rebeka - Kolberg

REBEKA
Opera kaszubska w 3 aktach
Muzyka: Michał Dobrzyński
Libretto, scenariusz - Tomasz Fopke
Osoby:
Karsczi – badacz folkloru – tenor
Rebeka – dziewczyna – sopran
Sãdza – sędzia – baryton
Stazja – tajemnicza nieznajoma – rola mówiona – głos kobiecy
Francusza – starsza kobieta – głos odtworzony ze starego nagrania
Jón – przyjaciel i przewodnik Karskiego – rola mówiona
Prokòp – zakulisowy obrońca w sądzie (przez megafon)
Rąbca I – drwal – rola mówiona
Rąbca II – drwal – rola mówiona
Szëmón – mężczyzna – rola mówiona
Mańdel – karczmarz – rola mówiona
Szandara – żandarm – rola mówiona
Rąbcë – chór męski, drwale
AKT I
Wnętrze XIXw. chaty kaszubskiej. Badacz folkloru Kamil Karsczi notuje
opowieści i piosenki usłyszane od miejscowych i przybyłych z okolicznych
miejscowości.
Francusza
…i tak król kôzôł ùszëc swi córce trzë sëknie: mòdrą jak niebò, strzébrzną
jak miesąc a złotą jak słuńce. A do te jesz kòżëch ze wszëtczëch zwierzãtów
swiata.
Karsczi
Co bëło dali?
Francusza
Prińcesa nie chca za swégò òjca jic. Założa kòżëch i wtim jã przeniosło w jiny
môl. Do gãstégò lasu. Szła i doszła do zómkù, dze kùchôrka ji da w psy bùdze
spac.
Karsczi (notuje)
… w psy bùdze spac…
Francusza
Prińc z negò zómkù bal wëprôwiôł, bò chcôł so nalezc brutkã do żeńbë.
Kùchôrka pùszcza na tuńce nã prińcesã z psy bùdë, co so kléd mòdri jak
niebò założa. I prińc leno z nią tuńcowôł.
Karsczi
… z nią tuńcowôł…
Francusza
Òna so swój kòżëch założa nazôt a prińc nick nie zmerkôł, że to ba òna. Żebë
jã nalezc, òn jesz jeden bal zrobił i jesz jeden – a òna to strzébrzną sëkniã,
to złotą sëkniã założa – i prińc le wcyg z nią tuńcowôł. I dôł ji swój piestrzéń
złoti.
Karsczi
…piestrzéń złoti…
Francusza
Kùchôrka kôza ji zupã dlô prińca ùwarzëc a òna na spódk talerza nen
piestrzéń pùsca. Prińcowi zupa szmaka a czej nalôzł w talôrzu piestrzéń,
zawòłôł tã, co zupã ùwarza i pòznôł, że to je na, co mù sã widzy. Tim
spòsobã dzewùs z psy bùdë doprzëszło do zómkù prińca.
Karsczi
I?
Francusza
…I długò żëlë a szczestlewie.
Karsczi
A mie to pòwiôdała?
Francusza
Wòjewsczich Francusza z Gòscëcëna
Karsczi
A Wami to pòwiôdała?
Francusza
Mòja mëmka, Miotkòwa Ana z Bólszewa
Karsczi
Dzãkùjã Wami baro. Z Bògã!
Francusza
Òstanita z Bògã!
Wychodzi.
Karsczi
Cëż sã w Piãknym Lasu spiéwô, Szëmónie?
Szëmón
W Szëmôłdze, Panie.
Karsczi
Nié w Schön Waldze?
Rąbcë
Më jesmë Kaszëbi, nié Niemcë!
(pieśń – cytat ludowy, dodana przez kompozytora)
Zemia jãczi, mòrze rëczi, sztorm tuńcëje z falą.
Wałë wësok, jak te chëcze z hùkã ò sztrąd walą.
Bôt pòsłëszny je rëbôkóm, wiosłama pãcają
Pòrze mòrze tak, jak mewa, procëm fali gnają.
Białka w trwòdze, płaczą dzecë, na sztrąd pòbieżelë,
Bôt sã jima nie wëwrócył, wiele rib złowilë.
Karsczi
Wiém, jô to, wiém… A jak szła ta chòranka ò Kaszce?
Szëmón
(uspokaja wzburzenie)
Tak, tej kòl naj to sã spiéwało tak:
Rąbcë
(oryginalna melodia ludowa)
Terô Wama pòwiém, jakô Kaszka bëła,
Czedë reno wstała, nigdë sã nie mëła.
Głowë nie ùczesze, jizbë nie wëmiece.
Słoma w jizbie leżi, w domù fóra smiecy.
Twarzëczka sã zdarzi jak kòl kòminiarzi.
Krowë nie wëdoji, ògòna sã bòji.
Swinie w seni rëją, kòtczi statczi mëją,
Talerze pòd ławą zarosłé mùrawą.
Drzewa nie narąbiã, wòdë nie przeniosã
We dnie jã wëtłëczã, w nocë jã przeproszã.
Ùtopiła mie sã mòja Kaszka w stëdni.
Mòcno jã żałujã, że jaż zemia dudni.
Terô Wama pòwiém, jakô Kaszka bëła,
Czedë reno wstała, nigdë sã nie mëła.
Karsczi
Jesz rôz, jo? Terô same słowa (notuje)
Szëmón (dyktuje, niektórë wyrazy głośniej)
... sã nie mëła.
… nie wëmiece
… w domù fóra smiecy
… jak kòl kòminiarzi
… ògòna sã bòji
… kòtczi statczi mëją
… talerze pòd ławą
… w nocë jã przeproszã.
… mòcno jã żałujã, że jaż zemia dudni.
Karsczi
Dzãkùjã. Pòzdrówczi a dlô Kaszczi – zdrowaszczi!
Śmieją się, Szëmón i Rąbcë wychodzą. Mijają się w progu z Rebeką.
Karsczi (patrzy na Rebekę)
A kògùm të jest, aniele?
Rebeka (pąsowiejąc)
Jô? Rebeka. Wë mie wòłelë?
Karsczi
Co mie pòwiész?
Rebeka
Nié za wiele
Karsczi
Cos zanócysz?
Rebeka
Leno tëli:
Sama jem, żôrotnô serota na swiece.
Dôwno jem wëpłaka za swim szczescym òczë.
Kam mie je pòdëszką, ni móm òjca, matczi,
Na jich grobach roscą w trôwie dzëczé kwiôtczi.
Ò pòrénkù rosë sã napijã zëmny
A na wieczór w kùli pòłożã sã cemny.
Sama jem, żôrotnô serota…
Lejla, lejla, lejlala…
Karsczi (do siebie)
Co sã ze mną dzeje? Ta melodia smùtnô…
Serce tak bùgrëje…
Dzéwczã…
Aniół…
Wpada przewodnik i przyjaciel Karsczégò- Jón.
Jón
Trudno!
Dziewczyna wybiega.
Bãdze w karczmie spanié. Mòjsze mô na górze
Szëkòwac pòsłanié.
Patrzy po pustej izbie.
To ju dzysô kùńc je…?
Karsczi (patrząc w kierunku drzwi za dziewczyną)
Kùńc…
Je…
Rąbcë
Żëcé przez pôlce jak wòda przecékô
A të szãtopórczi a kòzlinczi spiéwôsz!
Szpòrtë a bôjczi i lëdzczé gôdanié
W twòjim zesziwkù wnetk nańdą mieszkanié.
Jón
Czas òdpòcząc! Chcemë jic do Mańdelowi karczmë!
AKT II
Karczma Mańdla. Rebeka usługuje. Drwale śpiewają swoją pieśń biesiadną.
Jón z Karsczim wchodzą i siadają przy stole.
Drwale wznoszą kufle siedząc po czterech przy stole.
Jedna chójka – (uderzają się kuflami wstając) spùszczonô!
Drëgô chójka – spùszczonô!
Trzëcô chójka – spùszczonô!
Czwiôrtô chójka – spùszczonô!
Wypijają do dna, śpiewają kołysząc się objęci.
Zybie wiater, zybie las
Bãdze las, czej nie mdze nas!
Płënie swòją strëgą czas
Bãdze las, czej nie mdze nas!
Sajdô zajk, sã tacy lës
Bãdze las, czej nie mdze nas!
W chòjnie cos hërlëkùje
Bãdze las, czej nie mdze nas!
Knipie sowa, zmikô mësz
Bãdze las, czej nie mdze nas!
Zebra dzéwczã malën kòsz.
Bãdze las, czej nie mdze nas!
Spôdô bóma, w lasu krzik
Bãdze las, czej nie mdze nas!
A pòd bómą rąbca spi
Bãdze las, czej nie mdze nas!
Wznoszą toast.
Jedna chójka – spùszczonô!
Drëgô chójka – spùszczonô!
Trzëcô chójka – spùszczonô!
Czwiôrtô chójka – spùszczonô!
(wypijają do dna)
Jón
Gòscynny! Dwa piwa!
Rąbcë
(pieśń – cytat ludowy, dodana przez kompozytora)
Rëbôcë, rëbôcë…
(Rebeka stawia na stole piwo uśmiechając się do Karskiego)
Karsczi
Të? Mój aniół?
Rąbcë
Cëż wa tu robita?
Rebeka
Le Rebeka…
Rąbcë
Naprôwiómë sécë, bò ribka wëlecy
Z ti dzurawi sécë…
Karsczi
Mój aniół?
Jón
Cos cë za nią òkò nëkô…
Rąbcë
Z ti dzurawi sécë…
Karsczi
Mój aniół?
Karsczi
(do Rebeki)
Ta frantówka, ta kòmùdnô
Cénią mie na serce padła
I ni mògã mòcą żódną
Z dëszi wërëmac ji zdrzadła…
Kòżdi zwãk sã zdôwô zwònã
Òbrôz lubny twôrz rozwidniô
Leno: òna, òna, òna!
A jô na pòstrónkù, biédny…
Rąbcë
Ale mù sã swiécą òczë! Cëż to za miôùczenié kòcé!
Cëż to za miôùczenié kòcé! Ale mù sã swiécą òczë!
Rebeka
Tã frantówkã, tã kòmùdną
Nôdzeja w redotną zmienia
Bò jak starka rzekła mądrô:
Kòżdi mô swój czas, bë kòchac…
Òd nôpierszi w chëczi chwilë,
Czedë pòzwôł mie aniołã
Jakbë z nieba grom mie strzélił
Jaż jem czësto òd te zmôłkna…
Rąbcë
Òna téż jak kòtka mrëczi! Zarô mdą we dwòje bleczec!
Zarô mdą we dwòje bleczec! Òna téż jak kòtka mrëczi!
Karsczi i Rebeka
Jesmë sobie namieniony
Serce sobie serce wëbra
Tidrã miłotë zrzeszony –
Jesmë na jedno!
Rąbcë
Në, cëdno!
Zbùdëjemë sobie dodóm
Skąd widk wòłac mdze w noc zëmną
Dze naceszimë sã sobą -
Jedno na jedno!
Rąbcë
A, jenkù!
A czej wezwie ju Nôwëższi
I òtemknie pórtã niebną
Razã pùdzemë w swim szczescym Wiedno na jedno!
Karsczi Rebeka zamierzają się pocałować.
Jón
To ju zbrzëgło!
Mendel
(głośno) Rebeka! Gòsce żdają!
(ciszej) W nórce wiele zamôwiają…
Rebeka
Jidã! Jidã!
Jón (trzyma róg z tabaką)
Móm na tobakã chãtkã- bùcnã rogã w nôpiãtka!
Karsczi
Dôj i mie drëchù te pichù!
Jón (śmiejąc się)
Nie mdzesz tëli wzdichôł! (Zażywają. Kichają.)
Drwale grają w karty.
Rąbca I
Wieselé! Czëła Wa, jak Détlafów Antonowi szło?
Szedł nocą przez smãtôrz, miôł kąsk wëpité.
Narôz sã spùrgnął - wpôdł w kùlã jak w mitã.
Ni mòże wëlezc, sã legnął i ùsnął.
Reno szandara, co gôdô „verfluchte”
Stanął nad kùlą, na Antóna wzérô
A ten spôł niebòrôk, z zëmna jaż zmiérôł
Rôd bë sã przëkrił, nawkół za czims sygô
A ten „verfluchte” przez zãbë przecygô:
– Terô cë zëmno, a za czim òdkòpôł?
Tak Détlafòwi to szło w ùszłim rokù
A òdnądka chłopskò, chòc w pitë biédze
Nigdë, przenigdë bez smãtôrz nie jidze…
Drwale się śmieją.
Rąbca II
Trumf! A ten wa czëła?
Òtemklë wòlą òstatną Kapioszka
I wiéta Wa co? Że ta jegò Zoszka
Nick zapisóné nie dosta òd chłopa…
Òna tej mésterka wza, natëchstopach
A kôza nôdpis, co béł na tôblëczkã
Miéniac. Wëkùmóné ba: „Spij w ùbëtkù!”
A òna z żôlu za zôpis tak skrómny
Dorëła: „póczi më sã nie pòtkómë”!
Drwale się śmieją.
Rąbca I
Ej, Rebeka! (sadza przechodzącą z pustymi kuflami Rebekę sobie na kolana)
Nie dôj czekac! (drwale się śmieją)
Rebeka policzkuje go i chowa się za kontuarem. Karsczi rzuca się na drwala
przewracając go na ziemię, Jón rusza z pomocą, wszyscy się biją.
AKT III
Sala sądowa. Za kratą przy ścianie siedzą drwale a wśród nich Karsczi i Jón.
Na ławie świadków kobieta z twarzą zakrytą woalką (Stazja), karczmarz
Mańdel i Rebeka. Obecni są także Francusza i Szëmón. W centralnym
punkcie izby stoi stół, na którym stoi krzyż. Za stołem siedzi sędzia. Zeznaje
żandarm.
Szandara
Wstac! Sąd jidze!
Wësoczi Sądze, pòrëch w gospòdze
Statczi pòtłëkłé, mùnie òbité
Jedzenié, picé je na pòdłodze
A kòżdi rąbca pòrządno spiti
Mańdel-gòscynny płacze do nieba
Tej jem wprëczkòwôł piãc dlô pòrządkù
Wzął, verfluchte, do kluzë jak trzeba
Tëch pòd scaną zebrónëch gòłąbków…
Sãdza
Żid Mańdel ters pòwié, jak bëło…
Mańdel
Aj, Sądze Wësoczi! Waj, Sprawiedlëwi
Co za nieszczescé sã w karczmie sta mòji
Sromòta jakô! To nie dô sã wërzec!
Sãdza
Ad rem tu gadac! Òpòwiadôj, Żëdze!
Mańdel
Aj, rąbcë, co wzątk swój przënioslë w taszi
Jak colemało co dniów czilenôsce
Òdpòcząc przëszlë, waj, do karczmë naszi
Pò drãdżim dniu, czedë ju drzewò zwiozlë…
A w baszkã zagralë, a szpòrtowalë
Jak wiedno głosno so rozpòwiadalë
Nie wadza gòscóm to bawienié wcale
Póczi ti dwaj nie zaajtakòwalë…
Jón
Cëganisz, Mańdel!
Karsczi
Kò to je łeż!
Sãdza
Ni môta głosu! Cëchò mie bëc!
Jón
Niech rzecze Rebeka!
Karsczi
Pòwiédz, jak bëło!
Sãdza
Bãdzeta sztël? Bò kôżã wóm sëłą
Gãbë zasztopac a do te sztrôfã
Dołożã za sądu znieważenié!
(po krótkiej chwili)
Kògò przesłëchac sąd sóm wié lepi!
Niechle tej stanie tuwò… Rebeka!
(do niej)
Mówie, co tedë cã, dzéwczã, pòtka.
Rebeka
Ach, to mòja wina
Mòja to przesprawa,
Że jesmë tu ninia
W tëch sądowëch ławach
Jón je niedowinny
Z Karsczim, jegò Drëchã`
Jô jem zle zrobiła,
Bò jem gò pòkòcha…
Rąbcë
Ale łże, jaż trzészczi!
Rebeka
Rësził mie na pòmòc,
Czëdë rąbcë fifów
Bëło ju za wiele..
Rąbcë
Ale łże, jaż trzészczi!
Rebeka (wzburzona)
Jeden sã ùtcëwi
W mòjim żëcym trafił
A te kôrcze krzëwi…
Rąbcë
Co za cëzym patrzisz?!
Rebeka
Wa jesta zôzdrostny,
Bò żódnô was nie chce!
Rąbcë
Ale łże, jaż trzészczi!
Sãdza
Skùńczëc mùszã jô z tim!
Rąbcë
Kòzë pasc mdzesz w piekle!
Powoli zbliża się dama z woalką, wszyscy przyglądają się jej, milkną.
Sãdza
Chto Wë jesce?
Stazja
Stazja zez Gduńska
Sãdza
W ti sprawie cos jeszcze…
Stazja
Nie chcã, ale mùszã…
(do Karskiego)
Na zymkù, òb lato
Czej sniég leżôł w smiotach
Ga jeséń ba złotô
Gòrała miłota…
W noc cemną, w dzéń jasny
Czej wia, bùten słota
Dzes płënãłë blónë
Gòrała miłota…
Jem szła Twòjim szlachã
Jak pies, krok za krokã
Twim tchnienim òddicha
Gòrała miłota…
Pò chłopskù òblokłô
Chòc serce ze złota
Jô, pani ze swiata
Gòrała miłota…
Jem stała sã cénią,
Towarza jak dôka
Të jes mie nie widzył
Gòrała miłota…
(podnosi woalkę)
W nen wieczór, w gòspòdze, w nym nórce cemnym,
Sadła jem zdrzącë na cebie, mój mùlkù
Jaż narôz grom dëszë ùbëtk mie wërwôł
Czej ùzdrza jem cebie jak scyskôsz tã…
Karsczi
Stójle!
Nie jem winny tobie
jô nick
Nie chcã ce na drodze
Biôj précz!
Stazja
Mùlkù…
Karsczi
Précz!
Sãdza
Kùńc!!!
Wastnô òbskôrża, że przë bitce w gòspòdze
Ùkrôdł Wami piestrzéń drodżi ten tu, złodzéj
(pokazuje na Karsczégò)
Karsczi
Co?!
Stazja (szlocha)
To bez zôzdrosc
Wëbôcz miłi…
Czë jesz dlô nas je nôdzeja…?
Sãdza
Co jô czëjã?!
Krzëwi dokôz béł pòdóny!
Prokòp (obrońca, niewidoczny, przez megafon)
Wësoczi Sądze, nie ùńdze nick Wami.
Kòżdëchny grzéch procëm i wina – jasné
Niglë sprawã zamkniece wërokami
Pòzwòlce dokôzë na „jo” òbjasnic…
Całô wina w kòchanim, w kòchanim przesprawa
Żódnëchné wseczëcé takcos bë nie sprawia
Leno miłota, miłota, miłota…
A ne rąbcowé szpòrtë, co z głowë rozgrzóny
Nijak krziwdë nie zrobia, le co wërwas stóny
Leno głëpòta, głëpòta, głëpòta…
Miéjce, Wësoczi téż na to Sądze bôczenié
Że nicht nie zdżinął, a pôrã statków je stłëkłëch
Na sprawiedlëwé żdajemë tej òbsądzenié
A cobë sąd w mądroscë ruchna béł òblekłi
Sãdza
W miono Kaizera, co dozérô sprawë nasze,
Ksyżeca Pòmòrzô, Wendów i Kaszëb,
skôzywóm:
- rąbców, wszëtczich jak tu są, òkróm jednégò, co zaczął – na dwa dnie w
sôdzy – za nen rejbach w gòspòdze;
- tegò z nich, co zaczął, bë tësąc mark zapłacył;
- Jana, za biôtkã – na dwa dni w klôtkã,
- Stazjã, za sądu òcëganienié- na piãc tësący mark zapłacenié
Kùreszce wastã, co sã Karsczi nazywô, za to, że… zadzywôł – na chùtczé z
ti zemi wëjachanié, co niech sã ju witro stanie!
Gaśnie światło. Następuje przeniesienie do pierwszej sceny. Karsczi śpi przy
stole. Podchodzi Rebeka.
Karsczi (patrzy na Rebekę)
A kògùm të jes, aniele?
KONIEC