków będzie określenie stopnia posiadanej przez nich wiedzy na temat
faktów będących przedmiotem sporu. Biorąc pod uwagę stopień wiarygodności poszczególnych środków dowodowych należy podkreślić,
iż zeznania świadków posiadają mniejsze znaczenie, dlatego adwokat powinien dołożyć maksymalnych starań o dobór odpowiednich
świadków. Adwokat powinien również zadbać o to, aby świadkowie
byli zgłoszeni w odpowiednim czasie. Adwokat może być obecny i to
w sposób czynny przy przesłuchaniu świadków, jak również może
postulować o spotkanie i skonfrontowanie samych świadków między
sobą lub miedzy nimi a stroną, gdyby wymagało tego dobro strony bronionej oraz poznanie prawdy obiektywnej21.
Wszystkie przedstawione wyżej czynności podejmowane przez adwokata w czasie trwania procesu konsekwentnie zmierzają do wydania
wyroku korzystnego dla bronionej przez niego strony, ale zawsze na
20
21
Por. DC, art. 201; KPK, kan. 1572.
Por. A.G. Miziński, Status prawny adwokata w Kościele łacińskim, Lublin 2011, s. 404-407.
422
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
podstawie poznanej prawdy obiektywnej, w której poszukiwanie adwokat powinien się włączyć22.
4.4 Rezygnacja z przesłuchania świadka
Strona procesowa może zrzec się świadka zgłoszonego przez siebie, uznając go za nieprzydatnego lub zbędnego, a także prosić o wykluczenie świadka zgłoszonego przez inną stronę23. Sędzia winien zawsze dbać o to, aby propozycje owe służyły efektywnemu i sprawnemu
prowadzeniu sprawy, a nie zmierzały do jej zagmatwania i utrudnienia. Strona może żądać skreślenia zgłoszonej przez siebie osoby z listy
świadków, gdy np. uzna, iż nie może uzyskać jego aktualnego adresu,
a sprawa wydaje się wystarczająco wyjaśniona przez innych świadków,
aby przyspieszyć zakończenie procesu lub zmniejszyć jego koszty 24.
Strona przeciwna może domagać się od sędziego, aby świadek, z którego zeznań zrezygnowano, mimo to został przesłuchany25.
4.5 Wyłączenie świadka
Strona procesowa może zażądać wyłączenia świadka, jeśli przed
jego przesłuchaniem wykaże, że istnieje słuszna przyczyna wyłączenia. Jednak strona nie może żądać wyłączenia świadka po jego przesłuchaniu, choćby dopiero wtedy dowiedziała się o słusznej przyczynie
wyłączenia; może natomiast zwalczać prawdziwość jej zeznań26.
4.6 Wezwanie świadka
Sędzia wzywa świadka dekretem, prawnie podanym do wiadomości świadka, w którym określa miejsce, dzień i godzinę przesłuchania.
Z kolei na świadku spoczywa wówczas obowiązek stawienia się przed
sędzią albo powiadomienia o przyczynie niestawienia się na przesłuchanie27. Zeznania świadka nie można uznać za materiał dowodowy,
22
23
24
25
26
27
Tamże.
Por. KPK, kan. 1551.
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt., s. 266
Tamże, s. 206.
Tamże, s. 267.
Por.. KPK, kan. 1556-1557.
423
Ks. Piotr Kazimierski
jeśli nie zostało ono poprzedzone wydaniem przez sędziego dekretu
w sprawie wezwania świadka na przesłuchanie. Przyczynę niestawiennictwa świadka w sądzie można uznać za usprawiedliwiającą, jeśli jest
ona słuszna obiektywnie, czyli rozumna. Kolejne wezwanie świadka
powinno uwzględnić jego możliwości28.
5. Przesłuchanie świadków
Omawiając czynności procesowe dotyczące przesłuchania świadków
koniecznym wydaje się omówienie takich kwestii jak miejsce przesłuchania, sposób przesłuchania, jak również warto odnieść się do kwestii prawa
do zwrotu poniesionych przez świadka kosztów.
5.1 Miejsce przesłuchania
Miejscem przesłuchania świadka w procesach kanonicznych jest zazwyczaj siedziba trybunału kościelnego, w którym rozpatruje się konkretną sprawę sądową. Zasada przesłuchań w trybunale nie jest bezwzględna, ponieważ Sędzia może od niej odstąpić w uzasadnionych
przypadkach i przesłuchać w innym wyznaczonym przez siebie miejscu lub na mocy przywileju przysługującego niektórym osobom, we
wskazanym przez nich, wybranym miejscu. Dla dobra procesu, gdy
świadek nie może przybyć do siedziby trybunału, sędzia może udać się
osobiście z notariuszem sądowym do świadka, bądź może wydelegować kogoś innego do przeprowadzenia przesłuchania i zaprotokołowania zeznań29.
W razie potrzeby, sędzia mógłby udać się do obcej diecezji, aby tam
przesłuchać świadka; wymaga to jednak zgody miejscowego biskupa
diecezjalnego. Trzeba też pamiętać, że sędzia przemocą usunięty ze
swojego terytorium lub napotykający na nim przeszkodę w wykonywaniu jurysdykcji, może swój urząd sprawować na obcym terytorium,
zawiadomiwszy o tym miejscowego biskupa diecezjalnego30.
Jeśli świadek z jakichkolwiek względów niż te, o których mówi pra28
29
30
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt.,s. 267.
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań świadka w kanonicznym procesie spornym, Toruń 2010,
s. 191-193.
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt.,s. 268.
424
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
wo kanoniczne, odmawia złożenia zeznań w sądzie, a gotów jest złożyć
oświadczenie w innym miejscu, sędzia może zezwolić świadkowi na
złożenie zeznań, wobec wyznaczonej przez sędziego osoby zaakceptowanej przez niego. W wypadku przyjmowania zeznań w trybunale,
jak i poza siedzibą, należy mieć na uwadze również elementy towarzyszące czynności przesłuchania: wygląd sali przesłuchań i poczekalni31.
5.2 Obecność innych osób przy przesłuchaniu
W czasie składania zeznań przez świadka mogą być obecne osoby
upoważnione przez prawo kościelne do uczestnictwa w przesłuchaniu.
Przesłuchanie świadka dokonuje się w obecności sędziego, promotora
sprawiedliwości, obrońcy węzła, notariusz i adwokatów. Osobą przesłuchującą świadka może być również audytor32. Minimum trzy osoby musza być obecne przy przesłuchaniu: sędzia, notariusz i świadek.
Świadkowi niepełnoletniemu lub upośledzonemu może towarzyszyć
opiekun33.
Prawodawca ustanowił, że strony sporu nie mogą być obecne przy
składaniu zeznań przez świadka. Jedynie w sytuacjach określonych
przez prawo kanoniczne sędzia może wyjątkowo dopuścić do ich obecności w czasie przesłuchania34.
5.3 Możliwość konfrontacji świadka lub świadków ze stroną
Konfrontacja świadków lub świadka ze stroną jest szczególnym
środkiem dowodowym. Sędzia może je zarządzić tylko w razie istotnej sprzeczności zeznań, dotyczących faktów mających duże znaczenie
dla właściwego wyjaśnienia sprawy. Przebieg konfrontacji powinien
być udokumentowany. Konfrontację należy przeprowadzić umiejętnie
i taktownie, aby uniknąć kłótni osób konfrontowanych lub tez gorszących zajść w czasie przesłuchania pomiędzy osobami skonfrontowanymi35. Osoby konfrontowane, pouczone przez sędziego o powadze sytu31
32
33
34
35
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań…, dz. cyt., s. 191-193.
Por. KPK, kan. 1561.
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań…, dz. cyt., s. 191-202.
Tamże s. 200-201.
Tamże, s. 230.
425
Ks. Piotr Kazimierski
acji, powinny zabierać głos po kolei, ściśle odpowiadając na szczegółowe pytania sędziego36.
5.4 Sposób przesłuchania
Zasadnicze normy dotyczące przesłuchania świadków zamieścił
prawodawca w Kodeksie Prawa Kanonicznego37. Uszczegółowienie
tych norm znalazło się w Instrukcji Dignitas Connubi38. Szczegółowe
normy dotyczące sposobu przesłuchania przez sędziego, to normy dotyczące obowiązku sprawdzenia tożsamości osoby zeznającej, nakazu
przesłuchiwania w obecności notariusza, normy o obowiązku odebrania przysięgi, o obowiązku zeznawania z pamięci, obowiązku spisania
zeznań, ich odczytania i podpisania, o obowiązku odnotowania przez
notariusza wszystkich istotnych wydarzeń towarzyszących przesłuchaniu39.
Sędzia przesłuchujący strony musi być do przesłuchania przygotowany, czyli przed przesłuchaniem powinien zapoznać się z aktualnym stanem sprawy i mieć przygotowany odpowiedni zestaw pytań
dla stron. Nieprzygotowane i czysto formalne przesłuchanie jest mało
przydatne do wyświetlenia sprawy. Dlatego niektóre sądy starają się
maksymalnie odchodzić od przesłuchań w formie tzw. rekwizycji sądowych dla proboszczów, czyli zlecania przesłuchań proboszczom osób
przesłuchiwanych. W niektórych diecezjach wypracowano bardzo użyteczny model sędziów audytorów regionalnych lub dekanalnych40.
Wszystkim osobom przesłuchiwanym w sądzie kościelnym zadaje
się dwojakie pytania: pierwsze są ogólne (generalia), a wiec wspólne
dla wszystkich osób i spraw, a drugie są szczegółowe (specialia), czyli odnoszące się do konkretnej sprawy i ewentualnie do konkretnych
osób. Pytania ogólne winny obejmować takie kwestie jak: imię i nazwisko świadka, imiona rodziców, datę i miejsce urodzenia, miejsce
zamieszkania, wykształcenie, zawód, wyznanie, wypełnianie obowiąz36
37
38
39
40
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt., s. 269.
Por. KPK, kan. 1559-1570.
Por. DC, art. 165-176.
Por. R. Sztychmiler, Przesłuchanie świadków w procesie kanonicznym w: Dowodzenie w
procesach kościelnych (red. J. Krzywkowska, R Sztychmiler), Olsztyn 2014, s. 56-57.
Tamże, s. 57-58.
426
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
ków religijnych, powiązania ze stronami, a także numer dowodu tożsamości. Pytania szczegółowe mają być tak sformułowane, aby odpowiedzi na nie wyjaśniały przedmiot sporu. Mają one zmierzać do ustalenia
faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Pytania
powinny być krótkie, przystosowane do inteligencji odpowiadającego,
nie podchwytliwe, nie podstępne, nie sugerujące odpowiedzi. Pytania
mają być łatwe do zrozumienia, a wiec nie wieloczłonowe i sformułowane bezstronnie. Powyższe wymagania sprawiają, iż nie można przygotować standardowych pytań, jednakowych dla wszystkich spraw lub
poszczególnych tytułów. Odpowiedzi świadków powinny być spontaniczne41.
Bardzo ważną sprawą jest właściwe protokołowanie zeznań. Jest to
zadanie, od wypełnienia którego w dużym stopniu zależy rzeczywista
ochrona praw stron procesowych. Liczy się bowiem w procesie tylko to, co zostało zapisane w aktach. Dlatego wszystko, co wydarzyło
się podczas procesu i ma związek z przedmiotem danego sporu, winno znaleźć się w aktach sprawy. W aktach przesłuchania należy ująć
przede wszystkim dokładnie treść tego co świadek zeznał42. Odpowiedź
świadka powinna być spisana przez notariusza i ma zawierać dosłowne
zeznania przynajmniej w odniesieniu do tego, co bezpośrednio dotyczy
przedmiotu sprawy43. Sędzia winien pamiętać, że protokół zeznań będzie udostępniony stronom przy publikacji akt; należy więc starać się
dyktować do protokołu zdania nieobraźliwe, unikając w miarę możliwości zdań oceniających negatywnie postawę moralną stron. Jeśli notariusz jest dobrze wprawiony w wypełnianie swojego zadania, może
on od razu spisywać zeznanie, poprawiając błędy gramatyczne, stylistyczne oraz pomijając zbędne słowa i wyrażenia44.
W sytuacji małej na ogół znajomości kanonicznego prawa materialnego i procesowego, trudno oczekiwać, aby świadkowie sami potrafili
zdecydować, co jest ważne dla sprawy i co ma być dokładnie zapisane.
O tym wszystkim decyduje sędzia. Odpowiedzi powinny być w protokole przypisane numerom odpowiadającym numerom pytań. Dlatego
41
42
43
44
Tamże, s. 59-60.
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań…, dz. cyt., s. 224.
Por. DC, art. 161 § 1; KPK, kan. 1567.
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań…, dz. cyt., s. 224.
427
Ks. Piotr Kazimierski
w aktach powinny być przechowywane nie tylko odpowiedzi świadków, ale również stawiane im pytania. Notariusz również powinien odnotować w aktach wszystko, co wydarzyło się przy okazji przesłuchania i ma znaczenie dla sprawy. Na końcu przesłuchania należy również
świadkowi odczytać to, co notariusz o jego zeznaniu na piśmie sporządził, albo dać mu wysłuchać, co przy pomocy magnetofonu z jego
zeznania zostało nagrane, dając temuż świadkowi możliwość uzupełnienia, skreślenia, poprawienia, zmiany. Przepisy o zapisie treści dyktowanych przez sędziego oraz o odczytaniu protokołu po zakończeniu
zeznawania służą przede wszystkim ochronie praw przesłuchiwanego.
Uzupełnienia i zmiany powinny być zapisywane na końcu protokołu, a nie w miejscu pierwotnym wypowiedzi na ten temat, chyba, że
są to zmiany drobne, interpunkcyjne czy stylistyczne. Protokół zeznania powinny podpisać wszystkie osoby uczestniczące w przesłuchaniu.
Gdyby świadek odmówił uznania i podpisania protokołu, sędzia winien
ocenić takie zachowanie. Przy ocenie materiału dowodowego fakt braku podpisu zmniejszy znaczenie tego dowodu, ale nie pozbawi go całkowicie mocy dowodowej45. W wypadku, gdy świadek nie potrafi się
podpisać z powodu analfabetyzmu, choroby, czy też wieku wystarczy,
że postawi znak krzyża, a notariusz sądowy poświadczy autentyczność
podpisu, jak i całej treści zeznań46.
5.5 Przesłuchanie powtórne
Świadkowie już przesłuchani, na wniosek strony bądź z urzędu,
mogą być ponownie wezwani na przesłuchanie albo skonfrontowani ze stroną lub z innym świadkiem. Prawodawca przewiduje możliwość zaistnienia sytuacji wyjątkowej, kiedy to wymaga się ponownego przesłuchania świadka. Dokonuje się to przed publikacją akt. Przewodniczący kolegium może po zamknięciu postępowania dowodowego, ponownie wezwać tych samych świadków, jeśli jest możliwość, że
przyszły wyrok będzie bez ich zeznań niesprawiedliwy. Konieczność
i pożytek z ponownego przesłuchania świadka jest uzasadniony, gdy
świadek przyznał się, że złożył nieprawdziwe zeznanie i chciałby ze45
46
Por. R. Sztychmiler, Przesłuchanie świadków..., dz. cyt., s. 62-65.
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań…, dz. cyt., s. 229.
428
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
znawać jeszcze raz, a sędzia został przekonany o prawdziwości wyjaśnień i woli powiedzenia całej prawdy47.
6. Prawo świadka do zwrotu poniesionych kosztów
Prawodawca przyznaje świadkowi uprawnienie do zwrotu kosztów poniesionych w wyniku przybycia do sądu, w celu złożenia zeznań oraz wyrównania strat poniesionych przez nieobecność w pracy
oraz na powrót do miejsca zamieszkania. Należy również zwrócić uwagę, że zeznawanie w sądzie nie może być źródłem dochodu. Świadkowi przysługuje jedynie rekompensata za poniesione koszty i za utratę
należnego dochodu, wynikającego z wykonywanej pracy zarobkowej.
W razie wątpliwości, co do wysokości należnego odszkodowania lub
zwrotu kosztów poniesionych, decyduje sędzia. Osoba zeznająca, jako
świadek oprócz prawa do rekompensaty za poniesione straty wynikłe
z przybycia do sądu, ma też uprawnienie do rezygnacji z wyrównania
poniesionych strat 48.
Suma wypłacona świadkowi tytułem zwrotu poniesionych przez
niego kosztów zostaje wliczona w koszty procesu. Nic jednak nie stoi
na przeszkodzie, aby strony same bezpośrednio zatroszczyły się o pokrycie kosztów poniesionych przez świadków, których powołały, albo
już na początku procesu wpłaciły do kasy sądowej zaliczkę na pokrycie
tych kosztów49.
Troską wikariusza sądowego powinno być unormowanie przez biskupa diecezjalnego sprawy procedury i wysokości zwracanych świadkom kosztów i strat. Wydaje się, iż tego rodzaju normy diecezjalne, lub
Kościoła w określonym kraju powinny, regulować także wyrównanie
strat poniesionych przez stronę pozwaną – przynajmniej w niektórych
sytuacjach lub typach spraw50.
Należy zaznaczyć, że przyjmowanie jakichkolwiek podarunków
przez sędziego, jak i pozostałych pracowników trybunału z racji prowadzonego procesu jest przez prawo surowo zakazane. Można to rów47
48
49
50
Tamże, s. 229-230.
Tamże, s. 231-232.
Por. KPK, kan. 1649.
Por. R. Sztychmiler, Proces sporny…, dz. cyt., s. 225.
429
Ks. Piotr Kazimierski
nież rozciągnąć na osobę świadka, który ma prawo jedynie do zwrotu
wydatków oraz odpowiednie wynagrodzenie za utratę zarobku51.
Zakończenie
Podsumowując koniecznym wydaje się stwierdzenie, że instytucją
upoważnioną do poznania prawdy, jaką posiada świadek jest sąd kościelny. Ma on prawo zażądać od składających zeznania mówienia całej prawdy, jednak z poszanowaniem ich praw. Prawodawca kodeksowy przykłada bardzo dużą wagę do przeprowadzenia czynności przesłuchania świadka. Zatem bardzo ważną rolę odgrywa sędzia oraz osoby jemu towarzyszące i ich osobowe predyspozycje służące pomocą
w umiejętnym przeprowadzeniu przesłuchania.
Streszczenie
Świadkowie powołani w procesie kanonicznym posiadają szereg
praw i obowiązków. Świadkowie, prawnie pytani przez sędziego, powinni wyznać prawdę. Chodzi tu o obowiązek wyznania całej prawdy
w odniesieniu do faktów, które są przedmiotem dochodzenia sędziowskiego i mają posłużyć do rozpoznania danej sprawy. Jednak od obowiązku udzielenia odpowiedzi, są zwolnieni duchowni w odniesieniu
do tych faktów, które im ujawniono ze względu na ich świętą posługę;
urzędnicy państwowi, lekarze, położne, adwokaci, notariusze i inni zobowiązani do zachowania tajemnicy urzędowej czy zawodowej, nawet
z racji udzielonej porady, w odniesieniu do spraw objętych tą tajemnicą
oraz ci, którzy wskutek swoich zeznań obawiają się zniesławienia, złego traktowania lub innych poważnych złych następstw w stosunku do
siebie lub współmałżonka bądź bliskich krewnych lub powinowatych.
Świadków mogą powoływać przede wszystkim strony. Strona powodowa zgłasza świadków, aby uzasadnić swoje żądanie, strona zaś pozwana, aby przeciwstawić się temu żądaniu. Świadków może powołać
także obrońca węzła albo promotor sprawiedliwości, jeśli biorą, udział
w sprawie. Świadków może powoływać również sędzia w sprawach
dotyczących dobra publicznego i jeśli zachodzi taka potrzeba w celu
51
Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań…, dz. cyt., s. 229.
430
Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego
uniknięcia niebezpieczeństwa wydania niesprawiedliwego wyroku.
Słowa kluczowe: świadek, Kodeks Prawa Kanonicznego, proces kanoniczny, zeznanie.
The Rights and Duties of Witnesses in the Process Law
of the Catholic Church
Summary
Witnesses called in the canonical process have a number of rights and
obligations. Witnesses legally questioned by the judge, should tell the truth.
It is a duty to testify completely concerning facts which are the subject of
the investigation and serve to discern the case. However, from the obligation to answer are exempt members of the clergy in respect to those facts
that they shouldn’t disclose because of their sacred ministry, civil officials,
doctors, midwives, lawyers, notaries, and others bound by official or professional secrecy, even by reason of advice given, in respect to matters covered by this secrecy, and those who because of their testimony are afraid
of defamation, bad treatment or other serious bad results with respect to
oneself, one’s spouse, close relatives or in-laws. Witnesses may be called
upon first of all by the parties concerned. The plaintiff gives witnesses to
substantiate his/her claim, the defendant – in order to counter that claim.
Witnesses may also be called upon by the defender of the bond or the promoter of justice, if they are taking part in the process. Witnesses can also
be called upon by the judge, in matters concerning the public good, and if
necessary to avoid the danger of unfair judgment.
Key words: witness, Code of Canon Law, canonical process, testimony.
431