ZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH Uniwersytet Ekonomiczny

ZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Wydział Ekonomii
Studia doktoranckie
ZESZYT 54
JOANNA KOWALSKA-CHEREK
Narzędzia investor relations.
Polskie realia na tle porównań amerykańsko-brytyjskich
KRZYSZTOF D. SIMON
Sektor bankowy partnerem
jednostek samorządu terytorialnego
MAŁGORZATA WRÓBEL
Tendencje zmian urodzeń w miastach
100-tysięcznych i większych
w Polsce w latach 1990–2008
Poznań 2010
ZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Wydział Ekonomii
Studia doktoranckie
ZESZYT 54
JOANNA KOWALSKA-CHEREK
Narzędzia investor relations.
Polskie realia na tle porównań amerykańsko-brytyjskich
KRZYSZTOF D. SIMON
Sektor bankowy partnerem
jednostek samorządu terytorialnego
MAŁGORZATA WRÓBEL
Tendencje zmian urodzeń w miastach
100-tysięcznych i większych
w Polsce w latach 1990–2008
Poznań 2010
RADA PROGRAMOWA
Emil Panek (przewodniczący), Wiesława Przybylska-Kapuścińska,
Marek Ratajczak
REDAKTOR NAUKOWY
Wiesława Przybylska-Kapuścińska
RECENZENCI
Jerzy Kur
Marcin Wiśniewski
Iwona Roeske-Słomka
REDAKCJA TECHNICZNA
Marcelina Ćwik
Zeszyty finansowane są ze środków Studiów Doktoranckich Wydziału
Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu
Wydawca:
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Wydział Ekonomii
Studia Doktoranckie
61-875 Poznań, al. Niepodległości 10
tel. 061 856 92 36, 061 854 34 13, fax 061 854 34 15
ISSN 1689-9385
Druk i oprawa: Zakład Graficzny Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu
Ul. Towarowa 53
SPIS TREŚCI
Joanna Kowalska-Cherek
Narzędzia investor relations. Polskie realia na tle
porównań amerykańsko-brytyjskich ............................... 5
Krzysztof D. Simon
Sektor bankowy partnerem jednostek samorządu
terytorialnego .................................................................. 23
Małgorzata Wróbel
Tendencje zmian urodzeń w miastach 100-tysięcznych
i większych w Polsce w latach 1990–2008 .................... 47
Wskazówki dla autorów .................................................. 71
Joanna Kowalska-Cherek*
NARZĘDZIA INVESTOR RELATIONS.
POLSKIE REALIA NA TLE PORÓWNAŃ AMERYKAŃSKO-BRYTYJSKICH
Wstęp
Investor relations – IR to nie tylko komunikacja z otoczeniem
i utrzymanie pożądanego obrazu firmy, ale przede wszystkim kształtowanie jej wizerunku wśród inwestorów, zarządzanie informacją z zakresu
finansów, marketingu i strategii pomiędzy spółką giełdową a społecznością inwestorską. IR to jedno z ważniejszych zagadnień w procesie budowy nowoczesnego rynku finansowego. Świadome kształtowanie tych
relacji zwiększa szanse na odniesienie giełdowego sukcesu. Funkcjonowanie spółek giełdowych w zmiennym otoczeniu gospodarczym pokazuje, jak indeksy reagują na zewnętrzne dane makroekonomiczne. Przekazywanie otoczeniu rzetelnej informacji stanowi zatem wartość dla osób
związanych z rynkiem kapitałowym oraz bezpośrednio wpływa na wycenę spółek notowanych na giełdzie.
Firmy coraz częściej chcąc sprostać wymaganiom inwestorów
udoskonalają swoją politykę investor relations, by ocena zdolności korporacji do generowania zwrotu kapitału była na jak najwyższym poziomie. Jakie są najbardziej przydatne narzędzia IR stosowane w spółkach
giełdowych? Jakie narzędzia najbardziej usprawniają komunikacje z rynkiem i kreują wizerunek firmy? Za cel w artykule przyjęto uzyskanie odpowiedzi, jakie z dostępnych instrumentów IR będą przydatne w Polsce?
Do analizy posłużą badania przeprowadzone w latach 2006–2009 na terenie Polski, Stanów Zjednoczonych A.P., Australii oraz w krajach europejskich, w tym badania CitiScan brytyjskiej firmy Citigate Dewe Rogerson, badania przeprowadzone przez firmę HUGIN1 oraz Polski Instytut
Relacji Inwestorskich.
* Autorka przygotowuje rozprawę doktorską w Katedrze Publicystyki Ekonomicznej
i Public Relations pod kierunkiem naukowym prof. dra hab. Przemysława Deszczyńskiego.
1
Obecnie firma zmieniła nazwę na Thomson Reuters.
5
W pierwszej części artykułu omówiono zagadnienia z zakresu
investor relations: pojęcie oraz zarys rynku kapitałowego w Polsce.
W drugiej części przedstawiono wpływ relacji inwestorskich na podejmowanie decyzji przez inwestorów oraz korzyści wynikające z prowadzenia bezpośredniej polityki informacyjnej przez emitentów. Trzecia
cześć to zobrazowanie najbardziej skutecznych narzędzi IR stosowanych
w polskich spółkach giełdowych, ze szczególnym uwzględnieniem media
relations, raportów i prezentacji, cyklicznych spotkań bezpośrednich, raportów analitycznych i raportów rocznych, walnego zgromadzenia akcjonariuszy czy strony internetowej.
1. Investor relations – podstawowe pojęcia i funkcje
Pojęcie investor Relations (IR) po raz pierwszy pojawiło się w Stanach
Zjednoczonych A.P. w rezultacie przyjętej w 1933 roku ustawy o papierach wartościowych oraz rok później – ustawy o obrocie papierami wartościowymi, w których poddano regulacji nadużycia związane z giełdą.
W wolnym tłumaczeniu jest to „podtrzymywanie dobrych kontaktów
z inwestorami”. Według definicji National Investor Relations Institute
investor relations to: „element zarządzania strategicznego, obejmujący
finanse, komunikację, marketing i przestrzeganie prawa obrotu papierami wartościowymi, który umożliwia efektywną komunikację między spółką, społecznością inwestorską i pozostałymi zainteresowanymi stronami
i w efekcie przyczynia się do rzetelnej wyceny papierów wartościowych
przez rynek2” Celem IR była głównie ochrona społeczeństwa przed nadużyciami w emisji i obrocie papierami wartościowymi.
W Polsce jest to nadal problematyka stosunkowo mało znana,
mimo, iż pierwszy departament odpowiedzialny za kontakty z inwestorami powstał już w 1993 roku, dwa lata po rozpoczęciu działalności
przez Warszawską Giełdę Papierów Wartościowych. Od tego czasu rozpoczęła się coraz większa ekspansja działań IR w polskich spółkach3.
Efektywne działania prowadzone w zakresie IR mają na celu budowanie
zaufania wśród uczestników rynku kapitałowego oraz wywieranie pozytywnego wpływu na wizerunek spółki, przy urzeczywistnianiu jej ryn-
2
National Investor Relations Institute: www.niri.org.co, z dnia 25 sierpnia 2007 r.
J. Olędzki, D. Tworzydło, Public relations znaczenie społeczne i kierunki rozwoju,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 265.
3
6
kowej wyceny i obniżaniu kosztu kapitału spółki4. Ów wizerunek ma
przyczynić się w znacznej mierze do pozyskania kapitału dla firmy.
Podstawowym celem IR jest budowanie zaufania do spółki oraz
tworzenie pozytywnych relacji z uczestnikami rynku kapitałowego,
a przede wszystkim pomiędzy przedsiębiorstwem oraz jego obecnymi
i potencjalnymi akcjonariuszami. Od tych relacji, przejrzystości działań,
spójnej strategii PR i rozwoju spółki zależy wartość firmy i ilość zdobytego kapitału. Na podstawie amerykańskich badań dowiedziono, iż relacje inwestorskie mają ogromny wpływ na finanse firmy i dają od 20 do
40% wyceny spółki5. Poza tym IR to także budowanie zaufania do zarządu spółki wśród inwestorów i całego otoczenia inwestycyjnego przedsiębiorstwa. Zaufanie jest bardzo cenne zwłaszcza w trudnych chwilach –
sytuacjach kryzysowych, takich jak choćby obniżenie prognozy finansowej. Jest ono także potrzebne, gdy spółka już notowana na giełdzie bądź
planuje wtórną ofertę. Jeśli zarząd rozliczył się przed inwestorami ze
środków, które mu powierzyli podczas IPO, wówczas dużo łatwiej jest
pozyskać od nich kolejne fundusze na dalszy rozwój firmy6.
Obecność spółki na giełdzie obciąża firmę wieloma obowiązkami
z zakresu komunikowania się. Z tych względów, wybór właściwego
i skutecznego IR jest zatem w tym przypadku niezwykle istotny dla całego procesu komunikowania się i w konsekwencji może przyczynić się
w dużej mierze do sukcesu spółki na giełdzie. Aby ukształtować założony i oczekiwany wizerunek firmy, stworzyć dobrą reputację firmy i wypromować markę, która będzie potrafiła obronić się przed wieloma kryzysowymi sytuacjami, jakie są możliwe na giełdzie – trzeba będzie poświęcić wiele czasu i nastawić się na długofalowe, konkretne i żmudne
działania budujące pozytywne relacje z całym otoczeniem7. Silne marki
z dobrą reputacją i pozytywnym wizerunkiem są dla inwestorów pewniejszą lokatą, stabilniejszą inwestycją, a ich jasne plany i cele strategiczne ukazują szanse na przyszłe zyski i dywidendy oraz pozostałe korzyści wabiące obecnych i potencjalnych akcjonariuszy. Relacje spółki z
4
Mid-Cap Focus, firma świadcząca usługi w zakresie relacji inwestorskich i Public Relations, z dnia 25 stycznia 2008 r.
5
Globalisation Act II:Team Europe Defends its Goals. EUROPEAN ATTRACTIVENESS SURVEY.2Ernst & Young European, 2006.
6
http://www.ipo.pl/raporty/pr_dla_biznesu/rola_investor_relations_dla_spolki_gieldowe
j_592299_2.html
7
D. Dziawgo, A. Gajewska-Jedwabny, Relacje inwestorskie – nowoczesna komunikacja
spółki z rynkiem, CEO z dnia 1.04.2006 roku.
7
inwestorami są traktowane przez rynki finansowe, jako element ładu
korporacyjnego, norm i przepisów, które kierują i zarządzają spółką8.
Równocześnie aż 83% inwestorów przyznało, że IR wpływają na
ich decyzje inwestycyjne. Według 74% inwestorów, mają również
wpływ na horyzont inwestowania, a zdaniem 84% inwestorów ich zła jakość może być powodem ograniczenia lub wycofania się z inwestycji
w akcje spółki. Zachętą do poprawy jakości relacji inwestorskich jest
fakt, że 85% inwestorów instytucjonalnych gotowych jest zapłacić premię za akcje spółki o wysokiej jakości relacjach inwestorskich. Z tej grupy, 30% inwestorów skłonnych jest zapłacić premię w wysokości 5% –
15%. Z kolei w grupie inwestorów zagranicznych aż 29% gotowych jest
zapłacić premię w wysokości nawet 15% – 30% za dobre relacje inwestorskie9.
W budowaniu stabilnego i spójnego programu IR, który odpowiednio przyczyni się do rozwoju spółki, powinien być wdrożony stosowny model komunikowania, który opiera się na10:
 przejrzystości;
 otwartości,
 wiarygodności,
 spójności,
 terminowości,
 interaktywności;
 integralności rozumianej jako: umiejętność słuchania, zgodność z przepisami oraz powiązanie z działalnością spółki i innymi departamentami.
Podstawą budowania wizerunku firmy jest odpowiednie zarządzanie relacjami spółki z inwestorami tak, by na stałe wpisały się
w kształtowaną w firmach strategię komunikowania. Działania przedstawione powyżej wpływają na zwiększenie efektywności modelu komunikowania się z rynkiem kapitałowym, zwiększą jego konkurencyjność, są
atrakcyjne dla inwestorów. Doprowadzić do tego można jedynie poprzez
8
J. Olędzki, D. Tworzyło, Public relations znaczenie społeczne i kierunki rozwoju,
PWN, Warszawa 2006, s. 267.
9
Relacje.inwestorskie.nowoczesna.komunikacja.spolek.z.rynkiem, www.ceo.cxo.pl/artyk
uly/51528_1/
10
A. Gajewska, Siedem cech efektywnego IR, Parkiet, 29 wrzesień 2005 r.
8
płynny przepływ informacji oraz dobre komunikowanie na linii zarząd –
inwestor.
2. Relacje inwestorskie a decyzje inwestorów
Inwestorzy najbardziej cenią sobie szybkość przepływu informacji i jej rzetelność. Informacje czerpią z bezpośrednich rozmów z zarządem, rozmów telefonicznych oraz za pośrednictwem strony www. W badaniu Polskiego Instytutu Relacji Inwestorskich oceniono znaczenie relacji inwestorskich przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Wynika
z nich, że większość inwestorów, bo aż 83% twierdzi, że jakość IR ma
wpływ na ich decyzje inwestycyjne i na horyzont inwestowania. Dla pozostałych 17% znaczenie IR w podejmowaniu decyzji jest mało istotne.
Aż 84% inwestorów zgodnie twierdzi, iż zła jakość IR jest przyczyną rezygnacji z inwestycji. Jednocześnie 85% inwestorów instytucjonalnych
jest gotowych zapłacić premię za akcje spółki o wysokiej jakości relacjach inwestorskich11.
W 2009 roku, brytyjska firma THOMSON REUTERS przeprowadziła badanie „Investor preferences for uses of cash” oparte na zapytaniach inwestorów, w jaki sposób i na podstawie, jakich czynników inwestują wolne środki. Badaniu zostało poddanych 1000 inwestorów. Zapytania zostały zebrane na przestrzeni czterech ostatnich lat (2006–
2009). Na potrzeby tego artykułu badanie to zostało zestawione z innym,
wykonanym w 2000 roku CitiScan firmy Citigate Dewe Rogerson, przeprowadzone wśród 104 największych inwestorów instytucjonalnych
w Wielkiej Brytanii i USA. Ankietowani udzielili odpowiedzi na pytania,
co interesuje inwestorów oraz jakich informacji potrzebują, by podjąć
decyzje inwestycyjne.
Porównując wyniki, można wyróżnić następujące narzędzia, które
miały wpływ na wybranie firmy, w której zainwestowali.
11
A. Gajewska-Jedwabny, Relacje inwestorskie w Polsce – wyniki ankiety przeprowadzonej przez Polski Instytut Relacji Inwestorskich, 6 luty 2006 r, s. 15.
9
Tabela 1. Czynniki podjęcia decyzji przez inwestorów
CZYNNIKI PODJĘCIA
DECYZJI12
Jakość zarządu
Zysk
Przejrzystość
strategii
Siła marki
Przejrzyste IR
BADANIE 2000
Citigate Dewe Rogerson
97%
95%
92%
BADANIE 2006–2009
Thomson Reuters
98%
97%
94%
88%
76%
95%
83%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: badania Citigate Dewe Rogerson i Thomson
Reuters.
Mniej uwagi inwestorzy poświęcają informacjom o dywidendzie,
i na ten czynnik uwagę zwróciło w 2009 roku tylko 48% respondentów.
Kolejne finansowe aspekty, takie jak: wewnętrzne wydatki inwestycyjne
czy zmniejszanie zadłużenia firmy uznało kolejno 28% i 13% ankietowanych. Oznacza to, iż o wiele ważniejsze dla inwestorów są aspekty
związane z mocną pozycją wizerunkową czy zaufaniem do firmy, jej rzetelnym komunikowaniem, aniżeli ekspresowy zysk.
Coraz bardziej istotnym kryterium oceny spółek giełdowych staje
sie jakość informacji dla inwestorów. Przeznaczone dla akcjonariuszy informacji można podzielić na dwie grupy:
 dane finansowe,
 informacje o charakterze niefinansowym i przyszłym (dane
dotyczące zmian w otoczeniu konkurencyjnym spółki)13.
Dla inwestorów ważne są wszystkie informacje, jakie wychodzą
ze spółki. Oba aspekty komunikowania traktowane są w większości
przypadków na równi, gdyż dopiero połączenie oficjalnych danych finansowo-prawno-marketingowych z tymi nieoficjalnymi, dotyczącymi
samego przedsiębiorstwa daje pełen obraz sytuacji, w jakiej firma się
znajduje. W ramach badania „Relacje inwestorskie w Polsce”, przeprowadzono również ankietę wśród analityków, zarządzających funduszami
oraz pozostałych uczestników rynku. Ankietowani w większości (82%)
ocenili dostępność do informacji jako dostateczną. Najgorzej przez analityków oceniona została jakość informacji o otoczeniu rynkowym, strategii i przyszłych prognozach oraz dane dotyczące przewidywanych zmian
12
Opracowanie własne na podstawie: badania Citigate Dewe Rogerson i Thomson Reuters.
13
A. Gajewska-Jedwabny, Relacje inwestorskie…, op.cit, s. 16.
10
i trendów. 48% ankietowanych ocenia jakość informacji wysyłanych
inwestorom jako słabą. Wysoko oceniona została informacja związana
z kursem akcji. Jako najlepszy kanał dystrybucji wiadomości wskazano
bezpośrednie spotkania ze spółkami typu one-to-one (79%). Na drugim
miejscu najbardziej atrakcyjne dla akcjonariuszy okazały się strony internetowe spółek oraz dane udostępniane w formie elektronicznej.
3. Główne narzędzia IR
W głównej mierze od preferencji inwestorów zależy skuteczność narzędzi IR stosowanych w firmach. Do wybrania najskuteczniejszych instrumentów ważne jest zrozumienie, iż zasięg działań relacji z inwestorami
sięga poza klasyczny public relations. Komórka odpowiedzialna za relacje inwestorskie, wraz z władzami spółki, opracowują projekt przedstawiania jej w taki sposób, który jest bliski kryteriom ocen analityków rynku finansowego. Kompleksowy program działań komórek inwestorskich
kształtuje wizerunek firmy, stwarza nadzieje na przyszłe zyski14. Uczestnikami komunikowania z zakresu investor relations jest specyficzna grupa odbiorców i są nimi: przedstawiciele spółki (zarząd, rada nadzorcza,
walne zgromadzenie akcjonariuszy), przedstawiciele departamentów odpowiedzialnych za IR (specjaliści ds. relacji inwestorskich), agencje specjalizujące się w budowaniu relacji inwestorskich, obecni i potencjalni
inwestorzy, analitycy rynku papierów wartościowych, maklerzy, doradcy
inwestycyjni, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne, agencje ratingowe, a także instytucje regulujące rynek obrotu (Giełda Papierów Wartościowych, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, Komisja Nadzoru Finansowego, Stowarzyszenie
Emitentów Giełdowych) oraz media branżowe. Są to najważniejsze grupy docelowe z punktu widzenia komunikowania giełdowego.
Mimo takiego zróżnicowania grupy odbiorców, każdego interesuje
możliwie jak najpełniejsza informacja o spółce, albowiem ma ona bezpośredni wpływ wycenę i poziom obrotu papierami spółki. Wszystkie narzędzia można podzielić wedle 3 kategorii na następujące grupy. Pierwsza klasyfikacja zakłada:
 narzędzia tradycyjne – okresowe raporty z działalności (roczne, półroczne, kwartalne, bieżące), raporty analityczne, walne
14
A. Szymańska, Public relations w systemie zintegrowanej komunikacji marketingowej, Unimex, Wrocław 2005, s. 304.
11
zgromadzenia akcjonariuszy, konferencje inwestorskie, roadshows, bezpośrednie spotkania z inwestorami czy wyjazdy
studyjne;
 nowoczesne narzędzia technologiczne – strona internetowa
z sekcja strefa inwestora, telekonferencje, wideokonferencje,
Rozmowy konferencyjne, biuletyny w formie elektronicznej;
 narzędzia marketingowe – badania opinii jako narzędzie komunikacji, programy lojalnościowe, broszury i biuletyny
korporacyjne, dni inwestorskie, konferencje prasowe15.
Narzędzia IR można podzielić jeszcze poprzez wykorzystanie narzędzi w komunikowaniu z otoczeniem i w komunikowaniu z giełdą:
 narzędzia z zakresu public relations – wykorzystywane zarówno w komunikowaniu z rynkiem giełdowym, ale i również w komunikowaniu innych przedsiębiorstw;
 narzędzia stricte inwestor relations stosowane jedynie w komunikowaniu giełdowym; stanowią dialog pomiędzy spółka
a konkretnymi podmiotami rynku giełdowego16.
Trzecim podziałem narzędzi IR jest kryterium żywotności spółki na
giełdzie. Wyróżniamy wtedy:
 spółki przygotowujące się i debiutujące na giełdzie;
 spółki będące na giełdzie od dłuższego czasu;
Ażeby określić dokładnie wartość IR oraz jakie z działań są najistotniejsze w kształtowaniu wizerunku spółki giełdowej i mają wpływ na
pozyskanie zewnętrznego kapitału posłużono się analizą badań przeprowadzonych wśród 214 spółek giełdowych notowanych na GPW17. Wykorzystanie narzędzi dobierano w różnorodny sposób. W 61% spółki zadeklarowały, że nie kierują informacji dopasowanych do potrzeb rynku,
51% spółek nie bada struktury akcjonariatu, natomiast 42% robi to sporadycznie.
15
Opracowano na podstawie: A. Krug, Relacje inwestorskie jako narzędzie budowania
zaufania uczestników rynku kapitałowego, publikacja Polskiego Instytutu Relacji Inwestorskich: http://www.piri.pl/pol/publikacje/ri_narzedzie_budowania_zaufania.pdf , s. 6.
16
Opracowanie własne na podstawie: A. Szymańska, op.cit.
17
Opracowano na podstawie: A. Gajewska-Jedwabny, Relacje inwestorskie…, op.cit.
12
Do najczęściej stosowanych i najskuteczniejszych narzędzi IR
z perspektywy spółek giełdowych należą18:
 spotkania one-to-one 88%,
 informacje przez stronę internetową 85%,
 prezentacje 74%,
 roadshows 72%,
 konferencje prasowe 63%,
 raport roczny 65%,
 kontakt telefoniczny 66%,
 sprawozdania zarządu 67%,
 raporty okresowe 67%,
 notatki prasowe 51%,
 wywiady 46%,
 korespondencja bezpośrednia do inwestorów 43%,
 lista dystrybucyjna e-mail 40%,
 telekonferencje 32%,
 investor days 20%,
 newsletter w wersji elektronicznej 18%.
W ocenie jakości informacji przekazywanych do rynku giełdowego najwyżej ocenione zostały dane finansowe, gdyż aż 86% inwestorów
ocenia je bardzo dobrze, podobnie jak wyniki i wskaźniki operacyjne
(64%), a także informacje dotyczące strategii (54%).
Z badania wynika, iż IR ma znaczenie na wycenę giełdową spółki. Taką odpowiedź udzieliło aż 69% respondentów. Tylko 11 % badanych uważa, że IR nie ma żadnego związku i przełożenia na finansowe
aspekty działania spółki na giełdzie.
3.1. Media relations
Jednym z ważniejszych źródeł informacji dla inwestorów są media.
W większości przypadków media relations opierają się na prasie ogólnej
i specjalistycznej. Każda informacja przygotowana dla dziennikarzy powinna być rzetelna i wiarygodna. Przygotowując materiał prasowy wykorzystuje się dane o wynikach sprzedaży i realizacji prognoz finansowych,
realizacji celów emisyjnych i podpisanych nowych umowach. Mało inte18
Źródło: na podstawie: A.Gajewska- Jedwabny, Relacje inwestorskie…, op.cit., s. 5.
13
resujące z dziennikarskiej perspektywy są rocznice i jubileusze, zamiary
na kolejne lata, wywiady prywatne czy plotki. Oprócz oficjalnych komunikatów prasowych, dziennikarze cenią sobie osobiste spotkania z przedstawicielami spółek, na których można odpowiedzieć na wszelkie pytania
i zainteresować nowym tematem, dlatego dużym zainteresowaniem pracowników działów IR cieszą się konferencje prasowe19.
Specjaliści od kształtowania wizerunku wykorzystują media zdając sobie sprawę z ich wpływu na opinię publiczną. Niestety w Polsce
materiały PR nadal traktowane są jako materiały reklamowe i bardzo
rzadko są wykorzystywane przez dziennikarzy w mediach. Z badań20
wynika, że w USA 60% ukazujących się w mediach informacji pochodzi
od pracowników PR, w Polsce szacuje się na 10%.
Aby relacje z dziennikarzami przebiegały poprawnie specjaliści
od kształtowania wizerunku powinni opracować przejrzystą i skuteczną
strategię komunikacyjną swojej firmy. Pierwszym jej elementem jest
sporządzenie listy dziennikarzy zajmujących się daną tematyką. Dzięki
temu późniejsze komunikaty trafią do osoby zainteresowanej, a nie giną
wśród wielu dokumentów przychodzących codziennie do redakcji.
Ze względu na fakt, iż rynek medialny bardzo szybko się rozwija,
bardzo duża ilość mediów pojawia się, część mediów znika ze sceny polskiego rynku mediów prywatnych. Monitorowanie branży medialnej,
sprawdzanie i aktualizowanie adresów oraz osób kontaktowych jest niemal koniecznością. Dlatego warto do tego celu wykorzystać wszystkie
możliwe wydarzenia medialne, takie jak: konferencje prasowe, targi,
bankiety czy kongresy, aby podtrzymywać dobre stosunki z mediami
i przekładać je na późniejsze publikacje. Należy pamiętać, iż informacja
stanowi specyficzny towar. PR-owiec musi zadbać o jego marketingowe
opakowanie i odpowiednią ekspozycję21.
Podstawowymi formami przekazywania informacji prasie przez
spółki giełdowe są:
 oświadczenia i komunikaty prasowe,
19
Na podstawie: B. Janiszewska, Sztuka Public Relations. Z doświadczeń polskich praktyków, Związek Firm Public Relations, Warszawa 2006.
20
B. Rozwadowska, Public Relations. Teoria, praktyka, perspektywy, Studio Emka
Warszawa 2002, s. 231.
21
Na podstawie: L. Fox, Enron: The rise and fall, John Wiley & Sons, International
Ed., Hoboken, New Jersey, 2003.
14





konferencje prasowe,
wywiady,
rozmowy z dziennikarzami,
wypowiedzi dla mediów,
podziękowania.
W mediach bardzo trudno jest zachęcić dziennikarza ciekawą informacją. Dlatego rolą PR-owca i specjalisty investor relations jest poszukiwanie kreatywnych dróg przekazywania informacji, kanałów dystrybucji tak, aby zaciekawiły i zaintrygowały one dziennikarzy i przełożyły się na zamieszczenie ich na łamach pracy czy mediach radiowotelewizyjnych.
Prawdopodobieństwo opublikowania informacji zwiększa się,
gdy:
 treść informacji pokrywa się z tematyką wybranego medium;
 informacja trafi do osoby, która zajmuje się tematem, którego
informacja dotyczy;
 informacja jest ciekawa i aktualna;
 z jej treści wynika określona korzyść dla społeczeństwa i czytelników lub też informacja ważna dla konkretnej grupy odbiorców komunikatu – w tym odbiorców pisma;
 dotyczy znanych osób lub instytucji mających znacząca pozycję na rynku;
 treść nie jest manipulacją czy kryptoreklamą;
 dotyczy sytuacji kryzysowej, jest szokującym newsem;
 jest sporządzona zgodnie z regułami dziennikarskimi;
 firma wcześniej współpracowała z dziennikarzem lub redakcją22.
Kluczem do sukcesu relacji inwestorskich jest możliwie najpełniejsze dostosowanie informacji do potrzeb rynku (po ówczesnej analizie
rynku). Najważniejszym i w zasadzie fundamentalnym etapem całego
procesu medialnego jest poznanie struktury akcjonariatu. Wówczas cel,
jaki założyliśmy jest bardziej możliwy do osiągnięcia, przekaz dotrze do
interesującej nas grupy docelowej. Niestety, jak wynika z badań prze-
22
Na podstawie: B. Janiszewska, op.cit.
15
prowadzonych na przełomie 2005–2006 roku23 61% spółek w żaden sposób nie różnicuje rodzaju i sposobu przekazywania informacji ze względu na grupę docelową odbiorców. Jest to częściowo spowodowane brakiem badań struktury akcjonariatu spółek, ale także polityką informacyjną zarządów poszczególnych spółek i małą liczbą pracowników IR
w stosunku do zadań tego działu.
Bardzo ważne w całym procesie komunikowania medialnego jest
stworzenie sobie długodystansowej strategii spółki, w tym strategii medialnej. Informacje oczywiście muszą ukazywać walory inwestowania
właśnie w tejże spółce oraz wszelkie możliwości (profity), jakie taka inwestycja przyniesie. Skuteczność w tym przypadku polega bowiem, nie
na ilości opublikowanych materiałów, ale na ich jakości, sposobach
przekazania informacji i ich dopasowaniu do właściwej grupy odbiorców, a co za tym idzie – pozyskaniu możliwie jak najliczniejszej liczby
inwestorów.
3.2. Raporty i prezentacje
Inwestorzy preferują i zwracają baczną uwagę na bezpośrednie kontakty
z przedstawicielami firmy, zwłaszcza zarządami spółek. Pożądane są
między innymi spotkania "1-on-1". Według akcjonariuszy, to przez bezpośrednie spotkania, ustnie przekazywane raporty, analizy czy tzw. „road-show” wypływa najwięcej informacji o firmie. To właśnie osobiście
zweryfikowane dane, kompetencje zarządu czy nastroje panujące w firmie są niezbędnym elementem uzupełniającym wiedzę o firmie.
3.2.1. Cykliczne otwarte spotkania i indywidualne spotkania „one-toone”
Dla spółki istotne są otwarte spotkania z analitykami i inwestorami,
szczególnie po publikacji wyników półrocznych i rocznych lub przy oka23
D. Dziawgo, A. Gajewska-Jedwabny, wiceprezes Polskiego Instytutu Relacji Inwestorskich oraz menedżer w Dziale Doradztwa, PricewaterhouseCoopers przeprowadziły
badanie metodą ankiety internetowej przeprowadzono w okresie wrzesień 2005 – styczeń 2006. Objęto nim dwie grupy respondentów. Kwestionariusze ankietowe otrzymano od 88 spółek notowanych na GPW w systemie notowań ciągłych oraz od 33 analityków i inwestorów instytucjonalnych (42% tej próby stanowili respondenci zagraniczni).
Wyniki badań zaprezentowano na konferencji "Relacje inwestorskie - obowiązek czy
przywilej spółek giełdowych?", Warszawa - GPW, luty 2006.
16
zji ważnych zmian w strategii spółki. Wówczas można te wyniki
w trakcie spotkania uzupełnić, wskazać ewentualne przyczyny konkretnych działań czy zapowiedzieć zmiany przewidywane w firmach. Na takich spotkaniach można bezpośrednio porozmawiać z zarządem i uzyskać odpowiedzi na wszystkie pytania. Na takich spotkaniach firmy mogą się w odpowiedni sposób zaprezentować i przekazać najistotniejsze
informacje oraz nawiązać dialog z inwestorami. Zarząd może też otrzymać reakcję zwrotną na swoje prezentacje i raporty. Jest to doskonały
moment na zapoznanie się z oczekiwaniami akcjonariuszy oraz na dyskusję w gronie analityków nad bieżącą sytuacją ekonomiczną firmy.
Ważną rolę pełnią też spotkania indywidualne, podczas których
można "zarażać" innych entuzjazmem oraz poznawać ich oczekiwania do
firmy jako celu. Reprezentanci spółki na zewnątrz powinni przejść szkolenie z zakresu wystąpień publicznych oraz trening medialny. Wówczas
to łatwiej będą mogli komunikować potrzeby firmy. Tym samym niezwykle istotne jest ukazanie profesjonalizmu w podejściu do pracy i pasji
z nią związanej. Takie przygotowane spotkania i przekazywanie informacji w sposób profesjonalny, rzetelny, ale i z optymizmem również
przełożyć się może na finanse i większe zainteresowanie konkretnym
przedsiębiorstwem24.
Spotkania bezpośrednie z zarządem i inwestorami są oczekiwane
w chwilach zaistnienia sytuacji kryzysowej. Osobiste rozmowy i dyskusje, a także informowanie o konkretnych krokach spółki w ramach sytuacji, które miały miejsce zapewnią, iż pomiędzy firmą, a akcjonariuszami
wywiąże się nowa płaszczyzna komunikowania. Jeżeli inwestorzy
otrzymają informacje bezpośrednio od firmy, a także otrzymają konkretne rozwiązania przed ich wprowadzeniem do strategii działania – wówczas to można mieć większą pewność, iż inwestorzy będą z większym
zaufaniem i optymizmem spoglądać na dalsze działania i rokowania ekonomiczne danego przedsiębiorstwa.
3.2.2. Raporty analityczne i raporty roczne
Raporty analityczne i roczne zestawienia finansowe firmy są niezwykle
ważnymi dokumentami nie tylko dla zarządu, ale dla akcjonariuszy i potencjalnych inwestorów. To właśnie na podstawie tych dokumentów
24
K. Wojcik„Public Relations. Wiarygodny dialog z otoczeniem. Podręcznik dla teoretyków, poradnik dla praktyków, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2005, s. 73.
17
określana jest rentowność firmy, pokazane są wyniki finansowe i ich porównanie z założeniami, jakie zarząd firmy zakładał na dany kwartał czy
rok.
Wszystkie materiały i zestawienia finansowe ogłaszane są najczęściej na konferencjach prasowych, prezentowane są publicznie i są ogólnie dostępne dla wszystkich zainteresowanych. Tworzenie takich raportów zazwyczaj zleca się specjalistom, którzy raportują wszystkie działania finansowe, tworząc kolejne prognozy i cele finansowe.
Z doświadczeń spółek notowanych na GPW wynika, że raporty są
jednym z istotniejszych dokumentów dla inwestorów indywidualnych,
którzy skazani są na szukanie informacji o spółce w różnych publicznych
źródłach. Dlatego – ażeby uzupełnić i ułatwić dostęp do tych ważnych
danych wszystkim zainteresowanym – poza drukowaniem raportów, prezentowaniem ich w mediach i na konferencjach prasowych – również
pliki graficzne (prezentacje) oraz treści są umieszczone do pobrania na
korporacyjnych stronach internetowych i serwisach branżowych.
Raporty roczne dodatkowo – poza zestawieniem rocznym
wszystkich wyników – wzbogacone są o szerokie analizy rynkowe, całego otoczenia firmy, wzbogacone są o wszystkie perspektywy i cele strategiczne przypisywane spółce na najbliższe lata, dane i wskaźniki operacyjne, szczegółowe informacje finansowe i kalendarium wydarzeń istotnych dla biznesu firmy na najbliższy czas.
3.3. Walne zgromadzenie akcjonariuszy
Aby podtrzymać stały kontakt z całym otoczeniem firmy – w tym z ważnymi dla firmy akcjonariuszami – organizuje się walne zgromadzenie akcjonariuszy. Ma ono miejsce w siedzicie spółki bądź otoczeniu strategicznym dla firmy. Zazwyczaj celem spotkania jest nie tylko zestawienie
działań i raportów związanych z dotychczasowymi wynikami
i analizami spółki, ale i z promocją firmy. W ten sposób można również
dodatkowo wypromować firmę, zachęcić inwestorów do kolejnych działań związanych z firmą. Wówczas dodatkowo wykorzystuje się prezentacje związane z firmą, w których wykorzystane zostają wszystkie osiągnięcia firmy z ostatniego czasu. Każdy z przybyłych inwestorów otrzymuje także pełen pakiet informacji, zestawień, analiz a także materiałów
reklamowych związanych z firmą25.
25
Ibidem., s. 73.
18
Zgromadzenie zazwyczaj odbywa się raz do roku, w czasie,
w którym najłatwiej jest się spotkać szerokiemu gronu zainteresowanych.
3.4. Strona internetowa
Strona internetowa –obecnie jest bardzo efektywnym źródłem informacji
o firmie. Zauważyły to już spółki notowane na GPW. Spółki doceniają
komunikację poprzez stronę internetową i e-kontakty z inwestorami. Na
podstawie badań przeprowadzonych w 2005 i 2006 roku na otoczeniu
GPW aż 85% ankietowanych uważa stronę WWW za bardzo istotne narzędzie w relacjach inwestorskich. Dla 87% badanych ważne są spotkania typu "1-on-1", a dla 72% jednym z najistotniejszych narzędzi z zakresu IR są: roadshows i bezpośrednie spotkania z inwestorami. Mniej
popularne w relacjach z akcjonariuszami są dla polskich spółek dni inwestorskie (investor days) oraz newslettery w formie elektronicznej – za
istotne uważa je jedynie odpowiednio 20% i 18% ankietowanych26.
Bardzo często spółki giełdowe – doceniając szybkość Internetu,
aktualność przekazywanych tam informacji oraz łatwą dostępność do informacji – skupiają się na tworzeniu oddzielnych serwisów właśnie dla
inwestorów i wszystkich zainteresowanych. Na takim serwisie zamieszczane są wszystkie bieżące informacje o spółce, raporty i analizy, materiały dla mediów oraz przedruki informacji medialnych z poszczególnych
mediów.
Działania IR i PR dla spółek giełdowych w Internecie koncentrują
się na aktualnym przekazywaniu informacji o spółce inwestorom instytucjonalnym i indywidualnym. Strona powinna również zawierać kontakt
do osoby odpowiedzialnej za investor relations (jest to bardzo ważne, aby
każdy mógł skontaktować się z takim specjalistą spółki, który odpowie
na pytania mediów czy inwestorów). Do stron internetowych, jako integralną część wykorzystuje się newsletter, który – zazwyczaj raz na kwar-
26
D. Dziawgo, A. Gajewska-Jedwabny, wiceprezes Polskiego Instytutu Relacji Inwestorskich oraz menedżer w Dziale Doradztwa, PricewaterhouseCoopers przeprowadziły
badanie metodą ankiety internetowej przeprowadzono w okresie wrzesień 2005 - styczeń 2006. Objęto nim dwie grupy respondentów. Kwestionariusze ankietowe otrzymano od 88 spółek notowanych na GPW w systemie notowań ciągłych oraz od 33 analityków i inwestorów instytucjonalnych (42% tej próby stanowili respondenci zagraniczni).
Wyniki badań zaprezentowano na konferencji "Relacje inwestorskie - obowiązek czy
przywilej spółek giełdowych?", Warszawa - GPW, luty 2006.
19
tał informuje o zmianach związanych ze spółką i jej osiągnięciach na tle
otoczenia giełdowego27.
Podsumowanie
Narzędzia Investor Relations (IR) należą do jednych z najbardziej istotnych w celu informowania i oddziaływania na środowisko inwestorskie
oraz – długofalowo – na wizerunek i wartość ekonomiczną przedsiębiorstwa. Działania IR są coraz bardziej doceniane również na gruncie polskim. Świadczy o tym choćby fakt, iż już po raz 11 został zorganizowany
konkurs na najlepszą spółkę giełdową miesięcznika „Puls Biznesu” oraz
Ernst Young. Jednym z rankingów tegoż konkursu jest dział „Relacje
Inwestorskie”, w którym to oceniane są działania spółek w ramach komunikowania się z giełdowym otoczeniem. Oznacza to, że te wysiłki są
dostrzegane, a postawienie na otwartą politykę informacyjną jest słuszną
strategią. Jak widać, stały dostęp do wiedzy na temat istotnych działań
firm procentuje nie tylko w postaci rosnącego kursu akcji, ale także
uznaniem w oczach specjalistów. IR to ciężka praca, doceniana jednak
przez specjalistów rynkowych i inwestorów. Najistotniejsza rola w budowaniu stabilnego IR należy do zarządu. Zarządy powinny podchodzić
do IR systemowo. Obrazują to przykłady dużych spółek amerykańskich,
które mając rozwinięte działania IR i dbając o swój zewnętrzny wizerunek – wypadają w notowaniach lepiej. Dzięki dobrej współpracy działu
IR z zarządem następuje rozwój przedsiębiorstwa, a tym samym i rośnie
wartość akcji spółki. Niestety, nie zawsze spółki dokładają starań, by poznać oczekiwania potencjalnych inwestorów i akcjonariuszy. Wówczas
zarówno narzędzia jak i kanały informowania o działaniach spółki będą
trafione i dostosowane do indywidualnych potrzeb grup odbiorców. Aby
zatem sprostać potrzebom wszystkich uczestników rynku kapitałowego
należałoby wyprzedzić oczekiwania inwestorów nie tylko oferując im
nowatorskie rozwiązania technologiczne, ale przede wszystkim informując ich zarówno o aspektach finansowych spółki, jak i codziennym funkcjonowaniu w zmiennych warunkach gospodarczych.
27
D. Dziawgo, A. Gajewska-Jedwabny, Relacje inwestorskie – nowoczesna komunikacja spółki z rynkiem, w: CEO z dnia 1.04.2006 r.
20
Tools of Investor Relations. Polish Reality in the background
of American and British Comparison
Summary
Tools Investor Relations (IR) are some of the most important to inform and interact on
the environment and the investor environment – long term – the image and economic
value of the company. IR activities are increasingly appreciated in Poland. Evidence of
this is the fact that for the eleventh time competition for the best listed company magazine "Business Puls" and Ernst and Young has been arrange. One of the rankings of that
competition is the chapter IR, in which companies activities are assessed in the communication with the trading environment. This means that these efforts are perceived and
choosing an open information policy is a legitimate strategy. As you can see, continued
access to the knowledge of the relevant activities of companies not only pays off in the
form of rising share price, but also the recognition in the eyes of specialists. IR is a hard
job, but appreciated by the market specialists and investors. The most important role in
creating a stable IR belongs to the board. Boards should approach to IR systemically.
This issue is illustrating by examples of large American companies, which having developed IR activities and caring for their external image – better perceived in the charts.
Thanks to good cooperation between management and IR department company development is taking a place and this increase the value of the company. Unfortunately
companies not always endeavor to meet the expectations of potential investors and
shareholders. Then both the tools and channels of information on the activities of the
company will be hit and adjusted individual needs of recipients. Therefore, to meet the
needs of all capital market participants would anticipate the expectations of investors,
not only by offering innovative technology solutions, but first of all informing them of
the financial aspects of both the company and every-day functioning in a changing economic climate.
Bibliografia
Dziawgo D., Gajewska-Jedwabny A., Relacje inwestorskie – obowiązek czy przywilej
spółek giełdowych?, Warszawa – GPW, luty 2006.
Dziawgo D., Gajewska-Jedwabny A., Relacje inwestorskie – nowoczesna komunikacja
spółki z rynkiem, w: CEO z dnia 1.04.2006 roku.
Fox L., Enron: The rise and fall, John Wiley & Sons, International Ed. Hoboken, New
Jersey, 2003.
Gajewska A., Siedem cech efektywnego IR, w: Parkiet, 29 wrzesień 2005 r.
Gajewska-Jedwabny A., Relacje inwestorskie w Polsce – wyniki ankiety przeprowadzonej przez Polski Instytut Relacji Inwestorskich, 6 luty 2006 r.
Gruca M., Jurga-Pałka B., Relacje inwestorskie – ocena obecnego stanu w Polsce,
„Nasz Rynek Kapitałowy”, 1 marca 2006 r.
21
Janiszewska B., Sztuka Public Relations. Z doświadczeń polskich praktyków, Związek
Firm Public Relations, Warszawa 2006.
Krug A., Relacje inwestorskie jako narzędzie budowania zaufania uczestników rynku
kapitałowego, publikacja Polskiego Instytutu Relacji Inwestorskich:
http://www.piri.pl/pol/publikacje/ri_narzedzie_budowania_zaufania.pdf.
Kwaczyńska A., Rola inwestor relations dla spółki giełdowej, w:Mid- cap Focus, ipo.pl
z dnia 25 sierpnia 2007 r.
Olędzki J., Tworzyło D., Public relations znaczenie społeczne i kierunki rozwoju, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Rozwadowska B., Public Relations. Teoria, praktyka, perspektywy.”, Studio Emka
Warszawa 2002.
Szablewski A., Panfil M., Metody wyceny spółki perspektywa klienta i inwestora, Poltext, Warszawa 2008.
Szablewski A., Tuzimek R., Wycena i zarządzanie wartością firmy, Poltext, Warszawa
2006.
Szymańska A. Public relations w systemie zintegrowanej komunikacji marketingowej,
Unimex, Wrocław 2005.
Wojcik K., Public Relations. Wiarygodny dialog z otoczeniem. Podręcznik dla teoretyków, poradnik dla praktyków, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2005.
http://www.ipo.pl/raporty/pr_dla_biznesu/rola_investor_relations_dla_spolki_gieldowej
_592299_2.html.
Krzysztof D. Simon*
SEKTOR BANKOWY PARTNEREM
JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
Wstęp
Jednostki samorządu terytorialnego (JST) pełnią istotną rolę w zakresie
gromadzenia i rozdysponowywania środków publicznych. Zarządzanie
nimi wymaga po stronie osób sprawujących funkcje kierownicze nie tylko wiedzy i doświadczenia, ale także współpracy z rzetelnym partnerem
bankowym. Powyższe wpływa bowiem na efektywność i jakość funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego. W ostatnim dziesięcioleciu
można zaobserwować istotną zmianę w strategii banków w zakresie obsługi jednostek sektora finansów publicznych. Banki umożliwiają tym
jednostkom korzystanie z szerokiego spektrum usług bankowych, przeznaczonych dotychczas dla największych korporacyjnych klientów banku.
Celem artykułu jest analiza zarówno instytucjonalnych podstaw
funkcjonowania JST w Polsce, ich zadań i potrzeb pożyczkowych, jak
i wynikających z tych elementów – konsekwencji nawiązywania przez
JST współpracy z bankami. Banki stale modyfikują i rozszerzają ofertę
swoich usług celem pozyskania klientów z sektora finansów publicznych
oraz zwiększania udziału rynkowego. Konstrukcja artykułu jest podporządkowana jego celowi.
Podstawę artykułu stanowiła literatura, obowiązujące przepisy
prawne, a także raporty Regionalnej Izby Obrachunkowej. Niniejsze
opracowanie ma charakter empiryczno-opisowy.
Na podstawie przeprowadzonej analizy, możliwe jest postawienie
tezy, iż wraz ze wzrostem ilości i wartości zadań JST, a także świadomości finansowej osób nimi zarządzających, rośnie zapotrzebowanie na innowacyjne usługi finansowe. Równocześnie wskazać należy na wyraźne
zainteresowanie banków pozyskaniem JST jako klienta. W efekcie po *
Krzysztof D. Simon przygotowuje rozprawę doktorską w Katedrze Teorii Pieniądza
i Polityki Pieniężnej Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu pod kierunkiem prof.
dr hab. Wiesławy Przybylskiej-Kapuścińskiej.
wyższego wzrasta możliwość dostarczania jednostkom samorządu terytorialnego szerokiej palety usług finansowych, celem zwiększania osiąganych przychodów przez banki oraz znajomości marki banku w lokalnej
społeczności. W wyniku współpracy, JST uzyskują możliwość korzystania z nowoczesnej wiedzy z zakresu bankowości i zasad zarządzania
środkami finansowymi.
W pierwszej części scharakteryzowano pojęcie, cechy, zadania
gmin i problematykę budżetową, w następnej części związaną z nią kwestię deficytu budżetowego. W trzeciej części wskazano na podstawowe
potrzeby JST w zakresie usług bankowych oraz metody wyboru banku
do obsługi budżetu. W czwartej części przedstawiono cechy charakterystyczne banków, ich oferty na przykładzie obsługi budżetu gminy, a także, co równie ważne, wskazano na liczne podobieństwa celów jednostek
sektora publicznego i prywatnego. W zakończeniu przedstawiono wnioski i ich odniesienie do aktualnej sytuacji makroekonomicznej.
1. Gmina, jej zadania i potrzeby pożyczkowe
1.1.
Pojęcie gminy
Samorząd terytorialny został powołany do wykonywania istotnej części
zadań publicznych, we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność.
Wykonywanie zadań publicznych przez samorząd terytorialny na rzecz
lokalnej społeczności wymaga szczególnych środków określanych mianem „władztwa publicznego” czy „władztwa administracyjnego”1. Samorząd terytorialny uczestniczy zatem w sprawowaniu władzy publicznej2.
Konsekwencją powołania samorządu terytorialnego jest istnienie
w terenie wielu samodzielnych ośrodków władzy publicznej oraz rozmaitość sposobów jej działania i zaspokajania potrzeb ludzkich3. Jednym
z takich samodzielnych ośrodków władzy publicznej jest gmina.
W aktualnym systemie prawnym Rzeczpospolitej Polskiej głównym ogniwem samorządu terytorialnego jest właśnie gmina. W Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 02 kwietnia 1997 roku (Konstytucja
RP) fakt ten został zaakcentowany m.in. poprzez art. 164 ust. 1, który
1
W. Kosiedowski, Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego,
Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2005, s. 71-72.
2
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, DzU z 1997 r., nr
78, poz.483 z póź. zm., art. 16, ust. 2.
3
W. Kosiedowski, op. cit. s. 72.
24
stanowi, iż „gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego”4. Z powyższej dyspozycji wynikają następujące konsekwencje:5
 samorząd gminny powinien posiadać większość kompetencji
w zdecentralizowanej strukturze samorządu, albowiem na
tym szczeblu koncentruje się życie lokalnej społeczności.
Z tego też względu zaspokajane zbiorowych potrzeb wspólnoty stanowi zadanie własne gminy – zgodnie z art. 7 ustawy
o samorządzie gminnym6,
 w razie wątpliwości, do jakiego podmiotu należy konkretne
zadanie lub kompetencja na szczeblu lokalnym, należy przyjąć domniemanie kompetencji gminy. Zgodnie bowiem z art.
6 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym: „Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu
lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów”,
 na szczeblu gminy winna być zlokalizowana podstawowa infrastruktura, niezbędna do umożliwienia zaspokajania podstawowych potrzeb jednostki w zakresie, np. oświaty, zdrowia czy opieki społecznej.
To w gminie najwyraźniej wyrażają się różne formy demokracji
bezpośredniej. W rezultacie jest ona miejscem, gdzie znajomość lokalnych potrzeb ze strony organów władzy samorządowej tworzy warunki
rozpoznania pilności i kolejności ich realizowania według przyjętej hierarchii. Wyjątkowość gmin wynika także z bliskiego kontaktu władzy
z codziennymi sprawami lokalnej społeczności.
Na terenie gmin działa wiele różnych grup podmiotów: przedsiębiorstwa nastawione na generowanie zysków i zwiększanie udziału rynkowego, podmioty non-profit realizujące różne cele społeczne, gospodarstwa domowe czy wreszcie władze lokalne. Podmioty te tworzą gospodarkę lokalną, a ich relacje charakteryzuje kooperacja nastawiona m.in.
na zaspokajanie oczekiwanych potrzeb lokalnej społeczności. Ta gospodarka lokalna jest częścią składową gospodarki regionu i państwa. Go 4
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, op. cit. art. 164,
ust. 1.
5
Z. Leoński, Zarys prawa administracyjnego, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 145.
6
Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, DzU z 2001 r., nr 142 poz.
1591, z póź. zm..
25
spodarka lokalna jest więc pojęciem szerszym od gospodarki gminy, której zakres zadań jest prawnie ograniczony do czynności zaspokajających
zbiorowe potrzeby gminnej społeczności samorządowej7.
1.2.
Zadania gmin
Cele, jakie zostały postawione gminom w zakresie zaspokajania potrzeb
lokalnej społeczności, wymagają po stronie tych jednostek stworzenia nie
tylko odpowiedniej infrastruktury administracyjnej, stosownych aktów
prawa miejscowego, ale także, co równie istotne, nawiązania współpracy
z przedsiębiorstwami wspomagającymi realizację zadań własnych i zleconych przez jednostki samorządu terytorialnego.
Zadania własne gminy, których wykonywanie służy przede
wszystkim kształtowaniu warunków życia społeczności lokalnej, obejmują m.in. sprawy z zakresu:8
 infrastruktury technicznej gminy (np. gminne drogi, ulice,
place, kanalizacja, komunalne budownictwo mieszkaniowe),
 infrastruktury społecznej (np.: ochrona zdrowia, oświata, kultura),
 porządku i bezpieczeństwa publicznego (np. organizacja ruchu drogowego, ochrona przeciwpożarowa),
 ładu przestrzennego i ekologicznego (planowanie przestrzenne, gospodarka terenami, ochrona środowiska).
Zgodnie z art. 7 i 9 ustawy o samorządzie gminnym, realizacja
tych zadań wiąże się przede wszystkim z:9
 ciągłością, powszechnością i dostępnością świadczenia zadań
publicznych,
 zaspokojeniem potrzeb o charakterze publicznym,
 brakiem motywu maksymalizacji zysku,
 nieekwiwalentości w świadczeniu usług.
7
A. Zalewski, Teoretyczne podstawy zarządzania gminą, w: Zarządzanie gospodarką
i finansami gminy, red. H. Sochacka-Krysiak, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2006, s.
49.
8
Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, Dz. U. 2001 nr 142 poz.
1591, z póź. zm., art. 7.
9
Por. A. Zalewski, op. cit., s. 49 i następne.
26
W przypadku działalności w sferze infrastruktury technicznej realizacja zadań własnych związana jest z:10




niepodzielnością techniczną urządzeń infrastrukturalnych,
wysoką kapitałochłonnością cyklu inwestycyjnego,
jednoczesnością produkcji, dostawy i konsumpcji,
znacznym zróżnicowaniem w czasie zapotrzebowania na
usługi,
 wysokim stopniem nieelastyczności popytu względem ceny.
Rola art. 7 ustawy o samorządzie gminnym ma charakter ogólny
i sprowadza się głównie do wskazania pewnych zasadniczych kierunków
zadań, jaki ustawodawca ma w prawie materialnym lub ustrojowym zaliczyć do zadań własnych gminy11. Jednocześnie pokreślić należy znaczenie treści art. 16 Konstytucji, w którym zawarto dyrektywę, iż samorząd
powinien wykonywać istotną część zadań publicznych.
Oprócz zadań własnych, gmina wykonuje także zadania zlecone
z zakresu administracji rządowej, o czym stanowi art. 8 ustawy o samorządzie gminnym. Gmina wykonuje te zadania po zapewnieniu jej środków finansowych na ich realizację. Gmina może również wykonywać
zadania zlecone dobrowolnie, na podstawie porozumienia z właściwym
organem administracji rządowej, a także, zgodnie z art. 10 cytowanej
ustawy - w trybie współdziałania między JST.
Realizacja niemal wszystkich wskazanych powyżej zadań, zarówno własnych, jak i zleconych, wymaga racjonalnego zarządzania oraz
dysponowania środkami publicznymi. W tych właśnie procesach nieodzowna jest w współpraca z bankami oparta na partnerstwie oraz wykorzystaniu różnych instrumentów finansowych, oferowanych przez banki.
1.3.
Potrzeby pożyczkowe
Realizacja wskazanych powyżej zadań przez JST wymaga odpowiednich
środków finansowych, których wartość jest określana każdorazowo
w budżecie gminy. Zgodnie z art. 165 ust. 1 i 4 ustawy o samorządzie
gminnym budżet gminy jest planem finansowym dochodów i wydatków
oraz przychodów i rozchodów jednostki samorządu terytorialnego, przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych
10
11
Ibidem
Z. Leoński, op. cit., s. 139.
27
jednostek budżetowych i funduszy celowych oraz dochodów własnych
jednostek budżetowych. Jest on uchwalany w formie uchwały budżetowej. Konstrukcja treści budżetu jest wyznaczona przez zespół zasad budżetowych, wśród których najważniejsze znaczenie mają zasady: jedności, jawności, uprzedniości, równowagi, szczegółowości.
System finansowania JST ma charakter mieszany, obejmuje zasilenia zewnętrzne i wewnętrzne, jak również ich kombinacje. Strategicznymi elementami wchodzącymi w jego skład są dochody o charakterze
bezzwrotnym oraz przychody zwrotne12. Struktura przychodów została
przedstawiona w tabeli 1.
Tabela 1. System finansowania jednostek samorządu terytorialnego
System finansowania
Pozostałe przychody
Finansowanie zewnętrzne
Przychody zwrotne
Pozostałe dochody
Środki ze
źródeł zagranicznych
Udziały w
podatkach
stanowiących
dochód
budżetu
państwa
Zobowiązania
Zobowiązania,
które nie są
zakwalifikowane
do przychodów
budżetowych
Finansowanie
wewnętrzne
Finansowanie
Wewnętrzne
Dochody
własne
(węższe ujęcie)
Dochody własne
Przychody
Subwencje ogólne
Dochody
Finansowanie
zewnętrzne
Źródło: M. Dylewski, B. Filipiak, M. Gorzałczyńska-Koczkodaj, Finanse samorządowe, narzędzia, decyzje, procesy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 76.
W przypadku budżetu jednostki sektora finansów publicznych,
możliwe jest wystąpienie deficytu lub nadwyżki budżetowej. Deficyt
budżetowy jest ujemną różnicą pomiędzy dochodami a wydatkami bu 12
M. Dylewski, B. Filipiak, M. Gorzałczyńska-Koczkodaj, Finanse samorządowe,
narzędzia, decyzje, procesy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 71-77.
28
dżetu13. Jeśli natomiast jest odwrotnie (dochody większe od wydatków),
wtedy wynik określa się mianem nadwyżki budżetowej. Deficyt budżetowy może wynikać m.in.:14
 z nadmiernych wydatków budżetowych, nieznajdujących pokrycia w dochodach ze źródeł bezzwrotnych, powstaje wówczas deficyt planowany,
 z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei
mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego
poziomu produkcji i dochodu narodowego,
 z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać
funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując
część konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych,
 ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym
─ różne siły społeczne, z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków,
 z utraty płynności finansowej, gdy tempo realizacji inwestycji jest szybsze od tempa realizacji dochodów, powstaje
wówczas deficyt bieżący,
 z czynników nieprzewidywalnych, jak np. klęski żywiołowe,
 ze zmniejszających się zasobów gotówki i nadwyżek budżetowych,
 z niezrealizowania planu budżetowego w zakresie dochodów
i wydatków,
 z nieprzewidywalnego wzrostu kosztów obsługi długu,
 z nieprawidłowego i nieefektywnego zarządzania gospodarką
finansową gminy.
Wystąpienie deficytu budżetowego zobowiązuje JST do określenia sposobu jego pokrycia. W artykule 217 ust. 2 ustawy o finansach
publicznych sprecyzowano metody pokrycia deficytu budżetowego
w JST, wśród których wymienić można przychody pochodzące z:
13
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 o finansach publicznych, DzU z 2009 r., nr 157 poz.
1240, art.217 ust. 1.
14
Por. M. Jastrzębska, Zarządzanie długiem jednostek samorządu terytorialnego, Oficyna Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2009 r., s. 19-21.
29
 sprzedaży papierów wartościowych wyemitowanych przez
JST,
 kredytów,
 pożyczek,
 prywatyzacji majątku JST,
 nadwyżki budżetu JST z lat ubiegłych,
 wolnych środków pieniężnych na rachunku bieżącym budżetu jednostki samorządu terytorialnego, wynikających z rozliczeń kredytów i pożyczek z lat ubiegłych.
W literaturze przedmiotu wśród możliwych form pokrycia deficytu budżetowego wymienia się także nieuregulowanie przez JST publicznie wymagalnych zobowiązań, a także zobowiązań z tytułu orzeczeń
sądu, udzielonych poręczeń i gwarancji oraz innych tytułów15.
W tabeli 2 zaprezentowano wybrane dane dotyczące poziomu
zadłużenia według szczebla samorządu terytorialnego, a także udział
poszczególnych tytułów dłużnych. Z systematyki danych wynika, że
dominującą rolę w finansowaniu deficytów budżetowych odgrywają
banki, poprzez udzielanie kredytów bankowych. Najbardziej popularną formą pokrywania deficytu budżetowego przez gminy w 2008 roku
były kredyty i pożyczki, których udział w strukturze zobowiązań ogółem stanowił 88,2%16. Istotną rolę w finansowaniu deficytów budżetowych pełnią emisje papierów wartościowych przez JST. W 2008
roku ich udział w zadłużeniu gmin wyniósł 10,8%.
Jedną z form pokrycia deficytu jest emisja obligacji. JST posiadają zdolność emisji obligacji (zdolność obligacyjna17). W zależności od
wielkości emisji, rankingu emitenta, zaletą tego rozwiązania mogą być
konkurencyjne koszty pozyskania kapitału w takiej formie. W przypadku
obligacji przychodowych, JST może ograniczyć w treści obligacji swoją
odpowiedzialność za zobowiązania wynikające z tych obligacji do kwoty
przychodów lub wartości majątku przedsięwzięcia, do których obligata 15
S. Owsiak, Finanse Publiczne – teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2002, s. 251.
16
Sprawozdanie z działalności Regionalnych Izb Obrachunkowych w wykonania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego 2008 roku, http://www.rio.gov.pl, Warszawa 2009, s. 138
17
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 o finansach publicznych, Dz. U. 2009 nr 157
poz..1240 oraz Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 o obligacjach, Dz. U. 2001 nr 120
poz.1300 z póź. zm. art. 2 pkt.2.
30
riuszowi służy prawo pierwszeństwa na zasadach określonych w ustawie
o obligacjach18. Natomiast podmiot udzielający zabezpieczenia odpowiada do wysokości tego zabezpieczenia19. Zgodnie z art. 23a ust. 3 ustawy
o obligacjach, uchwała o emisji powinna określać rodzaj i cel przedsięwzięcia, których może być więcej jak jedno. Istotnym argumentem pozwalającym na oferowanie obligatariuszowi niższego niż koszt kredytu
kuponu odsetkowego, jest fakt stosunkowo łatwej zbywalności obligacji.
Tabela 2. Struktura zobowiązań JST wliczanych do długu publicznego według typów JST i tytułów dłużnych
Zobowiązania ogółem (stan na 31 grudnia 2008 r. )
Rodzaje
Kredyty i pożyczki
Wyszczególnienie
kwota
(tys. zł)
udział
typów
JST
(%)
Zobowiązania
wymagalne
Emisja
papierów
wartościowych
(%)
ogółem
(%)
długoterminowe
(%)
ogółem
(%)
w tym
z
tytułu
dostaw
towarów
i usług
(%)
0,6
0,4
POLSKA,
w tym:
28.774.694
100
9,8
89,6
87,4
gminy
10.821.046
38,6
10,8
88,2
87,3
1,0
0,7
m. st. Warszawa
2.260.671
7,9
0,6
99,4
99,4
0,0
0,0
miasta na prawach powiatu
10.514.617
36,5
10,1
89,4
88,7
0,5
0,4
powiaty
2.888.909
10,0
16,2
83,7
83,3
0,1
0,0
województwa
samorządowe
2.289.451
8,0
5,1
94,8
75,4
0,1
0,0
Źródło: Sprawozdanie z działalności Regionalnych Izb Obrachunkowych w wykonania
budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego 2008 roku, http://www.rio.gov.pl,
Warszawa 2009, s. 138.
18
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 o obligacjach, DzU z 2001 r., nr 120 poz.1300 z póź.
zm..
19
P. Śliwiński, S. Huczek, Źródło pozyskiwania kapitału na inwestycje samorządowe,
Obligacje komunalne, „Rynek Kapitałowy” 2002, nr 12, s. 1-5.
31
2. Deficyt budżetowy
Analiza struktury budżetów jednostek samorządu terytorialnego pozwala
na stwierdzenie, iż sfinansowanie zadań własnych czy zleconych, a także
określonego koszyka potrzeb społecznych w wielu przypadkach przekracza możliwe do osiągnięcia dochody budżetowe. W związku z tym powstają potrzeby pożyczkowe samorządu na finansowanie deficytu. Poza
tym w trakcie roku budżetowego występuje brak czasowej harmonizacji
wpływów dochodów budżetowych i realizowanych wydatków – jest to
bieżący niedobór budżetu. Efektem kumulowania się deficytów w kolejnych latach jest wzrost długu JST, a tym samym kosztów jego obsługi,
czyli odsetek płaconych inwestorom, którzy w przeszłości sfinansowali
deficyt budżetowy20.
Zgodnie z art. 243 ustawy o finansach publicznych spłata w danym roku budżetowym rat kredytów i pożyczek oraz potencjalnych spłat
kwot udzielanych przez JST poręczeń wraz z należnymi odsetkami od
tych kredytów o pożyczek, a także kosztów wykupu papierów wartościowych w relacji do planowanych dochodów budżetu JST ogółem nie
może przekroczyć 1/3 średniej arytmetycznej z obliczonych dla ostatnich
trzech lat relacji jej dochodów bieżących powiększonych o dochody ze
sprzedaży majątku oraz pomniejszonych o wydatki bieżące, do dochodów ogółem budżetu. Dodatkowo, zgodnie z art. 226 ustawy o finansach
publicznych JST są zobowiązane do sporządzania wieloletniej prognozy
finansowej, która ma być realistyczna i określać dla każdego roku objętego prognozą, m.in. sposób finansowania deficytu.
Wydatki budżetowe JST są finansowym odzwierciedleniem zadań
publicznych realizowanych przez władzę samorządowa. Zadania te są
pochodną regulacji ustawowych, natomiast niektóre gwarantowane są
konstytucyjnie. Oczekiwania społeczne wobec władzy publicznej, reprezentowanej przez lokalny samorząd, zwykle przewyższają zakres świadczeń publicznych. W jakim stopniu będą one wypełniane, zależy od woli
politycznej, ale także rozsądku ekonomicznego ugrupowań politycznych
sprawujących władzę21.
Problematyka długu publicznego została unormowana m.in.
w Traktacie z Maastricht, co potwierdza rangę i istotność kwestii,
a zarazem cel państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie
20
W. M. Orłowski, Pułapki deficytu budżetowego, w: INFOS nr 3 z dnia 13 listopada
2006 roku, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa.
21
Finanse, red., J. Ostaszewski wyd. 4, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008r., s. 81-82.
32
minimalizowania wielkości długu publicznego. Państwa Członkowskie Unii Europejskiej unikają nadmiernego deficytu budżetowego22.
Wartość planowanego lub rzeczywistego deficytu budżetowego nie
może przekroczyć wartości 3% PKB, a wartość zadłużenia publicznego 60% PKB23.
3. Strategiczne elementy obsługi bankowej JST i podstawowe
zasady wyboru banku do obsługi budżetu
Jednostki samorządowe, oprócz opisanej powyżej kwestii deficytu i konieczności jego finansowania, wymagają bieżącej obsługi budżetowej.
Prowadzenie rachunku budżetu, rachunków pomocniczych dla jednostek
podległych, a także oferowanie podstawowych funkcji rozliczeniowych
i kasowych stanowi trzon współpracy pomiędzy JST a bankami. Wskazać należy także na rosnącą rolę doradztwa w zakresie doboru form
i metod lokowania nadwyżek finansowych, zarządzania należnościami
jednostki, nowoczesnych kanałów kontaktu z bankiem, w tym także
przejrzyste i dostępne systemy bankowości elektronicznej. W miarę
wzrostu wielkości JST, zapotrzebowanie na nowoczesne usługi bankowe
rośnie, albowiem zarządzanie dużym budżetem wymaga profesjonalnego
partnera bankowego oraz pakietu nowoczesnych i kompleksowych usług
bankowych.
Zgodnie z art. 264 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, bankową obsługę budżetu JST wykonuje bank wybrany na zasadach określonych w przepisach o zamówieniach publicznych. Ustawa z dnia 29
stycznia 2004 roku – Prawo zamówień publicznych24, która reguluje
m.in. kwestie związane z wyborem dostawcy towarów, materiałów czy
usług do podmiotów zobowiązanych do stosowania wymogów tejże
ustawy, narzuca szereg obligatoryjnych zachowań stron występujących
w procesie wyłaniania wykonawcy. Zgodnie z art. 91 ust. 1 i 2 tejże
ustawy zamawiający wybiera ofertę najkorzystniejszą z punktu widzenia
ceny lub innych kryteriów odnoszących się do przedmiotu zamówienia.
22
Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Unię Europejską wersje skonsolidowane, DUUE C321 E/1 z dn. 29.12.2006, art. 104. http://eur-lex.europa.eu.
23
Protokół nr 20 w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu (1992) – załącznik do Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Unię Europejską wersje
skonsolidowane, DUUE C321 E/1 z dn. 29.12.2006 – art. 1. http://eur-lex.europa.eu.
24
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 roku – Prawo zamówień publicznych, Dz. U. 2004 nr
19, poz. 177 z póź. zm.
33
W związku z tym, że cena jest podstawową determinantą wyboru
wykonawcy obsługi bankowej, JST muszą liczyć się z ryzykiem przypadkowości wykonawcy. Celem więc wyboru najlepszego wykonawcy,
niezbędne jest określenie w specyfikacji istotnych warunków zamówienia takiej listy cech i wskaźników mierzalnych, która zapewni JST usługi
na najwyższym poziomie.
Rozdzielenie ról nabywcy (zamawiającego) i dostawcy (wykonawcy) usług ma stosunkowo duże znacznie dla budowania rynku usług
publicznych. Dzięki niemu, podział ról jest wyraźnie widoczny, albowiem to nabywca reprezentuje popyt, a dostawca podaż. W tym przypadku nabywcą jest JST, działająca w imieniu i na rzecz de facto finalnych użytkowników (odbiorców) usług. Co ważne – nabywca koncentruje się na sprecyzowaniu ilości i jakości usług, a tym samym szczegółów
kontraktu handlowego, a także – na wyborze w drodze postępowania
przetargowego odpowiedniego dostawcy, spełniającego enumeratywnie
wymienione kryteria. Dostawca, który wybrany został na podstawie przetargu lub konsensusu, jest z kolei zobligowany do dostawy usług lub towarów w odpowiedniej ilości i jakości, adekwatnie do przyjętych zobowiązań. Trudno nie zgodzić się z twierdzeniem doktryny, iż powyższe
rozwiązanie sprzyja obniżaniu kosztów i lepszemu dostosowaniu do
potrzeb ludności25. Dodać należy, iż realizacja tych założeń będzie możliwa, o ile użytkownicy będą mieli możliwość wyboru dostawcy usług
lub nabywca uwzględni w pełni zgłaszane potrzeby korzystających
z usług.
4. Banki – ich rola i funkcje w obsłudze jednostek samorządu
terytorialnego
Dynamiczny rozwój rynku finansowego w Polsce posiada dwie zasadnicze cechy charakterystyczne: wielość instytucji finansowych, w tym
zwłaszcza banków oraz niezwykłe zróżnicowanie oferty poszczególnych
instytucji. Duża liczba banków występujących na polskim rynku implikuje w wielu przypadkach wątpliwości i utrudnienia dla przedstawicieli
samorządów terytorialnych, związane z poszukiwaniem i wyborem najkorzystniejszej oferty do obsługi bankowej budżetu jednostki. Kryteria
wyboru banku są różne i zależne od celu, w jakim postępowanie przetar 25
J.S. Bailey, Local Government Economics. Principles and Practics, London, MacMillan Press Ltd. 1999, s. 289.
34
gowe zostało wszczęte. W zależności od tego czy przedmiotem postępowania jest wybór banku do obsługi budżetu JST czy też udzielenia kredytu na sfinansowanie deficytu budżetowego, jednostka organizująca przetarg zwraca uwagę na odmienne elementy składowe oferty.
Jedną z możliwych odpowiedzi na pytanie, czym jest bank, jest
stwierdzenie, że bank jest specyficzną formą przedsiębiorstwa. Zgodnie
z Ustawą Prawo bankowe, bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z
przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do
wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym26.
Specyfika banków wynika w znacznej mierze z pełnienia przez
nie szczególnych funkcji w gospodarce. Funkcje gospodarcze banków są
zasadniczo odmienne od zadań przedsiębiorstw usługowych. W pewnym
uproszczeniu można stwierdzić, że banki pełnią trzy zasadnicze funkcje:27
 rozliczeniową,
 mobilizacji wolnych środków finansowych
 realokacji zgromadzonych środków w celach inwestycyjnych.
W przypadku współpracy z jednostkami samorządu terytorialnego, banki w pełni realizują powyżej wymienione trzy funkcje. Banki
przechowują nadwyżki finansowe JST, dokonują transformacji zgromadzonego pieniądza, czy wreszcie realizują usługi pośrednictwa finansowego sensu largo, obejmującego czynności rozliczeniowe, czy też maklerskie. Rozwój metod analitycznych, dostęp do najświeższych informacji makroekonomicznych, inwestycje w systemy informatyczne
i szkolenia pracowników umożliwiają bankom pełnienie funkcji doradczych. Funkcja rozliczeniowa związana jest przede wszystkim z terminowością i bezbłędnością realizacji poleceń przelewów. Funkcja mobilizacji wolnych środków finansowych natomiast wynika z konieczności
sprawnego gospodarowania nadwyżkami pieniężnymi, jakie występują w
JST. Profesjonalne doradztwo w tym zakresie jest coraz bardziej doceniane przez banki i samych klientów. Z kolei funkcja realokacji środ 26
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo Bankowe, Dz. U. 2002 nr 72 poz. 665,
z póź. zm., art. 2.
27
Usługi bankowe dla samorządu terytorialnego, red. E. Denek, Biblioteka Menadżera
i Bankowca, Warszawa 2000, s. 138.
35
ków wynika z okresowego czasowego niedopasowania dochodów z wydatkami JST lub też podejmowania przedsięwzięć inwestycyjnych.
W tym zakresie istotna jest możliwość banku w zaspokajaniu potrzeb
finansowych JST przy jego konkurencyjnych kosztach, a także z możliwością wsparcia w pozyskaniu dofinansowania ze środków Unii Europejskiej28. Profesjonalne doradztwo właśnie w tych dwóch ostatnich zakresach wydaje się obecnie niezmiernie ważne. W obliczu spowolnienia
gospodarczego, a także ogólnie poszukiwanych oszczędności budżetowych, efektywne wykorzystywanie środków pochodzących z Unii Europejskiej stanowi podstawę sukcesu realizacji strategicznych inwestycji
przez JST.
Zakres bankowej obsługi budżetów jednostek samorządowych
ewoluuje, albowiem oczekiwania JST ulegają stałym zmianom, podążając za oczekiwaniami społecznymi, zmianami gospodarczymi, prawnymi
i organizacyjnymi. Mając na uwadze powyżej wskazaną ewolucję, możliwe jest dokonanie pewnego podziału na usługi tradycyjne29, występujące od dziesięcioleci, a także usługi innowacyjne, będące pochodną oczekiwań JST oraz jej mieszkańców i wreszcie możliwości banków. W zakresie standardowym współpraca pomiędzy JST a bankiem obejmowała
i nadal obejmuje m.in.:
 otwarcie i prowadzenie rachunku budżetu JST,
 otwarcie i prowadzenie rachunków pomocniczych, w tym
także rachunków dla jednostek zależnych,
 realizacja poleceń przelewu, przekazu, zleceń stałych, wypłat
i wpłat gotówki,
 przyjmowanie środków finansowych na lokaty terminowe,
 dostarczanie wyciągów bankowych,
 wydanie i obsługa kart płatniczych,
 udostępnienie systemu bankowości elektronicznej30.
28
Ibidem, s. 138-139.
Innowacyjne usługi bankowe, red. D. Korenik, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 15.
30
Spopularyzowanie tej formy składania poleceń przelewu i innych dyspozycji związanych z rachunkiem nastąpiło w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W chwili
obecnej udostępnienie systemów elektronicznych stało się powszechne, a ich brak zarówno przez klientów, jak i przez banki oceniany jest negatywnie, w związku z konieczności ponoszenia większych kosztów związanych z obrotem środkami finansowymi, a także ich czasochłonnością.
29
36
W chwili obecnej wymagania stawiane bankom przez JST ulegają
stałemu podwyższaniu. Dominacja elektroniki i rozwiązań informatycznych w życiu codziennym oraz publicznym, stawia bankom wysoką poprzeczkę na polu konkurencyjności, efektywności zarządzania, a także
przygotowania ofert obsługi budżetów JST. Innowacyjnymi usługami
bankowymi dedykowanymi nie tylko dla JST są m.in.:
 profesjonalna obsługa i doradztwo przez dedykowanego doradcę bankowego,
 wsparcie, doradztwo i wdrożenie w zakresie nowoczesnych
form finansowania JST — obligacje przychodowe i komunalne, kredyty długoterminowe i krótkoterminowe,
 innowacyjne i bezpieczne systemy bankowości elektronicznej
zintegrowane z systemem finansowo-księgowym JST,
a umożliwiające automatyczny import i eksport danych finansowo-operacyjnych,
 doradztwo w zakresie zarządzania długiem,
 doradztwo w zakresie przekształceń własnościowych jednostek zależnych od JST,
 innowacyjna obsługa należności JST – wirtualne rachunki
bankowe, przypisane każdemu dłużnikowi jednostki, co
umożliwia szybie pozyskanie informacji o stanie należności
i terminowości wpłat,
 restrukturyzacja portfela zobowiązań JST – zakup zobowiązań przez instytucję finansową, wydłużenie horyzontu spłaty
oraz obniżenie oprocentowania (kosztów),
 project finance - finansowanie innowacyjnych i zwykle kosztowych projektów związanych z rozbudową, np. infrastruktury miejskiej, a także projektów partnerstwa publicznoprawnego,
 konsolidacja środków finansowych z rachunków prowadzonych dla wszystkich jednostek zależnych na rachunek główny
(cash-pool), celem obniżenia ewentualnego salda debetowego na rachunku głównym,
 obsługa świadczeń socjalnych w formie nowoczesnych kart
przedpłaconych,
37
 programy finansowania dostawców, wykonawców prac budowlanych, drogowych, związanych z rozbudową czy remontami infrastruktury samorządowej.
Powyższa lista nie jest pełna i z pewnością można wskazać na
wiele innych nowoczesnych produktów i usług bankowych. Istotnym
jest, iż obecnie JST oczekują od Banku nie tyle usługi pośrednictwa finansowego, ale także, w coraz większym stopniu profesjonalnego doradztwa w zarządzaniu środami finansowymi. Ostatnia z wymienionych
kwestii wydaje się być kluczowa i na tyle ważna, iż banki powierzają tę
funkcję profesjonalistom. Za element przewagi konkurencyjnej banki
stawiają sobie posiadanie grupy specjalistów, którzy są w stanie nie tyle
dopasowywać ofertę banku do aktualnych potrzeb jednostki, ale także
być innowatorami i pomysłodawcami implementacji nowych rozwiązań
technicznych. JST nie są już biernymi odbiorcami gotowych pakietów
usług, lecz oczekują nowoczesnego myślenia i działania, otwartości
i szybkości w podejmowaniu decyzji, a przy tym oszczędności kosztów.
Współpraca bankowo-samorządowa
Jak wspomniano powyżej, potrzeby JST obejmują więc nie tylko
usługi o charakterze bieżącym, operacyjnym, tj. rachunek bankowy budżetu jednostki i usługi towarzyszące, ale także usługi dodatkowe, które
stają się elementem przewagi konkurencyjnej banków. Po stronie instytucji finansowych, które świadczą odpowiednio usługi bankowe w zakresie bankowej obsługi budżetu JST, stale wdrażane są zmiany, mające na
celu odpowiednie przygotowanie systemów, procesów i pracowników do
nie tyle uczestniczenia w przetargach, co rzetelnej i nowoczesnej obsługi
tych jednostek. Wiele zmian, jakie zaobserwować można w ciągu ostatnich 20 lat w zakresie kształtowania usług finansowych, sprowadzić
można do wspólnego mianownika. Otóż, widoczna jest eliminacja
i ograniczenie konieczności uczestniczenia osób na rzecz wzrostu udziału
IT, w codziennych, standardowych czynnościach i procesach stron transakcji.
Banki w sposób bezpośredni podlegają wpływom zmian w otoczeniu, ale i wywierają na nie wpływ. Powyższe przejawia się choćby
w ofercie banków, która ulega ciągłym modyfikacjom, celem efektywnego uplasowania usług na rynku i zdobycia jego największej części. Dodatkowo – co obecnie jest niezmiernie aktualne – banki podlegają wpły38
wom zmian koniunkturalnych, występujących w gospodarce. Globalne
trendy implikują istotne zmiany w regionach. Tym samym spowolnienie
gospodarcze, z jakim mamy obecnie do czynienia, implikuje szereg konsekwencji na rynkach regionalnych i lokalnych, nawet mimo ewentualnej
odmiennej kondycji gospodarek regionu czy państwa od ogólnoświatowych trendów. Mając na uwadze fakt, iż zdecydowane gros banków
działających w Polsce ma zagranicznych właścicieli31, zmiany koniunktury gospodarczej na świecie powodują zmiany procedur kredytowych
obowiązujących nie tyle w państwie, ale w całej grupie kapitałowej, często działającej w wielu państwach jednocześnie. Banki postępują w ten
sposób, aby ograniczać ryzyko kredytowe na poziomie grupy spółek,
a nie tyle indywidualnej, samodzielnej spółki zależnej prowadzącej działalność na terenie jednego państwa.
Globalizacja rynków i procesów determinuje odpowiednie modyfikacje podejścia instytucji finansowych do współpracy z klientami
w zakresie kredytowym, a także operacyjnym. Widoczne w chwili obecnej uszczelnienie i zaostrzenie procedur kredytowych ma na celu ograniczenie ewentualnych strat kredytowych w związku z widocznym spowolnieniem niektórych gospodarek światowych, czy wręcz obserwowanym kryzysem gospodarczym.
Powyższe zmiany w podejściu kredytowych mają swoje przełożenie na współpracę banków z sektorem publicznym. Widoczny jest spadek zainteresowania banków udziałem w przetargach na sfinansowanie
deficytu budżetowego, a także widoczny jest wzrost kosztów kredytowych w doręczanych ofertach bankowych. Wynika to z wzrostu kosztu
pozyskania pieniądza na rynku, a także większej ostrożności banków
w udzielaniu kredytów. O ile więc sektor publiczny uznawany był i jest
przez banki za niezwiązany z wysokim ryzykiem kredytowym32 i przewidywalny, o tyle zmiany makroekonomiczne wymuszają modyfikację
podejścia banków do akceptacji ryzyka i oczekiwań zwrotu z kapitału
zgodnie z wymogami Nowej Umowy Kapitałowej Basel II.
31
Według danych NBP, z 72 banków i instytucji finansowych działających w Polsce 4
posiadają wyłącznie polski kapitał. Źródło: http://www.nbp.pl/home.aspx?
f=/banki_w_polsce/banki_w_polsce.html
32
Zgodnie z treścią art. 6 ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe (Dz.
U. 2003 nr 60 poz. 535) nie można ogłosić upadłości: Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, publicznych samodzielnych zakładów opieki zdrowotnej, instytucji i osób prawnych utworzonych w drodze ustawy oraz utworzonych w wykonaniu
obowiązku nałożonego ustawą (NBP, Lasy Państwowe, PLL „LOT”, PKP itp.).
39
Tym niemniej, należy zwrócić uwagę, iż zainteresowanie banków
skoncentrowane na sektorze publicznym wynika także z wzrostu liczy
postanowień sądów o ogłoszeniu upadłości przedsiębiorstw, co jest pochodną obecnego spowolnienia gospodarczego. O ile w latach 2003 –
2008 obserwowany był zdecydowanie malejący trend w powyższym zakresie, o tyle w 2009 roku liczba ogłoszeń upadłości wyniosła w Polsce
691, co stanowi ponad trzykrotny wzrost w stosunku do roku poprzedniego33. Powyższe dane zostały zaprezentowane na wykresie 1.
Wykres 1. Liczba ogłoszeń upadłości w Polsce w latach 2002–2009
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce
w 2009 roku z dnia 06 stycznia 2010 roku, Credit Management Services Spółka z o.o.,
http://www.coface.pl/CofacePortal/ShowBinary/BEA%20Repository/PL/pl_PL/docume
nts/Raport_Coface_upadlosci_caly_2009, pobrano dnia 29 marca 2010 r.34.
Oczywiście podejście banków do finansowania jednostek sektora
publicznego, mimo widocznego spowolnienia gospodarczego, nie jest
pozbawione kierowanych pod adresem JST pytań i wątpliwości, a także
pewnego wyczulenia na prognozowaną sytuację i możliwość spłaty zo 33
Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2009 roku z dnia 06 stycznia 2010 roku,
Credit Management Services Spółka z o.o., http://www.coface.pl/CofacePortal/
ShowBinry/BEA%20Repository/PL/pl_PL/documents/Raport_Coface_upadlosci
_caly_2009, pobrano dnia 29 marca 2010 r.
34
Ibidem, s. 1.
40
bowiązań. Obowiązujące JST wskaźniki maksymalnego zadłużenia kredytowego są każdorazowo i systematycznie analizowane, podobnie jak
przedmiot finansowania. Pomocne w podejmowaniu decyzji kredytowej
o udzieleniu przez bank kredytu dla jednostki sektora publicznego jest
z pewnością pozyskanie dofinansowania ze środków strukturalnych będących składową środków z budżetu państwa oraz budżetu Unii Europejskiej35.
Zarówno wymienione wcześniej potrzeby bankowe, jak i rozwój
konkurencji, wymuszają konieczność ponoszenia przez banki istotnych
kosztów rozbudowy oferty i uatrakcyjniania usług. Zdobyte doświadczenia i praktyka pozwalają na otrzymanie pozytywnych rekomendacji,
a także pozyskiwanie nowych klientów. Mając na uwadze dotychczasową praktykę, banki wybrane w drodze postępowania przetargowego, podejmują wiele wysiłku, aby współpraca była kontynuowana w dłuższym
horyzoncie czasowym w wyniku kolejnego postępowania konkursowego.
Zwykle umowy bilateralne o bankową obsługę budżetu zawierane są na
okres kilku lat. Jest to stosunkowo długi okres, aby bank poznał potrzeby
jednostki na usługi bankowe, ale i porównał je do swoich możliwości
implementacji innowacyjnych i dochodowych usług. W wyniku tych
działań banki dążą do zwiększenia szans na wygranie kolejnego postępowania przetargowego. Należy zwrócić uwagę, iż wieloletnia obsługa
bankowa danej gminy pozwala także na zdobycie dobrej pozycji rynkowej oraz propagowanie i ugruntowanie opinii na temat banku w społeczności lokalnej. Wprawdzie wspomniana już informatyzacja życia publicznego w pewnym sensie eliminuje konieczność stałego, osobistego
stawiennictwa przedstawicieli gminy w banku, ale wymusza koncentro 35
Raport Najwyższej Izby Kontroli nr ewid. 14/2008/P/07/007/KAP, KAP-41007/07
Informacja o wynikach kontroli zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego ze
szczególnym uwzględnieniem problematyki prefinansowania i współfinansowania projektów realizowanych z udziałem środków Unii Europejskiej. Większość gmin (65,9%
zbadanych) i znaczna część powiatów (46,7%), pomimo ponoszenia kosztów obsługi
zadłużenia, posiada zdolność finansową do aktywnego udziału w realizacji zadań
współfinansowanych środkami z budżetu Unii Europejskiej. Osiągnęły one w okresie
objętym kontrolą nadwyżkę operacyjną w dwóch kolejnych latach. Wysokość zadłużenia kontrolowanych jednostek w stosunku do dochodów, kształtowała się w okresie
objętym kontrolą na znacznie niższym, od ustawowo dopuszczalnego, poziomie.
Czynności kontrolne przeprowadzono w okresie od 4 czerwca 2007 r. do 17 stycznia
2008 r., w 92 gminach i 15 powiatach.
Źródło: http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2007, pobrano 14-122008 r.
41
wanie się menedżerów bankowych współpracujących z jednostką samorządu terytorialnego na wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań technicznych, propagowaniu oferty banku wśród jednostek zależnych od JST,
a także wśród lokalnych przedstawicieli biznesu. Praktyka potwierdza, iż
dobre relacje biznesowe banku z sektorem publicznym, umożliwiają
wzrost udziału rynkowego wśród lokalnych przedsiębiorców.
Wspomniana już globalizacja trendów i zachowań instytucji finansowych, wpływa także na wdrażanie na rynkach lokalnych nowoczesnych rozwiązań finansowych, jawiących się jeszcze niedawno jako inżynieria finansowa. W chwili obecnej, mając na uwadze cele jednostek
samorządowych, na których spoczywa coraz większa lista zadań i coraz
dłuższa jest lista oczekiwań społecznych, udział banków w finansowaniu
tych projektów wydaje się nieunikniony. Dodatkowo, otrzymanie grantów ze specjalnych funduszy strukturalnych przeznaczonych dla JST,
wielokrotnie zależne jest od posiadania odpowiedniego wkładu własnego
przez JST lub zapewnienia zaplecza finansowego. Mając na uwadze
agresywnie zmieniające się warunki rynkowe, spowolnienie gospodarcze, banki od dłuższego czasu koncentrują swoje wysiłki akwizycyjne
w sektorze publicznym, upatrując w nim szansę na uzupełnienie luk budżetowych spowodowanych pogorszeniem kondycji finansowej przedsiębiorców oraz klientów indywidualnych. Powyższe stwierdzenie nie
jest dalekie od prawdy, albowiem przychody osiągane z tytułu obsługi
budżetu JST mają charakter stabilny, przewidywalny, co ważne – działalność osób zarządzających jest jawna, powszechnie dostępna nie tyle na
oficjalnych stronach internetowych JST, ale także w prasie lokalnej.
Bank ma więc możliwość pozyskania szerokiego spektrum wiedzy i informacji o bieżącej i prognozowanej sytuacji jednostki, tym samym
kształtując pełen obraz obecnej i przyszłej współpracy, a de facto – możliwych przychodów.
Banki są zainteresowane pozyskaniem strategicznych jednostek
sektora publicznego oraz wdrożeniem dużej ilości usług bankowych
w JST, albowiem tradycyjna obsługa budżetu jednostki w zakresie rozliczeniowym ogranicza wielkość osiąganych przychodów z tytułu obsługi
budżetu jednostki. Właściwe rozpoznanie potrzeb, a także analiza posiadanych możliwości technicznych generuje pozyskanie przez bank klienta
o stabilnej sytuacji finansowej oraz wdrażanie nowoczesnych usług bankowych.
42
Pozdsumowanie
W ostatnim dziesięcioleciu w bankowości oraz w sektorze finansów publicznych odnotowano wiele zmian związanych z możliwościami świadczenia usług bankowych po jednej stronie i zapotrzebowaniem na te
usługi po drugiej stornie. O ile więc współpraca dwóch całkowicie niezależnych, odmiennych podmiotów — banków komercyjnych i jednostek
sektora finansów publicznych, jeszcze kilkanaście lat temu praktycznie
nie istniała, albowiem to banki państwowe miały monopol na obsługę
budżetów, o tyle obecnie bez takiej współpracy trudno byłoby jednostkom publicznym realizować ich cele i zadania. Kooperacja tych dwóch
niezależnych podmiotów, opiera się o symbiozę i partnerstwo, których
celem jest osiąganie obopólnych korzyści. W wyniku tego partnerstwa
bank ma możliwość osiągania zysków, budowania długoterminowych
relacji, implementacji nowoczesnych usług w pogodni za potrzebą odbiorców, JST z kolei realizuje określone cele ustawowe, mając zapewnioną obsługę bankową na bardzo wysokim poziomie. Ta ostatnia kwestia — poziom usług bankowych, jest niezmiernie istotna w procesie budowania relacji i świadomości finansowej JST, a także ich mieszkańców.
Oczekiwania JST w zakresie usług bankowych obejmują coraz szerszy
pakiet usług uwzględniający nowoczesne zarządzanie środkami finansowymi, pozyskiwanie źródeł finansowania inwestycji, często w formie
project-finance. Bank są wreszcie niezbędnym ogniwem w procesie absorpcji środków unijnych w Polce, albowiem poprzez swoją wiarygodność, rzetelność i profesjonalizm przyczynią się do poprawy efektywności wykorzystania przyznanych Polsce środków z budżetu Unii Europejskiej, poprzez stosowne wsparcie administracji publicznej oraz JST.
Wskazać także należy na dodatkową szczególną rolę banków, albowiem
środowisko bankowe stało się partnerem JST w zakresie bezpieczeństwa
wymiany informacji gospodarczej i obrotu. Kooperację i obsługę bankową sensu largo, jakie dotychczas praktykowane były tylko z przedsiębiorstwami korporacyjnymi, banki rozpoczęły oferować podmiotom
z sektora publicznego, upatrując w tym szansę na nowe źródła przychodów. Powyższe okazało się doskonałą formą nawiązania obopólnej
współpracy, z której zarówno bank jak i jednostka samorządowa odnoszą
korzyści. Bank bowiem ma możliwość uplasowania nowoczesnych produktów, zdobywania nowych klientów, rynków, przychodów, natomiast
JST otrzymuje gamę nowoczesnych rozwiązań nie tyle informatycznych
czy operacyjnych, ale przede wszystkim zarządczych i finansowych.
43
Banks as partners for municipalities
Summary
Over the last decade there has been an arrival of interest in the financial institutions on
the relationship between the bank and municipalities. This change was caused of changing main strategy of main banks in Poland related also with recent slow down in economics. It is commonly known that traditional banking services has been changed a lot,
since last ten years and this process will be continued in the future, because banks and
municipalities, needs new solutions in servicing beneficiaries and realizing strategy
investments.
The main aim of this article is to present actual situation and relations between
banks and municipalities, that are reason of changing banking credit and operations
politics and of course strategy. Public sector seems to be great customer for the banks
because of its` predictable and good financial situation. It is known, that probably revenues that are possible to get from relations between bank and public sector, are stable,
constantly growing and are predictable. That so banks concentrate on this kind of customers.
Of course that situation induce competitiveness in banking sector, and changes
requirement for financial products and services, that makes the business growing.
Bibliografia
Bailey J.S., Local Government Economics. Principles and Practics. London, MacMillan
Press Ltd. 1999.
Dębniewska M., Współpraca banków z jednostkami samorządu terytorialnego – oczekiwane kierunki rozwoju, w: Samorząd terytorialny w zintegrowanej Europie, red. B.
Filipiak, A. Szewczuk, Uniwersytet Szczeciński, Zeszyty Naukowe nr 426, Ekonomiczne Problemy Usług nr 1, tom I, Szczecin 2006.
Dylewski D., Filipiak B., Gorzałczyńska-Koczkodaj M., Finanse samorządowe, narzędzia, decyzje, procesy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Finanse, red. Ostaszewski J., wyd. 4, Wyd. Difin, Warszawa 2008.
Innowacyjne usługi bankowe, red. Korenik D., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Jastrzębska M., Zarządzanie długiem jednostek samorządu terytorialnego, Wolters
Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2009 r.
Kosiedowski W., Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego,
Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2005.
44
Leoński Z., Zarys prawa administracyjnego, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001.
Orłowski W. M., Pułapki deficytu budżetowego, w: INFOS nr 3 z dnia 13 listopada
2006, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2006.
Owsiak S., Finanse Publiczne – teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe. PWN,
Warszawa 2002.
Sochacka – Krysiak H., Zarządzanie gospodarką i finansami gminy, praca zbiorowa
pod red. Sochacka-Krysiak H., Wyd. SGH, Warszawa 2006.
Śliwiński P., Huczek S., Źródło pozyskiwania kapitału na inwestycje samorządowe,
Obligacje komunalne, Rynek Kapitałowy 2002 nr 12.
Usługi bankowe dla samorządu terytorialnego, red. Denek E., Biblioteka Menadżera
i Bankowca, Warszawa 2000.
Zalewski A., Teoretyczne podstawy zarządzania gminą, w: Zarządzanie gospodarką
i finansami gminy, red. Sochacka-Krysiak H., Wyd. SGH, Warszawa 2006.
Ziółkowska W., Finanse Publiczne. Teoria i zastosowanie, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Bankowej, Poznań 2005.
Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2009 roku z dnia 06 stycznia 2010 roku,
Credit Management Services Spółka z o.o., http://www.coface.pl/CofacePortal/
ShowBinary/BEA%20Repository/PL/pl_PL/documents/Raport_Coface_upadlosci_
caly_2009, pobrano dnia 29 marca 2010 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, DzU 1997 nr 78
poz. 483, z póź. zm.
Raport Najwyższej Izby Kontroli nr ewid. 14/2008/P/07/007/KAP, KAP-41007/07
Informacja o wynikach kontroli zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego ze
szczególnym uwzględnieniem problematyki prefinansowania i współfinansowania projektów realizowanych z udziałem środków Unii Europejskiej. Czynności kontrolne
przeprowadzono w okresie od 4 czerwca 2007 r. do 17 stycznia 2008 r., w 92 gminach
i 15 powiatach. Źródło: http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2007,
pobrano 14-12-2008.
Sprawozdanie z działalności Regionalnych Izb Obrachunkowych i wykonania budżetu
przez jednostki samorządu terytorialnego w 2008 roku, http://www.rio.gov.pl
Protokół nr 20 w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu (1992) – załącznik do Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Unię Europejską wersje
skonsolidowane, DUUE C321 E/1 z dn. 29.12.2006 – art. 1. http://eur-lex.europa.eu
45
Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Unię Europejską wersje skonsolidowane, DUUE C321 E/1 z dn. 29.12.2006, art. 104. http://eur-lex.europa.eu.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, DzU 2001 nr 142 poz.
1591, z póź. zm..
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 o obligacjach, DzU 2001 nr 120 poz.1300 z póź. zm..
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo Bankowe, DzU 2002 nr 72 poz. 665, z póź.
zm..
Ustawa z dnia 6 września 2001 roku o dostępie do informacji publicznej DzU 2001 nr
112 poz. 1198, z póź. zm..
Ustawa z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe, DzU 2003 nr 60 poz. 535,
z póź. zm..
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 roku - Prawo zamówień publicznych, DzU 2004 nr 19
poz. 177 z póź. zm..
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 o finansach publicznych, DzU 2009 nr 157 poz. 1240.
Małgorzata Wróbel*
TENDENCJE ZMIAN URODZEŃ W MIASTACH 100-TYSIĘCZNYCH
I WIĘKSZYCH W POLSCE W LATACH 1990–2008
Wstęp
W Polsce w ostatnich latach odnotowano osłabienie dynamiki procesów
demograficznych, nastąpiły istotne zmiany w przebiegu procesu reprodukcji ludności. Dziecko jest upragnioną wartością Polaków i tylko nieliczne jednostki nie przewidują dziecka w swojej rodzinie, ale można
zauważyć wyraźną tendencję do ograniczania ich liczby1. Od 1950 roku
całkowita dzietność kobiet systematycznie spada, w 1950 roku wynosiła
3,705, w 1960 r. – 2,980, w 1970 r. – 2,200, w 1980 r. – 2,276, w 1990 r.
– 1,991, w 2000 r. – 1,367, w 2007 r. współczynnik dzietności ogólnej
wynosił tylko 1,306, a w 2008 roku już 1,3902. Tendencje te zostały wyznaczone przez modernizację demograficzną, dokonujące się zmiany
ustrojowe, ruchy migracyjne oraz przemiany cywilizacyjno-kulturowe.
Modernizacja, zwana też przejściem demograficznym, określana
jest jako zbiór procesów, które w stosunkowo krótkim czasie powodują
zasadnicze i bezprecedensowe w historii przeobrażenia stosunków ludnościowych, a ściślej przemianę reprodukcji ludności3. Istotą tych przeobrażeń jest przejście od równowagi demograficznej typu naturalnego do
równowagi typu kontrolowanego. Zasadniczą cechą tego przejścia jest
trwałe zastąpienie wysokiej rozrodczości i umieralności przez niską rozrodczość i umieralność, oraz stabilizacja dzietności na bardzo niskim
poziomie prostej zastępowalności pokoleń. W końcowej fazie przejścia
demograficznego w większości społeczeństw zachodnio-europejskich
procesy te przebiegały odmiennie. Zamiast stabilizacji wskaźnika dzietności na poziomie zapewniającym zastępowanie kolejnych generacji
* Autorka przygotowuje rozprawę doktorską w Katedrze Statystyki i Demografii pod
kierunkiem prof. dr hab. Marii Chromińskiej.
1
L. Dyczewski: Kulturowe aspekty wartości dziecka a urodzenia, w: Systemy wartości
a procesy demograficzne, red. K. Slany, I Kongres Demograficzny w Polsce, Rządowa
Rada Ludnościowa, ISUJ, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2003, t. XV, s. 138.
2
Rocznik Demograficzny 2009, GUS, Warszawa 2009, tab. VII, s. 54.
3
M. Okólski: Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1990, s. 9.
47
w takich samych rozmiarach wartość współczynnika dzietności uległa
spadkowi do poziomu zawężonej reprodukcji ludności, która nie gwarantuje już zastępowalności pokoleń. To nieoczekiwane zjawisko nazwano
drugim przejściem demograficznym. Za podstawowe i bezpośrednie
przyczyny tego zjawiska uznaje się pluralizm związków partnerskich,
w tym opóźnienie i zmniejszenie powszechności i trwałości małżeństwa,
oraz rewolucję antykoncepcyjną. Natomiast przyczynami pośrednimi jest
kompleks zjawisk określanych jako ponowoczesność4. Kobiety i mężczyźni zamiast tworzyć stabilne rodziny często wchodzą ze sobą
w związki nietrwałe oraz unikają prokreacji, wiele osób nie wiąże się
trwale przez całe swoje życie, część związków o trwałym charakterze jest
odkładana na później i przypada na fazę stosunkowo niskiej płodności
biologicznego cyklu życia jednostki. Przemiany ustrojowe, które dokonały się w latach 90-tych w Polsce zdecydowanie ożywiły trzy zjawiska
społeczne mające znaczący wpływ na malejący trend płodności w naszym kraju. Obniżyła się skłonność do zawierania małżeństw, nastąpiło
znaczące przesunięcie się rozrodczości w sferę pozamałżeńską (kohabitacja, związki typu LAT5, samotne wychowywanie dzieci) oraz wzrósł
wiek kobiet zawierających związki małżeńskie i wiek rodzenia przez
kobiety swojego pierwszego dziecka. Badacze rodziny podkreślają, iż
w ponowoczesnych społeczeństwach zachodzi rewolucyjna zmiana
w traktowaniu dziecka, jest ono bezwartościowe ekonomicznie, ale bezcenne emocjonalnie dla tych, którzy chcą je posiadać6. Zachodzące
przemiany cywilizacyjno-kulturowe i w systemie wartości społecznych
znajdują swoje odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach prokreacyjnych.
Czynniki wpływające na dzietność kobiet są zróżnicowane czasowo i przestrzennie. W warunkach płodności naturalnej liczba dzieci
zależała przede wszystkim od czynników środowiskowych i gospodar4
M. Okólski: Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2004, s. 128.
5
Living Apart Together – tzn. ze sobą, ale oddzielnie; partnerzy emocjonalno-seksualni
mają oddzielne gospodarstwa domowe; por. Measurement of different emerging forms
of households and families, Conference of European Statisticians, Statistical Commission and Economic Commission for Europe, Washington 2009, s. 10.
6
K. Slany, I. Szczepaniak-Wiecha: Bezdzietność – czy nowa wartość we współczesnym
świecie, w: Systemy wartości a procesy demograficzne, red. K. Slany, I Kongres Demograficzny w Polsce, Rządowa Rada Ludnościowa, ISUJ, Zakład Wydawniczy „Nomos”,
Kraków 2003, t. XV, s. 157.
48
czych. W miarę rozwoju społecznego i materialnego decydujący wpływ
zaczynają wywierać inne czynniki, takie jak wykształcenie czy postawy
prokreacyjne. Przemiany demograficzne rodzin miejskich kształtują się
odmiennie niż w rodzinach wiejskich, płodność kobiet miejskich jest
niższa niż wiejskich. Współczynnik dzietności dla ogółu miast wynosił
w 1980 roku 1,928, w 1990 roku 1,721, w 2000 roku 1,201, w 2007 roku
1,216 a w 2008 roku 1,3007, natomiast w obszarze wiejskim współczynnik ten kształtował się następująco: 2,908, 2,576, 1,652, 1,449, 1,528.
Odmienne są również czynniki wpływające na procesy reprodukcji ludności w obydwu obszarach. Według S. Borowskiego w miastach decydujące znaczenie mają czynniki endogeniczne8: wiek nowożeńców, poziom
wykształcenia, dzietność rodzin, z których pochodzą małżonkowie, na
wsi jest to zdecydowanie czynnik ekonomiczny. Środowisko miejskie nie
jest jednorodne pod względem dzietności. W swoich badaniach S. Borowski wykazał, że dzietność w pięciu największych miastach polskich
była niższa niż w pozostałych miastach. Biorąc pod uwagę ogół polskich
miast stwierdzono, że rodziny obojga małżonków pochodzących z rolnictwa są najbardziej dzietne, natomiast rodziny małżonków nie pochodzących z rolnictwa są najmniej dzietne. Dotychczasowe badania w tym
zakresie wykazały, że liczebność rodziny maleje wraz ze wzrostem liczebności mieszkańców miasta.
W związku z zachodzącymi przemianami podjęto postępowanie
badawcze, którego głównym celem jest rozpoznanie i charakterystyka
kształtowania się urodzeń w miastach 100 tysięcznych i większych
w latach 1990–2008, czyli w okresie transformacji systemowej. Celowi
głównemu podporządkowano cele szczegółowe, które są następujące:
1) rozpoznanie poziomu i struktury urodzeń oraz ich zmian według cech demograficznych;
2) rozpoznanie poziomu współczynników reprodukcji oraz ich
zmian;
3) identyfikacja tendencji rozwojowej w liczbie urodzeń oraz
współczynnikach reprodukcji ludności.
7
Rocznik Demograficzny 2009, GUS, Warszawa 2009, tab. 75, s. 273.
S. Borowski: Regiony reprodukcji ludności w Polsce Ludowej, PWN, Poznańskie
Towarzystwo Przyjaciół Nauk, t. XII, Warszawa-Poznań 1989, s. 84.
8
49
Metody i źródła
Podstawowym źródłem informacji są Roczniki Demograficzne dla poszczególnych lat, wydawane przez Główny Urząd Statystyczny. Do analizy badawczej wybrano następujące mierniki urodzeń:
 współczynnik urodzeń,
 ogólny współczynnik płodności i współczynniki grupowe,
 współczynnik dzietności ogólnej,
 współczynnik reprodukcji brutto,
 współczynnik dynamiki demograficznej.
Współczynnik urodzeń (ang. birth rate) wyraża stosunek liczby
urodzeń danej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności zaliczanej do tej zbiorowości w połowie badanego okresu lub do średniej
liczby ludności9. Współczynnik ten wyraża się według wzoru:
Wu 
Ut
C,
Lt
gdzie:
Ut – liczba urodzeń w okresie t,
Lt – liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t,
C – constans (1000).
Współczynnik płodności (FR - fertility rate) wyraża stosunek liczby
urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet badanej zbiorowości
będących w wieku rozrodczym10. Prezentuje on średnią liczbę dzieci
urodzonych w ciągu badanego okresu przypadającą na 1000 kobiet
w wieku rozrodczym. Obliczamy go według wzoru:
Wu 
Ut
C,
K 15  49
gdzie:
Ut – liczba urodzeń w okresie t,
K15-49 – liczba kobiet w wieku 15-49 lat w połowie okresu badanego lub
średnia liczba kobiet w wieku 15-49 lat w okresie t,
C – constans (100 lub 1000).
9
J. Z. Holzer: Demografia, PWE, Warszawa 2003, s. 182.
Ibidem, s. 180, 182.
10
50
Współczynnik dzietności ogólnej (TFR – total fertility rate), nazywany też współczynnikiem dzietności teoretycznej, lub współczynnikiem płodności całkowitej, stanowi sumę rocznych współczynników
płodności dla kolejnych roczników wieku 15-49 ukończonych lat. Wyraża on średnią liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w ciągu okresu rozrodczego, przy stałym wzorcu płodności z danego roku kalendarzowego.
Współczynnik dzietności ogólnej obliczamy według wzoru11:
Wdz . 
49
w
x 15
pł .( x )
gdzie:
w pł .( x ) – współczynnik płodności dla poszczególnych roczników wieku
rozrodczego kobiet, w przeliczeniu na jedną kobietę.
Współczynnik reprodukcji brutto (GRR – gross reproduction rate) wyraża średnią liczbę żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej przypadających na jedną kobietę będącą aktualnie w wieku rozrodczym12. Miernik
ten charakteryzuje aktualną płodność. Można go obliczyć w sposób następujący:
U
U 49
W r .b. ż W dz. ż  w pł .( x )
U og .
U og . x15
gdzie:
Uż
– udział liczby dziewcząt w ogólnej rocznej liczbie urodzeń
U og .
(chłopców i dziewcząt) – oscyluje wokół 0,483,
Wdz. – współczynnik dzietności.
Współczynnik dynamiki demograficznej (DDR – demographic
dynamics rate) wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym roku do liczby zgonów w tymże roku13, czyli określa ile osób nowonarodzonych
przypada na każdą zmarłą osobę. Współczynnik ten obliczamy ze wzoru:
WD 
Ut
C,
Zt
gdzie:
Ut – liczba urodzeń w badanym okresie t,
11
Ibidem, s. 253.
Ibidem, s. 259.
13
Ibidem, s. 252.
12
51
Zt – liczba zgonów w badanym okresie t,
C – constans (na ogół 1,0, niekiedy 100 lub 1000).
Dobrane współczynniki w sposób syntetyczny charakteryzują
proces reprodukcji ludności. Zakres czasowy analizowanego zagadnienia
obejmuje lata 1990–2008. Wybór takiego okresu badań zależny był od
okresu transformacji systemowej. Należy zaznaczyć, iż skutki zachodzących przemiany w procesach ludnościowych mogą objawiać się najwcześniej po roku. Natomiast zakres przestrzenny obejmuje wszystkie polskie
miasta liczące 100 tysięcy i więcej mieszkańców w danym roku kalendarzowym. Ludność zamieszkująca te miasta stanowi obecnie 28,76 % całej ludności kraju. Zainteresowanie zmianami w największych polskich
miastach związane jest ze spadkiem współczynników dzietności w relacji
do pozostałych obszarów kraju.
Charakterystyka badanej zbiorowości
W 2008 roku polskich miast liczących 100 tysięcy mieszkańców i więcej
było 39, w analizowanym okresie zaliczano do nich również 4 inne miasta, takie jak: Grudziądz, Jastrzębie-Zdrój, Słupsk i Wodzisław Śląski
(rys. 1.). W ujęciu regionalnym największe polskie miasta, które
uwzględniono w postępowaniu badawczym to:
1) region centralny (województwo łódzkie i mazowieckie):
Łódź, Płock, Radom, Warszawa;
2) region południowy (małopolskie i śląskie): Bielsko-Biała,
Bytom, Chorzów, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice,
Kraków, Katowice, Ruda Śląska, Rybnik, Sosnowiec, Tarnów, Tychy, Zabrze, oraz Jastrzębie Zdrój i Wodzisław Śląski;
3) region wschodni (lubelskie, podkarpackie, podlaskie i świętokrzyskie): Białystok, Kielce, Lublin, Rzeszów;
4) region północno-zachodni (lubuskie, wielkopolskie i zachodnio-pomorskie): Gorzów Wielkopolski, Kalisz, Koszalin, Poznań, Szczecin, Zielona Góra;
5) region południowo-zachodni (dolnośląskie i opolskie): Legnica, Opole, Wałbrzych, Wrocław;
6) region północny (kujawsko-pomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie): Bydgoszcz, Gdańsk, Gdynia, Elbląg, Olsztyn, Toruń oraz Grudziądz i Słupsk.
52
Rysunek 1. Liczba ludności w miastach 100 tys. i większych w 2008 r.
Zabrze
Wrocław
Zielnoa Góra
Włocławek
Wodzisław Śląski
Toruń
Tychy
Wałbrzych
Tarnów
Słupsk
Szczecin
Sosnowiec
Radom
Rybnik
Ruda Śląska
Płock
Opole
Poznań
Łódź
Olsztyn
Lublin
Kraków
Legnica
Koszalin
Kalisz
Kielce
Katowice
Jastrzębie-Zdrój
Gliwice
Grudziądz
Gorzów Wielkopolski
Elbląg
Gdynia
Gdańsk
Dąbrowa Górnicza
Bytom
Chorzów
Częstochowa
Bydgoszcz
Białystok
Bielsko -Biała
0
Rzeszów
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
Warszawa
Liczba ludności w tys.
1800
Miasta liczące 100 tys. i więcej mieszkańców
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika Demograficznego 2009, GUS,
Warszawa, s.95.
Największe polskie miasta w 2008 roku to: Warszawa, którą zamieszkiwało 1 710 000 osób, Kraków – 755 000 osób, Łódź – 747 000
osób, Wrocław – 632 000 osób, Poznań – 557 000 osób, Gdańsk –
456 000 osób, Szczecin – 407 000 osób.
Rysunek 2. Struktura ruchu naturalnego ludności w miastach 100
tysięcznych i większych w 2008 roku
Osoby
20000
17500
15000
12500
10000
7500
5000
zgony
Zielnoa Góra
Zabrze
Wrocław
Włocławek
Wodzisław Śląski
Wałbrzych
Tychy
Toruń
Tarnów
Szczecin
Sosnowiec
Słupsk
Rybnik
Rzeszów
Radom
Ruda Śląska
Poznań
Płock
Opole
Olsztyn
Łódź
Lublin
Legnica
Kielce
przyrost naturalny
Kraków
Koszalin
Katowice
Kalisz
Grudziądz
Jastrzębie-Zdrój
Gliwice
Gdynia
Gorzów Wielkopolski
Gdańsk
Elbląg
Dąbrowa Górnicza
Chorzów
urodzenia
Częstochowa
Bytom
Bydgoszcz
Bielsko -Biała
-5000
Białystok
0
-2500
Warszawa
2500
Miasta
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika Demograficznego 2009, GUS,
Warszawa, s. 44.
W większości analizowanych miast w 2008 roku zaobserwowano
ujemny przyrost naturalny (rys. 2). Największy ujemny przyrost odnotowano w Łodzi, Katowicach, Sosnowcu, Wałbrzychu, Częstochowie,
53
Chorzowie, Wrocławiu, Bytomiu i Szczecinie. Największy dodatni przyrost naturalny zaobserwowano w Warszawie, Białymstoku, Rzeszowie,
Opolu, Krakowie, Poznaniu, Tychach, Rybniku, Gdyni, Toruniu i Radomiu.
Zmiany w liczbie urodzeń żywych i ich strukturze według kolejności
Postępowanie badawcze rozpoczęto od rozpoznania zmian w liczbie urodzeń żywych w miastach 100 tys. i większych w ujęciu dynamicznym.
Analiza liczby urodzeń wykazała, że w obserwowanym okresie odnotowano spadek urodzeń z nieznacznym ich wzrostem w latach końcowych.
Największy spadek urodzeń w stosunku do 1990 roku odnotowano
w 2002 roku. Wyniósł on 42,434 tys., tj. 32,97% (tab. 1). W kolejnych
latach zaobserwować można wzrost liczby urodzeń w 2008 roku
o 23,496 tys. w relacji do 2002 roku i o 20,856 tys. w stosunku do 2003
roku. Jednak, przyjmując 1990 = 100, w roku 2008 zaobserwowano spadek urodzeń o 18,938 tys., tj. o 14,71% (tab. 1). Przeprowadzona analiza
wykazała, że intensywność spadku urodzeń była zróżnicowana.
Współczynnik urodzeń w latach 1990-2008 ukazuje tendencję
spadkową urodzeń. W 1990 roku urodzenia żywe na 1000 ludności
kształtowały się na poziomie 11,2, a w 2008 roku na poziomie 10,1. Spadek wynosił 9,82 % w stosunku do 1990 roku. Największy spadek odnotowano w 2002 roku o 31,65%, przyjmując 1990 = 100. Zmniejszenie się
liczby urodzeń w poszczególnych latach w relacji do 1990 roku zaobserwowano w obszarze zmienności 1,53%-32,97%, a zmniejszenie współczynnika urodzeń zaobserwowano w przedziale 1,79%-31,65%. Wyniki
analizy ukazały zróżnicowanie intensywności spadku liczby urodzeń
i współczynnika urodzeń. Kształtowało się ono następująco: 1,53-9,69%
w latach 1991-1992, 11,61-12,44% w latach 1993-1994, 21,35-29,57%
w latach 1995-1999, 28,78-32,97% w latach 2000-2002, 30,92-26,44%
w latach 2003-2005 oraz 22,82-14,71% w latach 2006-2008.
W postępowaniu badawczym starano się także rozpoznać zmiany
w strukturze urodzeń żywych według kolejności w miastach 100 tysięcznych i większych. W analizowanym okresie 1990-2008 odnotowano
zmiany w tejże strukturze. Zaobserwowano wzrost odsetka urodzeń dzieci pierwszej i drugiej kolejności oraz zmniejszenie liczby urodzeń trzeciej i dalszej kolejności (tab.2). Udział urodzeń pierwszych w ogólnej
liczbie urodzeń w latach 1990-1996 kształtował się w przedziale 45,3249,02%, w latach 1997-2005 w przedziale 51,11-57,08%, w ostatnich
54
latach, czyli 2006-2008, zaobserwowano nieznaczny spadek odsetka urodzeń pierwszych, który kształtował się w tych latach w przedziale 56,2354,28%.
Tabela 1. Urodzenia żywe ogółem w miastach 100 tys. i większych
w Polsce w latach 1990-2008
Urodzenia żywe
Lata
w tys.
na 1000
ludności
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
128,713
126,743
116,761
113,770
112,706
101,231
100,433
96,859
94,306
90,911
91,663
90,847
86,279
88,919
91,309
94,682
99,344
102,488
109,775
11,2
11,0
10,2
10,0
9,9
8,9
8,8
8,5
8,3
8,0
8,1
8,1
7,7
8,0
8,3
8,6
9,1
9,4
10,1
przyrost absolutny
na 1000
w tys.
ludności
1990 = 100
100,0
100,0
-1,970
-0,2
-11,952
-1,0
-14,943
-1,2
-16,007
-1,3
-27,482
-2,3
-28,280
-2,4
-31,854
-2,7
-34,407
-2,9
-37,802
-3,2
-37,050
-3,1
-37,866
-3,1
-42,434
-3,5
-39,794
-3,2
-37,404
-2,9
-34,031
-2,6
-29,369
-2,1
-26,225
-1,8
-18,938
-1,1
indeksy dynamiki
na 1000
w tys.
ludności
1990 = 100
100,0
100,0
98,47
98,21
90,71
91,07
88,39
89,29
87,56
88,39
78,65
79,46
78,02
88,89
75,25
75,89
73,27
74,11
70,63
71,43
71,22
72,32
70,58
72,32
67,03
68,75
69,08
71,43
70,94
74,11
73,56
76,79
77,18
81,25
79,63
83,93
85,29
90,18
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS za lata
1990–2009.
Zaobserwowano również wzrost i nieznaczne wahania w tym zakresie odsetka urodzeń drugich. Udział odsetka urodzeń drugich w ogólnej liczbie urodzeń w latach 1990-1993 kształtował się w przedziale
35,44-33,05%, w latach kolejnych 1994-2003 w przedziale 31,9130,62%, a w latach 2004–2008 w przedziale 31,08-34,79%. Przeprowadzona analiza wykazała, że udział urodzeń trzecich i dalszych systematycznie spada, z nieznaczną tendencją wzrostową w latach 1993-1994.
W stosunku do okresu początkowego w okresie końcowym udział urodzeń trzecich obniżył się z poziomu 13,08% do 7,82%, czwartych
55
z 3,97% do 1,93%, piątych z 1,32% do 0,66%, szóstych i dalszych
z 0,87% do 0,52%. Wyraźne zmniejszenie urodzeń trzecich i dalszych
odnotowano w następujących okresach: urodzeń trzecich od 1995 roku,
urodzeń czwartych od 1995 roku, urodzeń piątych od 1996 roku, urodzeń
szóstych i dalszych od 1997 roku.
Tabela 2. Urodzenia żywe w miastach 100 tysięcznych i większych
według kolejności urodzenia dziecka u matki w latach 1989-2008
Lata
Ogółem
w tym
pozamałż
1
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
128713
126473
116761
113770
112706
101231
100433
96859
94306
90911
91663
90847
86279
88919
91309
94682
99344
102488
109775
8,67
9,49
10,56
12,09
13,25
13,79
14,29
15,20
15,92
15,92
16,09
17,30
18,58
19,94
21,13
21,93
22,37
22,83
23,32
45,32
45,51
45,63
44,73
45,86
47,77
49,02
51,11
52,34
53,13
54,40
54,65
55,44
56,73
56,94
57,08
56,23
55,21
54,28
Kolejność urodzenia dziecka u matki
3
4
5
w odsetkach
35,44
13,08
3,97
1,32
34,18
13,54
4,31
1,47
33,93
13,49
4,37
1,55
33,05
14,24
4,97
1,76
31,91
14,22
5,07
1,74
31,95
12,90
4,52
1,67
32,18
11,93
4,14
1,58
31,52
11,03
3,85
1,37
31,58
10,28
3,47
1,31
31,42
9,85
3,21
1,33
30,97
9,50
3,00
1,19
31,15
9,13
2,96
1,14
30,99
8,74
2,82
1,11
30,62
8,40
2,47
0,93
31,08
7,92
2,35
0,93
31,66
7,69
2,12
0,79
32,70
7,63
2,07
0,75
33,66
7,80
2,06
0,72
34,79
7,82
1,93
0,66
2
6 i dalsze
0,87
0,99
1,03
1,26
1,20
1,19
1,15
1,12
1,02
1,06
0,94
0,97
0,90
0,85
0,78
0,66
0,62
0,55
0,52
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS za lata
1990-2009.
Z analizy dynamiki urodzeń żywych według kolejności w badanym okresie, przyjmując za podstawę porównań rok 1990, wynika, że
kolejność urodzeń pierwszych do 2008 roku uległa zwiększeniu przy
nieznacznym spadku w 1993 roku. Zwiększenie znajdowało się w granicach 0,42-25,64%, a spadek odnotowano o 1,3% w 1993 roku w stosunku do 1990 roku (tab. 3). Kolejność urodzeń drugich zmalała w obszarze
zmienności 1,83-16,61%, trzecich w przedziale 1,58-41,67%, czwartych
3,02-51,39%, piątych 0,76-50,0%, szóstych i dalszych 2,3-40,23%. Zaobserwowano również wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich w urodzeniach żywych ogółem z odsetka 8,2 w 1989 roku do 23,32 w 2008
roku. Dokonana analiza dynamiki wykazała systematyczny wzrost uro-
56
dzeń pozamałżeńskich w urodzeniach żywych ogółem o 168,97%
w 2008 roku w relacji do 1990 roku. W badanych latach nastąpił wzrost
urodzeń w przedziale 9,46-168,97%.
Tabela 3. Dynamika urodzeń żywych w miastach 100 tysięcznych
i większych według kolejności urodzenia dziecka u matki w latach
1990-2008
Lata
Ogółem
w tym
pozamałż
1
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
100,00
98,26
90,71
88,39
87,56
78,65
78,03
75,25
73,27
70,63
71,22
70,58
67,03
69,08
70,94
73,56
77,18
79,63
85,29
100,00
109,46
121,80
139,45
152,83
159,05
164,82
175,32
183,62
183,62
185,58
199,54
214,30
229,99
243,71
252,94
258,02
263,32
268,97
100,00
100,42
100,68
98,70
101,19
105,41
108,16
112,78
115,49
117,23
120,04
120,59
122,33
125,18
125,64
125,95
124,07
121,82
119,77
Kolejność urodzenia dziecka u matki
3
4
5
rok 1990 = 100
100,00
100,00
100,00
100,00
96,44
103,52
108,56
111,36
95,74
103,13
110,08
117,42
93,26
108,87
125,19
133,33
90,04
108,72
127,71
131,82
90,15
98,62
113,85
126,52
90,80
91,21
104,28
119,70
88,94
84,33
96,98
103,79
89,11
78,59
87,41
99,24
88,66
75,31
80,86
100,76
87,39
72,63
75,57
90,15
87,90
69,80
74,56
86,36
87,44
66,82
71,03
84,09
86,40
64,22
62,22
70,45
87,70
60,55
59,19
70,45
89,33
58,79
53,40
59,85
92,27
58,33
52,14
56,82
94,98
59,63
51,89
54,55
98,17
59,79
48,61
50,00
2
6 i dalsze
100,00
113,79
118,39
144,83
137,93
136,78
132,18
128,74
117,24
121,84
108,05
111,49
103,45
97,70
89,66
75,86
71,26
63,22
59,77
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS za lata
1990-2009.
Reasumując, stwierdzono w analizowanych latach 1990-2008
zmniejszenie liczby urodzeń i współczynnika urodzeń o zróżnicowanej
intensywności, przyjmując rok 1990 = 100. Obszar zmienności dla liczby
urodzeń znajdował się przedziale 1,97-42,4 tys., a dla współczynnika
urodzeń 0,2-3,5 na 1000 ludności. Stwierdzono znaczącą zmianę struktury urodzeń. Istotnie zmalały urodzenia o wyższych numerach, nieznacznie wzrosły urodzenia pierwsze, zwiększył się zdecydowanie odsetek
urodzeń pozamałżeńskich.
57
Zmiany w strukturze wieku rozrodczego oraz w płodności kobiet
W toku dalszego postępowania badawczego dokonano oceny zmian
w strukturze wieku rozrodczego kobiet. Wyniki analizy wykazały zróżnicowanie rozkładu urodzeń żywych w miastach 100 tyś i większych według wieku matki w latach 1990-2008 (tab. 4). Rozkład charakteryzuje
się asymetrią prawostronną. W latach 1990-1997 dominująca liczba urodzeń żywych w miastach 100 tys. i większych przypadała na matki
w wieku 20-24 lat, a od 1998 roku na matki w wieku 25-29 lat, z rosnącym zdecydowanie udziałem od 2004 roku matek w wieku 30-34 lat.
Tabela 4. Urodzenia żywe w miastach 100 tysięcznych i większych
według wieku matki w latach 1990-2008
Wiek matki
Lata
Ogółem
19 i mniej
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
128713
126743
116761
113770
112706
101231
100433
96859
94306
90911
91663
90847
86279
88919
91309
94682
99344
102488
109775
8,23
8,46
8,46
8,56
8,69
8,41
8,16
7,82
7,82
7,53
6,85
6,48
6,00
5,39
4,68
4,16
3,88
3,89
3,74
20 - 24
25 - 29
30 - 34
35 - 39
40 - 44
45 lat
i więcej
32,96
33,41
33,67
33,14
32,88
33,41
32,85
32,92
31,78
30,70
29,57
27,26
25,07
23,38
21,61
19,80
18,22
16,99
15,85
29,33
29,01
29,09
28,80
28,75
29,57
30,68
31,53
32,98
34,35
35,89
37,61
38,69
40,08
40,20
40,18
39,29
37,74
37,04
w odsetkach
19,50
18,68
18,02
17,88
17,45
17,15
17,13
17,10
17,44
17,60
18,25
19,26
20,73
22,18
24,23
26,40
28,57
30,65
31,81
8,33
8,67
8,80
9,47
9,82
9,13
8,83
8,30
7,83
7,63
7,42
7,30
7,65
7,23
7,52
7,89
8,49
9,13
9,95
1,61
1,72
1,87
2,07
2,31
2,23
2,25
2,26
2,06
2,10
1,94
2,00
1,78
1,65
1,66
1,51
1,48
1,51
1,54
0,04
0,05
0,09
0,08
0,10
0,10
0,10
0,07
0,09
0,09
0,08
0,09
0,08
0,09
0,10
0,06
0,07
0,09
0,07
Źródło: jak w tab. 3.
Struktura urodzeń żywych według wieku kobiety w analizowanym okresie kształtowała się następująco: odsetek urodzeń przez kobiety
w wieku 19 lat i mniej zawierał się w przedziale 8,23-3,74%, w wieku
20-24 lata w przedziale 32,96-15,85% w wieku 25-29 lat w przedziale
29,33-37,04%, w wieku 30-34 lat w przedziale 19,50-31,81%, w wieku
58
35-39 lat w przedziale 8,33-9,95%, w wieku 40-44 lat w przedziale 1,611,54% oraz w wieku 45 lat i więcej w przedziale 0,04-0,07%.
Następnie przeprowadzono analizę dynamiki wieku kobiet rodzących, przyjmując 1990 = 100 (tab. 5). Badania wykazały zmniejszenie
liczby kobiet rodzących w grupach wieku: 19 lat i mniej, 20-24 oraz 4044 lata. W grupach kobiet rodzących w wieku 25-29 i 35-39 lat odnotowano nieznaczny wzrost. Natomiast w grupie wieku kobiet 30-34 lata
zaobserwowano zdecydowane zwiększenie w szczególności w końcowych latach analizowanego okresu. W poszczególnych grupach wieku
zmniejszenie kształtowało się następująco: 19 lat i mniej w przedziale
0,85-54,56%, 20-24 lata w granicach 0,12-51,91%, 40-44 lat w przedziale 4,35-8,07%. Natomiast zwiększenie liczby rodzących kobiet kształtowało się w sposób następujący: 25-29 lat w przedziale 0,82-26,29%, 3034 lat w przedziale 6,31%-63,13%, 35-39 lat w obszarze zmienności
1,92-19,45%.
Tabela 5. Dynamika urodzeń żywych w miastach 100-tysięcznych
i większych według wieku matki w latach 1990-2008
Wiek matki
Lata
Ogółem
19 i mniej
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
100,0
98,47
90,71
88,39
87,56
78,65
78,03
75,25
73,27
70,63
71,22
70,58
67,03
69,08
70,94
73,56
77,18
79,63
85,29
100,00
102,79
102,79
104,01
105,59
102,19
99,15
95,02
95,02
91,49
83,23
78,74
72,90
65,49
56,87
50,55
47,14
47,27
45,44
20 - 24
25 - 29
30 - 34
35 - 39
40 - 44
45 lat
i więcej
100,00
101,37
102,15
100,55
99,76
101,37
99,67
99,88
96,42
93,14
89,71
82,71
76,06
70,93
65,56
60,07
55,28
51,55
48,09
100,00
98,91
99,18
98,19
98,02
100,82
104,60
107,50
112,44
117,12
122,37
128,23
131,91
136,65
137,06
136,99
133,96
128,67
126,29
rok 1990 = 100
100,00
95,79
92,41
91,69
89,49
87,95
87,85
87,69
89,44
90,26
93,59
98,77
106,31
113,74
124,26
135,38
146,51
157,18
163,13
100,00
104,08
105,64
113,69
117,89
109,60
106,00
99,64
94,00
91,60
89,08
87,64
91,84
86,79
90,28
94,72
101,92
109,60
119,45
100,00
106,83
116,15
128,57
143,48
138,51
139,75
140,37
127,95
130,43
120,50
124,22
110,56
102,48
103,11
93,79
91,93
93,79
95,65
100,00
125,00
225,00
200,00
250,00
250,00
250,00
175,00
225,00
225,00
200,00
225,00
200,00
225,00
250,00
150,00
175,00
225,00
175,00
Źródło: jak w tab. 3.
59
Dokonana analiza wykazuje zróżnicowanie struktury wieku rodzących kobiet i zmian. W analizowanych latach odnotowano wyraźny
wzrost odsetka kobiet rodzących w wieku 25-29 i 30-34 lata oraz nieznaczny w grupie kobiet 34-39 lat. Zaobserwowano spadek odsetka kobiet rodzących w wieku 19 lat i mniej oraz w wieku 20-24 lata. Postępowanie badawcze ukazało również zróżnicowaną dynamikę urodzeń żywych w miastach 100 tys. i większych według wieku matki w okresie
1990-2008, przyjmując 1990 = 100. Największe zmniejszenie urodzeń
żywych przez matki zaobserwowano w wieku 19 lat i mniej oraz w wieku 20-24 lata, najmniejsze natomiast w wieku 40-44 lat. Istotne zwiększenie zaobserwowano w grupie matek rodzących w wieku 30-34 oraz
24-29 lat, nieco mniejsze w grupie kobiet rodzących w wieku 35-39 lat.
Zgodnie z przyjętym celem badania w dalszej kolejności przeprowadzanego postępowania badawczego podjęto próbę rozpoznania
zmian we współczynnikach płodności ogólnych i grupowych. Analizując
współczynniki płodności charakteryzujące płodność całkowitą kobiet
stwierdzono, że w badanym okresie uległy one zmniejszeniu (tab. 6).
Ogólny współczynnik płodności w miastach 100 tys. i większych na początku badanego okresu w 1990 kształtował się na poziomie 43 urodzeń
żywych na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat.
Tabela 6. Płodność kobiet w miastach 100-tys. i większych w latach
1990–2008
Lata
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
15-49
42,60
41,80
38,50
37,10
36,40
32,40
32,00
30,90
30,20
29,20
29,60
29,60
28,20
29,90
31,40
33,00
35,20
36,80
40,10
Źródło: jak w tab. 3.
60
15-19
28,00
27,10
24,20
23,10
22,60
19,20
18,30
16,90
16,30
15,20
14,00
13,50
12,20
12,30
11,80
11,50
11,90
12,90
14,00
Płodność - urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku
20- 24
25- 29
30- 34
35- 39
129,6
98,2
47,00
18,50
127,9
100,3
47,20
19,00
116,7
96,40
45,20
18,00
107,8
94,90
46,80
19,10
101,3
95,00
48,10
20,10
88,30
87,70
44,90
17,50
82,30
88,80
46,40
17,80
76,60
85,60
45,90
17,30
69,90
84,30
46,60
17,10
63,50
81,20
45,90
17,10
60,50
81,80
48,00
17,70
55,00
81,20
49,40
18,00
44,90
73,10
49,00
18,80
43,60
76,60
52,70
19,00
42,20
77,20
56,60
20,70
41,30
78,20
60,40
22,40
41,40
79,20
64,80
24,80
42,20
78,00
68,30
26,70
44,90
82,00
73,40
29,80
40- 44
4,20
4,20
4,10
4,30
4,60
4,00
4,00
3,90
3,50
3,50
3,40
3,70
3,40
3,60
4,00
4,00
4,30
4,70
5,20
45-49
0,20
0,20
0,30
0,20
0,30
0,20
0,20
0,10
0,20
0,20
0,10
0,20
0,10
0,20
0,20
0,10
0,20
0,20
0,20
W 2002 roku współczynnik ten obniżył się do 28 urodzeń, natomiast na koniec analizowanego okresu w 2008 roku kształtował się na
poziomie 40 urodzeń. Zaobserwowano również spadek cząstkowych
współczynników płodności w trzech najmłodszych grupach wieku rozrodczego kobiet, tj. w grupie wieku 15-19, 20-24 i 25-29 lat. Największe
zmniejszenie cząstkowych współczynników płodności odnotowano
w grupie wieku kobiet 20-24 lata. Spadek ten kształtował się w obszarze
zmienności 1,31% w 1991 roku do 65,35% w 2008 roku w odniesieniu
do 1990 roku (tab. 7). Zmniejszenie zaobserwowano również w grupie
wieku kobiet 15-19 lat, spadek w tej grupie wynosił od 3,21% w 1992
roku do 50,0 % w 2008 r. Zauważono także zmniejszenie w grupie wieku
kobiet 25-29 lat. Kształtowało się ono w przedziale zmienności od 1,83%
w 1991 roku do 16,5 % w 2008 roku w relacji do 1990 roku.
Tabela 7. Dynamika płodności kobiet w miastach 100 tys. i większych
w latach 1990-2008
Lata
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Płodność - urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku
15-49
100,00
98,12
90,38
87,09
85,45
76,06
75,12
72,54
70,89
68,54
69,48
69,48
66,20
70,19
73,71
77,46
82,63
86,38
94,13
15-19
100,00
96,79
86,43
82,50
80,71
68,57
65,36
60,36
58,21
54,29
50,00
48,21
43,57
43,93
42,14
41,07
42,50
46,07
50,00
20- 24
100,00
98,69
90,05
83,18
78,16
68,13
63,50
59,10
53,94
49,00
46,68
42,44
34,65
33,64
32,56
31,87
31,94
32,56
34,65
30- 34
35- 39
40- 44
45-49
rok 1990 = 100
100,00
100,00
102,14
100,43
98,17
96,17
96,64
99,57
96,74
102,34
89,31
95,53
90,43
98,72
87,17
97,66
85,85
99,15
82,69
97,66
83,30
102,13
82,69
105,11
74,44
104,26
78,00
112,13
78,62
120,43
79,63
128,51
80,65
137,87
79,43
145,32
83,50
156,17
25- 29
100,00
102,70
97,30
103,24
108,65
94,59
96,22
93,51
92,43
92,43
95,68
97,30
101,62
102,70
111,89
121,08
134,05
144,32
161,08
100,00
100,00
97,62
102,38
109,52
95,24
95,24
92,86
83,33
83,33
80,95
88,10
80,95
85,71
95,24
95,24
102,38
111,90
123,81
100,00
100,00
150,00
100,00
150,00
100,00
100,00
50,00
100,00
100,00
50,00
100,00
50,00
100,00
100,00
50,00
100,00
100,00
100,00
Źródło: Jak w tab. 3.
Natomiast w grupie wieku kobiet 30-34, 35-39 i 40-44 lata odnotowano zwiększenie cząstkowych współczynników płodności urodzeń
61
żywych na 1000 kobiet. Największy wzrost zaobserwowano w grupie
wieku kobiet 35-39 lat, w tej grupie współczynnik wzrastał systematycznie w obszarze zmienności od 1,62% w 2002 r. do 61,08% w 2008 r.
w porównaniu do 1990 roku. Znaczący wzrost współczynnika odnotowano również w grupie wieku kobiet 30-34 lata. Kształtował się on w przedziale zmienności od 0,43% w 1991 roku do 56,17% w 2008 roku w relacji do 1990 roku. Wzrost tegoż współczynnika zauważono także w grupie wieku kobiet 40-44 lata, znajdował się on w obszarze zmienności od
2,38% w 2006 roku do 23,81% w 2008 roku w odniesieniu do 1990 roku.
Zmiany w poziomach współczynników reprodukcji ludności
Zgodnie z celem badania w kolejnym etapie postępowania badawczego
podjęto próbę rozpoznania zmian w wybranych syntetycznych miarach
reprodukcji ludności, takich jak ogólny współczynnik dzietności, współczynnik reprodukcji brutto i dynamiki demograficznej (tab. 8).
Analiza współczynnika dzietności w badanym okresie wykazała
systematyczne zmniejszanie się tego współczynnika z nieznacznym
wzrostem w latach końcowych, z poziomu 1,629 w 1990 roku obniżył się
do poziomu 1,004 w 2002 roku, następnie nieznacznie wzrósł do poziomu 1,233 w 2008 roku (tab. 8). Oznacza to spadek analizowanego
współczynnika o 24,31% w relacji do 1990 roku. Poziom tego współczynnika nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń, a wskazuje na
zawężony charakter reprodukcji ludności w największych polskich miastach.
Przeprowadzono również analizę współczynnika reprodukcji
brutto i współczynnika dynamiki demograficznej. W badanym okresie
współczynnik reprodukcji brutto wykazuje tendencję malejącą. W latach
1990-2008 zaobserwowano jego poziom w obszarze zmienności 0,7910,485. W 1990 roku kształtował się on na poziomie 0,790, w 2008 roku
na poziomie 0,602, czyli zmalał o 23,80 % (tab. 8).
Dokonana analizę współczynnika dynamiki demograficznej wykazała nieznaczne zmniejszenie poziomu i dynamiki współczynnika
w latach 1990-2008 (tab. 8). W badanym okresie zaobserwowano kształtowanie się współczynnika dynamiki demograficznej w przedziale 1,0850,798. Zmniejszył się on z poziomu 1,085 w 1990 roku do poziomu
0,979 w 2008 roku, czyli spadło o 9,77 %. W analizowanym okresie spadek znajdował się w obszarze zmienności 5,07-16,45 %, największy spadek odnotowano w 2002 roku.
62
Tabela 8. Współczynniki reprodukcji ludności i ich dynamiki w miastach 100 tys. i większych w latach 1990-2008
Współczynniki
Lata
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
dzietności
reprodukcji
brutto
dynamiki
demografficznej
1,629
1,629
1,524
1,481
1,460
1,310
1,289
1,231
1,190
1,132
1,128
1,102
1,004
1,033
1,054
1,079
1,122
1,151
1,233
0,790
0,791
0,739
0,720
0,713
0,633
0,625
0,598
0,574
0,550
0,545
0,535
0,485
0,504
0,511
0,525
0,542
0,559
0,602
1,085
1,030
0,982
0,974
0,977
0,882
0,880
0,853
0,840
0,800
0,828
0,831
0,798
0,825
0,851
0,871
0,908
0,916
0,979
Indeksy dynamiki współczynników
dynamiki
reprodukcji
dzietności
demograficzbrutto
nej
rok 1990 = 100
100,00
100,00
100,00
100,00
100,13
94,93
93,55
93,54
90,51
90,91
91,14
89,77
89,63
90,25
90,05
80,42
80,13
81,29
79,13
79,11
81,11
75,57
75,70
78,62
73,05
72,66
77,42
69,49
69,62
73,73
69,24
68,99
76,31
67,65
67,72
76,59
61,63
61,39
73,55
63,41
63,80
76,04
64,70
64,68
78,43
66,24
66,46
80,28
68,88
68,61
83,69
70,66
70,76
84,42
75,69
76,20
90,23
Źródło: Jak w tab. 3.
Reasumując, w analizowanym okresie zaobserwowano zmniejszenia we wszystkich wybranych do analizy badawczej syntetycznych
miarach reprodukcji ludności. Największym spadkiem charakteryzowała
się ogólny współczynnik dzietności, zaobserwowano jego zmniejszenie
w badanym okresie o 24,31 %. Znacząco zmniejszył się również współczynnik reprodukcji brutto, o 23,80 % w stosunku do 1990 roku. Nieznaczny spadek zaobserwowano także we współczynniku dynamiki demograficznej, w porównaniu do roku początkowego analizowanego
okresu w roku końcowym zmniejszył się on o 9,77 %.
63
Tendencje rozwojowe współczynników urodzeń, płodności kobiet
i reprodukcji ludności
W toku dalszego postępowania badawczego podjęto próbę identyfikacji
kształtu funkcji trendu dla przyjętych do analizy mierników urodzeń.
W pierwszej kolejności podjęto próbę identyfikacji kształtu funkcji trendu współczynnika urodzeń (rys. 3). W wyniku oszacowań różnych typów
funkcji trendu: liniowej i wielomianowej, ich oceny za pomocą parametrów struktury stochastycznej, tj. S i R², ustalono, że najlepszą aproksymantą trendu opisującego zmiany we współczynniku urodzeń żywych na
1000 ludności w miastach 100 tys. i większych jest wielomian trzeciego
stopnia. Współczynnik determinacji wynosi 97,90%.
Następnie podjęto próbę identyfikacji kształtu funkcji trendu
współczynnika płodności. Oszacowano różne typy funkcji trendu, dokonano ich oceny za pomocą parametrów struktury stochastycznej. Stwierdzono, że najlepszą aproksymantą trendu opisującego zmiany we współczynniku urodzeń żywych na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat w miastach
100 tys. i większych jest wielomian trzeciego stopnia (rys. 4). Współczynnik determinacji wynosi 98,20%.
Rysunek 3. Trend empiryczny i teoretyczny urodzeń żywych na 1000
ludności w miastach 100 tys. i większych w latach 1990-2008
14
%
12
10
8
6
y = 0,0011x 3 - 6,8318x 2 + 13592x - 9E+06
R2 = 0,979
4
2
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
trend empiryczny
trend teoretyczny
Lata
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS za lata
1989-2009.
64
Rysunek 4. Trend empiryczny i teoretyczny urodzeń żywych na 1000
kobiet w wieku 15-49 lat w miastach 100 tys. i większych w latach
1990-2008
%
50
45
40
35
30
25
20
y = 0,0042x3 - 25,218x2 + 50108x - 3E+07
R2 = 0,982
15
10
5
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
trend empiryczny
trend teoretyczny
Lata
Źródło: jak w rys. 3.
Rysunek 5. Trend empiryczny i teoretyczny współczynnika dzietności ogólnej w miastach 100 tys. i większych w latach 1990-2008
Współczynnik
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
y = 0,0002x 3 - 1,4667x 2 + 2924,3x - 2E+06
R2 = 0,9857
0,6
0,4
0,2
0,0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
trend empiryczny
trend teoretyczny
Lata
Źródło: jak w rys. 3.
65
Rysunek 6. Trend empiryczny i teoretyczny współczynnika reprodukcji brutto w miastach 100 tys. i większych w latach 1990-2008
Współczynnik
0,900
0,800
0,700
0,600
0,500
0,400
y = 0,0001x 3 - 0,7348x 2 + 1465,1x - 973781
R2 = 0,9836
0,300
0,200
0,100
0,000
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
trend empiryczny
trend teoretyczny
Lata
Źródło: jak w rys. 3.
Rysunek 7. Trend empiryczny i teoretyczny współczynnika dynamiki
demograficznej w miastach 100 tys. i większych w latach 1990-2008
Współczynnik
1,200
1,000
0,800
0,600
y = -4E-06x 4 + 0,0316x 3 - 94,943x 2 + 126765x - 6E+07
R2 = 0,9604
0,400
0,200
0,000
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
trend empiryczny
Źródło: jak w rys. 3.
66
trend teoretyczny
Lata
W dalszej kolejności postępowania badawczego podjęto próbę
identyfikacji funkcji trendu opisującego zmiany w kształtowaniu się
ogólnego współczynnika dzietności. Wyniki badań wykazały, że najlepszą aproksymantą analizowanego zjawiska jest wielomian trzeciego
stopnia (rys 5.). Odsetek wyjaśnionych zmian w poziomie współczynnika
dzietności miast 100 tys. i większych wynosi 98,57%.
Następnie dokonano identyfikacji kształtu funkcji trendu opisującego zmiany współczynnika reprodukcji brutto. Wyniki przeprowadzonej
analizy wykazały, że najlepszą aproksymantą trendu współczynnika reprodukcji brutto jest wielomian trzeciego stopnia (rys. 6). Odsetek wyjaśnionych zmian w badanym zjawisku wynosi 98,36%.
Dokonano również próby identyfikacji kształtu funkcji trendu
opisującego zmiany współczynnika demograficznego. Stwierdzono, że
najlepszą aproksymantą trendu współczynnika dynamiki demograficznej
jest wielomian czwartego stopnia (rys. 7). Odsetek wyjaśnionych zmian
w poziomie tego współczynnika w latach 1990-2008 przez zmienną czasową wynosi 96,04%.
Podsumowanie
W polskich miastach 100 tys. i większych, jak i w całym kraju, obserwuje się spadek liczby urodzeń, z nieznaczną tendencją zwyżkową od 2003
roku. Analizowane zmienne i współczynniki wykazują ogólną tendencję
spadkową. W miastach 100 tys. i większych współczynnik dzietności
z poziomu 2,025 w 1983 roku obniżył się do poziomu 1,629 w 1990 roku, a następnie do poziomu 1,233 w 2008 roku. Są to zjawiska świadczące o znaczących przemianach w reprodukcji ludności. Zaobserwować
można przechodzenie od reprodukcji prostej (współczynnik dzietności
2,1), gwarantującej zastępowalność pokoleń, do reprodukcji zawężonej.
Z badań wynika, iż liczba rodzonych dzieci w miastach 100 tys. i większych ulega zmniejszeniu z 2 do tylko 1. Może to być skutkiem czynników ekonomicznych, jak i pozaekonomicznych. Tendencja spodkowa
urodzeń w miastach 100 tys. i większych utrzymuje się nadal, mimo nieznacznej zwyżki urodzeń w ostatnim 2008 roku. Należy zaznaczyć, że
kobiety urodzone w latach ostatniego wyżu demograficznego (roczniki
1979-1983, a także 1984-1988) znajdują się obecnie w wieku intensyw-
67
nej, najwyższej płodności14, stąd wynika nieznaczny wzrost liczby urodzeń. Można spodziewać się w najbliższych latach stabilizacji poziomu
urodzeń, pomimo nieznacznych wahań w tym zakresie.
W wyniku podjętego postępowania badawczego zauważono:
 zmniejszenie liczby urodzeń;
 zmiany w strukturze urodzeń żywych według kolejności urodzeń; stwierdzono nieznaczny wzrost urodzeń pierwszej kolejności oraz zmniejszenie urodzeń drugiej i dalszych kolejności;
 zwiększenie odsetka urodzeń pozamałżeńskich;
 zróżnicowanie struktury wieku kobiet rodzących dzieci;
 przesunięcie się od 1997 roku do końca okresu badanego,
czyli 2008 roku, dominującej liczby urodzeń przez matki
z wieku 20-24 lat na wiek 25-29 i 30-34 lata;
 zmiany wzorca płodności według wieku kobiet; stwierdzono
spadek natężeń urodzeń u kobiet rodzących w młodszych
grupach wiekowych: 15-19 i 20-24 lat, oraz wzrost w starszych grupach wiekowych: 25-29, 30-34 i 35-39 lat; największe zmniejszenie płodności wystąpiło w grupie wieku kobiet
19 lat i mniej oraz 20-24 lata, największy wzrost nastąpił
w grupie wieku kobiet 30-34 lat.
W toku dalszych badań należy zidentyfikować i zbadać czynniki,
które powodują te zmiany.
Tendencies of changes in births in towns with 100 thousand inhabitants or more in Poland in the years 1990-2008
Summary
Weakening of the dynamics of demographic processes has been noted in Poland during
the last few years, with significant changes in the course of the process of population
reproduction. The research included an attempt to identify the number and structure of
births according to demographic characteristics and the reproductive rates of the population, as well as the according changes. An attempt was also made to recognise the de14
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, GUS, Warszawa
2009, s. 4.
68
velopment of tendencies in the number of births and reproductive rates of population.
The research undertaken took into consideration demographic properties such as the
order of birth by a given mother and the age of the mother when giving birth to her first
child.
The main sources of information were the Demographic Yearbooks for individual years
published by the Central Statistical Office. The following estimated rates were used in
this work: birth rate, total fertility rate, gross reproduction rate, demographic dynamics
rate and fertility rate. The analysis of the issue covered the time of system transformation, i.e. the years 1990-2008, and concerned all Polish towns with 100 thousand inhabitants or more, for a given calendar year. In the period of time analysed, this group included 43 towns, and the biggest of them were Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław,
Poznań, Gdańsk and Szczecin.
The results of the undertaken research showed a decrease in the number of births and
changes in the structure of live births by birth order; there was a slight increase noted in
the number of first births, as well as a decrease in the number of second and further
births. The analysis also showed an increase in the percentage of illegitimate children
and variation in the age structure of women giving birth - a shift in the age of mothers
giving most births from the age of 20-24 to the age of 25-29 and 30-34 from 1997 to the
end of the analysed period, i.e. 2008. The analysis also showed changes in the model of
fertility according to the age of women.
Bibliografia
Borowski S., Regiony reprodukcji ludności w Polsce Ludowej, PWN, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, t. XII, Warszawa-Poznań 1989.
Dyczewski L, Kulturowe aspekty wartości dziecka a urodzenia, w: Systemy wartości
a procesy demograficzne, red. K. Slany, I Kongres Demograficzny w Polsce, Rządowa
Rada Ludnościowa, ISUJ, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2003, t. XV.
Holzer J. Z, Demografia, PWE, Warszawa 2003.
Measurement of different emerging forms of households and families, Conference of
European Statisticians, Statistical Commission and Economic Commission for Europe,
Washington 2009.
Okólski M., Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2004.
Okólski M., Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, PWE, Warszawa 1990.
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, GUS, Warszawa 2009.
Sytuacja demograficzna Polski, Rządowa Rada Ludnościowa, Raport 2001, Rządowe
Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2003.
69
Slany K., Szczepaniak-Wiecha I., Bezdzietność – czy nowa wartość we współczesnym
świecie, w: Systemy wartości a procesy demograficzne, red. K. Slany, I Kongres Demograficzny w Polsce, Rządowa Rada Ludnościowa, ISUJ, Zakład Wydawniczy „Nomos”,
Kraków 2003, t. XV.
Roczniki Demograficzne 1990-2009.
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
Artykuły zgłaszane do Zeszytów Studiów Doktoranckich powinny być
zredagowane według przedstawionych wskazówek i dostarczone w wersji drukowanej wraz z załączoną wersją na dyskietce. Imię i nazwisko
autora powinno być umieszczone w lewym górnym rogu strony, nad tytułem.
1. Ustawienia strony
Rozmiar papieru:
Marginesy:
A4 (210 x 297 mm); objętość: max 20 stron;
górny 5,35 cm; dolny 5,35 cm;
prawy 4,25 cm; lewy 4,25 cm;
nagłówek 5 cm; stopka 4,3 cm;
Czcionka (tekst):
Times New Roman, 12 pkt, odstęp pojedynczy,
wyjustowanie, funkcja dzielenia wyrazów;
Czcionka (przypisy): Times New Roman, 10 pkt, odstęp pojedynczy,
wyjustowanie, funkcja dzielenia wyrazów;
Tytuł:
Times New Roman, 12 pkt, pogrubienie, kapitaliki,
wyśrodkowanie, po tytule interlinia;
Nagłówek 1:
Times New Roman, 12 pkt, pogrubienie, wyrównanie do lewej, po nagłówku 1 interlinia;
Nagłówek 2:
Times New Roman, 12 pkt, pogrubienie, kursywa,
wyrównanie do lewej, po nagłówku odstęp 6 pkt;
Numeracja stron:
dół strony (stopka), wyrównanie na zewnątrz,
czcionka 12 pkt;
2. Tekst
Tytuł i główne punkty powinny być oddzielone od podpunktów lub tekstu (według wskazówek). Należy zadbać o to, żeby tytuł, czy podtytuł nie
został oddzielony od tekstu. Tekst powinien być wyjustowany. Należy
zastosować opcję dzielenia wyrazów. Wszystkie akapity z wyjątkiem
pierwszego po nagłówku powinny się zaczynać wcięciem pierwszego
wiersza (1,25 cm).
71
Tekst powinien zawierać odniesienia i przypisy (do książek1, prac
zbiorowych2, autoryzowanych rozdziałów prac zbiorowych3 i artykułów
w czasopismach4).
3. Tabele, schematy i wykresy
Wszystkie tabele, schematy i wykresy powinny posiadać:
- nazwę i numer oraz tytuł, np. Tabela 1, Schemat 4, Wykres 2 (nad
tabelą, czcionka 12 pkt, pogrubienie, wyjustowane);
- źródło (pod tabelą, czcionka 10 pkt, wyjustowanie),
- na wykresach nie używamy kolorów, tylko desenie (pierwszy
plan – kolor czarny, tło – kolor biały).
Przykładowo:
Tabela 1. Poziom bezrobocia w obszarze euro (jako procent siły
roboczej)
2001
I
II
8,7
8,7
Bezrobocie
1997
1998
1999
2000
łącznie
11,6
10,9
10,0
9,1
poniżej 25 lat
23,2
21,3
19,1
17,7
17,0
17,1
9,9
9,4
8,7
7,9
7,6
7,5
powyżej 25 lat
Źródło: European Central Bank Monthly Bulletin, April 2001, European Central Bank,
Frankfurt am Main 2001, s. 29.
4. Summary
Summary (12 pkt)
Artykuł powinien zawierać krótkie summary w języku angielskim (około pół strony),
umieszczone przed bibliografią. Integralną częścią tego fragmentu powinien być tytuł
1
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 117.
2
Bankowość. Podręcznik dla studentów, red. J. Głuchowski i J. Szambelańczyk, Wydawnictwo WSB, Poznań 1999, s. 110-117.
3
R. Czelej, Belgia, w: Bankowość komercyjna w rozwiniętych systemach bankowych.
Studium wybranych krajów, red. A. Janc, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2001, s. 62.
4
O. Szczepańska, Dostosowanie instrumentarium polityki pieniężnej NBP jako warunek
uczestnictwa w ESBC, „Bank i Kredyt” 2000, nr 7-8, s. 104.
72
opracowania w języku angielskim. Edycja summary – Times New Roman, 10 pkt, odstęp pojedynczy, wyjustowanie, funkcja dzielenia wyrazów.
5. Bibliografia
Na końcu artykułu powinna znaleźć się bibliografia zawierająca maksymalnie 15 pozycji, wykorzystanych w artykule, uporządkowanych alfabetycznie. Edycja powinna być następująca: Times New Roman 10 pkt,
odstęp pojedynczy, wyjustowanie, odstęp między poszczególnymi pozycjami bibliografii „po – 6 pkt” .
Przykładowo:
Bankowość. Podręcznik dla studentów, red. J. Głuchowski i J. Szambelańczyk, Wydawnictwo WSB, Poznań 1999.
Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001.
Czelej R., Belgia, w: Bankowość komercyjna w rozwiniętych systemach bankowych.
Studium wybranych krajów, red. A. Janc, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań
2001.
Monthly Bulletin, IV, European Central Bank, Frankfurt am Main 2001.
Szczepańska O., Dostosowanie instrumentarium polityki pieniężnej NBP jako warunek
uczestnictwa w ESBC, „Bank i Kredyt” 2001, nr 7-8.
73
W serii Zeszytów Studiów Doktoranckich do tej pory ukazały się:
ZESZYT 1
Magdalena Kiedrowska, Kontrowersje wokół powstania i funkcjonowania Europejskiego Systemu Banków Centralnych
Hanna Wagner, Zjawisko liberalizacji przepływów kapitałowych i jego znaczenie dla
struktury bilansu płatniczego Polski
ZESZYT 2
Gerard Mosiej, Endogeniczne determinanty polityki celnej w okresie transformacji systemowej w Polsce
Grzegorz Przekota, Badanie słabej efektywności rynku akcji spółek sektora bankowego
notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych w latach 1995-2001
ZESZYT 3
Izabela Bludnik, Popyt na pieniądz w ujęciu Johna M. Keynesa oraz Miltona Friedmana
Katarzyna Gabryelczyk, Metody oceny efektywności inwestycji w fundusze inwestycyjne
ZESZYT 4
Małgorzata Magdalena Hybka, Harmonizacja podatków a konkurencja podatkowa między państwami Unii Europejskiej
Andrzej Liwacz, Perspektywy rozwoju captivów
ZESZYT 5
Michał Jurek, Wpływ zadłużenia netto sektora budżetowego na kreację pieniądza w
Polsce w latach 1996-2000
Piotr Manikowski, Ryzyko w projektach satelitarnych
Łukasz Wawrzyniak, Kanały redystrybucji nadwyżki finansowej do rolnictwa w różnych opcjach polityki gospodarczej
ZESZYT 6
Aneta Szadkowska, Dochody gmin a sytuacja finansowa wybranych jednostek samorządu terytorialnego
Joanna Petrykowska, Jakość usług bankowych w świetle badań ankietowych przedsiębiorstw
Piotr Michoń, Polityka rodzinna a praca matek z dziećmi do lat trzech. Przykład krajów
skandynawskich
74
ZESZYT 7
Paweł Kliber, Sterowanie inwestycjami w zagregowanych modelach wzrostu endogenicznego typu Solowa
Agnieszka Langner, Metoda Value at Risk w zastosowaniu do zarządzania ryzykiem
kredytowym
ZESZYT 8
Mirosław Kosiorek, Propedeutyka procesów integracyjnych w agrobiznesie
Piotr Mleczak, Zmiany w procesie udzielania kredytów konsumpcyjnych w Polsce w
świetle uregulowań prawnych o kredycie konsumenckim
Hubert Wański, Bankowa analiza transakcji w handlu zagranicznym w KBC BANK NV
ZESZYT 9
Weronika Grabowiecka, Opłata eksploatacyjna jako źródło konfliktów pomiędzy gminami a przedsiębiorstwami na przykładzie gminy Polkowice i KGHM Polska Miedź SA
w Lubinie
Agnieszka Kalwas, Rola samorządu lokalnego w działalności podmiotów gospodarczych
na obszarze gminy
Krzysztof Łabowski, Determinanty rozwoju funduszy hedgingowych w Polsce
ZESZYT 10
Roman Dudziński, Wykorzystanie modelu hurtowni danych dla prognoz rynkowych
Magdalena Musielak, Istota strategii bezpośredniego celu inflacyjnego oraz przykłady
zastosowania
Elżbieta Świtalska, Kreowanie ostracyzmu społecznego w walce z przestępczością
ubezpieczeniową
ZESZYT 11
Agnieszka Bartel, Podatek od dochodów z oszczędności w Polsce. Próba refleksji
Katarzyna Nawrot, Poziom rozwoju społecznego krajów ASEAN
Barbara Ptaszyńska, Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i jej wpływ na funkcjonowanie rynku pracy
ZESZYT 12
Katarzyna Frąckowiak, Deontologia w zawodach zaufania publicznego
Maciej Kokorniak, Koncepcja zastosowania sieci neuronowych w procesie zarządzania
ryzykiem portfela kredytów banku
Grzegorz Przekota, Szacowanie wymiaru fraktalnego szeregów czasowych metodą podziału pola
75
ZESZYT 13
Katarzyna Appelt, O różnych podejściach do wyceny opcji. Charakterystyka modeli
wyceny opcji sprzed 1973 roku
Arleta Bresińska-Balcer, Sposoby zabezpieczeń przed włamaniami internetowymi do
systemów bankowych
Beata Woźniak, Podstawy teoretyczne koncepcji NAIRU (Non-Accelerating Inflation
Rate of Unemployment)
ZESZYT 14
Monika Przygalińska, Struktura demograficzna ludności migrującej w Polsce w latach
1970-2001
Ewa Tomków, Oprocentowanie depozytów w bankach komercyjnych w Polsce a polityka Narodowego Banku Centralnego w latach 1994-2000
ZESZYT 15
Małgorzata Kośmicka, Rynek budowlany w Polsce w latach 1990-2003
Tomasz Szubert, Zmiany i tendencje w płodności w krajach Europy w latach 1960-2010
ZESZYT 16
Tomasz Bojkowski, Ustalanie odroczonego podatku dochodowego metodą zobowiązań
bilansowych
Leszek Dawid, Ekonomiczne osobliwości rynku opieki zdrowotnej i rynku leków
ZESZYT 17
Arleta Jaśniewicz, Rola podstawowego doradztwa w systemie wspierania małych i średnich przedsiębiorstw na przykładzie województwa wielkopolskiego
Liliana Gabriela Nowak, Przemiany własnościowe w polskim przemyśle maszynowym.
Przebieg i rezultaty
ZESZYT 18
Krystyna Doruch, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w latach 1989-2003
Sylwia Grala, Public relations jako dziedzina aktywności badawczej polskich ośrodków
naukowych. Raport z badań
ZESZYT 19
Aneta Marciniak, Niewidzialne bariery awansu kobiet – apokryf „szklanego sufitu”?
Grzegorz Godlewski, Społeczno-ekonomiczne aspekty działalności gospodarstw agroturystycznych na przykładzie południowego podlasia
Piotr Rosik, Infrastruktura transportu jako czynnik rozwoju regionalnego
76
ZESZYT 20
Leszek Dawid, A Market and Ethical Model of the Polish Pharmacy in the Light of Current Regulations with the Inclusion of Survey Research Pertaining to the Time of the
System's Transformation
Katarzyna Nawrot, Economic Freedom as a Measure of Development
Piotr Michoń, Economics and the Debate on Care in Social Policy. What Can Economists Learn from Mothers Caring for Their Children?
ZESZYT 21
Małgorzata Król-Witte, Niemiecki nadzór korporacyjny
Jacek Wojciechowski, Prawne i proceduralne podstawy kredytowania gmin w Polsce w
latach 1991-2004
Jarosław Woźniak, Nadzór i kontrola nad bankami komercyjnymi w Polsce. Rozwiązania systemowe
ZESZYT 22
Magdalena Cendal, Instrumenty polityki pieniężnej Narodowego Banku Polskiego po
wejściu Polski do Unii Europejskiej
Grzegorz Kamzol, Znaczenie płynności finansowej przedsiębiorstwa w skali mikro- i
makroekonomicznej
Anita Paszko-Janowska, Uwarunkowania kulturowe w zachowaniach ludzi w biznesie
ZESZYT 23
Krzysztof Cichy, Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego
Dariusz Spychała, Certyfikaty depozytowe – innowacyjne papiery konwersyjne
ZESZYT 24
Paweł Antoszak, Regionalne zróżnicowanie płac
Katarzyna Cieślińska, Koncepcja paradygmatów T. S. Kuhna a nauka o przedsiębiorstwie
Piotr Grapatyn, Obraz bezrobocia długookresowego w województwie kujawskopomorskim w latach 1989-2002 ze szczególnym uwzględnieniem powiatu inowrocławskiego
ZESZYT 25
Andrzej Jankowiak, Podpis elektroniczny jako gwarant bezpieczeństwa transakcji elektronicznych
Piotr Wróblewski, Optymalne procesy wzrostu w dwuczynnikowej jednostkowej gospodarce z liniową funkcją produkcji i zmienną efektywnością czynników
Dawid Piątek, Gospodarka centralnie zarządzana jako źródło kryzysu gospodarczego
77
ZESZYT 26
Katarzyna Sobiech, Luka infrastrukturalna w Polsce na tle wybranych państw członkowskich Unii Europejskiej
Bartosz Jurek, Inwestycje innowacyjne w niestacjonarnym dynamicznym modelu Leontiefa
Jarosław Lesinski, Wykorzystanie cen transferowych w rachunku efektywności jednostek banku odpowiedzialnych za zyski
ZESZYT 27
Piotr Łuczak, Instytucjonalne zaplecze dostosowań rynkowych w rolnictwie w warunkach transformacji gospodarki polskiej
Hanna Morawska, Rynek finansowych instrumentów pochodnych w krajach regionu
Europy Środkowo-Wschodniej
Marcin Nytko, Reformy indyjskiego systemu podatkowego w latach 1991–2005
ZESZYT 28
Grzegorz Borowski, Historia funduszy wspólnego inwestowania
Liliana Gabriela Nowak, Społeczno-ekonomicze przeobrażenia funkcjonowania przemysłu maszynowego w Polsce
Agnieszka Poczta, Pozycja państw rozwiniętych na światowym rynku rolnym w warunkach liberalizacji wymiany
ZESZYT 29
Joanna Henicz, Podstawy prawne działalności agentów ubezpieczeniowych oraz ich
rola w dystrybucji ubezpieczeń
Bartosz Kubat, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na kształtowanie się
rynku pracy w Polsce
Sebastian Stępień, Mikroekonomiczne determinanty opłacalności produkcji żywca
wieprzowego w Polsce
ZESZYT 30
Marek Gerczyński, Analiza koniunktury na polskim rynku prętów zbrojeniowych
w świetle oczekiwań rynku
Kinga Śliwańska, Ceny transferowe w polskim ustawodawstwie
Jacek Żurawski, Istota i funkcje public relations rynku odzieżowego w Polsce w okresie
transformacji
78
ZESZYT 31
Anna Hnatyszyn-Dzikowska, Teoretyczne koncepcje stabilizacyjnej funkcji państwa
w świetle współzależności sfery państwowej i ponadnarodowej
Arleta Olbrot-Brzezińska,
odpowiedzialności biznesu
Wolontariat
pracowniczy
Krzysztof Waliszewski, Działalność instytucji
na rynku kredytów konsumpcyjnych w Polsce
jako
forma
pośrednictwa
społecznej
kredytowego
ZESZYT 32
Paweł Antoszak, Salaries Diversification in Poland
Marek Gerczyński, Expectations on the Reinforcing Steel Market
Marcin Nytko, Liberalisation of Indian Foreign Direct Investment Policy: 1991-2006
ZESZYT 33
Grzegorz Nawrocki, Powstanie i działalność związków zawodowych w świetle społecznej nauki kościoła katolickiego
Anna Reichelt, Wybrane czynniki determinujące efektywność aktywnych programów
rynku pracy w Polsce
Magdalena Warszawska, Fundusze strukturalne jako instrumenty polityki na unijnym
rynku pracy (na przykładzie Irlandii i Grecji)
ZESZYT 34
Ireneusz Barczak, Swedish Support to the Private Sector Development in Developing
Countries in 2000-2005
Agata Kliber, Factors Determining the Demand for Polish Bonds
Magdalena Warszawska, European Social Fund as an Instrument of Active Policy on
the Polish Labour Market
ZESZYT 35
Andrzej Baranowski, Uczestnicy wtórnego rynku złota w Polsce w świetle badań demoskopijnych
Marcin Flieger, Problemy zatrudnienia w polityce Unii Europejskiej
Aneta Pisarska, Czynniki wpływające na transfer efektów szkolenia do organizacji
79
ZESZYT 36
Adam Krajewski, Budgetpolitische Entwicklung in Österreich im Zuge des Eu-Beitritts
Małgorzata Król-Witte, Corporate Governance: Vergütung der Vorstände und Aufsichtsräte in Deutschland. Theorie und Praxis
ZESZYT 37
Małgorzata Gajowiak, Kapitał społeczny i rola państwa w jego formowaniu
Jakub Małecki, Szanse i zagrożenia związane z rozwojem funduszy hedgingowych
w Polsce
Jarosław Stasiłowicz, Wykorzystanie sieci neuronowych dla szacowania czasu trwania
zadań we wdrożeniach systemów informatycznych
ZESZYT 38
Janina Jędrzejec, Klasyfikacja, kryteria wyboru i ewolucja reżimów walutowych w latach 1990-2004
Przemysław Łakomiał, Niemieckie inwestycje bezpośrednie w Izraelu w latach 19952004
Anna Wojciechowska, Opodatkowanie dochodów ze źródeł nieujawnionych jako instrument walki z szarą strefą w Polsce
ZESZYT 39
Sławomir Heciak, Teoria wyboru publicznego a ekonomiczna analiza funkcjonowania
sfery publicznej
Joanna Semrau, Konkurencyjność województw Polski wschodniej w warunkach ich
funkcjonowania w strukturach zintegrowanej Europy
Edyta Wojtyla, Unijne preferencje handlowe dla państw Maghrebu w latach 1970–2005
ZESZYT 40
Anna Andrzejewska, Anika Chojnacka, Patrycja Purgał, Zmiany na rosyjskim rynku
cukru w kontekście wahań cen cukru w latach 1999–2007
Paweł Błaszczyk, Strategiczne cele polityki pieniężnej na tle ewolucji krzywej Phillipsa
Violetta Kałuzińska, Przejrzystość w polityce banku centralnego
80
ZESZYT 41
Katarzyna Andrzejczak, Reforma struktury instytucjonalnej pomocy rozwojowej Francji dla krajów rozwijających się
Piotr Szostak, Rozwój procesów "makdonaldyzacji" we współczesnej gospodarce rynkowej
Sławomir Wojciechowski, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania procesu świadczenia usług w administracji samorządowej na szczeblu gminy
ZESZYT 42
Dominik Buttler, Volunteering and wages. The case of labour market entrants in Germany
Marcin FliegerThe possibilities of realizing by polish gminas the measures for employment increase within the programmes financed by EU funds in the financial perspective
for the years 2007-2013
Klaudia Kozłowska, Local Agenda 21 and Introducing the Concept of Sustainable Developement in Communes of Kujawsko-Pomorska Province
ZESZYT 43
Grzegorz Grabowski, Struktura towarowa wymiany handlowej Indii z Wielką Brytanią
w latach 1997–2007
Joanna Pułkownik, Euroregion Pro Europa Viadrina jako przykład współpracy transgranicznej
Piotr Struś, Neutralność deficytu budżetowego. Teoremat Ricardiańskiej ekwiwalencji
ZESZYT 44
Roman Kosmalski, Teoria trzech sektorów a struktura pracujących w Polsce na tle integracji z Unią Europejską
Karolina Sobczak, Wzrost gospodarczy – miary, źródła i efekty
Marcin Zajder, Operacje otwartego rynku i nadpłynność polskiego sektora bankowego
w świetle realizacji założeń polityki pieniężnej NBP po 2003 r. – lata 2004–2006
ZESZYT 45
Andrzej Baranowski, The Share of Households in Purchases of Gold in the Light of Socio-Demographic Research
Grzegorz Grabowski, Development of British FDI in India in 1991–2008
Agnieszka Piekarzewska, Interest Rate Derivatives as a Tool of Efficient Hedging –
Empirical Analysis for Poland
81
ZESZYT 46
Dorota Bogdańska-Czyrnek, Regionalna struktura niemieckich bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce
Tomasz Kolendo, Zastosowanie teorii elit na przykładzie myśli ekonomicznospołecznej Friedricha Augusta von Hayeka
Marcin Lehmann, Narzędzia wspomagające ocenę wiarygodności kredytowej podmiotów sektora MSP. Scoring behawioralny i scoring zysku
ZESZYT 47
Agnieszka Kurnatowska, Funkcjonowanie i rozwój rynku funduszy inwestycyjnych
w Polsce w latach 2004–2007
Michał Purczyński, Modele popytu konsumpcyjnego dla branż piwowarskiej i spirytusowej
Tomasz Sikora, Świadczenia emerytalno-rentowe żołnierzy zawodowych oraz
członków ich rodzin (aspekty normatywne i realizacyjne)
ZESZYT 48
Katarzyna Andrzejczak, France’s development aid for former colonies in 1981–2007
Małgorzata Gajowiak, Social capital and democracy
Violetta Kałuzińska, Consolidation processes in the european banking sector
ZESZYT 49
Sylwia Grenda, Cash pooling jako nowoczesny sposób zarządzania środkami finansowymi przedsiębiorstw
Mirosława Krzyścin, Komunikacja marketingowa jako sztuka budowania więzi z młodym konsumentem na przykładzie operatorów GSM w latach 2004–2009 w Polsce
Marek Ręklewski, Tendencje zmian urodzeń w Polsce w ujęciu powiatowym w latach
1999–2007
ZESZYT 50
Andrzej Jankowiak, The Safety of Electronic Communication in Internet Banking
Michał Postrach, The Institutional Structure of the Dutch Development Cooperation
with the Developing Countries
Marcin Wawrzyniak, An Evolutionary Algorithm for Job Scheduling in Multimachine
Environments
82
ZESZYT 51
Roman Kosmalski, Effizienz der Beschäftigungsstrukturen in den Ländern der Europäischen Gemeinschaft. Beitrag zur Verwendung der DEA – Methode
Karolina Lahutta, Finanzerziehung als Determinante der Entwicklung des Versicherungsbewusstseins in Polen
Szymon Piotrowski, Innovationspolitik in Polen: die Entwicklung in den Jahren 1989–
–2007
ZESZYT 52
Piotr Arendarski, Wykorzystanie procentowych kontraktów futures do spekulacji na krzywej
dochodowości
Janusz Nowak, E-learning – kierunki rozwoju oraz główne strategie zastosowania
Justyna Siwińska, Inteligencja biznesowa a systemy wspomagania decyzji
ZESZYT 53
Sławomir Błażejczyk, Zatrudnianie żołnierzy zawodowych w polskich siłach zbrojnych
okresu zmian ustrojowych
Błażej Dudkiewicz, Wpływ sekurytyzacji aktywów na stabilność współczesnego systemu finansowego
Paweł Perkowski, Rozliczenia międzybankowe w Polsce za pomocą nowoczesnych systemów RTGS
ZESZYT SPECJALNY
Józef Orczyk, Znaczenie doktoratu dla teorii i praktyki
Jan Szambelańczyk, Metodologiczne aspekty rozprawy doktorskiej
Aldona Andrzejczak, Źródła informacji i techniki edukacyjne
ZESZYT SPECJALNY (wydanie II poprawione)
Aldona Andrzejczak, Techniki edukacji dorosłych
Józef Orczyk, Znaczenie doktoratu dla teorii i praktyki
Jan Szambelańczyk, Metodologiczne aspekty rozprawy doktorskiej
83
POMOCNICZE MATERIAŁY DYDAKTYCZNE
ZESZYT I
Maria Chromińska, Iwona Roeske-Słomka, Alicja Szuman, Metody statystyki opisowej
POMOCNICZE MATERIAŁY DYDAKTYCZNE
ZESZYT II
Maria Chromińska, Iwona Roeske-Słomka, Alicja Szuman, Wnioskowanie statystyczne