Propaganda antycezariańska w rzymskiej poezji

Michał Norbert Faszcza
Uniwersytet Warszawski
Propaganda antycezariańska
w rzymskiej poezji późnorepublikańskiej
Dynamiczny wzrost znaczenia politycznego Gajusza Juliusza Cezara, uwieńczony zawarciem latem 60 r. p.n.e. porozumienia politycznego z Markiem Licyniuszem Krassusem oraz Gnejuszem Pompejuszem Wielkim1, jak również objęciem przez niego konsulatu na 59 r. p.n.e.2, wywołał zrozumiałe zaniepokojenie
wśród części rzymskich nobilów. Wobec ograniczonej skuteczności zwalczania
wpływów Cezara w kurii Senatu i na komicjach wyborczych, sięgano również
po inne środki wyrazu. Jednym z nich była poezja, a że jej najwybitniejsi przedstawiciele wywodzili się przeważnie ze stanu ekwickiego, to w ich twórczości
możemy odnaleźć liczne inspiracje wydarzeniami politycznymi zachodzącymi
ówcześnie w stolicy3.
Bezpośrednie ataki na Cezara mogły okazać się niebezpieczne, lecz mimo to
część poetów zdawała się lekceważyć ewentualne konsekwencje opublikowania
swoich dzieł. Niestety większość z nich zaginęła, stąd też współcześnie niemożliwe jest odtworzenie charakteru wszystkich zarzutów stawianych triumwirowi.
Przyjęcie założenia, że były one zbliżone do argumentacji zaprezentowanej przez
T. R. S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic, vol. II, New York 1952, s. 184–185
(dalej: MRR).
2
MRR: 187–188.
3
Przedstawiciele stanu ekwitów nie brali udziału w posiedzeniach senatu do momentu objęcia przez
nich któregoś z urzędów publicznych wchodzących w skład cursus honorum (wyjątkiem była funkcja
trybuna plebejskiego). Nie wykluczało to rzecz jasna ich aktywności na komicjach wyborczych,
jednakże zdecydowana większość znanych nam poetów zaangażowanych w zwalczanie Cezara nie
była zainteresowana karierą urzędniczą.
1
9
Michał Norbert Faszcza
Gnejusza Korneliusza Dolabellę, Gajusza Skryboniusza Kuriona Starszego4 czy
Marka Terencjusza Warrona5, nosi wysokie znamiona prawdopodobieństwa, jednakże nie wykracza, niestety, poza spekulacje.
Z treści mowy obrończej wygłoszonej w 25 r. n.e. przez Aulusa Kremucjusza Kordusa, który w Annales odważył się pochwalić morderców Cezara: Marka
Juniusza Brutusa i Gajusza Kasjusza Longinusa, wiadomo, iż Cezar był krytykowany przez Marka Furiusza Bibakulusa oraz Gajusza Waleriusza Katullusa6. O ile
pierwszy z nich jest postacią, na temat której nie zachowało się zbyt wiele pewnych informacji, o tyle twórczość Katullusa oraz charakter jego relacji z triumwirem są dziś dobrze znane7. Znalazły one wyraz w słynnym stwierdzeniu:
Nil nimium studeo, Caesar, tibi uelle placere,
nec scire utrum sis albus an ater homo.8
W innych wierszach Katullus poważył się na znacznie bardziej agresywne potraktowanie Cezara, zarzucając mu przede wszystkim lubieżność9 oraz otaczanie
się ludźmi o niskim statusie społecznym, których wątpliwe pochodzenie szło
w parze z adekwatnymi walorami moralnymi10. Drugi z wymienionych zarzutów
odpowiadał powszechnie panującemu wówczas w Rzymie odczuciu, co znalazło
odbicie m. in. w dziele Plutarcha z Cheronei. Ubolewał on bowiem, iż otoczenie Cezara stanowili ludzie pokroju Marka Antoniusza, Gnejusza Amatiusza, czy
Publiusza Korneliusza Dolabelli. Zdawał sobie jednak sprawę, że wspieranie utracjuszy przekładało się na konkretne korzyści polityczne w postaci uzyskania ich
poparcia i bezwzględnej lojalności11.
Obiektem szczególnej nienawiści Katullusa byli Publiusz Watyniusz oraz niejaki
Mamurra, służący podczas wojny galijskiej, rozgrywającej się w latach 58–50 p.n.e.,
Suet., Div. Iul., 49.1–2.
App., Bell. civ., 2.9.33.
6
Tac., Ann., 4.34.1–3.
7
Vide T. P. Wiseman, The Catullus and His World. A Reappraisal, Cambridge 1985; A Companion
to Catullus, red. M. B. Skinner, Malden–Oxford–Carlton 2007.
8
Cat., 93.1–2. „O zyskaniu łask twoich bynajmniej nie marzę / I nie dbam, czyś ty biały, czy
czarny, Cezarze” (Przekład: Katullus, Poezje, tłum. A. Świderkówna, oprac. J. Krókowski, Warszawa
1956, s. 119).
9
Cat., 29.4–25, 57.1–10.
10
Cat., 29.4–25, 54.1–7, 57.1–10.
11
Plut., Caes., 51.3.
4
5
10
Propaganda antycezariańska w rzymskiej poezji późnorepublikańskiej
jako dowódca oddziałów inżynieryjnych Cezara (praefectus fabrum)12. Watyniusz
zawdzięczał swoją złą sławę przede wszystkim konfliktowi z Markiem Tulliuszem
Cyceronem, który nie szczędził mu złośliwych epitetów czy nawet zwyczajnych
obelg13. Sytuacja zmieniła się w 54 r. p.n.e., kiedy – na prośbę Pompejusza Wielkiego – Cyceron wystąpił jako obrońca sądowy Watyniusza, od którego to momentu
nastąpiło pojednanie pomiędzy oboma zantagonizowanymi politykami14.
Zaatakowanie Mamurry, mimo iż również był on protegowanym Cezara,
przedstawiało mniej trudności. Watyniusz przez długi czas działał aktywnie na
scenie politycznej, w związku z czym miał znacznie większe możliwości wywarcia zemsty niż Mamurra. Prawdopodobnie był to jeden z powodów, dla którego
został przez Katullusa potraktowany z umiarkowaną napastliwością15. Mamurra
ograniczał się natomiast do korzystania ze zgromadzonego majątku, słynąc z grubiaństwa, prostackich manier i złego smaku16. Zestawienie go z Cezarem, poza
podkreśleniem związków utrzymywanych pomiędzy tymi dwiema postaciami,
miało zatem wobec triumwira charakter obelgi:
Pulcre conuenit improbis cinaedis,
Mamurrae pathicoque Caesarique.
Nec mirum: maculae pares utrisque,
urbana altera et illa Formiana,
impressae resident nec eluentur.17
Popularność Katullusa spowodowała, że Mamurra stał się w Rzymie obiektem
drwin i w opinii Gajusza Swetoniusza Trankwillusa został zniesławiony po wsze
czasy18. Cezar nie reagował na zniewagi, mając na uwadze związki gościnności,
które łączyły go z ojcem Katullusa, jak również powagę zajmowanej przez siebie
Plin., Nat. hist., 36.7.
Cic., ad Att., 2.6, 7; ad Q. fr., 2.4; In Vat., 1.1, 2.5, 4.10, 5.11, 9.23, 1.26.
14
Cic., ad fam., 1.9, 5.9, 11; ad Q. fr., 2.15.
15
Cat., 14.1–7, 52.1–4, 53.1–5.
16
Cat., 29.1–25, 41.1–8, 43.1–8, 57.1–10, 94.1–2, 105.1–2, 114.1–6, 115.1–8.
17
Cat., 57.1-5. „Pięknie, bezwstydni wyglądacie w parze, / Obaj świntuchy, Mamurro, Cezarze! /
I nic dziwnego. Ten formiańską plamę, / A ten ma miejską – obie takie same, / Głęboko wżarte,
zmyć nie ma sposobu” (Przekład: Katullus, op. cit., s. 50).
18
Plin., Nat. hist., 36.48; Suet., Div. Iul., 73.1–2.
12
13
11
Michał Norbert Faszcza
pozycji19. Poeta nie ograniczył się jednak do obrażania jego oficerów i pomniejszych współpracowników politycznych, atakując nawet Pompejusza Wielkiego:
(…) eone nomine urbis opulentissime
socer generque, perdidistis omnia? 20
Niestety nie wiemy nic na temat stosunku Pompejusza do tego typu twórczości, ale brak jakichkolwiek wzmianek w zachowanych przekazach źródłowych
skłania do konstatacji, że nie był na nią przesadnie wyczulony.
Odmiennie Cezar, który w młodych latach zajmował się pisaniem poezji
i jeszcze pod koniec 46 r. p.n.e. w drodze do Hiszpanii stworzył poemat zatytułowany Iter (Droga)21. Jego zainteresowanie poezją znacznie wykraczało poza pobieżną znajomość klasyków, w związku z czym pisane na bieżąco wiersze Gajusza
Licyniusza Macera Kalwusa – przypisujące mu homoseksualny romans z królem
Bitynii Nikomedesem IV Filopatorem – musiały dotknąć go do żywego22.
Zarówno Katullus, jak i Kalwus doczekali się oficjalnego przebaczenia ze
strony Cezara. To łagodne potraktowanie było częścią postawy definiowanej
jako clementia Caesaris, obejmującej przebaczanie wrogom i angażowanie ich
po swojej stronie do realizacji określonych zamierzeń23. Znamienne, że inicjatywa pojednania wyszła od poetów, którzy osobiście lub za pośrednictwem
przyjaciół poprosili o nie Cezara. Ułatwiło mu to odegranie roli łaskawego zwycięzcy w sporze. Wystosował wówczas do Kalwusa oficjalne pismo, w którym
zaręczał, że nie chowa urazy, a na cześć Katullusa wydał nawet specjalną ucztę24.
Katullus zrewanżował się utworem sławiącym spodziewany podbój Brytanii
w 54 r. p.n.e.25. Warto podkreślić, że brytońskie eskapady Cezara fascynowały
opinię publiczną do tego stopnia, iż poemat im poświęcony obiecał napisać
także Cyceron26.
Suet., Div. Iul., 73.1–2.
Cat., 29.23–25. „Czyż w tym celu właśnie, miasta władcy mili, / O teściu i zięciu, wszystkoście
zniszczyli?” (Katullus, op. cit., s. 26).
21
Suet., Div. Iul., 56.3.
22
Suet., Div. Iul., 49.1.
23
Vide C. C. Coulter, Caesar's clemency, „The Classical Journal”, 26 (1931), s. 513–524; O. Leggewie, Clementia Caesaris, „Gymnasium”, 65 (1958), s. 17–36; E. Konik, Clementia Caesaris jako
system ujarzmiania pokonanych, „Antiquitas”, 15 (1992), s. 97–106.
24
Suet., Div. Iul., 73.1; Tac., Ann., 4.34.3.
25
Cat., 11.1–24.
26
Cic., ad Q. fr., 2.15, 3.1, 3, 5, 6.
19
20
12
Propaganda antycezariańska w rzymskiej poezji późnorepublikańskiej
Niejasne są natomiast relacje Cezara z Bibakulusem. Dzięki Kwintusowi
Horacjuszowi Flakkusowi, Ambrozjuszowi Teodozjuszowi Makrobiuszowi oraz
Heleniuszowi Akronowi wiadomo, że poeta stworzył obejmujący 11 ksiąg monumentalny epos homerycki poświęcony podbojowi Galii27. Jeżeli doszłoby więc
do jakiejś formy pojednania, to – tak, jak w przypadku Katullusa i Kalwusa –
należałoby datować je na okres poprzedzający zakończenie walk z Galami. Przekaz Publiusza Korneliusza Tacyta jest jednak na tyle niejasny28, że równie dobrze
mógł się odnosić nie do Cezara, lecz do jego adoptowanego syna, czyli późniejszego cesarza Augusta29. Wątpliwości z tym związane nie doczekały się do tej pory
jednoznacznego rozstrzygnięcia30.
Zupełnie wyjątkowy był natomiast przypadek Lucjusza Woltacyliusza Pitolausa. Do tej pory Cezara szkalowali bowiem pełnoprawni obywatele rzymscy
wywodzący się co najmniej z klasy ekwickiej, Pitolaus natomiast był według Swetoniusza zaledwie wyzwoleńcem31. Jego szczególnie napastliwe utwory triumwir
lekceważył, uważając być może, że wchodzenie w dyskusję z człowiekiem o tak
niskim statusie społecznym nie licuje z godnością senatora. Pitolaus zaliczał się
do grona zwolenników Pompejusza Wielkiego, wątpliwe jednak, aby odważył się
na atakowanie Cezara bez poparcia możnego protektora32. Jego nazwisko sugeruje, że raczej nie był wyzwoleńcem Pompejusza – jak pisano w Polsce do tej pory
– opierając się na niewątpliwie wątłej przesłance, jaką były poglądy polityczne
prezentowane przez Pitolausa33.
Zastanawiające, że nic nie wiadomo na temat poetyckich utworów antycezariańskich tworzonych w latach 49–45 p.n.e., czyli podczas trwania II rzymskiej
wojny domowej. Wydawałoby się, że napięcia wewnętrzne sprzyjają powstawaniu
tego typu dzieł: albo więc prezentowały one na tyle niski poziom, że późniejsi
Hor., Sat., 2.5, 40; Macr., Sat., 6.1, 31–34, 44, 3, 5, 4, 10; Schol. Hor. sat., 2.5, 40.
Tac., Ann., 4.34.1–3.
29
Adopcja Oktawiusza nastąpiła na mocy zapisu testamentowego Cezara, sporządzonego 13 września 45 r. p.n.e. i odczytanego po jego śmierci (Suet., Div. Iul., 83.1; App., Bell. civ., 2.143.596,
3.94.388–391; Cass. Dio, 45.5.3–4, 46.47.4). Od tego czasu Gajusz Oktawiusz występował oficjalnie jako Gajusz Juliusz Cezar (Młodszy). Cognomen „Oktawian” był używany wobec niego jedynie
w charakterze inwektywy politycznej (Cic., ad Att., 14.12).
30
Vide podsumowanie dyskusji na ten temat: K. Kumaniecki, Literatura rzymska. Okres cyceroński,
Warszawa 1977, s. 56. O twórczości Bibakulusa ponadto: W. A. Heidel, Catullus and Furius Bibaculus, „The Classical Review” 15/4 (1901), s. 215–217.
31
Suet., Rhet., 3.
32
Suet., Div. Iul., 75.1.
33
M. S. Popławski, Polityczna publicystyka w dobie Cezara i Augusta, Lublin 1935, s. 16.
27
28
13
Michał Norbert Faszcza
historycy oraz biografowie nie uznali ich za godne wzmianki, albo też nie zdobyły
większej popularności wśród czytelników.
Inwektywy wymierzone w Cezara przeważnie nie należały do wyszukanych.
Składały się na nie zarzuty rozwiązłości, marnotrawstwa bądź nepotyzmu; można
w nich ponadto odnaleźć krytykę polityki kadrowej przyszłego dyktatora34. Nawet jeśli dotyczyły innych osób, to w sposób czytelny uderzały w Cezara, z którym były one kojarzone. Nie wydaje się, by u podstaw ataków leżały kwestie
obyczajowe: zwalczanie Cezara oraz jego popleczników było podyktowane sympatiami politycznymi poszczególnych autorów35. Co istotne, wywodzili się oni
z tego samego kręgu twórców zwanych neoterykami36, a zatem prawdopodobnie
wyróżniał ich zbliżony stosunek do stronnictwa cezariańskiego37.
Krytycy triumwira niejednokrotnie posuwali się do stosowania pomówień,
wykorzystując do tego nie tylko krążące po Rzymie plotki, lecz również samodzielnie je fabrykując. Przykładowo, zaciekle atakowany przez Katullusa Mamurra został przez niego przedstawiony jako człowiek o niskich walorach intelektualnych, co uderzało pośrednio w Cezara38. Tymczasem będący dowódcą oddziałów
inżynieryjnych Mamurra musiał posiadać gruntowne wykształcenie w dziedzinie
nauk ścisłych, ponieważ charakter jego obowiązków wymagał od niego znajomości zagadnień zarówno z dziedziny architektury, jak i inżynierii czy geometrii39.
Charakter protegowanego Cezara prawdopodobnie uzasadniał niechęć żywioną
do niego przez wybitnego poetę, ale z pewnością nie można było odmówić Mamurze inteligencji.
Najbardziej znanym oszczerstwem dotyczącym triumwira było posądzanie
go o homoseksualny romans z królem Bitynii Nikomedesem IV. Sprawa była
Cat., 52.1–4, 54.1–7; Plut., Caes., 51.2–3.
Na temat podejścia wyższych warstw społecznych do spraw seksualności oraz związanej z nią
moralności w okresie schyłku republiki: T. J. McGinn, Prostitution, Sexuality, and Law in Ancient
Rome, Oxford 1998; P. Grimal, Miłość w starożytnym Rzymie, Warszawa 2005; R. Langlands, Sexual
Morality in Ancient Rome, Cambridge 2006.
36
Cic., ad Att., 7.2.
37
Cat., 14.1–9.
38
Cat., 29.1–25, 105.1–2, 115.1–8. Cf. W. C. Scott, Catullus and Caesar (C. 29), „Classical Philology” 66/1 (1971), s. 19.
39
Świadczy o tym m. in. treść De architectura libri decem Marka (?) Witruwiusza. Autor ten wskazał, że właściwe wykonywanie obowiązków praefectus fabrum wymagało dobrej znajomości wielu
dziedzin nauki. Jest to świadectwo o tyle wiarygodne, że sam Witruwiusz dowodził oddziałami
inżynieryjnymi zarówno w wojsku Cezara, jak i Augusta. Długoletnia służba Mamurry, trwająca
być może aż do 45 r. p.n.e., dowodzi, że był wysoko cenionym specjalistą (Cat., 29.1–25; Plin.,
Nat. hist., 36.7).
34
35
14
Propaganda antycezariańska w rzymskiej poezji późnorepublikańskiej
w Rzymie szeroko komentowana, przez co zirytowany Cezar posunął się do złożenia publicznej przysięgi, iż nic takiego nie miało miejsca. Nie osiągnął jednak spodziewanego efektu, a jego oświadczenie stało się przedmiotem licznych
szyderstw40.
Przez długi czas wątek ów pojawiał się w charakterze inwektywy politycznej,
po którą nie zawahał się sięgnąć sam Cyceron41. Z tego powodu Cezara nazywano
„mężem wszystkich żon i żoną wszystkich mężów”42. Jego oponenci doskonale
zdawali sobie sprawę ze skuteczności tak niewyszukanego argumentu i często robili z niego użytek. W swojej twórczości wykorzystywał go Kalwus i – być może
– Katullus43. W świecie rzymskim rola biernego homoseksualisty uważana była
za hańbiącą i powodowała, że taka osoba mogła zostać skreślona przez cenzora
z listy senatorów z powodu niemoralnego trybu życia44. W przypadku Cezara nic
takiego, rzecz jasna, nie nastąpiło.
Wyjątkową zajadłością w szkalowaniu słynnego wodza wykazywał się Pitolaus. Podobno zniecierpliwionemu Cezarowi zdarzało się podczas zgromadzeń
publicznych apelować o umiar w tym względzie, co stanowiło zawoalowaną groźbę wobec nieprzychylnie nastawionych wobec niego autorów45. Wątpliwe, by Cezar miał na myśli bezpośrednio Pitolausa – najprawdopodobniej chodziło o cały
krąg poetów zaangażowanych w tworzenie ośmieszających go dzieł. Kontekst powyższej informacji wskazuje, iż odnosi się ona do lat 46 – 44 p.n.e., a zatem do
okresu, w którym nastąpiło już pojednanie z czołowymi przedstawicielami grupy
neoteryków.
Niestety szczupłość przekazów źródłowych, niewykraczających poza ogólne informacje dotyczące propagandy antycezariańskiej w utworach poetyckich,
uniemożliwia pełną rekonstrukcję katalogu zarzutów stawianych triumwirowi.
Odnosi się to także do kłamstw tworzonych na użytek walki politycznej, o istnieniu których przekonują antyczni dziejopisarze. Warty podkreślenia jest fakt,
że tylko w niewielkim stopniu przyczyniły się one do osłabienia popularności
Cass. Dio, 43.20.4.
Suet., Div. Iul., 49.3–4; Gell., Noct. Att., 5.13.6.
42
Suet., Div. Iul., 52.3.
43
Cat., 57.1–10; Suet., Div. Iul., 49.1–3.
44
Na temat politycznego wykorzystywania zarzutu homoseksualizmu u schyłku republiki: C. A. Williams, Roman Homosexuality, Oxford 2010, s. 9–11. Na temat zwalczania homoseksualizmu w armii
rzymskiej: M. N. Faszcza, Homoseksualizm w armii rzymskiej w okresie republiki, [w:] Wojna jako zjawisko polityczne, społeczne i kulturowe, red. A. Kruszyńska, Warszawa 2013, s. 34–46.
45
Suet., Div. Iul., 75.4.
40
41
15
Michał Norbert Faszcza
Cezara. Oznacza to, że ich zasięg pozostawał niewielki i ograniczał się przede
wszystkim do wyższych warstw społecznych.
Znamienne, że z czasem nawet Katullus poprosił Cezara o przebaczenie. Obie
strony zapewne zdawały sobie sprawę z tego, że doraźna walka polityczna niekoniecznie musi przekładać się na osobiste antypatie, tym bardziej, że łaskawość
stanowiła nieodzowny atrybut cezariańskiego traktowania nieprzyjaciół. Z tego
względu należy uznać, że utwory atakujące Cezara, pomimo ich stosunkowo dużej liczby, nie odniosły spodziewanego skutku i nie zachwiały pozycją jednej z najwybitniejszych postaci w historii Rzymu.