PRACA DYPLOMOWA ŚWINOUJŚCIE 2007

ZACHODNIOPOMORSKA SZKOŁA BIZNESU
W SZCZECINIE
STUDIA PODYPLOMOWE
BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY
PRACA DYPLOMOWA
DARIUSZ KORDA
„STRESORY W ŚRODOWISKU PRACY – ZE
SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PRACY
NAUCZYCIELA”
Praca napisana pod kierunkiem:
mgr Kszysztofa Krasuskiego
ŚWINOUJŚCIE 2007
WSTĘP..........................................................................................................................2
1.Cel i zakres pracy.......................................................................................................2
2.Uzasadnienie wyboru tematu.....................................................................................2
3.Podstawowa terminologia..........................................................................................3
ROZDZIAŁ I
STRES I W ŚWIETLE LITERATURY.. ...................................................................5
1.Stres jego przyczyny, rodzaje i następstwa............................................................... 5
2.Charakterystyka źródeł stresu – rodzaje stresorów....................................................9
2.1.Fizyczne czynniki stresu.........................................................................................9
2.2.Chronobiologiczne czynniki stresu.......................................................................13
2.3.Psychologiczne czynniki stresu............................................................................15
2.4.Socjologiczne czynniki stresu...............................................................................17
3.Stres zawodowy w pracy nauczyciela......................................................................18
ROZDZIAŁ II
PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ......................................................... 23
1.Problemy, hipotezy, techniki i wskaźniki badawcze............................................... 23
2.Opis środowiska badawczego..................................................................................25
ROZDZIAŁ III
SPRAWOZDANIE Z ODBYTYCH BADAŃ.......................................................... 26
1..Wyniki przeprowadzenia ankiety „Pomiar stresu w środowisku pracy nauczyciela“
oraz porównanie wyników badań prowadzonych w roku 2001 w Szczecinie i 2007 w
Świnoujściu.................................................................................................................26
2.Wnioski teoretyczne i wskazania praktyczne..........................................................29
BIBLIOGRAFIA........................................................................................................31
ANEKS.......................................................................................................................33
1
WSTĘP
Już od wieków towarzyszy człowiekowi konieczność podejmowania pracy,
umożliwia mu ona zdobycie środków do życia, a także zajmowanie określonej
pozycji społecznej. To właśnie poprzez pracę kształtuje się osobowość, charakter
oraz psychika ludzi. Postęp cywilizacyjny, czy też techniczny przynosi w tej
dziedzinie wiele zmian, które mają wymiar zarówno pozytywny jak i negatywny.
Nieodłącznym składnikiem procesu pracy jest stres, a czynniki wywołujące stres
mogą mieć różny charakter i w różny sposób wpływać na wykonywaną pracę.
Poszanowanie godności i innych dóbr osobistych pracownika oraz zapewnienie mu
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy są podstawowym obowiązkiem
pracodawcy. Problem ochrony pracownika w procesie pracy ma nie tylko aspekt
humanitarny, ale również ekonomiczny. Człowiek w trakcie wykonywania pracy
narażony jest na zagrożenia wynikające nie tylko z samej pracy, ale również z
oddziaływania warunków środowiska, w którym pracuje. Wskutek tego odczuwanie
przez niego uciążliwości pracy będzie tym niższe, a efektywność wyższa , im
bardziej sprzyjające będą warunki , w których ona przebiega.
1.Cel i zakres pracy.
Celem tej pracy jest zaprezentowanie małego wycinka wiedzy dotyczącej
czynników stresujących, ich wpływu na proces pracy, oraz omówienie tej
problematyki ze szczególnym uwzględnieniem miejsca i roli stresorów w pracy
nauczyciela.
Innym
aspektem
pracy
będzie
porównanie
wyników
badań
przeprowadzonych przez autora w jego miejscu pracy , z badaniami prowadzonymi
w terminie wcześniejszym przez innego autora w innych placówkach oświatowych.
2.Uzasadnienie wyboru tematu.
Od wielu lat rządy państw, organizacje pozarządowe, związki zawodowe i
pracodawcy zajmują się problematyką ochrony pracy. Jednym z aspektów tego
procesu jest zapobieganie wypadkom przy pracy. Aby zapobiegać wypadkom, należy
rozpoznać i opisać różnego rodzaju czynniki niebezpieczne i szkodliwe występujące
2
w procesie pracy, bądź jego otoczeniu. Zdecydowaną większość powyższych
czynników dokładnie rozpoznano i wielokrotnie opisano, są wśród nich oczywiście
różnego rodzaju stresory.
Problematyka ta nie jest jednak szerzej znana w środowisku pracodawców i
pracowników.
Wybór powyższego tematu jest próbą, możliwie przystępnego, przybliżenia tych
zagadnień.
Szczególne potraktowanie zawodu nauczyciela wiąże się z profesją autora
oraz jego zainteresowaniami.
Zawód nauczyciela jest szczególnie związany ze stresem, a stresorów występujących
w jego pracy jest co niemiara. Wszystkie one mogą zaburzać proces dydaktyczny i
wychowawczy, niweczyć wysiłki uczniów i pedagoga, mogą powodować, iż nasze
dzieci „oddane” pod
opiekę szkoły nieprawidłowo ukształtują swoją wiedzę i
osobowość. Jest to problem poszczególnych rodzin, jak również całego
społeczeństwa.
Oddziaływanie czynników stresujących oraz nie umiejętność radzenia sobie z ich
wpływem, może także powodować „wypalenie” zawodowe nauczycieli. Może
również negatywnie oddziaływać na ich zdrowie tak fizyczne jak i psychiczne.
.
3.Podstawowa terminologia.
Dla lepszego zrozumienia rozpatrywanego problemu konieczne jest
zdefiniowanie niektórych ważniejszych terminów związanych z tematem.
Pierwszym z definiowanych pojęć jest stres który w tej pracy rozumiany będzie jako
„nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie1“.Jako „ złożone
zjawisko, obejmujące zmiany psychologiczne i fizjologiczne pojawiające się w
odpowiedzi na rozmaite bodźce lub sytuacje nieobojętne dla jednostki2“.
Kolejnym terminem wymagającym sprecyzowania jest stresor - „ przez stresor
rozumieć będziemy taki element bodźca lub sytuacji, który narusza względną
równowagę pomiędzy podmiotem a środowiskiem i uruchamia mechanizmy
adaptacyjne (regulacji psychicznej) zachowania człowieka 3”. Dla prostych i łatwo
rozpoznawalnych stresorów należą zewnętrzne niekorzystne warunki środowiska
1 H. Selye, Stres okiełznany, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s.25.
2 W. Oniszczenko, Stres to brzmi groźnie, W SiP, Warszawa 1993 , s.31.
3 J.F. Terelak, Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz 1995, s. 68
3
pracy – hałas, wysoka lub niska temperatura, duża wilgotność powietrza, brak
właściwego oświetlenia, nadmierny wysiłek fizyczny itp.
„Bardziej złożone i podstępnie działające są stresory o charakterze społecznym:
•
obciążenie pracownika zadaniami przekraczającymi jego zdolność
umysłową, pojawiają się zaburzenia uwagi, pamięci, toku myślenia,
•
obciążenie zadaniami, które są niejasne, nieokreślone, nazbyt złożone,
prowadzące do konfliktów, ryzykowne itp.,
•
monotonia czyli wykonywanie tych samych, powtarzających się w krótkim
odstępie czasu, na ogół prostych czynności,
•
presja czasu czyli odgórny nacisk na jak najszybsze tempo wykonania przy
zachowanej jakości,
•
konieczność szybkiego podejmowania decyzji przy niepełnej informacji i
dużej odpowiedzialności,
•
stałe poczucie zagrożenia związanego z obawą o utratę pracy jako źródła
utrzymania,
•
odrzucenie społeczne przez środowisko współpracowników,
•
uporczywe doznawanie upokorzeń i niesprawiedliwego traktowania ze strony
przełożonego,
•
brak nawet małych osiągnięć, poczucie bezsensu i beznadziejności,
bezradność w istniejącej sytuacji, brak poczucia, że można na kogoś lub na
coś liczyć.”4
Jak widać różnorodność stresorów jest bardzo duża – stresorem może być zarówno
bardzo złożone, silnie pobudzające zadanie, jak i odwrotnie, monotonia i wielokrotne
powtarzanie tych samych czynności.
Ważnym pojęciem z punktu widzenia tego opracowania jest pojęcie:
środowisko pracy – należy je rozumieć jako system, na który składa się zarówno
bezpieczeństwo techniczne, jak i organizacja pracy, jej efektywność i wydajność oraz
stosunki międzyludzkie w zakładzie pracy. Środowisko pracy tworzy pięć
składników :
1. Powiązanie człowieka z maszyną (rodzajem wykonywanych czynności)
2. Dopasowanie maszyny (rodzaju pracy) do cech psychofizycznych człowieka
3. Organizacja stanowiska pracy oraz jej powiązania z wyższymi strukturami zakładu
pracy
4. Materialne czynniki środowiska pracy (mikroklimat, oświetlenie, zagrożenia
mechaniczne, pyły i toksyczne opary związków chemicznych, hałas i ultradźwięki,
zanieczyszczenia biologiczne, promieniowanie elektromagnetyczne wibracje)
4 M. Popielarska, Stres w pracy, „Personel”, 18/1997, s. 36.
4
5. Relacje interpersonalne w zakładzie pracy5.
W kształtowaniu środowiska pracy muszą uczestniczyć zarówno pracodawca
jak i pracownik. Potrzebna jest świadomość i dyscyplina pracownika, ale przede
wszystkim aktywna postawa pracodawcy promująca zagadnienia bhp. Pracodawca
musi odpowiedzieć sobie co zrobić aby: unikać bądź minimalizować ryzyko w
środowisku pracy, likwidować źródła zagrożeń, dostosować środowisko pracy do
psychofizycznych właściwości pracownika. Bezpieczne środowisko pracy to takie w
którym pracownik
pracuje wydajnie i bezpiecznie, praca daje mu nie tylko
utrzymanie, ale także satysfakcję.
ROZDZIAŁ I
STRES I STRESORY W ŚWIETLE LITERATURY.
1. Stres jego przyczyny, rodzaje i następstwa
W okresie, kiedy w psychologii nie operowano jeszcze pojęciem stresu, ważne
miejsce zajmowało pojęcie frustracji. Termin ten, podobnie jak stres jest pojęciem
nieprecyzyjnym i wieloznacznym. Generalnie można powiedzieć,że frustracja
zachodzi wtedy, gdy przerwany zostaje ciąg zachowań ukierunkowanych na
osiągnięcie jakiegoś celu. Celem może być zaspokojenie określonych potrzeb.
Podstawowymi warunkami pojawienia się frustracji jest zarówno „brak” jak i
„udaremnienie”.6 .
Kiedy w 1926 roku Hans Seyle – student drugiego roku medycyny – po raz
pierwszy wprowadził do medycyny pojęcie stresu, nikt zapewne nie przypuszczał, że
pojęcie to zrobi tak oszałamiającą karierę. Seyle określa stres jako stan, „...który
przejawia się swoistym zespołem składającym się ze wszystkich nie swoistych zmian
w układzie biologicznym. Jego składnikami są widoczne zmiany wywołane przezeń,
niezależnie od przyczyny. Zmiany te są sumą wszystkich rozmaitych procesów
przystosowawczych, zachodzących w jakimkolwiek czasie w ustroju.”. Zmiany te
autor określa jako GAS, czyli General Adaption Syndrom, na który składają się
pewne charakterystyczne przebiegi w organizmie, występujące w trzech stadiach:
5 P. Murawski, W.Rybarczyk, Rozmowy o kształtowaniu środowiska pracy, w: Przyjaciel przy Pracy“,
1/1996, s.23.
6. J. F.Terelak, Stres...., op.cit. s. 36-38
5
stadium alarmowym, stadium odporności, stadium wyczerpania.7
Alarm pojawia się w momencie zagrożenia. Organizm musi w ciągu
krótkiego czasu przystosować się do odparcia zagrożenia, bądź jego uniknięcia.
Informacja oceniana jako zagrożenie powoduje wzmożone wydzielanie adrenaliny i
noradrenaliny do krwi przez korę nadnerczy. Konsekwentnym efektem tego wpływu
hormonów jest podniesienie sprawności poszczególnych narządów. Zachodzące
zmiany w organizmie określane są jako biochemiczny mechanizm alarmowy.
Stadium przystosowania jest właściwą fazą pokonywania trudności.
Mechanizm alarmowy przygotowuje organizm bądź do walki z zagrożeniem, bądź
do wycofania się. Jedno i drugie wymaga dużej sprawności organizmu.
Stadium wyczerpania czy też rezygnacji, ma miejsce wówczas, gdy
wyczerpują się naturalne możliwości obronne organizmu.
Wiele badań dowiodło, że stan stresu pojawia się nie tylko pod wpływem
bezpośredniego zadziałania na organizm bodźców szkodliwych, ale również wtedy,
gdy jednostka oczekuje wystąpienia sytuacji zagrażającej, na przykład przed
zabiegiem dentystycznym, skokiem na spadochronie. Levi wykazał w sposób
eksperymentalny, że już oglądanie filmów, wywołujących silne emocje pozytywne i
negatywne wyzwala reakcje będące wskaźnikami wystąpienia stresu. Tak więc
zakres sytuacji mogących wywołać stres jest bardzo szeroki i obejmuje bodźce
fizyczne, chemiczne, biologiczne i psychologiczne.8
Pojęcie stresu występuje w nauce w dwóch różnych znaczeniach o jako stres
fizjologiczny i stres psychologiczny.
Stres fizjologiczny - to zespół ogólnych zmian przystosowawczych ustroju,
jako reakcja na nowy czynnik pojawiający się w organizmie lub jego otoczeniu.
Zespół ten obejmuje m.in. wzmożenie procesów przemiany materii, wzrost ciśnienia
krwi i tętna, wzrost poziomu cukru we krwi, wzrost ciepłoty ciała, wydzielenie ciał
odpornościowych, podniesienie krzepliwości krwi.
Stres psychologiczny jest zmianą występującą w psychologicznych
mechanizmach regulacyjnych i czynnościach pod wpływem różnego rodzaju sytuacji
trudnych9. Stresorem może się stać każdy bodziec czy sytuacja stanowiąca
przeszkodę, lub zakłócenie celowo wykonywanej czynności, każda strata, szkoda lub
7 M. Cenin, Stres a psychospołeczne wymagania roli menadżera, Prace psychologiczne XLVI,
Wrocław, s. 166
8 B. Dudek, Psychiczne obciążenie pracą, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1992, s.19
9 A. Frączak, M. Kofta, Frustracja i stres psychologiczny, w: ‚Psychologia“ pod red. T.
Tomaszewskiego, Warszawa 1976, PWN, s. 651.
6
dolegliwość, a nawet sam sygnał o zagrożeniu10.
W skład zespołu stresu psychologicznego wchodzą :
1. procesy mobilizacji organizmu (takie jak w pierwszym stadium stresu
fizjologicznego)
2. wzrost poziomu aktywacji, czyli ogólny wzrost pobudzenia centralnego układu
nerwowego; objawia się to przyspieszeniem procesów odbioru i przetwarzania
informacji oraz wzmożona skłonnością do reagowania, czego psychicznym
odpowiednikiem jest stan czujności lub podniecenia.
Sytuacjom stresu towarzyszy silne pobudzenie emocjonalne. Człowiek
przeżywa wtedy napięcie, poczucie zagrożenia, lęk, strach, żal, smutek, złość. Można
wtedy mówić o dystresie, czyli złym stresie, spowodowanym zbyt silną stymulacją
lub niedostatecznym pobudzeniem. Stan równowagi pomiędzy psychiką a somatyką
został bowiem zachwiany. „Niekiedy reakcja fizjologiczna organizmu na
powtarzające się, intensywne wzbudzenia stresowe jest nieprzystosowawcza i
szkodliwa. Pogorszenie funkcjonowania organizmu mające charakter psychogenny
określa się jako zaburzenia psychosomatyczne. Termin ten stosuje się w odniesieniu
do objawów związanych z uporczywą reakcją stresową, takich jak szybkie tętno i
wysokie ciśnienie krwi, a także do rzeczywistych uszkodzeń tkanki, żołądka. Ocenia
się, że mniej więcej połowa wszystkich pacjentów, którzy zgłaszają się do lekarzy,
ma objawy schorzeń wywodzących się przede wszystkim z zaburzeń emocjonalnych.
Co więcej, niektórzy badacze są przekonani, że wszystkie choroby i zaburzenia mają
jakieś podłoże emocjonalne. Wykazano, że czynniki emocjonalne odgrywają istotna
rolę w rozwoju niektórych przypadków choroby wrzodowej, wysokiego ciśnienia
krwi, nieżytu jelit, bólów krzyża, zapalenia skóry, otyłości, astmy i wielu innych
schorzeń.”11
Mówiąc o reakcjach stresowych, „należy wprowadzić rozróżnienie między
stresorami incydentalnymi a bardziej trwałymi stresorami przewlekłymi.
Podstawową cechą stresora incydentalnego jest jego nieciągłość, która dotyczy
zarówno czasu trwania, jak i rozpoczęcia i zakończenia oddziaływania stresora.
Istnieje jednak jeszcze jeden, całkowicie odmienny rodzaj stresu, który (a) nie musi
wcale rozpoczynać od konkretnego wydarzenia, ale często narasta powoli i
10 T. Kocowski, Stres, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“, pod red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja,
Warszawa 1993, s. 742-744.
11 P.G. Zimbardo, F.L. Rucha, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996, s. 362
7
niepostrzeżenie jako trwały problem związany z naszym otoczeniem społecznym lub
rolą, oraz (b) zwykle trwa dłużej niż pojedyncze wydarzenie, od momentu
rozpoczęcia do rozwiązania. Ten rodzaj stresorów można określić mianem stresorów
przewlekłych, czyli problemów i spraw, które bądź pojawiają się regularnie w trakcie
odgrywania codziennych ról i wykonywania powszechnych czynności, bądź
wynikają z natury owych ról i czynności, tak że jednostka spostrzega je jako stałe.”12
Analizując literaturę przedmiotu spotkać się można także z terminem
istotnym z punktu widzenia wpływu stresu na proces pracy, jest to pojęcie stres
zawodowy, które „definiowali będziemy jako doświadczaną przez jednostkę
niezgodność między wymaganiami środowiskowymi (związanymi z wykonywaną
pracą) a osobowymi/sytuacyjnymi zasobami jednostki, której towarzyszą rozmaite
symptomy psychiczne, fizyczne i behawioralne.”13
Reasumując można powiedzieć, że dzisiejsze czasy, w każdej dziedzinie
życia (również zawodowego) przynoszą powody do frustracji. Istnieją dwa sposoby
nastawienia i reakcji na frustrację :
•
zadaniowy, kiedy przeszkoda stanowi dla człowieka problem do rozwiązania,
mobilizuje do uruchomienia pełni własnych możliwości ; niekiedy w miejsce
emocji negatywnych mogą pojawić się zainteresowanie, ciekawość
poznawcza, ambicje twórcze ;
•
obronny, gdy frustracji towarzyszą negatywnie zabarwione, silne emocje, a
pierwotny kierunek działania ulega zmianie; jednostka obiera sobie nowy cel,
aby zredukować przykre napięcie ; dzieje się tak przeważnie wtedy, gdy
człowiek czuje, że zagrożone jest jego ‚ja“ o kiedy na przykład odbiera
krytykę nie jako uwagę do podejmowanych przez niego działań, ale jako
zamach na jego osobę.
Frustracja może doprowadzić do stresu wraz ze wszystkimi jego
konsekwencjami. Na frustrację jednostek duży wpływ wywiera poziom frustracji
społecznej. Wiele ludzkich dążeń niweczonych jest przez kryzysy polityczne i
społeczne, bezrobocie, ubóstwo, złą organizację życia. Sprzyjając frustracji zdarzenia
te przyczyniają się do rozwoju patologii społecznej. Prowadzą też do wzrostu liczby
rozwodów, nerwic, samobójstw, chorób psychicznych14.
12 Psychologia pracy i organizacji, red. N. Chmiel, GWP, Gdańsk 2003, s. 175-176
13 Psychologia pracy....op. cit., s. 175
14 I. Obuchowska, Frustracja, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“ pod red. W.Pomykało, Warszawa
1993, Fundacja Innowacja, s.205-206.
8
2.Charakterystyka źródeł stresu – rodzaje stresorów
W sytuacji braku dogodnego kryterium podziału źródeł stresu, aby
usystematyzować to zagadnienia,
wydaje się być przydatna natura czynnika
stresowego (stresora). Ze względu na naturę stresora można przyjąć klasyfikację na
stresory fizyczne, biologiczne i psychologiczne (społeczne).
2.1.Fizyczne czynniki stresu
Czynniki fizyczne stresu charakteryzują się dwiema cechami. Po pierwsze nadają się do opisu zewnętrznego środowiska człowieka. Po drugie - dają się łatwo
ująć w kategorie ilościowe.
Czynniki klimatyczne (wilgotność i temperatura) – stresowy charakter
tych czynników ujawnia się dopiero przy zmianie warunków geograficznych lub pór
roku, które uruchamiają procesy adaptacyjne zwane klimatyzacją.
Znane są objawy „choroby meteotropowej”, które są związane między innymi z
nagłymi wahaniami ciśnienia atmosferycznego. Choroba ta wiąże się z objawami
ucisku, dzwonienia lub szumu w uszach, bólami lub zawrotami głowy, uczuciem
senności, osłabieniem, skłonnościami do omdleń. Wprawdzie wszystkie te
dolegliwości są odwracalne lecz zawsze odczuwane jako dyskomfortowe.
Hałas – jeśli bodźce dźwiękowe, wywołujące w narządzie słuchu dźwięk, nie
są pożądane, to określa się je jako hałas. Zwykle hałas można opisać za pomocą
dwóch parametrów fizycznych: częstotliwości i natężenia. Częstotliwość określa
liczbę całkowitych fal akustycznych, docierających do uch w jednostce czasu i
oznaczana jest w okresach na sekundę lub hercach. Natężenie, będące strumieniem
energii przypadającej na jednostkę powierzchni, określa się w umownej jednostce
logarytmicznej, tzn. decybelach(dB). W praktyce mierzy się poziom ciśnienia
akustycznego (A).
Odróżnienie hałasów nieszkodliwych i szkodliwych (stresowych) jest trudne, gdyż
stresogenność
hałasu zależy nie tylko od natężenia dźwięku, ale także od
charakterystyki częstotliwości jak również czasu jego trwania.
Hałas ma charakter stresowy z kilku względów. Może z jednej strony uszkadzać
narząd słuchu, a z drugiej wpływa na zmęczenie układu nerwowego oraz powoduje
ogólny dyskomfort, utrudniając komunikację werbalną. Stwierdzoną, że różna jest
9
odporność na hałas u różnych ludzi oraz u tych samych ludzi w różnych godzinach
pracy. Zależy to od zarówno od samej charakterystyki fizycznej hałasu, jak również
od stanu narządu słuchu, zdrowia , zmęczenia, samopoczucia człowieka a także od
skojarzonego działania hałasu z innymi czynnikami stresowymi otoczenia (wibracja,
niska i wysoka temperatura).
W pierwszym rzędzie hałas, jako bodziec stresowy, obniża wydajność pracy, Wiąże
się to przede wszystkim z utrudnioną komunikacją werbalną i rozproszeniem uwagi.
Pogorszona słyszalność utrudnia percepcję dźwiękowych sygnałów ostrzegawczych,
o czym świadczy m.in. wzrost wypadków przy pracy. W przeciwieństwie do wielu
innych wpływów otoczenia nie rozwija się adaptacja fizjologiczna do hałasu.
Wibracje – człowiek narażony jest na różnego rodzaju drgania mechaniczne
przenoszone na organizm człowieka z różnych urządzeń. Drgania te o częstotliwości
1-1000 Hz są szkodliwe dla człowieka gdyż wywołują tzw. zjawisko rezonansu, jaki
zachodzi przy bardzo niskich częstotliwościach oraz absorbują w tkankach energię
mechaniczną drgań. Wpływ wibracji zarówno lokalny (ręce) jak i ogólny, wywołuje
w organizmie człowieka bardzo rozległe skutki. Obejmują one zarówno negatywny
wpływ na układ kostno-stawowy jak na układ wegetatywny (zmiany niedokrwienne,
lęk - choroba Reynauda). Stwierdzono także wpływ wibracji, zwłaszcza pionowych,
na percepcję wzrokową (tzw. zamazane widzenie), precyzję ruchów w płaszczyźnie
występowania drgań (tzw. tremor rąk i nóg). Ponadto wibracje wywołują
subiektywnie odczuwane objawy ogólnego dyskomfortu przejawiającego się
znużeniem, zmęczeniem.
Efekt działań drgań pozostaje
również w zależności
od przemieszczania się
względem siebie tkanek lub narządów.
Oświetlenie – zła widoczność zależy z jednej strony od stanu narządu
wzroku, a z drugiej od
oświetlenia. Złe oświetlenie traktuje się jako czynnik
stresowy, gdyż w tych warunkach ludzie są zmuszeni do wypracowania i nauczenia
się indywidualnych strategii pokonywania trudności w odbiorze informacji.
Przeszkody te powodują powstawanie błędów w pracy oraz wydłużenie się czasu
wykonywania poszczególnych czynności.
Ludzkie oko reaguje jedynie na bardzo ograniczony zakres częstotliwości
promieniowania elektromagnetycznego o długości fali około 76 do około 38
stutysięcznych części milimetra. Ta część widma nazywa się promieniowaniem
widzialnym czyli światłem.
10
O jakości oświetlenia warunkującego dobre widzenie decydują jego charakterystyki
fizyczne:
•
strumień świetlny – jest to wielkość określająca zdolność mocy promienistej
do wywołania wrażenia światła (jednostka – lumen – 1 lm)
•
natężenie światła – jest to powierzchniowa gęstość strumienia świetlnego
padającego na dany element powierzchni (luks – 1lx)
•
światłość źródła światła – jest to kątowa gęstość strumienia świetlnego,
wysyłana przez to światło w danym kierunku (kandela – 1 cd)
•
luminacja – jest to stosunek światłości danego elementu powierzchni
świecącej w danym kierunku do pola rzutu tego elementu na płaszczyznę
prostopadłą do danego kierunku ( „jaskrawość, jasność” - jed. kandela na
metr kwadratowy – cd/m2)
Stanem, który wywołuje dyskomfort widzenia, drastycznie obniżający zdolność
widzenia jest olśnienie. Jest ono wynikiem niesprzyjającego rozkładu luminacji lub
jej szerokiego zakresu bądź też nadmiernego w przestrzeni lub/i czasie. Podobnie ma
się rzecz ze stresowym charakterem światła. Wiele urządzeń technicznych generuje
migotanie, które subiektywnie odczuwane jest jako dyskomfort.
Promieniowanie jonizujące – cząsteczki lub fale elektromagnetyczne, które
posiadają zdolność jonizowania materii, gdyż obdarzone są energią emitowaną z
jądra atomowego lub przyspieszoną w polu elektromagnetycznym. Przez wiele
wieków człowiek nie zdawał sobie sprawy ze stresowego charakteru promieniowania
jonizującego, którego źródłami naturalnymi są: promieniowanie kosmiczne, izotopy
występujące w przyrodzie, zaś źródłami sztucznymi są reaktory, akceleratory, aparaty
rentgenowskie oraz izotopy promieniotwórcze otrzymywane sztucznie.
Najlepiej poznanymi rodzajami promieniowania jonizującego jest promieniowanie:
alfa, beta, gamma, X.
Mimo, iż promieniowanie jonizujące coraz częściej znajduje zastosowanie w
przemyśle, medycynie, rolnictwie itp., to jednak od czasu pierwszego wybuchu
jądrowego i powtarzających się współcześnie awarii elektrowni atomowych wiedza
na temat stresowych skutków promieniowania jonizującego jest nie tylko
powszechna, ale także jest źródłem lęków egzystencjalnych całych społeczeństw.
Promieniowanie mikrofalowe – mimo powszechnego kontaktu ze źródłami
zagrożenia pól elektromagnetycznych wszelkiej częstotliwości, wykorzystywanych
np. do celów łączności radiowej i telewizyjnej, radiolokacji itp., biologiczne a
11
zwłaszcza psychologiczne skutki nie są jeszcze zbadane. Wiadomo, że biologiczne
skutki działania mikrofal zależą zarówno od częstotliwości, natężenia jak i czasu
ekspozycji. Stosunkowo dobrze poznany jest tzw. efekt termiczny wynikający z
przetworzenia energii wytworzonej przez pole elektromagnetyczne w energię
termiczną. Pociąga to za sobą m.in. degenerację w komórkach organów
miąższowych i mięśnia sercowego, procesy dystroficzne w synapsach i w komórkach
różnych odcinków centralnego układu nerwowego.
Hipoksja
–
jednym
z
ważnych
czynników
fizykochemicznych
i
biologicznych prawidłowego funkcjonowania organizmu jest tlen wchodzący w
skład powietrza atmosferycznego, a
ściślej mówiąc utrzymanie optymalnego
ciśnienia parcjalnego tlenu, wynoszącego na poziomie morza 159 mmHg.
Stan, w którym zaopatrzenia w tlen jest niewystarczające określamy terminem
hipoksja. Biorąc pod uwagę stopień i czas działania niedoboru tlenu możemy
rozróżnić ostrą i przewlekłą postać hipoksji. Hipoksja ostra jest charakterystyczna
dla pobytu na dużych wysokościach w warunkach obniżonego ciśnienia
atmosferycznego (np. u alpinistów). Jej objawy to: zwiększenia częstości akcji serca,
bóle głowy, nudności, wymioty, osłabienie mięśni, zaburzenia widzenia i słuchu oraz
zaburzenia czynności
umysłowych.
Hipoksja chroniczna jest związana z
długotrwałym działaniem niedoboru tlenu. Objawy mają charakter psychoasteniczny:
szybkie męczenie się fizyczne, poczucie zmęczenia psychicznego (piloci).
Przyspieszenia – są konsekwencją nagłej zmiany prędkości i kierunku lotu,
wywołują zaburzenia czynności ustroju spowodowane działaniem siły bezwładności.
Przypomnijmy, że przyspieszenie to zmiana prędkości w czasie, występuje gdy
zmienia się prędkość lub kierunek ruchu ciała.
Granicę fizjologicznej tolerancji przyspieszeń stanowi ta ich wielkość po
przekroczeniu której występują zakłócenia funkcji ustroju prowadzące do
upośledzenia sprawności psychofizycznej człowieka przy zachowaniu jednakże
pełnej sprawności organizmu i braku zmian patologicznych. Granica tolerancji
biologicznej jest zarazem granicą życia i śmierci.
Nieważkość – doświadczenia z nieważkością
są dla gatunku ludzkiego
najnowsze w całym rozwoju filogenetycznym, gdyż wiążą się z możliwością
pokonania bariery przyciągania ziemskiego. Praca w warunkach nieważkości wiąże
się z takimi czynnikami jak;
•
brak
rejestracji
bodźców
przez
12
odpowiednie
receptory
grawitacji
zlokalizowane w uchu wewnętrznym,
•
brak obciążeń statycznych i dynamicznych układu mięśniowo-szkieletowego,
•
eliminacja ciśnienia hydrostatycznego krwi i płynów tkankowych.
Ponieważ stan nieważkości nie jest doświadczany w normalnych warunkach życia na
Ziemi, stąd wiedza na temat biologicznych następstw dłuższego narażania organizmu
na pozostawanie w stanie nieważkości jest na razie skromna.15
2.2.Chronobiologiczne czynniki stresu
U wszystkich organizmów żywych obserwuje się rytmiczne zmiany prawie
wszystkich czynności życiowych. Analizą i opisem cyklicznych powtarzających się
zjawisk życiowych interesuje się odrębna dyscyplina tzn. chronobiologia.
Z punktu widzenia czasu trwania biorytmów wyróżnia się rytmy:
•
ultradialne – tj. krótsze niż 20 godzin (np. rytmy perystaltyczne, tętno,
oddech, elektroencefalograficzne, itp.);
•
cirkadialne – czyli okołodobowe, trwające od 20 do 28 godzin (np. sen czuwanie, procesy metaboliczne, itp.);
•
infraidalne – tzn. trwające ponad 28 godzin (np. kilkudniowe, miesięczne,
sezonowe, roczne, kilkuletnie, np. cykl menstruacyjny, cykle hormonalne).
Rytmy mogą być zdeterminowane:
•
endogennie, gdy uwarunkowane są oscylacjami biologicznymi wewnątrz
organizmu (mp. rytmiczna aktywność komórek nerwowych, narządów,
procesów fizjologicznych, itp.) i odzwierciedlają naturalną częstotliwość
spontanicznie działających biooscylatorów,
•
egzogennie, gdy uwarunkowane są zmiennością zjawisk zewnętrznych nie
ujawniających się w warunkach stałych środowiska.
Rytm okołodobowy – rytm ten ma charakter sinusoidalny, wykazuje
maksimum w godzinach popołudniowych i minimum w porze nocnej, z dość dużymi
odchyleniami osobniczymi. Chronobiolodzy ostatecznie odrzucili koncepcję
egzogennego charakteru rytmu okołodobowego (badania prowadzone w jaskiniach,
pokazały, że wyeliminowanie światła nie przerwało odliczania czasu przez organizm
człowieka). Jednakże na endogenny rytm czynności nakładają się różne czynniki
regulujące (pora przyjmowania posiłków, czynniki socjalne, cywilizacyjne,
15 J. F.Terelak, Stres...., op.cit., s. 69 - 99
13
psychologiczne).
Za rozwój całego szeregu chorób spowodowanych nadmiernymi lub
nieadekwatnymi reakcjami na stres częściowo winę ponosi szybki postęp
cywilizacyjny.
Człowiek
bowiem
nie
zdążył
wypracować
genetycznych
mechanizmów obronnych adekwatnych do nowych stresorów i zagrożeń z którymi
obecnie się styka. Badacze, którzy interesują się zagadnieniami pracy zaobserwowali
u najlepszych pracowników następujący rytm pracy: po fazie wdrożenia, która trwała
od 30 do 60 minut, następował dalszy wzrost wydajności pracy aż do osiągnięcia
maksimum, które przypadało między godzinami 900 a 1100 , a następnie stopniowy
spadek aż do minimum, pojawiającego się około południa. Po południu następował
ponowny wzrost aż do maksimum i dalej spadek aż do końca pracy. Badając pracę w
godzinach nocnych zaobserwowano, że opadanie krzywej od popołudniowego
maksimum trwa nadal do godzin wieczornych i nocnych, i osiąga wyraźne minimum
około 200 – 300 rano. Jest to tzw. „fizjologiczna krzywa pracy”.
Problem dobowych wahań sprawności psychicznej najostrzej rysuje się w kontekście
światowych
statystyk
katastrof
lotniczych
i
wypadków
w
lotnictwie
komunikacyjnym.
Stres nagłej zmiany strefy czasu – wiąże się ze swobodnym poruszaniem
się w różnych strefach czasowych czyli problemem zmiany czasu w lotnictwie
komunikacyjnym. Co 15o długości geograficznej występuje godzinna różnica w
czasie astronomicznym. Skutki dotyczą tzw. desynchronizacji zewnętrznej na
poziomie objawów fizjologicznych i występują od zmiany dwóch stref czasowych
(30o). Brak zgodności pomiędzy czasem biologicznym a czasem astronomicznym
powoduje tzw. zespół pilota odrzutowego, charakteryzujący się takimi objawami jak:
bezsenność, senność w ciągu dnia, wzmożona pobudliwość nerwowa, różny stopień
zaburzeń przewodu pokarmowego, niemożność wykonywania pracy umysłowej
wymagającej koncentracji uwagi, itp. Stan ten można nazwać „stanem długu
czasowego”.16
2.3.Psychologiczne czynniki stresu
Psychologiczne czynniki stresu są charakteryzowane najczęściej w relacji do
psychologicznych skutków wiążących się z nadmiernym obciążeniem psychicznym,
16 J. F.Terelak, Stres...., op.cit., 99 - 119
14
czy też napięciem emocjonalnym.
Zakłócenia -
są to sytuacje, w których działają jakieś okoliczności
szczegółowe, zmuszające człowieka do zwiększonego wysiłku. Mogą to być np.
braki przedmiotowe związane z niedoskonałością narzędzi pracy, które obniżają jej
jakość, bądź braki przedmiotowe wynikające z ograniczeń zmysłów lub umysłu
człowieka, które są nieadekwatne do stawianych wymagań.
Czynniki stresowe o charakterze zakłócenia można podzielić na cztery klasy:
•
sytuacja konfliktowa – zadanie polegające na wyborze jednej z dwóch
przeciwstawnych, jednakowo możliwych i ważnych decyzji,
•
nieoczekiwany rezultat działania – wybierając kierunek działania oczekujemy
określonego wyniku, a spotykamy się z efektem przeciwnym,
•
sytuacja deficytu czasu i informacji – brakuje nam informacji, ale musimy
podjąć jednoznaczną prawidłową decyzję, gdyż jesteśmy limitowani czasem,
•
sytuacja
nieokreśloności
–
powstaje
przy
nieprawidłowej
ocenie
przeciwstawnych sygnałów awaryjnych i zastosowaniu tej oceny w swoich
działaniach.
Zagrożenia
–
to
sytuacje,
prawdopodobieństwo wypadku,
w
których
występuje
zwiększone
uszkodzenia ciała, strat materialnych lub
moralnych. Są to sytuacje, w których następuje naruszenie określonej wartości
cenionej przez człowieka. Mogą to być zagrożenia zarówno fizyczne (groźba utraty
życia, kalectwa, choroby) jak i społeczne (odpowiedzialność za życie innych,
kompromitacja przed kolegami).
Stres zagrożenia jest zjawiskiem na tyle złożonym, że nie musi odzwierciedlać
stanów rzeczywistego zagrożenia lecz antycypowanego, przewidywanego. Ten
subiektywny wymiar zagrożenia komplikuje znacznie profilaktykę tego rodzaju
stresu. Dużą rolę odgrywa tu także odpowiednia struktura osobowości, o czym
przekonują nas osoby preferujące sytuacje stresowe (np. alpiniści, kaskaderzy,
polarnicy, piloci, itp.).
Obok zagrożenia tzw. fizycznego (życia i zdrowia) dużą rolę w stresie
psychologicznym odgrywa zagrożenie społeczne wynikające z pełnienia ról
społecznych, od roli ucznia począwszy a na ważnych funkcjach państwowych
skończywszy. Konieczność rywalizacji, poddawanie się permanentnej ocenie za
strony innych (egzaminy, opinie) jest źródłem wielu stresów, wywołujących
15
zagrożenie nie tylko własnego „ja” ale także naruszenia wartości osób nam bliskich.
Z wielu badań psychologicznych wynika, że zagrożenie, zwłaszcza chroniczne,
wielu
wartości
lub
systemów
wartości
wywołuje
u
człowieka
choroby
psychosomatyczne, psychonerwice, a nawet psychozy.
Przeciążenie – jest sytuacją trudną wynikającą z wykonywania określonych
czynności na granicy swoich możliwości fizycznych lub psychicznych. Przy czym
ten rodzaj sytuacji stresowej odróżnia się od „obciążenia”. Przez obciążenie rozumie
się takie natężenie stresu, które nie prowadzi jeszcze do zaburzeń organizacji
czynności człowieka. Zaś przeciążenie (lub obciążenie nadmierne) odnosi się do
takiego natężenia stresu, które wywołuje wyraźnie negatywne zmiany w celowym
działaniu człowieka (spadek sprawności psychomotorycznej, umysłowej).
O ile krótkotrwałe sytuacje przeciążenia prowadza do zmęczenia czy wyczerpania, o
tyle przeciążenie długotrwałe (stres chroniczny) prowadzi do wielu zaburzeń
psychosomatycznych. Najłagodniejszą formą przeciążenia jest dyskomfort.
Deprywacja
–
obok
przeciążenia
(stymulacyjnego,
informacyjnego,
fizycznego), związanego z maksymalizacją wymagań, na przeciwnym krańcu
kontinuum można wyodrębnić deprywację (sensoryczną, monotonię, nudę),
związaną z minimalizacją odciążeń.
Deprywacje można podzielić na cztery grupy:
•
deprywacja sensoryczna – maksymalne ograniczenia bodźców,
•
deprywacja percepcyjna – ograniczenia w strukturalizacji i organizacji
bodźców,
•
izolacja socjalna – separacja od środowiska,
•
uwięzienie – stres ma charakter kary, dolegliwości.
Wspólną cechą sytuacji deprywacji sensorycznej, i izolacji społecznej jest względne
ograniczenie stymulacji zewnętrznej, obejmujące zarówno jej aspekt formalny (siła,
intensywność bodźców) jak i treściowy (struktura bodźców, przyzwyczajenia,
potrzeby), co równocześnie jest podstawą do zakwalifikowania ich do sytuacji
trudnych, stresowych.
Praktycznie ze stresem deprywacji sensorycznej, izolacji społecznej i uwięzienia
możemy się spotkać w takich sytuacjach życiowych, jak przebywanie w: okrętach
podwodnych,
ekspedycjach
przeciwatomowych,
polarnych,
bunkrach
statkach
radarowych,
dalekomorskich,
obozach
jenieckich,
schronach
zespołach
sportowych startujących poza terenem kraju, szpitalach psychiatrycznych, więzieniu,
16
izolowanych grupach zawodowych, katastrofach morskich, górniczych, domach
starców, domach dziecka.17
2.4.Socjologiczne czynniki stresu
Fakt, że „człowiek jest istotą społeczną”18 - nie podlega dyskusji. Przyjmując
założenie, że człowiek jest częścią systemu społecznego, należy określić zasięg tego
systemu z punktu widzenia stawianych jego członkom wymagań i celów grupowych.
Konsekwencją tego są przecież określone działania i interakcje członków systemu.
Struktura grupy – Jednostkowego człowieka można usytuować w obrębie
wielkich struktur społecznych, nazywanych przez socjologów: państwem, narodem,
organizacją polityczną, itp., bądź w obrębie małych zbiorowości społecznych, takich
jak rodzina, załoga, towarzystwo, itp. Człowiek pozostaje w określonych
interakcjach z wielkimi i małymi strukturami społecznymi. Kluczowym więc
problemem jest komunikacja międzyludzka. Komunikacja międzyludzka w grupie
jest definiowana jako przekazywanie informacji między ludźmi i jej zrozumienie.
Grupę konsoliduje posiadanie określonego celu, norm grupowych oraz istnienie
określonych pozycji, które zajmują jej członkowie.
•
Cel grupowy – sprawia, że grupa ma wyraźnie charakter zadaniowy. Z wielu
badań wynika, że zupełny brak celu lub brak jego sprecyzowania powoduje,
że efektywność pracy grupy jest minimalna. Cel grupowy musi mieć dla
grupy wartość.
•
Normy grupowe – są to przepisy (spisane lub zwyczajowe) obowiązujące bez
wyjątków członków grupy. Nieznajomość lub brak akceptacji norm
grupowych zmniejsza efektywność pracy grupy i może być przyczyną
niezrealizowania celów grupowych.
•
Struktura grupy – wiąże się z zajmowaniem przez jej członków określonych
pozycji, które tworzą różnorodne układy. Właśnie układ tych pozycji tworzy
strukturę grupy, której natura może mieć charakter formalny i nieformalny.
Stres organizacyjny - kierownik (lider) to taki członek grupy, który w jej
strukturze formalnej (nieformalnej) zajmuje najwyższą pozycję w hierarchii władzy
(uznania). Dzięki tej pozycji upoważniony jest do kontrolowania zachowania
17 J. F. Terelak, Stres...., op.cit., 119 - 142
18 E. Aronson, Człowiek – istota społeczna, PWN, Warszawa 1978, s. 27
17
pozostałych członków grupy, stojących w hierarchii niżej. Spełnia on w stosunku do
grupy takie zadania, jak np. koordynuje jej działalnością, planuje sposoby i środki
osiągania celu grupowego, reprezentuje całość grupy na zewnątrz, itp.
Analizując „filozofię” liderów grupy można wyróżnić trzy typy kierowania:
•
styl autokratyczny – wiąże się z autorytarną osobowością kierownika,.
Kierownik autokratyczny podejmuje decyzje za grupę, jako całość i
poszczególnych jej członków. Stosuje dużo kar bez wyjaśniania motywów
ich stosowania. Sam nie bierze udziału w pracach grupy.
•
Styl demokratyczny – kierownik decyduje najczęściej grupowo, licząc się z
sugestiami członków grupy. Bierze udział w w wykonywaniu zadań wraz z
członkami grupy. Stosuje duży repertuar środków dyscyplinarnych preferuje
nagrody. Zwykle, posiada również autorytet nieformalny.
•
Styl liberalny – zakłada zupełną bierność kierownika w stosunku do
poczynań grupy, a więc jest zaprzeczaniem kierownictwa w ogóle. Poza
komentowaniem zachowań swoich podwładnych nie korzysta ani z nagród,
ani z kar.
Najkorzystniej z punktu widzenia produktywności grupy przedstawia się styl
demokratyczny. Jednakże zależności powyższe mnie są bezwyjątkowe. I tak
stwierdzono np., że podczas zagrożenia grupy z zewnątrz najlepsze wyniki w
zakresie produktywności osiągnęły grupy kierowane autokratycznie.19
3.Stres zawodowy w pracy nauczyciela
Stres zawodowy związany z pracą nauczyciela jest istotnym problemem
badawczym. Przeprowadzone badania dowodzą, iż większość badanych nauczycieli
ocenia swoją pracę jako stresującą lub wyjątkowo stresującą. Stres zawodowy jest
szczególnym rodzajem stresu, związanym z sytuacją, warunkami i wymaganiami
środowiska pracy. Jest on w większości przypadków wewnętrzną reakcją na
zewnętrzne bodźce środowiskowe.
Stres w pracy nauczycielskiej ma ścisły związek ze zmianami społecznymi, które
zachodzą w środowisku pracy. Nauczyciele utożsamiają stres z naciskami
wywieranymi przez czynniki zewnętrzne. Dla większości z nich stres kojarzy się
głównie z porażką, nieudolnością lub słabością. Z tego też powodu dążą do
19 J. F. Terelak, Stres...., op.cit., s. 142 - 152
18
przezwyciężenia negatywnych napięć, które prowadzą do rozwoju emocjonalnych,
wychowawczych i psychologicznych reakcji, pozwalających napięcie zredukować.20
Stres zawodowy analizowano posługując się modelem opisującym związki
między warunkami pracy a zdrowiem i
dobrostanem pracownika. Przyjęto, że
podstawowymi wymiarami pracy ważnymi dla funkcjonowania nauczyciela są:
•
wymagania: presja czasu, niejednoznaczność roli, relacje z uczniami, wysiłek
fizyczny;
•
dostępna kontrola: autonomia w podejmowaniu decyzji, zróżnicowanie
zadań, możliwość dokształcania się;
•
wsparcie społeczne: jakość i ilość osobistych relacji ze współpracownikami i
przełożonymi.
Najbardziej niekorzystne warunki pracy występują wówczas, gdy wymagania są
wysokie, a dostępna kontrola i otrzymywane wsparcie - niskie. Wysokie wymagania
wiązały się z większym nasileniem skarg somatycznych, niższą satysfakcją z pracy i
silniejszym wypaleniem zawodowym, przeciwne relacje zaobserwowano dla
kontroli. Rola wsparcia społecznego okazała się mniej jednoznaczna. Sprzyjało ono
satysfakcji w pracy oraz zapobiegało wyczerpaniu emocjonalnemu jednak wiązało
się z obniżeniem poczucia osobistych dokonań. 21
Badania wykazały, że choroby będące następstwem stresu psychologicznego
występują szczególnie wyraźnie tam, gdzie obserwuje się złe fizyczne warunki pracy.
Niepokój wywołuje także sama świadomość, że człowiek pracuje w warunkach
szkodliwych dla zdrowia. Najbardziej stresogenną sytuacją w pracy jest taka, gdy
mamy do czynienia z wysokimi wymaganiami wobec pracownika i jednocześnie z
małym zakresem kontroli. Kontrola jest rozumiana jako możliwość swobodnego
planowania i wykonywania czynności pracy oraz wpływania na jej warunki22.
Kontrole przeprowadzane w szkołach wykazują liczne nieprawidłowości w
zakresie fizycznych warunków pracy nauczycieli. Poważne mankamenty w
tworzeniu odpowiedniego środowiska pracy są głównie rezultatem nieznajomości
zasad i przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez dyrektorów szkół oraz braku
fachowej kadry zajmującej się zagadnieniami bhp w tych placówkach.
Bardzo
20 S. Tucholska, Stres zawodowy nauczycieli, Psychologia Wychowawcza, 5/1996
21 E. Gruszczyńska, Stres w pracy nauczyciela, Psychologia w Szkole, 1/2005, s. 133 - 134
22 M. Widerszal-Bazyl, A. Łuczak, w: ‚Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ocena
ryzyka zawodowego. Materiały szkoleniowe“, CiOP, Kazimierz Dolny 2000, s.3-7.
19
często zagrożenia powodują ciągi komunikacyjne z uszkodzoną nawierzchnią,
uszkodzona, stwarzająca zagrożenie stolarka okienna i drzwiowa, balustrady bez
zabezpieczeń , brak poręczy, brak siatek zabezpieczających na klatkach schodowych,
zdewastowane sanitariaty (odpadła glazura, niesprawna armatura, brak pisuarów).W
wielu szkołach brakuje całkowitego ogrodzenia i zewnętrznego oświetlenia,
uszkodzone są nawierzchnie placów przed szkołami oraz boisk szkolnych. Drogi ,
ewakuacyjne są nieoznakowane, liczba wyjść i ich szerokość jest zbyt mała w
stosunku do liczby uczniów, brak „Planów ewakuacji”, nie prowadzi się próbnych
alarmów ewakuacyjnych, . Niebezpieczeństwo stanowią także wadliwe urządzenia
elektroenergetyczne i instalacje elektryczne (niezabezpieczone skrzynki rozdzielcze,
uszkodzone gniazda wtykowe i włączniki, używanie uszkodzonych urządzeń
elektrycznych), nieoznakowana instalacja o zwłaszcza główny wyłącznik prądu, brak
pomiarów instalacji elektrycznej w zakresie skuteczności zabezpieczeń przed
porażeniem prądem, brak pomiarów instalacji odgromowej. Poważnym problemem
jest także niefunkcjonowanie w szkołach służb bhp, czego skutkiem jest m.in.
dopuszczanie do wykonywania pracy osób bez wstępnego przeszkolenia w zakresie
bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeżeli zaś kursy z zakresu bhp są prowadzone, to
ocenia się je jako niecelowe i nudne. Ich mankamentem jest także brak dostosowania
problematyki kursu do specyfiki placówek oświatowych i występujących tu
zagrożeń. Wykonywanie zawodu nauczyciela wiąże się z narażeniem na różne
niebezpieczeństwa : przeciążenie narządu głosu (niedowład więzadeł głosowych,
guzki śpiewacze) oraz (co jest często tematem tabu) zaburzenia sfery psychicznej
(psychologicznej). W 1996 roku odnotowano 3142 przypadki chorób zawodowych
narządu głosu. Ponad 90% tej liczby stanowią nauczyciele. Choroby te są skutkiem
pracy w kurzu, pyle kredowym, w źle wentylowanych pomieszczeniach, zbyt
licznych klasach, a wreszcie braku okresowych badań lekarskich (w szczególności
laryngologicznych
i
foniatrycznych,
a
jeśli
zachodzi
taka
potrzeba
o
psychiatrycznych lub psychologicznych).
Gdy napięcia stresowe doświadczane w pracy pojawiają się jednocześnie z
kilku źródeł i łatwo się kumulują o pracę można zaliczyć do szczególnie
stresujących. Człowiek ma wówczas do czynienia z nadmiarem zadań do wykonania,
pracuje
pod
ciągłą
presją
uciekającego
czasu,
ma
wzmożone
poczucie
odpowiedzialności, doświadcza ze strony współpracowników złej woli, braku
dyscypliny, niekompetencji. Pracownik może zetknąć się także z problemami
20
obiektywnymi : brakiem pieniędzy, konkurencją na rynku, złą sytuacją społeczno polityczną. Jeśli człowiek będzie odczuwał dodatkowo poczucie bezradności - mamy
pełen obraz zestresowanego pracownika.
Najbardziej narażeni na stres są ludzie, którzy lubią walczyć i rywalizować,
wszystko odnoszą do siebie, łatwo popadają w konflikty z otoczeniem i samym sobą.
Bezustannie myślą o swojej pracy o sądzą, iż wciąż pracują za mało. Niektórzy
wyznają zasadę, że to, co nie jest pracą - jest stratą czasu. Takich ludzi znaleźć
można w każdej grupie zawodowej a także wśród nauczycieli. Ale zawód
nauczyciela jest szczególny.
Zawód to nie tylko wykonywanie określonych, powtarzających się czynności.
To także system sprawności intelektualnych i umiejętności zdobytych w trakcie
nauki, a także kultura ogólna i zawodowa, fachowość, odpowiedzialność, poziom
moralny. Czynności zawodowe nauczyciela są bardzo różnorodne. Zmierzają one
głównie do wywierania wpływu na innych ludzi poprzez przybliżanie wiedzy o
świecie, wyrabiania sprawności w jej stosowaniu, rozwijania zdolności i
zainteresowań, kształtowania przekonań, postaw, woli i charakteru. Praca
nauczyciela-wychowawcy nie ogranicza się jednak tylko do przekazywania
informacji i opieki nad uczniem. Obejmuje również czynności organizatorskie,
inspiratorskie i koordynacyjne dotyczące działalności dzieci. W literaturze spotkać
można opisy funkcji, które powinien spełniać nauczyciel. Wymienia się m.in. funkcję
kształcącą, wychowawczą, opiekuńczą, środowiskową, życiowego ukierunkowania23.
Zawód nauczycielski jest złożony, trudny, odpowiedzialny, uciążliwy.
Obfituje w sytuacje trudne, ponieważ praca nauczyciela nie może być ściśle
normowana i wykonywana według schematów. Ponieważ pracuje się z ludźmi ,a to
wymaga ciągłej modyfikacji czynności i plastyczności umysłu. Na podstawie badań
przeprowadzonych wśród nauczycieli niemieckich stwierdzono, że narasta wśród
nich przemęczenie pracą. Mają oni również świadomość, że ogrom oczekiwań
społecznych i stawianych pedagogom wymagań zaczyna przekraczać ich fizyczną i
psychiczną wydolność. Wydatek energetyczny przy pracy pedagogicznej wynosi
792-962 Kcal. Spowodowane jest to nieustannym dopływem nowych informacji,
które wymagają wysokiej koncentracji uwagi, wysokiej jej podzielności oraz dużej
sprawności intelektualnej. O rozmiarach napięć psychicznych jakie towarzyszą
23 J.Nowak, Bieg nauczycielskiego życia, w: ‚Przemiany zawodu nauczycielskiego“ pod
red.J.Nowaka, Ossolineum, Wrocław 1991, s.80.
21
wykonywaniu zawodu nauczycielskiego mogą świadczyć pomiary częstotliwości
tętna. Wśród badanych wynosiła ona 102-114 uderzeń na minutę. Około 50 %
nauczycieli w wieku do 30 lat wykazywało podwyższone wartości ciśnienia
tętniczego
(150/90).
Nauczycielom
oprócz
wymienianych
już
chorób
psychosomatycznych, chorób strun głosowych i układu oddechowego, grozi także
zmniejszona odporność na infekcje. Stan ciągłego napięcia może spowodować
rozregulowanie systemu odbioru i przetwarzania informacji, obniża sprawność uwagi
i pamięci24.
W badaniach prowadzonych w różnych częściach Europy zaobserwowano
ciekawe różnice między nauczycielami. Okazało się, że warunki pracy nauczycieli z
Europy Wschodniej są najbardziej komfortowe (zdecydowanie niekorzystne wyniki
otrzymali jedynie w zakresie wysiłku fizycznego). Pracują oni ponadto najniższą
liczbę godzin w tygodniu. Wymagania stojące przed uczącymi z Europy Zachodniej
są zdecydowanie wyższe,oni też poświęcają pracy najwięcej czasu. Natomiast
przedstawiciele Europy Południowej cechują się najniższym poziomem kontroli i
wsparcia społecznego, a ich klasy liczą najwięcej uczniów. Biorąc pod uwagę te
zależności, należałoby więc oczekiwać, że to funkcjonowanie nauczycieli z Europy
Wschodniej osiągnie poziom najwyższy, Rzecz przedstawia się jednak inaczej. W
grupie tej obserwuje się najsilniejsze wyczerpanie emocjonalne oraz największa ilość
skarg somatycznych . Rzadkie jest za to doświadczanie depersonalizacji, a osobiste
zaangażowanie i satysfakcja z pracy utrzymują się na wysokim poziomie. Z kolei
wśród nauczycieli z Europy Południowej poziom wyczerpania emocjonalnego osiąga
wartość najniższą, satysfakcja z pracy – najwyższą. Najgorzej w tym zestawieniu
wypadają przedstawiciele Europy Zachodniej z niekorzystnymi wynikami na skali
depersonalizacji, osobistego zaangażowania i satysfakcji z pracy.
Stwierdzono również, że nie ma jednoznacznego związku między standardem życia
w danym regionie a warunkami pracy i funkcjonowania zawodowego: niski standard
nie przekłada się na gorsze warunki, a wysoki standard nie gwarantuje
automatycznie satysfakcji z pracy i dobrej kondycji psychicznej. Wnioski te są
oczywiście ograniczone i nie dają się bezpośrednio odnieść do realiów polskich.
Trzeba jednak przyznać, iż do pewnego stopnia pozostają w sprzeczności
z
potocznymi poglądami na ten temat. Wbrew nadziejom nie wydaje się, by ogólna
24 J.Kordaszewski, Trudność pracy nauczyciela, w : ‚Nauczyciel i młodzież. Tradycje o sytuacje o
perspektywy“, pod red.B.Suchodolskiego, Warszawa 1986, s.339, za : ‚Przemiany zawodu
nauczycielskiego“, pod red.J.Nowaka, Ossolineum , Wrocław 1991, s.81-82.
22
poprawa sytuacji społeczno-ekonomicznej
(niższe bezrobocie, wyższe dochody)
zniwelowała obciążenia w pracy nauczyciela. Zmianie ulegnie co najwyżej ich treść.
Niestety, bardziej uzasadnione jest oczekiwanie dalszego wzrostu wymagań.25
Mimo wielu czynników stresujących występujących w pracy nauczyciela,
nauczyciele są odporni na stres, cechują się realistycznymi (a nie idealistycznymi)
przekonaniami zawodowymi, częściej postrzegają trudności w kategoriach wyzwania
niż zagrożenia, czerpią prawdziwą radość z kontaktu z uczniami, lubią swój
przedmiot i nie dążą do spektakularnych osiągnięć dydaktycznych. Co ciekawe,
wyróżnia ich także stosunkowo długi czas pracy. Intensywne zaangażowanie w
obowiązki nauczycielskie nie musi prowadzić do wypalenia, o ile towarzyszy mu
poczucie sensu i umiejętność zarządzania własnymi zasobami, gwarantująca ich
ochronę, pomnażanie i wzbogacanie. Stres staje się wówczas sprzymierzeńcem na
drodze rozwoju, także zawodowego.26
ROZDZIAŁ II
PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ.
W związku z faktem, iż niniejsza praca ma charakter porównawczy i jest
próbą porównania wyników badań prowadzonych w Szczecinie w roku 200127 z
badaniami prowadzonymi w Świnoujściu w roku 2007, część metodologiczną pracy
oparto na założeniach badań z roku 2001. Zabieg ten służyć ma bardziej
precyzyjnemu porównaniu wyników opartych na zbliżonych założeniach. Z
cytowanej pracy zapożyczono także narzędzie badawcze.
1.Problemy, hipotezy, techniki i wskaźniki badawcze.
Problem badawczy tej pracy został sformułowany w następujący sposób :
‚Jakie jest natężenie poziomu stresu, który przeżywają nauczyciele podczas
wykonywania swojej pracy ?“. Na tak postawione pytanie można odpowiedzieć
hipotetycznym założeniem, że w swoim środowisku pracy nauczyciele przeżywają
stres o dość znacznym natężeniu.
25 E. Gruszczyńska, Stres w pracy nauczyciela, Psychologia w Szkole, 1/2005, s. 135
26 H. Sęk, Potoczna wiedza o stresie a naukowa koncepcja stresu i radzenia sobie, w: Teoretyczne i
kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem, red. I. Heszen-Niejodek, TiA, Poznań 2002, s. 64
27 M. Barzyk, Stres w środowisku pracy na przykładzie pracy nauczyciela, WSHTWP, Szczecin
2001, s.15 - 19
23
Na podstawie wiedzy zawartej w literaturze przedmiotu podjęto decyzję o
zastosowaniu ankiety, jako techniki najbardziej adekwatnej do zbadania poziomu
stresu przeżywanego przez nauczycieli w ich pracy. Ankieta różni się od wywiadu
sposobem kontaktu z respondentami. W przypadku ankiety kontakt ten jest pośredni,
wywiad natomiast wymaga bezpośredniego spotkania się z badaną grupą.
28
Ankieta
umożliwia zadanie ludziom pytań dotyczących takich informacji, które nie są
zarejestrowane w dokumentach, aktach. Z racji swej anonimowości ankieta daje
większe szanse na uzyskanie szczerych wypowiedzi29.
Według Józefa Pietera ankieta jest zbiorem pytań ‚stawianym pisemnie i pośrednio
celem uzyskania odpowiedzi, mających służyć do rozwiązania jakiegoś problemu
naukowego bądź praktycznego [...]30“.Uzyskane tą drogą odpowiedzi badacz
opracowuje statystycznie,
a wyniki tego opracowania interpretuje. Przed
przystąpieniem do badania ankietowego konieczne jest zebranie możliwie jak
największej ilości wiadomości z zakresu problematyki, której dotyczyć mają
badania. Źródłem wstępnej informacji może być zarówno literatura przedmiotu, jak i
obserwacja bezpośrednia danego wycinka rzeczywistości oraz analiza dokumentów.
Kwestionariusz jest narzędziem, za pomocą którego przeprowadzana jest ankieta.
Jest to drukowana lista pytań skierowanych do wybranych osób w celu zdobycia
określonych informacji31. Wnioski wyciągane przez badacza na podstawie badań
umożliwiają stwierdzenie nie tyle tego, co badani naprawdę myślą, odczuwają i
robią, ale raczej tego, co one mówią nam na temat tego, o czym myślą, co czują i
robią32.
Podczas konstruowania kwestionariusza ankiety wzięte zostały pod uwagę
następujące wskaźniki :
•
wykonywanie złożonych operacji umysłowych (rozwiązywanie problemów)
•
możliwość przewidywania rodzaju zadań stawianych przez przełożonego
•
ścisłe przestrzeganie czasu rozpoczęcia i zakończenia pracy
•
rywalizacja
•
konieczność współpracy z innymi ludźmi
28 J.Turowski, Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki badań, Lublin 1992, Norbertinum, s.6574.
29 R.Kowalczuk, T.Sieczyński, Psychologia i socjologia pracy, Warszawa 1982, WSiP, s.27-30.
30 J.Pieter, Metody badań pedagogicznych i psychologicznych w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“ pod
red.W.Pomykało, Warszawa 1993, Fundacja Innowacja, s.351-352.
31 W.Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, PZWS, s.153.
32 M.Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, PWN, s.283.
24
•
konieczność dokonywania wyborów (sytuacje konfliktu wewnętrznego)
•
konieczność przenoszenia zadań z pracy do domu oraz myślenie o pracy w
domu
•
przebywanie w złych fizycznych warunkach pracy (hałas, nieodpowiednia
temperatura, złe oświetlenie, ciasnota)
•
zbyt duża ilość zadań do wykonania
•
niesprawiedliwe traktowanie przez zwierzchników
Wskaźniki te zostały ujęte w formę 26 (a właściwie 29) pytań.
2.Opis środowiska badawczego.
Badania przeprowadzone w Szczecinie w 2001 roku.
Przebadanych zostało 35 nauczycieli (12 mężczyzn i 23 kobiety) województwa
zachodniopomorskiego. Są oni zatrudnieni w następujących typach placówek
oświatowych : szkole podstawowej - 18 osób (51%), szkole podstawowej połączonej
z gimnazjum - 3 osoby (8%), szkołach średnich różnego typu - 6 osób (17%),
zasadniczej szkole zawodowej - 1 osoba (2%), szkole MSWiA straży granicznej - 6
osób (17%), wyższej szkole technicznej - 1 osoba (2%).
Najmłodszy przebadany nauczyciel ma 26 lat, najstarszy - 62 lata.
Najliczniejsza grupa badanych znalazła się w przedziale wiekowym 26 - 35 lat
(37%). Wszyscy przebadani nauczyciele mają wyższe wykształcenie. Zdecydowana
większość (82%) to osoby zamężne lub żonate.
Jeżeli chodzi o staż pracy na obecnie zajmowanym stanowisku, to najwięcej
osób znalazło się w kategorii 0 do 10 lat -18 - 51%, następnie 11 do 20 lat - 34%, 21
do 30 lat - 8%, 31 i więcej lat - 5%.
Ogólny staż pracy badanych nauczycieli przedstawia się w sposób następujący : 0 do
10 lat - 37%, 11 do 20 lat - 28%, 21 do 30 lat o również 28%, powyżej 31 lat - 5%.
Badania przeprowadzone w 2007 roku w Świnoujściu
Przebadano 31 nauczycieli (4 mężczyzn i 27 kobiet) będących pracownikami
Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Świnoujściu. Placówka ta
zajmuje
się
dziećmi
umiarkowanym i
upośledzonymi
umysłowo
w
stopniu
lekkim
oraz
mieści w sobie: Szkołę Podstawowa Specjalną, Gimnazjum
Specjalne, Zasadniczą Szkołę Zawodową Specjalną i internat dla uczniów spoza
25
terenu miasta. Wszyscy badani posiadają wyższe wykształcenie oraz kwalifikacje
pedagogiczne do pracy z dziećmi „specjalnej troski”.
Najliczniejszą grupą badanych była grupa w przedziale wiekowym 35 – 50
lat (58%). Zdecydowana większość (71%) to osoby zamężne lub żonate.
Jeżeli chodzi o staż pracy na obecnie zajmowanym stanowisku, to najwięcej
osób znalazło się w kategorii 0 do 10 lat - 49%, następnie 11 do 20 lat - 41%, 21 do
30 lat - 6%, 31 i więcej lat - 3%.
Ogólny staż pracy badanych nauczycieli to : 0 do 10 lat - 16%, 11 do 20 lat - 46%,
21 do 30 lat 32%, powyżej 31 lat - 6%
ROZDZIAŁ III
SPRAWOZDANIE Z ODBYTYCH BADAŃ.
1.Wyniki przeprowadzenia ankiety „Pomiar stresu w środowisku pracy
nauczyciela“ oraz porównanie wyników badań prowadzonych w roku 2001 w
Szczecinie i 2007 w Świnoujściu .
Oceniając zamieszczone w ankiecie stwierdzenia nauczyciele mieli do
dyspozycji pięciostopniową skalę, której kolejne wielkości przedstawiały się w
następujący sposób:
1 - cecha nie występuje, nie dotyczy badanego
2 - cecha występuje, ale nie przeszkadza, nie denerwuje badanego
3 - cecha czasami irytuje badanego i przeszkadza mu
4 - cecha dość często irytuje i przeszkadza
5 - cecha nie tylko irytuje nauczyciela w pracy, ale także denerwuje go w domu
Mimo, iż badania prowadzone w Świnoujściu przeprowadzono w
specyficznej placówce i w znacznie późniejszym terminie, okazało się , że ich
wyniki są bardzo zbieżne i różnią się w kilku tylko kategoriach. Wyniki są tak
podobne, iż różnią się w sposób prawie niezauważalny. Może to sugerować, iż opinia
nauczycieli nie zmieniła się mimo upływu czasu i nie wiąże się ze specyfiką
placówki oświatowej. Omawiając wyniki badań, wyniki uzyskane w badaniach
świnoujskich podawane będą w nawiasie bądź jako drugie w kolejności (zostaną
zaznaczone pogrubioną czcionką).
26
Pytanie nr 1 dotyczyło konieczności bycia gotowym do szybkiego
reagowania na ważny sygnał, który może pojawić się w każdej chwili. 65% (43%)
badanych nauczycieli uznało, że ta cecha występuje w ich pracy, ale nie przeszkadza
im, pracownicy placówki w Świnoujściu wskazywali częściej (45%), że okoliczność
ta irytuje ich i im przeszkadza. W pytaniu
nr 2 dotyczącym rozwiązywania
problemów – 68% (69%) respondentów doszło do wniosku, że ten fakt im nie
przeszkadza. Duża grupa badanych osób stwierdziła, że wiele z przedstawionych w
kwestionariuszu ankiety opisów sytuacji nie występuje w środowisku pracy, nie
dotyczy nauczycieli. Za takie uznane zostały pytania : nr 3 (48%, 52%), nr 5
(31%,26%), nr 7 (51%, 45%), nr 8 (37%, 36%), nr 10 (54%, 62%), nr 11 (74%,
48%), nr 14 (57%, 66%), nr 17 (68%, 39%), nr 21 (31%, 49%), nr 23 (37%, 36%),
nr 24 (37% 55%), nr 25 (54%, 53%), nr 26 (80%, 70%). Pytania te dotyczyły
kolejno : informacji o tym, czy to, co nauczyciel robi w pracy wykonuje dobrze ;
tempa wykonywanych działań ; pośpiechu ; równoczesnej terminowej konieczności
wykonania zadania i występowania przeszkód uniemożliwiających dotrzymania
terminów ; zakłóceń w pracy instytucji spowodowanych nieobecnością ; rywalizacji ;
konfliktów ; braku wpływu na sposób wykonywanej pracy ; niewykorzystania w
pełni własnych możliwości ; dużej ilości zadań do wykonania ; trudności z
wykonaniem zadań ; niesprawiedliwego traktowania przez przełożonych ; poczucia
braku sensu wykonywanej pracy.
Pytanie nr 4 było związane z faktem zaskakiwania nauczycieli przez
przełożonych zadaniami do wykonania. Najwięcej badanych – 34% (32%) udzieliło
odpowiedzi na poziomie 3, co oznacza, że fakt ten czasami irytuje i przeszkadza
respondentom. W pytaniu nr 6 chodziło o konieczność punktualnego przychodzenia i
wychodzenia z pracy. 57% (52%) ankietowanych odpowiedziało, że cecha ta
występuje, ale nie przeszkadza i nie denerwuje. Podobnie rzecz się miała z pytaniem
nr 9, które dotyczyło zmian w warunkach i sposobie wykonywania pracy. 42%
(39%) nauczycieli stwierdziło, że fakt dokonujących się zmian nie przeszkadza im i
nie denerwuje ich. W pytaniu nr 12 aż 74% (65%) badanych odpowiedziało, że fakt
współpracy z innymi ludźmi nie stresuje ich, tak samo jak konieczność udzielania
innym pomocy (71%, 84% pytanie nr 13).
Pewne różnice występują w wynikach badań w pytaniu nr 16, które mówi o
świadomości konsekwencji za ewentualnie popełniony błąd; w badaniach z roku
27
2007 częściej udzielano odpowiedzi, że sytuacja ta „często irytuje i przeszkadza”
(13%), „irytuje cały czas, a nawet denerwuje w domu” (9%).
Jednym z czynników, który jest stresorem dla dość dużej grupy badanych
nauczycieli okazała się konieczność dokonywania wyborów, które prowadzą do
przeżywania silnych konfliktów wewnętrznych. Na pytanie nr 18 badani
odpowiedzieli, że fakt ten czasami denerwuje ich i przeszkadza im. Odpowiedzi
takiej udzieliło 37% (33%) osób. W badaniach z roku 2007 dla znacznej grupy
respondentów (16%) jest to sytuacja, która często irytuje i przeszkadza.
Jednym z nieodłącznych elementów pracy nauczyciela jest zabieranie do domu prac
uczniów, koniecznej do uzupełnienia dokumentacji itp. Badani odpowiedzieli w
pytaniu nr 19, że sytuacja taka nie przeszkadza im (42%, 16%), jednak pracownikom
placówki w Świnoujściu sytuacja ta przeszkadza częściej (36%), a nawet irytuje ich
permanentnie (26%).
Pytanie nr 20 było pytaniem złożonym z kilku elementów i dotyczyło
fizycznych warunków pracy. Nauczyciele uznali, że żaden z wymienionych
czynników,a więc: hałas nieodpowiednia temperatura, złe oświetlenie, ciasnota o nie
jest dla nich źródłem stresu. Jedynie hałas uznany został za element obecny w
środowisku pracy, ale nie przeszkadzający (31%, 16%). Pozostałe czynniki zdaniem
większości badanych w ogóle nie występują. W badaniach z roku 2007 hałas częściej
jest czynnikiem irytującym i przeszkadzającym (26%), irytują także nieodpowiednia
temperatura (19%) i ciasnota (23%).
W pytaniu nr 22 chodziło o odpowiedź, czy zdarza się respondentom myśleć
o sprawach związanych z pracą także w domu i w jakim stopniu jest to dla nich
stresujące. 45% (26%) badanych doszło do wniosku, że irytuje ich to i przeszkadza
tylko czasami. W badaniach świnoujskich aż 26% badanych traktuje ten czynnik
jako irytujący w pracy i w domu.
Jak widać końcowy odcinek skali wyboru odpowiedzi zaznaczany był dość
rzadko. Najwięcej osób (17%, 26%) wybrało odpowiedź piątą : „irytuje mnie to cały
czas w pracy, a nawet denerwuję się z tego powodu w domu“ w pytaniu nr 22. W
badaniach z roku 2007 odpowiedź tę zaznaczano również często w pytaniu nr 19
(26%).
Dla każdego z uczestników ankiety obliczono średni wynik dokonywanych
przez niego wyborów. Średnie wyniki wyborów poziomu stresu na skali
pięciostopniowej przedstawiają się w następujący sposób : wartości od 1 do 2
28
zaznaczało 40% (58%) badanych, od 2 do 3 – 54% (32%) badanych, powyżej 3 –
5% (10%) badanych.
Inną badaną zależnością był związek średnich wyborów poziomu stresu ze
stażem pracy nauczycieli na obecnie zajmowanym stanowisku. Dla pracowników
zatrudnionych do 10 lat średnia ta wynosiła 1,9 (1,9) , dla pracujących od 11 do 20
lat – 2,2 (2,3) , dla nauczycieli o stażu od 21 do 30 – 2,1 (2,0), a dla najbardziej
wytrwałych, pracujących powyżej 31 lat – 2,3 (2,3). Mimo niewielkich różnic
między podanymi wyżej średnimi wartościami można zauważyć, że wraz z ilością
przepracowanych w szkole lat wzrasta poziom przeżywanego przez nauczycieli
stresu.
2.Wnioski teoretyczne i wskazania praktyczne.
Na podstawie dokonanej analizy materiału badawczego można wysnuć
następujące wnioski :
1. Poziom przeżywanego przez nauczycieli stresu podczas wykonywania ich
pracy nie jest w rzeczywistości tak znaczny jak zakładano w hipotezie tej
pracy. Nauczyciele dokonywali najczęściej wyboru wartości z początku
proponowanej skali (1 – 35%, 39% odpowiedzi, 2 – 29%, 33% lub 3 – 20%,
19% odpowiedzi). Oznacza to, że zaprezentowane w kwestionariuszu ankiety
stwierdzenia odzwierciedlające źródła stresu mogące pojawić się w szkole,
zdaniem badanych, albo nie występują; gdy jednak występują, nie stanowią
problemu, albo irytują nauczycieli tylko czasami.
2. Zdaniem większości uczestniczących w badaniach nauczycieli w szkole nie
mają oni do czynienia z następującymi zjawiskami : brakiem informacji o
jakości wykonywanej pracy; pośpiechem; koniecznością wykonania zadania
w nieprzekraczalnych terminach i niemożnością dotrzymania tych terminów;
zakłóceniem pracy szkoły spowodowanym nieobecnością nauczyciela;
rywalizacją; konfliktami z osobami spoza szkoły; niskim prestiżem i
uznaniem społecznym dla pracy nauczyciela; popełnianiem błędów za które
grożą surowe konsekwencje; zbyt szczegółowymi instrukcjami przełożonego,
co do sposobu wykonania pracy; nieodpowiednią temperaturą i złym
29
oświetleniem; niewykorzystywaniem własnych możliwości, zdolności i
kwalifikacji; nadmierną ilością obowiązków; trudnościami z wykonaniem
niektórych zadań; niesprawiedliwym traktowaniem przez zwierzchników;
poczuciem braku sensu wykonywanej pracy.
W badaniach prowadzonych w roku 2007 respondenci różnią się nieco w
opiniach i częściej uważają że: ich praca wiąże się z niskim prestiżem i
uznaniem społecznym, bardziej obawiają się popełnić błąd i mają
świadomość grożących konsekwencji,częściej również narzekają na tzw.
stresory zewnętrzne (duży hałas, nieodpowiednia temperatura i ciasnota).
Różnice w opiniach wynikać mogą z faktu ciągłego obniżania się prestiżu
zawodu nauczyciela, generowania przez władze i społeczeństwo coraz
większych wymagań pod adresem nauczycieli, wzrostem faktycznego
egzekwowania prawnej odpowiedzialności pedagogów przez sądy i
nagłaśnianie tych przypadków przez media. Co do dolegliwości stresorów
zewnętrznych, przypuszczać można, iż spowodowana ona jest warunkami
lokalowymi placówki w Świnoujściu (brak sali gimnastycznej, stare budynki,
ciasne pomieszczenia).
3. Fakt udzielenia przez ankietowanych takich odpowiedzi może być
spowodowany na przykład dużą odpornością nauczycieli na sytuacje
stresujące. Prawdopodobne jest również, że praca nauczyciela nie jest tak
stresująca jak się powszechnie wydaje. Istnieje również możliwość, że badani
nauczyciele stosują
mechanizm obronności percepcyjnej, polegającej na
oporze wobec zjawisk, wydarzeń, które mogą wywoływać nieprzyjemne,
negatywne emocje. Wydaje się, że nauczyciele, w związku z małym
prestiżem społecznym ich zawodu (spowodowanym między innymi
wieloletnim
niedofinansowaniem
oświaty),
starają
się
sami
siebie
dowartościować i wytworzyli obraz nauczyciela idealnego, którym wypada
być. W związku z tym nie można twierdzić, że jest się np. przepracowanym,
niedocenianym przez dyrektora, czy wchodzi się w konflikty z osobami spoza
szkoły (np. rodzicami uczniów).
4. Wydaje się, że zbyt rzadko mówi się w środowisku nauczycielskim o
problemach związanych z wykonywaniem tego zawodu. Cały wysiłek
skierowany jest na kwestie dotyczące ucznia, grupy klasowej, współpracy z
rodzicami. Brakuje zainteresowania problemami, z którymi boryka się sam
30
nauczyciel. I nie chodzi tu tylko o przykry fakt niskiego uposażenia. Nie ma
w szkole miejsca na autentyczną troskę o psychiczne i społeczne zdrowie
nauczyciela. Pomija się tak ważne w procesie nauczania-uczenia się ogniwo
jakim jest dobrze funkcjonujący nauczyciel. Od nauczycieli oczekuje się, aby
zaspakajali potrzeby uczniów, ale nikt nie pyta, czy ich własne są
zaspokojone. Rzadko wśród pedagogów mówi się i uczy o asertywności, a
jeśli już, to w kontekście tego, jak kształtować taką postawę u dzieci i
młodzieży. Wciąż jeszcze w naszym polskim społeczeństwie szukanie porady
u specjalisty o psychologa, psychoterapeuty, psychiatry o jest wstydem.
Dlatego nauczyciel, który nie może poradzić sobie z sobą samym, nie
korzysta z takiej pomocy, a efektem tego jest zaburzenie w jego stosunkach z
uczniami, kolegami i innymi osobami, które spotyka w swej pracy. 33
BIBLIOGRAFIA
- Aronson E. Człowiek – istota społeczna, PWN, Warszawa 1978.
- Barzyk M. Stres w środowisku pracy na przykładzie pracy nauczyciela, WSHTWP,
Szczecin 2001.
- Cenin M. Stres a psychospołeczne wymagania roli menadżera, Prace
psychologiczne XLVI, Wrocław.
- Dudek B. Psychiczne obciążenie pracą, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1992
- Frączak A. ,Kofta M. , Frustracja i stres psychologiczny, w: ‚Psychologia“ pod red.
T.Tomaszewskiego, Warszawa 1976, PWN.
- Gruszczyńska E. Stres w pracy nauczyciela, Psychologia w Szkole, 1/2005.
- Kocowski T. Stres, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“, pod red. W. Pomykało,
Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
- Kordaszewski J. Trudność pracy nauczyciela, w : ‚Nauczyciel i młodzież. Tradycje
o sytuacje o
perspektywy“, pod red.B.Suchodolskiego, Warszawa 1986.
- Kowalczuk R., Sieczyński T. Psychologia i socjologia pracy, Warszawa 1982,
WSiP.
- Pieter J. Metody badań pedagogicznych i psychologicznych w: ‚Encyklopedia
pedagogiczna“ pod
33 M. Barzyk, Stres ........, op.cit., ,, s.17 - 19
31
red.W.Pomykało, Warszawa 1993, Fundacja Innowacja.
- Łobocki M. Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, PWN.
- Murawski P. RybarczykW., Rozmowy o kształtowaniu środowiska pracy, w:
Przyjaciel przy Pracy“, 1/1996
- Nowak J. Bieg nauczycielskiego życia, w: ‚Przemiany zawodu nauczycielskiego“
pod red.J.Nowaka, Ossolineum, Wrocław 1991.
- Obuchowska I. Frustracja, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“ pod red. W.Pomykało,
Warszawa 1993, Fundacja Innowacja.
- Oniszczenko W. , Stres to brzmi groźnie, W SiP, Warszawa 1993 .
- Popielarska M. , Stres w pracy, „Personel”, 18/1997.
- Psychologia pracy i organizacji, red. N. Chmiel, GWP, Gdańsk 2003.
- Selye H.Stres okiełznany, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.
- Sęk H. Potoczna wiedza o stresie a naukowa koncepcja stresu i radzenia sobie, w:
Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem, red. I. Heszen-Niejodek,
TiA, Poznań 2002.
- Terelak J.F. Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz
1995,
- Tucholska S. Stres zawodowy nauczycieli, Psychologia Wychowawcza, 5/1996
- Turowski J. Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki badań, Lublin 1992,
Norbertinum.
- Widerszal-Bazyl M. , Łuczak A.w: ‚Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy
oraz ocena ryzyka zawodowego. Materiały szkoleniowe“, CiOP, Kazimierz Dolny
2000.
- Zaczyński W. Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, PZWS.
- Zimbardo P.G. ,Rucha F.L. Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996.
32
ANEKS
Zestawienie wyników z badań prowadzonych w Szczecinie w 2001 roku
Nr
pytania
Procentowy udział wyborów poszczególnych wartości skali
1
2
3
4
5
1
2%
65%
22%
5%
2%
2
11%
68%
8%
2%
5%
3
48%
28%
17%
-
5%
4
22%
22%
34%
8%
11%
5
31%
20%
31%
5%
8%
6
25%
57%
5%
5%
2%
7
51%
11%
25%
8%
2%
8
37%
22%
28%
5%
5%
9
22%
42%
20%
8%
5%
10
54%
17%
17%
2%
8%
11
74%
22%
2%
-
-
12
8%
74%
11%
2%
2%
13
17%
71%
8%
2%
-
14
57%
5%
20%
8%
8%
15
42%
22%
17%
8%
2%
16
40%
25%
22%
5%
5%
17
68%
14%
17%
-
-
18
22%
31%
37%
2%
5%
19
5%
42%
28%
2%
11%
20a
25%
31%
22%
14%
5%
20b
45%
20%
22%
5%
5%
20c
48%
20%
20%
8%
2%
20d
34%
20%
25%
8%
11%
21
31%
20%
22%
11%
14%
22
5%
17%
45%
14%
17%
23
37%
25%
22%
5%
8%
24
37%
28%
22%
11%
-
25
54%
14%
14%
14%
2%
26
80%
5%
2%
2%
8%
33
Zestawienie wyników z badań prowadzonych w Świnoujściu w 2007 roku
Nr
pytania
Procentowy udział wyborów poszczególnych wartości skali
1
2
3
4
5
1
3%
43%
45%
6%
3%
2
9%
69%
19%
3%
-
3
52%
23%
19%
3%
3%
4
13%
32%
32%
17%
6%
5
26%
29%
26%
13%
6%
6
42%
52%
3%
-
3%
7
45%
26%
26%
3%
-
8
36%
29%
23%
9%
3%
9
36%
39%
16%
6%
3%
10
62%
29%
6%
3%
-
11
48%
27%
13%
9%
3%
12
23%
65%
9%
-
3%
13
13%
84%
3%
-
-
14
66%
19%
9%
6%
-
15
33%
19%
36%
6%
6%
16
19%
33%
26%
13%
9%
17
39%
33%
13%
6%
9%
18
19%
23%
33%
16%
9%
19
16%
16%
36%
6%
26%
20a
52%
16%
26%
6%
-
20b
75%
3%
19%
3%
-
20c
78%
13%
3%
3%
3%
20d
65%
6%
23%
3%
3%
21
49%
29%
19%
3%
-
22
13%
26%
26%
9%
26%
23
36%
20%
29%
9%
6%
24
55%
29%
16%
-
-
25
53%
19%
16%
6%
6%
26
71%
13%
13%
-
3%
34
Ankieta
POMIAR STRESU W ŚRODOWISKU PRACY
NAUCZYCIELA
Zwracam się do Państwa z uprzejmą prośbą o pomoc w przeprowadzeniu
badań mających na celu zmierzenie stresu doświadczanego przez nauczycieli w ich
pracy.
1. Jaki jest Pani/Pana zawód (zajmowane stanowisko) ?
...................................................................................................................................
2. Jaki jest typ placówki oświatowej, w której Pani/Pan pracuje ?
...................................................................................................................................
3. Jaki jest Pani/Pana :
- wiek (ukończone lata)
...................................................................................................................................
- stan cywilny
...................................................................................................................................
- wykształcenie
...................................................................................................................................
4. Jak długo pracuje Pani/Pan na obecnym stanowisku (ukończone lata) ?
...................................................................................................................................
5. Jaki jest ogółem staż Pani/Pana pracy?
...................................................................................................................................
Poniżej znajdują się opisy wymagań i cech pracy, które mogą być mniej lub
bardziej typowe dla Pani/Pana stanowiska pracy. Proszę je przeczytać i po
zastanowieniu się odpowiedzieć, czy dany opis dotyczy Pani/Pana. Jeśli tak, proszę
ocenić, w jakim stopniu cecha ta przeszkadza w pracy, denerwuje, stanowi źródło
irytacji i stresu. Odpowiedzi proszę udzielać obrysowując kółkiem odpowiednią
cyfrę obok opisu zgodnie z przedstawionymi poniżej możliwościami :
1 - cecha nie występuje, nie dotyczy mnie ;
2 - cecha występuje, ale mi nie przeszkadza, nie denerwuje mnie ;
3 - czasami mnie to irytuje i przeszkadza ;
35
4 - dość często mnie to irytuje lub przeszkadza ;
5 - irytuje mnie to cały czas w pracy, a nawet denerwuję się z tego powodu w domu.
1. Moja praca wymaga czujności, tj. gotowości do
szybkiego reagowania na ważny sygnał, który może
pojawić się w każdym momencie.
12345
2. W pracy wykonuję złożone zadania umysłowe
wymagające zbierania informacji, rozpoznawania
problemów i znajdowania sposobów ich rozwiązywania.
12345
3. Pracując na moim stanowisku nie mam informacji
o tym, czy to, co robię wykonuję dobrze, czy źle.
12345
4. Zdarza się, że po przyjściu do pracy jestem
zaskakiwany przez przełożonych zadaniami , jakie
mi zlecają.
12345
5. Moja praca wykonywana jest w narzuconym rytmie,
niezależnym ode mnie.
12345
6. Do mojej pracy muszę przychodzić i wychodzić z niej
o dokładnie określonej godzinie.
12345
7. W pracy wymagany jest ode mnie pośpiech.
12345
8. W mojej pracy wymaga się wykonywania zadań w
nieprzekraczalnych terminach i zarazem istnieją poważne
przeszkody uniemożliwiające dotrzymanie tych terminów.
12345
9. Na moim stanowisku w ciągu ostatnich paru lat wiele
zmieniło się w warunkach i sposobie wykonywania pracy.
36
12345
10. Moja nieobecność, nawet jednodniowa, powoduje
zakłócenia w pracy instytucji.
12345
11. W mojej pracy otrzymuję zadania wymagające ode
mnie rywalizowania z innymi.
12345
12. Charakter mojej pracy wymaga ode mnie różnych
form współpracy z innymi ludźmi.
12345
13. Udzielanie pomocy innym osobom jest moim
podstawowym obowiązkiem.
12345
14. W mojej pracy dochodzi do konfliktów, zadrażnień
i kłótni z ludźmi spoza mojego zakładu pracy.
12345
15. Moja praca wiąże się z niskim prestiżem i uznaniem
społecznym.
12345
16. Bardzo łatwo na moim stanowisku popełnić błąd,
za który grożą mi surowe konsekwencje.
12345
17. To, jak mam wykonywać swoją pracę jest w szczegółach
ustalane przez mojego przełożonego.
12345
18. W mojej pracy dość często dokonuję wyborów, które
prowadzą do przeżywania przeze mnie silnych konfliktów
wewnętrznych.
12345
19. Zdarza się, że muszę zabierać pracę do domu z różnych
powodów.
12345
37
20. Na moim stanowisku występują złe fizyczne warunki pracy :
- zbyt duży hałas
12345
- nieodpowiednia temperatura
12345
- złe oświetlenie
12345
- ciasnota
12345
21. Mam poczucie, że w swojej pracy nie wykorzystuję
swoich możliwości, zdolności i kwalifikacji.
12345
22. Zdarza się, że po powrocie do domu nie mogę przestać
myśleć o sprawach związanych z pracą.
12345
23. Ilość obowiązków i zadań nałożonych na mnie w
pracy jest tak duża, że ledwie sobie z nimi radzę.
24. Wykonanie niektórych zadań sprawia mi spore trudności.
12345
12345
25. Mam poczucie, że w pracy moi zwierzchnicy nie
traktują mnie sprawiedliwie.
12345
26. Mam poczucie, że to, co robię w mojej pracy nie ma
większego sensu i tak naprawdę to nie jest potrzebne.
Dziękuję za pomoc i wzięcie udziału w badaniach.
38
12345